1. Omnis doctrina de rebus vel de signis. Veteris ac novae Legis continentiam diligenti indagine etiam atque etiam considerantibus nobis, praevia Dei gratia innotuit sacrae paginae tractatum circa res vel signa praecipue versari. Ut enim egregius doctor Augustinus ait in libro De doctrina christiana 1, "omnis doctrina vel rerum est vel signorum. Sed res etiam per signa discuntur. Proprie autem hic res appellantur, quae non ad significanduni aliquid adhibentur; signa vero, quorum usus est in significando *. — Eorum autem aliqua sunt quorum omnis usus est in significando, non in iustificando, id est quibus non utimur nisi aliquid significandi gratia, ut aliqua sacramenta legalia; alia quae non solum significant, sed conferunt quod intus adiuvet, sicut evangelica sacramenta. "Ex quo 2 aperte intelligitur quae hic appellentur signa, res illae videlicet quae ad significandum aliquid adhibentur. Omne igitur signum etiam res aliqua est: quod enim nulla res est, ut in eodem Augustinus ait, omnino nihil est; non autem e converso omnis res signum est", quia non adhibetur ad significandum aliquid.

2. Cumque his intenderit theologorum speculatio studiosa atque modesta, riivinam Scripturam, formam praescriptam in doctrina, tenere advertet.

3. De his ergo nobis, aditum ad res divinas aliquatenus intelligendas Deo duce aperire volentibus, disserendum est; et "primum 3 de rebus, postea de signis disseremus".

1 Incipit Liber Primus om. BLOR. II Primus] Sententiarum Petri add. C, Sent. Mag. Petri Novariensis add. M, Sent. Magistri Petri. Caput 1. Liber primus de trinitate add. X. 5 Rubrica (inauth.) MV, om. aUj codd. 12 omnis usus trp. OP.

1 Lib. 1, c. 2, n. 2 (PL 34, 19s; CSEL 80, 9; CCL 32, 7). 2 August., ibid. (PL 34, 20; CSEL 80, 9; CCL 32, 7). 3 August., ibid. (PL 34, 20; CSEL 80, 9;

Caput 2.

1. De rebus communiter agit. "Id ergo in rebus considerandum est, ut in eodem 1 Augustinus ait, quod res aliae sunt quibus fruendum est, aliae quibus utendum est, aliae quae fruuntur et utuntur. Illae quibus fruendum est, nos beatos faciunt; istis quibus utendum est, tendentes ad beatitudinem adiuvamur et quasi adminiculamur, ut ad illas res quae nos beatos faciunt, pervenire eisque inhaerere possimus".

2. De rebus quae fruuntur et utuntur*. "Res vero quae fruuntur et utuntur, nos sumus, quasi inter utrasque constituti", et Angeli sancti.

3. Quid sit frul et uti *. "Frui 2 autem est amore inhiaerere alicui rei propter se ipsam; uti vero, id quod in usum venerit referre ad obtinendum illud quo fruendum est: alias abuti est, non uti, nam usus illicitus abusus vel abusio nominari debet".

4. De rebus quibus fruendum est *. "Res 3 igitur quibus fruendum est, sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Eadem tamen Trinitas quaedam summa res est communisque omnibus fruentibus ea, si tamen res dici debet et non rerum omnium causa, si tamen et causa. Non enim facile potest inveniri nomen quod tantae excellentiae conveniat, nisi quod me lius dicitur Trinitas haec unus Deus".

5. De rebus quibus utendum est *. Res autem quibus utendum est, mundus est et in eo creata. Unde Augustinus in eodem: "Uten dum est hoc mundo, non fruendum, ut invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciantur 5, id est ut de temporalibus aeterna capiantur". — Item in eodem 6: "In omnibus rebus illae tantum sunt quibus fruendum est, quae aeternae et incommutabiles sunt; ceteris autem utendum est, ut ad illarum perfruitionem perveniatur". Unde Augustinus in li-

22 mundo] et add. OPV.

1 Ut rubrica notatur, De doctrina christ., 1, c. 3, n. 3 (PL 34, 20; CSEL 80, 9; CCL 32, 8), ubi et textus in num 2. 2 August., ibid., e. 4, n. 4 (PL 34, 20; CSEL 80, 10; CCL 32, 8). 3 August., ibid., c. 5, n. 5 (PL 34, 21; CSEL 80, 10; cc 32, 9).

4 De doctrina christ., 1, c. 4, n. 4 (PL 34, 21; CSEL 80, 10; CCL 32, 8). 5 Rom. 1, 20.

6 Caput 22, n. (PL 34, 26; CSEL 80, 18; CCL 32, 16).

Caput 2: Cf. P. Abaelardus, Sic et non, e. 8 (PL 178, 1363 B-C); Summa sententiaruin, 1, 10 (PL 171, 1803 B-C; 176, 57 A-B). — Num. 4: Apud ipsum Lombardum, Glossa in Rom. 11, 36 (cod. Vatic. Iat. 144 [ xJ, 58c; cod. Vatic. Iat. 695 [ z], 35c; PL 191, 1494 C).

bro X De Trinitate 1: "Fruimur cognitis in quibus ipsis propter se volun tas delectata conquiescit; utimur vero eis quae ad aliud referimus quo fruendum est".

Caput 3.

1. Item quid Intersit inter frul et uti, aliter quam supra. Notandum vero quod idem Augustinus in libro X De Trinitate 2, aliter quam supra accipiens uti et frui, sic dicit: "Uti est assumere aliquid in faculta tem voluntatis; frui autem est uti cum gaudio, non adhuc spei, sed iam rei. Ideoque omnis qui fruitur, utitur: assumit enim aliquid in facultatem voluntatis cum fine delectationis; non autem omnis qui utitur, et fruitur, si id quod in facultatem voluntatis assumit, non propter ipsum, sed propter aliud appetivit" Et attende quia videtur Augustinus dicere illos frui tantum qui in re gaudent, non iam in spe; et ita in hac vita non vidernur frui, sed tantum uti, ubi gaudemus in spe, cum supra 3 is dictum sit frui esse "amore inhaerere alicui rei propter se ", qualiter etiam hic multi adhaerent Deo.

2. Determinatio eorum quae videntur contraria. Haec ergo, quae sibi contradicere videntur, sic determinamus, dicentes nos et hic et in futuro frui; sed ibi proprie, perfecte et plene, ubi per speciem videbimus quo fruemur; hic autem, dum in spe ambulamus 4, fruimur quidem, sed non adeo plene. Unde in libro X De Trinitate: "Fruimur cognitis in quibus voluntas est". Idem in libro De doctrina christiana 6 ait: "Angeli illo fruentes iam beati sunt, quo et nos frui desideramus; et quantum in hac vita iam fruimur, vel per speculum vel in aenigmate 7, tanto nostram peregrinationem et tolerabilius sustinemus et ardentius finire cupimus". — Alla determinatio *. Potest etiam dici quod qui fruitur etiam in hac vita, non tantum habet gaudium spei, sed etiam rei, quia iam delectatur in eo quod diligit, et ita iam rem aliquatenus tenet.

1.6 Fruimur... Trinitate om. (hom.) 0. 12 quia] quod OPR. Aug. dicere trp. 0P. 19 proprie] et add. BCLNRT. 21 Unde] Augustinus add. CLVX, add. interl. R2T2. II Fruimur Inquit Aug. add. P, acld. interl. 02. 25 tolerabiliusl rationabilius OP. 26 de terminatio] Augustini add. OP.

1 Caput 10, n. 13 (PL 42, 981; CCL 50, 327). 2 Caput 11, n. 17 (PL 42, 982s; CCL 50, 330). 3 Pag. 56, lin. 10-11. 4 Resp. 11 Cor. 5, 7: Per fidem enim ambulamus, et non per speciem. Caput 10, n. 13 (PL 42, 981; CCL 50, 327). 6 Lib. 1, c. 30, n. 31 (PL 34, 30s; CSEL 80, 25; CCL 32, 23s). 1 Cor. 13, 12.

3. Constat ergo quia Deo debemus frui et non uti. "Illo enim, ut ait Augustinus 1, frueris, quo efficeris beatus et in quo spem ponis ut ad id pervenias". De hoc idem ait in libro De doctrina christiana 2: "Dicimus ea re nos frui, quam diligimus propter se; et ea re nobis fruendum esse tantum, qua efficimur beati, ceteris vero utendum". — 5 Frequenter tamen "dicitur 3 frui, cum delectatione uti. Cum enim adest quod diligitur, etiam delectationem secum gent. Si tamen per eam trans ieris, et ad illud ubi permanendum est eam retuleris, uteris ea, et abusive, non proprie diceris frui. Si vero inhaeseris atque permanseris, finem in ea ponens laetitiae tuae, tunc vere et proprie frui dicendus es: quod non est faciendum nisi in illa Trinitate, id est in summo et incommutabili bono".

4. Utrum hominibus sit utendum vel fruendum. Cum autem hommes qui fruuntur et utuntur aliis rebus, res aliquae sint, quaeritur "utrum frui se debeant, an uti, an utrumque". — Ad quod sic respondet Augustinus in libro De doctrina christiana: "Si propter se homo diligendus est, fruimur eo; si propter aliud, utimur eo. Videtur autem mihi propter aliud diligendus. Quod enim propter se diligendum est, in eo consti tuitur beata vita, cuius etiam spes hoc tempore consolatur. In homme autem spes ponenda non est, quia maledictus est qui hoc facit 5. Ergo, Si liquide advertas, ne se ipso quisquam frui debet, quia non se debet duligere propter se; sed propter illud quo fruendum est".

5. Huic autem contrarium videtur quod Apostolus, ad Philemonem 6 loquens, ait: Ita, frater, ego te fruar in Domino. — Quod ita determinat Augustinus: "Si dixisset tantum te fruar, et non addidisset in Domino, videretur finem dilectionis ac spem constituisse in eo; sed quia illud addidit, in Domino se finem posuisse eodemque frui significavit". "Cum enim, ut idem Augustinus ait 8, homme in Deo frueris, Deo potius quam homme frueris".

6. Hic quaeritur utrum Deus truatur an utatur nobis. Sed cum Deus diligat nos, ut frequenter Scriptura dicit 9, quae "eius dilectionem erga

1 et MOP, om. alii codd. 4 nos frul ftp. BCLT. 5 esse] est OP. 8 eam om. OP. 13 utendum vel fruendum ftp. BCLNV. 15 se debeant ftp. OP.

1 De docfrina christ., 1, c. 33, n. 37 (PL 34, 33; CSEL 80, 28; CCL 32, 27). 2 Lib. 1, c., 31 n. 34 (PL 34, 32; CSEL 80, 27; CCL 32, 25). 3 August., ibid., c. 33, n. 37 (PL 34, 33; CSEL 80, 28s; CCL 32, 27). 4 Lib. 1, c. 22, nn. 20-21 (PL 34, 26; CSEL 80, 18; CCL 32, 17). 5 Resp. 1er. 17, 5: Maledict us homo qui confidit in homme.

O Vers. 20. 7 De doctrina christ., 1, c. 33, n. 37 (PL 34, 33; CSEL 80, 28; CCL 32, 37).

8 Loc. cit. 9 Ioan. 3, 16; item 1 Ioan. 4, 9-16 etc.

nos multum commendat", quaerit Augustinus 1 quomodo diligit, an ut utens, an ut fruens. — Et procedit ita: "eSi fruitur, eget bono nostro: quod nemo sanus dixerit. Ait enim Propheta 2: Bonorum meorum non indiges; omne enim bonum nostrum vel ipse est, vel ab ipso est. Non ergo fruitur nobis, sed utitur. Si enim nec fruitur nec utitur, non invenio quomodo diligat nos. Neque tamen sic utitur nobis ut nos aliis rebus. Nos enim res quibus utimur, ad id referimus ut Dei bonitate perfruamur; Deus vero ad suam bonitatem usum nostrum refert. Ille enim miseretur nostri propter suam bonitatem, nos autem nobis invicem prop ter illius bonitatem; ille nostri miseretur ut se perfruamur, nos vero invicem nostri miseremur ut illo ftuamur. Cum enim nos alicuius miseremur et alicui consulimus, ad eius quidem facimus utilitatem eam que intuemur; sed et nostra fit consequens, cum misericordiam quam aliis impendimus, non relinquit Deus sine mercede. Haec autem merces summa est, ut ipso perfruamur". — Item "quia bonus est sunius, et in quantum sumus, boni sumus. Porro quia etiam iustus est, non impune mali sumus; et in quantum mali sumus, in tantum etiam minus sumus. Ille igitur usus, quo nobis utitur Deus, non ad eius, sed ad nostram utili tatem refertur, ad eius vero tantummodo bonitatem".

7. Utrum fruendum an utendum sit virtutibus. Hic considerandum est utrum virtutibus sit utendum an fruendum. — Quibusdam videtur quod eis sit utendum, et non fruendum. Et hoc confirmant auctoritate Augustini, qui, ut praetaxatum est 3, dicit "non esse fruendum nisi Trinitate, id est summo et incommutabili bono". — Item dicunt ideo non esse fruendum eis, quia propter se amandae non sunt, sed propter aeternam beatitudinem; illud autem quo fruendum est, propter se aman dum est. — Sed quod virtutes propter se amandae non sunt, immo prop ter solam beatitudinem, probant auctoritate Augustini, qui in libro XIII De Trinitate 4 contra quosdam ait: "Forte virtutes, quas propter solam beatitudinem amamus, sic persuadere nobis audent ut ipsam bea titudinem non amemus; quod si faciunt, etiam ipsas utique amare desisti mus, quanclo illam, propter quam solam istas amavimus, non amamus".

Ecce his verbis videtur Augustinus ostendere quod virtutes non propter se, sed propter solam beatitudinem amandae sint. Quod si ita est, ergo eis fruendum non est.

11 invicem nostri trp. NTWX. 14 allis] alii BNVW, alicui X. 20 sit trp. p. fruendum LNX, p. virtutibus R. 27 sunt] sint NRTWX. 34 sint] sunt BCWX.

1 De doctrina christ., 1, cc. 30-32, nn. 33-35 (PL 34, 32; CSEL 80, 26ss; CCL 22, 25s).

2 Ps. 15, 2. 3 58, lin. 10-12. 4 Caput 8, n. 11 (PL 42, 1022s; CCL 50A, 397).

8. Aliis vero contra videtur, scilicet quod eis fruendum sit, quia propter se petendae et amandae sunt. Et hoc confirmant auctoritate Ambrosii 1, qui ait super ilium locum Epistolae ad Galatas: Fructus auteru spiritus est caritas, gaudium, pax, patientia etc.: "Haec non nominat opera, sed fructus, quia propter se petenda sunt". Si vero propter se 5 petenda sunt, ergo propter se amanda.

9. Nos autem, harum quae videtur auctoritatum repugnantiam de medio eximere cupientes, dicimus quod virtutes propter se petendae et amandae sunt, et tamen propter solam beatitudinem. Propter se quidem amandae sunt, quia delectant sui possessores sincera et sancta delectatione, et in eis pariunt gaudium spirituale. Verumtamen non est hic consisten dum, sed ultra gradiendum. Non hic haereat dilectionis gressus, neque hic sit dilectionis terminus, sed referatur hoc ad illud summum bonum cui soli omnino inhaerendum est, quia illud propter se tantum aman dum est, et ultra illud nihit quaerendum est: illud est enim supremus is finis. — Ideo Augustinus dicit quod eas diligimus propter solam beatitudinem, non quin eas propter se diligamus, sed quia id ipsum, quod eas diligimus, referimus ad illud summum bonum cui soli inhae rendum est; et in eo permanendum finisque laetitiae ponendus. Quare virtutibus non est fruendum.

10. Sed dicet aliquis: "Frui est amore inhaerere alicui rei propter se ipsam", ut praedictum est 3; si ergo virtutes propter se amandae sunt, et eis fruendum est. — Ad quod dicimus: In illa descriptione, ubi dici tur ‘propter se ipsam’, intelligendum est ‘tantummodo’, ut sciticet ametur propter se ipsam tantum, ut non referatur ad aliud, sed ibi ponatur finis, ut supra 4 ostendit Augustinus dicens: "Si inhaeseris atque perman sens, finem ponens laetitiae, tunc vere et proprie frui dicendus es: quod non est faciendum nisi in illa Trinitate, id est summo et incommutabili bono". — Utendum est ergo virtutibus, et per eas fruendum summo bono. Ita et de voluntate bona dicimus; unde Augustinus in libro X De Trinitate S ait: "Voluntas est per quam fruimur". Ita et per

7 videtur] videntur BCLMPT, corr. ex videntur 0. 29 est ergo trp. OPX.

1 Id est Ambrosiastri in Gal. 5, 22: Non dixit: Opera spiritus... sed Frudus spirilus" (inter opp. Ambrosii, PL 17 [ 368 C), sed cetera ibi desunt; leguntur autem in Glossa ipsius Lombardi in h. 1.: Fructus autem, quasi dicat: Haec quaç enumeravi sunt opera carnis, sed ista sunt opera spiritus... quae tamen non nominat opera, sed fructus, quia

propter se appetenda sunt (PL 192, 160 A). 2 Supra, num, 7 (pag. 59, lin. 27ss); vide etiam nuits. 3 (p. 58, lss). 3 Supra, p. 56, lin. lOs. 4 Pag. 58, lin. 9-12.

Caput 10, n. 13 (PL 42, 981; CCL 50, 327).

virtutes fruimur, non eis, nisi forte aliqua virtus sit Deus, ut caritas, de qua post tractabitur 1.

11. Epilogus. "Omnium 2 igitur quae dicta sunt ex quo de rebus specialiter tractavimus haec summa est": quod aliae sunt quibus fruendum, aliae quibus utendum, aliae quae fruuntur et utuntur; et inter eas quibus utendum est, quaedam sunt per quas fruimur, ut virtutes et potentiae animi, quae sunt naturalia bona 4. De quibus omnibus, ante quam de signis tractemus, agendum est; ac primum de rebus quibus fruendum est, scilicet de sancta atque individua Trinitate.

DISTINCTIO II

Caput 1 (4).

1. De mysterio trinitatis et unitatis. Hoc itaque vera ac pia fide tenen dum est, quod "Trinitas sit unus et solus et verus Deus, ut ait Augustinus in 1 libro De Trinitate 5, scilicet Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Et haec Trinitas unius eiusdemque substantiae vel essentiae dici tur, creditur et intelligitur, quae est summum bonum, quod purgatissimis mentibus cernitur. Mentis enim humanae acies invalida in tam excellenti luce non figitur, nisi per iustitiam fidei emundetur".

2. Idem in eodem 6: "Non approbo quod in oratione dixi 7: Deus, qui nisi mundos verum scir noluisti; responderi enim potest multos etiam non mundos multa scire vera e.

4-5 fruendum] est add. BCV. 6 est] etiam MNR, etiam add. VW, etiam add. Inter].".

13 et om. BCNRWX. 19 Idem] ysidorus BC. De his glossis volatilibus vide notas eisdem in fra adiectas et Prolegomena. 19-20 Idem... vera om. MR. II nisi... noluistl] nonnisl... voluisti BCLVW.

1 Infra, in Dist. 17. 2 August., De doctrina christ., 1, C. 35, n. 39 (PL 34, 34; CSEL 80, 30; CCL 32, 28s). 3 Ab initio Caput 2 (supra, p. 56). 4 Resp. August., De libero arbitrio, II, c. 19, n. 50 (PL 32, 1268; CSEL 74, 85). Caput 2, n. 4 (PL 42, 822; CCL 50, 31). 6 Immo in Retractationibus, 1, c. 4, n. 2 (PL 32, 589; CSEL 36, 22s).

7 In Soliloquiis, 1, c. 1, n. 2 (PL 32, 870).

Caput 1, num. 2: "in eodem e, quatenus originaliter, ut in pluribus codicibus apparet, posita est haec auctoritas post aliam infra adiectam (Caput 2, num. 2). De hac glossa volatili notat auctor Glossae quae ohm Petro Pictaviensi attribuebatur: e Hic enim multis inmundis revelatur veritas, qui habent sapientiam a sapere, sed non sapientiam a sapore. Unde Magister Retractationem Augustini hic posuit in margine: ‘Non approbo etc.’, ne quod dictum est: ‘in tam excellenti luce non figitur’, de praesenti vita intehligatur. ‘Figitur’ enim in praesenti, ut dictum est, per cognitionem. Et debet super hunc locum sedere retractatio Augustini. Hanc enim et quamplures alias apposuit (posuit p) Magister post libri editionem in margini bus" (Bamberg., cod. Patr. 128 [ b], 30a; Neapoli, Bibi. Nat. VII C 14 [ n], 4d; Paris., Bibi. Nat. Iat. 14423 [ p], 43d).

3. De hac igitur re summa et excellentissima cum modestia et timore agendum est, et attentissimis auribus atque devotis audiendum, "ubi 1 quaeritur unitas Trinitatis, Patris scilicet et Filii et Spiritus Sancti, quia nec periculosius alicubi erratur, nec laboriosius aliquid quaeritur, nec fructuosius aliquid invenitur". — Proinde omnis qui audit et legit ea 5 quae de ineffabili et inaccessibili deitatis luce 2 dicuntur, studeat imitari atque servare quod venerabilis doctor Augustinus in 1 libro De Trinitate 3 de se ipso ait: "Non pigebit me, inquit, sicubi haesito, quaerere; nec pudebit, sicubi erro, discere. Quisquis ergo haec audit vel legit, ubi pariter certus est, pergat mecum; ubi pariter haesitat, quaerat mecum; ubi errorem suum cognoscit, redeat ad me; ubi meum, revocet me. Ita ingrediamur simul caritatis viam, tendentes ad eum de quo dictum est: Quaerite faciem eius semper".

Caput 2 (5).

1. Quae fuerit intentio scribentium de Trinitate. "Omnes autem catholici tractatores, ut in eodem libro 5 Augustinus ait, qui de Trinitate quae Deus est scripserunt, hoc intenderunt: secundum Scripturas docere quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus unius sint substantiae, et insepara bili aequalitate unus sint Deus", ut sit unitas in essentia et pluralitas in personis. "Ideoque non sunt tres dii, sed unus Deus, licet Pater Filium genuerit et ideo Filius non sit qui Pater est, Filiusque a Patre sit genitus et ideo Pater non sit qui Filius est, et Spiritus Sanctus nec Pater sit nec Filius, sed tantum Patris et Filii spiritus, utrique coaequalis et ad Trini tatis pertinens unitatem".

2. Augustinus in libro Retractationum 6: Ubi dixi 7 de Patre et Filio: Qui gignit et quem gignit unum est, dicendum fuit unum sunt, sicut aperte ipsa Veritas Ioquitur dicens: Ego et Pater unum sumus s.

3 scilicet om. CLV. 7 1 libro trp. BCTX. 20 sunt] sint RWX. 25 libro] primo add. BCTVX. Retractationum] retractationis BCLMTVX, primo add. LW. II dlxi] dixit OPX.

1 August., De Trinit., 1, c. 3, n. 5 (PL 42, 822; CCL 50, 32). 2 Resp. 1 Tim. 6, 16: et lucem inhabitat inaccessibilem. 3 Caput 2-3, fin. 4-5 (PL 42, 822; CCL 50, 32).

4 Ps. 104,4. 5 De Trinit., 1, c. 4, n. 7 (PL 42, 824; CCL 50, 34s). 6 Lib. 1, c. 4, n. 3 (PL 32, 590; CSEL 36, 23). 7 In Soliloquiis, 1, c. 1, n. 4 (PL 32, 871). 8 Ioan. 10, 30.

Caput 2, num. 1: Eadem fere verba citantur apud Hugonem, De sacram., II, 1,4 (PL 176, 376 B); Gratian., De consecr. d. 3, c. (Corpus luris Canonici 1, ed. Ae. Friedberg, Lipsiae 1879, 1361). — Num. 2: Haec glossa, ut videtur, adicienda est verbis Augustini: ‘unus sint Deus (in num. 1, lin. 19). De qua notat pseudo-Petrus Pictav.: "Dicendum enim fuit, ut idem Augustinus (om. n) dicit (ait n): unum sunt’. Unde Magister hic posuit Retrac tationem Augustini in margine (b 30; n 4d; p 43d).

3: "Teneamus igitur Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum esse naturaliter Deum, ut ait Augustinus in libro De fide ad Petrum 1, neque tamen ipsum Patrem esse qui Filius, nec Filium ipsum esse qui Pa ter est, nec Spiritum Sanctum ipsum esse qui Pater est aut Filius. Una est enim Patris et Filii et Spiritus Sancti essentia, quam Graeci ‘homousion’ vocant, in qua non est aliud Pater, aliud Filius, aliud Spiritus Sanctus, quamvis sit personaliter alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus".

Caput 3 (6).

Quis ordo servandus cum de Trinitate agitur. Ceterum, ut in libro 1 De Trinitate Augustinus docet, "primum secundum auctoritates sanctarum Scripturarum, utrum ita se fides habeat, demonstrandum est. Deinde adversus garrulos ratiocinatores, elatiores quam capaciores" rationibus catholicis et similitudinibus congruis ad defensionem et asser tionem fidei utendum est, ut eorum inquisitionibus satisfacientes, man suetos plenius instruamus, et illi, "si nequiverint invenire quod quaerunt, de suis mentibus potius quam de ipsa veritate vel de nostra dissertione conquerantur".

Caput 4 (7).

1. Testimonia Sanctorum de Trinitate. Proponamus ergo in medium veteris ac novi Testamenti auctoritates, quibus divinae unitatis atque trinitatis veritas demonstretur. Ac primum ipsa Legis exordia occurrant, ubi Moyses ait 3: Audi, Israel: Dominus Deus tuus, Deus unus est; item: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti; non

9 servandus] observandus M, sit add. BMV, est add. CTWX. J ut om. MO, interi. P2.

9 libro 1 trp. LPRWX. 12 adversus] apud OP. 23 eduxi te trp. BCMW.

1 Rectius Fulgentius Ruspensis, Caput 1, n. 5 (PL 65, 674 B-C; etiam inter opp. August., PL 40, 755; CCL 91A, 714s). Z Caput 2, n. 4 (PL 42, 822; CCL 50, 31). 3 Deut. 6, 4.

4 Exod. 20, 2-3: Ego sum Dominus... non Izabebis deos alienos coram me; item Deut. 5, 6-7: Ego Dominus... non habebis deos alienos in conspectu meo.

Caput 4. Fontes: inprimis (quoad num. 1, 5, 6 in parte, 7-9) P. Abaelardus, Theologia Scholarium s, 1, 13 (PL 178, 998ss), uti iam notavit Ludw. Ott, Die Trinit5tslelzre der Summa sententiw-um ais Quelle des Petrus Lombardus, in Divus Thomas (Fr.) 21(1943)180. Cui addi potest Summa sent., 1, 4 et 6 (PL 171, 1073 C, 1076s; 176, 47 D et 50 D-51 D); cf., quoad num. 2, ipse Lombardus in Rom. 1, 3, in versione antiquiore (x 5r; z 3b), ubi in 1mo folio inveniuntur auctoritates Hilarii (num. 3). Affines sunt Sententiae Hermanni, cc. 9-10 (PL 178, 1705 C-1712 A); Gualterus de Mauritania, De Trinitate, c. 2 (PL 209, 577 C-578 B).

erunt tibi dii alii praeter me. Ecce hic significavit unitatem divinae naturae: "Deus enim et Dominus, ut ait Ambrosius in 1 libro De Trinitate 1, nomen est naturae, nomen est potestatis". — Item, alibi Deus Ioquens ad Moysen ait 2: Ego sum qui sum, et si quaesierint nomen meum, vade et die eis: Qui est misit me ad vos. Dicens enim Ego 5 sum, non Nos sumus, et Qui est, non Qui sumus, apertissime declaravit unum solum Deum esse. — In cantico etiam Exodi legitur: Dominus, omnipotens nomen eius; non ait Domini, unitatem volens significare.

2. Personarum quoque pluralitatem et naturae unitatem simul osten dit Dorninus in Genesi dicens: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Dicens enim Faciamus et nostram, pluralitatem persona rum ostendit; dicens vero imaginem, unitatem essentiae. Ut enim dicit Augustinus in libro De fide ad Petrum 5, "si in illa natura Patris et Filii et Spiritus Sancti una esset tantum persona, non diceretur Faciamus ho minem ad imaginem et similitudinem nostram. Cum enim dicit ad imaginem, ostendit unam naturam esse, ad cuius imaginem homo fieret; cum vero dicit nostram, ostendit eundem Deum non unam, sed plures esse personas".

3. Aperte ostendit quod nec soiltudo, nec diversitas, nec singularitas ibi est, sed similitudo*. Hilarius quoque in libro III De Trinitate 6 dicit his verbis significari quod in Trinitate nec diversitas est, nec singularitas vel solitudo, sed similitudo et pluralitas, sive disfinctio. Ait enim sic: "Qui dixit Fac! amus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, mvicern esse sui simiies in eo quod dicit imaginem etsimilitudinem nostram osten dit. Imago enim sola non est, et sirnilitudo non sibi est; neque diversitatem duobus admisceri alterius ad alterum similitudo permittit". — Item, idem in IV libro: "Absolutius voluit intelligi significationem hanc, non ad se tantum esse referendam, dicendo Faciamus hominem ad imaginem et si militudinem nostram. Professio enim consortii sustulit intelligentiam 5mgularitatis, quia consortium aliquod non potest esse sibi ipsi solitario; neque 3o rursum solitudo solitarii recipit faciamus, neque quisquam alieno a se loquitur nostram. Uterque igitur sermo, scilicet faciamus et nostram, ut soli tarium eundernque non patitur, ita neque diversum a se alienumque signi

1 alii] alieni BCMN. S nomen] est add. OP. 12 diclt] ait BCL. 27 libro de trinitate add. OP. 29-30 singularitatis] singularis BCLNRVX, quod corr. V.

1 Id est De fide, c. 1, n. 7: "Deus enim et Dominus nomen magnificentiae, nomen est potestatis (PL 16 [ 530; CSEL 78, 7) 2 Exod. 3, 14. 3 Exod. 15, 3

4 Gen. 1, 26. 5 Caput 1, n. 5 (opus Fulgentii, PL 65, 674 C; CCL O1A, 715).

6 Num. 23 (PL 10, 92 A-B). 7 Num. 17-18 (PL 10, 110 C-III C).

ficat. Solitario convenit faciam et meam; non solitario vero convenit dicere faciamus et nostram. Uterque sermo, ut non solitarium tantum, ita neque differentem esse vel diversum esse significat. Nobis quoque nec solita nus, nec diversus est confitendus. Ita ergo Deus ad communem sibi cum Deo imaginem eandemque similitudinem hominem reperitur operari, ut nec significatio efficientis admittat intelligentiam solitudinis, nec opeatio constituta ad eandem imaginem vel similitudinem patiatur diversitatem divinitatis".

4. Quid ex verbis illis Intelilgi debeat *. In his verbis Hilarius pluralitatem personarum voluit intelligi nomine ‘consortii’; atque significavit nomine ‘consortii’ vel pluralitatis non poni aliquid, sed removeri. Plurali tas enim vel consortium personarum cum dicitur, solitudo et singularitas negatur; cum dicimus plures esse personas, significamus quod non est una sola. Ideo Hilarius, volens ista subtiliter et sane intelligi, ait: "Professio consortii sustulit intelligentiam singularitatis"; non dicit: ‘posuit aliquid’. Ita etiam cum dicimus tres personas, singularitatem et soli tudinem tollimus; et quod Pater non est solus, nec Filius est solus, nec Spiritus Sanctus est solus significamus, et quod nec Pater tantum est et Filius, nec Pater tantum et Spiritus Sanctus, nec Filius tantum et Spiritus Sanctus. — De hoc autem in sequenti 1 plenius agetur, ubi etiam secun dum quid similes dicantur tres personae, et utrum aliquo modo sit ibi diversitas vel differentia, ostendetur.

5. Ad Id quod coeperat redit, ut alias scilicet auctoritates supponat. Nunc vero ad propositum redeamus, et ad ostendendam personarum pluralitatem atque essentiae divinae unitatem alias Sanctorum auctoritates inducamus. — Moyses dicit 2: In principio creavit Deus caelum et terram, per Deum significans Patrem, per principium Filium. Et pro eo quod apud nos dicitur Deus, hebraica veritas habet Elohim, quod est plurale huius sin gularis quod est El. Quod ergo non est dictum El, quod est Deus, sed Elohim, quod potest interpretari dii sive iudices, ad pluralitatem perso narum refertur. — Ad quam etiam illud attinere videtur, quod diabolus per serpentem dixit: Eritis sicut dii, pro quo in hebraeo habetur Elo him, ac si diceret: Eritis sicut divinae personae.

6. Ille etiam maximus Prophetarum et Regum, David, qui suam ceteris praefert intelligentiam dicens: Super senes intellexi, unitatem di-

2 ut non trp. OP. 5 hominem om. OP. 10 personarum] non diversitatem add. L, add. interl. R. 12 et] vel OP. 15 singularitatis] singularis LVWX, quod corr. V. 20 ubi etiam] ibi enim OP. 30 sive] vel OP.

lin Dist. 23-24, 31, et 34. 2 Gen. 1, 1. 3 Gen. 3, 5. 4 Ps. 118, 100.

vinae naturae ostendens ait 1: Dominus nomen est illi; non dicit Domini. — Alibi etiam, eiusdem unitatem et aeternitatem simul ostendens, ait ex persona Dei 2: Israel, si me audieris, non erit in te Deus recens, neque adorabis Deum alienum. "Aliud horum, ut dicit Ambrosius in 1 libro De Trinitate 3, significat aeternitatern, aliud unitatem substantiae indifferentis, ut neque posteriorem Patre, neque alterius divinitatis Filium vel Spiritum Sanctum esse credamus. Nam si Patre posterior est Filius vel Spiritus Sanctus, recens est; et si unius non est divinitatis, alienus est. Sed nec posterior est, quia recens non est; nec alienus, quia ex Patre natus" est Filius, ex Patre processit Spiritus Sanctus.

7. Alibi quoque, distinctionem personarum insinuans, ait: Verbo Domini caeli firmati sunt, et spiritu oris eius ornnis virtus eorum. Alibi etiam ait: Benedicat nos Deus, Deus noster, benedicat nos Deus, et metuant eum omnes fines terrae; trina enim confessio Dei trinitatem exprimit personarum; unitatem vero essentiae aperit cum singulariter subiungit eum. — lsaias quoque dicit 6 se audisse Seraphin clam Sanctus, sanctus, sanctus, Dominus Deus; per hoc quod dicit ter sanctus, trinitatem significat; per hoc quod subdit Dominus Deus, unitatem essentiae.

8. David quoque aeternam Filii generationem aperte insinuat, ex persona Filii dicens: Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui te. De hac ineffabili generatione Isaias ait 8: Generationem eius quis enarrabit? — In libro quoque Sapientiae aeternitas Filii cum Patre mori stratur, ubi Sapientia ita loquitur: Dominus possedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio. Ab aeterno ordinata sum, antequam terra fieret. Necdum erant abyssi, et ego iam concepta eram; necdum fontes, necdum montes aut colles, et ego parturiebar. Adhuc terram non fecerat et cardines orbis terrae: quando praeparabat caelos, aderam; quando appendebat fundamenta terrae, cum eo eram cuncta componens, et delectabar per sin gulos dies, ludens coram eo. Ecce apertum de aeterna genitura testimonium, quo ipsa Sapientia perhibet se ante mundum conceptam esse et parturiri, id est genitam, et apud Patrem aeternaliter exsistere. — Ipsa etiam alibi ait 10: Ego ex ore Altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam. — Michaeas quoque propheta aeternam Verbi generationem et temporalèm ex Maria simul insinuavit dicens 11: Et tu, Bethlehem Ephrata, parvulus es in millibus Juda: ex te egredietur qui sit dominator in Israel; et egressus eius ab initio, a diebus aeternitatis.

2 ait om. OP. 13 Deusl om. OP. 24 a principio om. OP. 32 ait] dicit OP. 34 parvulus] vicus add. T, add. interl. R, viculus add. interl. N.

1 Ps. 67, 5. 2 Ps. 80, 9-10. 3 Id est De fide, c. 11, n. 68 (PL 16 [ 544 B-C; CSEL 78, 30). Ps. 32, 6. 5 Ps. 66, 7-8. 6 Isai. 6, 3. 7 Ps. 2, 7.

8 Isai. 53, 8. Prov. 8, 22-30. 10 Eccli. 24, 5. 11 Mich. 5, 2.

9. Specialia testlmonla de Spiritu Sancto. De Spiritu Sancto etiam ex pressa documenta in veteri Testamento habemus. In Genesi enim legi tur: Spiritus Domini ferebatur super aquas. Et David dicit 2: Quo ibo a Spiritu tuo? Et in libro Sapientiae dicitur: Spiritus sanctus disciplinae efiugiet fictum: benignus est enim spiritus sapientiae. Isaias quoque ait: Spiritus Domini super me etc.

Caput 5 (8).

1. De testimoniis novi Testamenti. Nunc post testimonia veteris Testamenti de fide sanctae trinitatis et unitatis, ad novi Testamenti auctoritates accedamus, ut in medio duum animalium 5 cognoscatur veritas; et forcipe de altari sumatur calculus 6, quo tangantur ora fidelium.

2. Dominus itaque Christus unitatem divinae essentiae ac persona is rum trinitatem aperte insinuat, dicens Apostolis: Ite, baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. "In nomine utique ait, ut ait Ambrosius in 1 libro De Trinitate, non in nominibus", ut unitas essentiae ostendatur; per nomina tria quae supposuit, tres esse personas declaravit. — " Ipse etiam ait: Ego et Pater unum sumus. Unum dixit, ut ait Ambrosius in eodem libro, ne fiat discretio potestatis, naturae; sed addidit sumus, ut Patrem Filiumque cognoscas, scilicet ut perfectus Pater Filium perfectum genuisse credatur, et quod Pater et Filius unum sint non confusione, sed unitate naturae".

7 enim om. OP. II sanctae om. BCX. 15 Ite] docete add. OP. omnes om. BC LT. 20 libro om. LMNRWX. U potestatis] vel add. mg. O, et add. NZV. 21 sed] et LMNRWX.

1 Gen. 1, 2. 2 Ps. 138, 7. 3 Sap. 1, 5-6. 4 Isai. 61, 1. 5 Resp. Habac. 3, 2; in Vulgata: In medio annorum notum facies; iuxta August., De civitate Dei, XVIII, c. 32: "In medio duorum animaliwn cognosceris: quid est, nisi aut in medio duorum Testa mentorum etc. (PL 41, 588; CSEL 40-II, 312; CCL 48, 623). 6 Resp. Isai. 6, 6; Glossa ordinaria in h. 1.: "Calculus, id est caritas; quem forcipe, id est doctrina duorum Te stamentorum" (apud Lyranum, IV, 17a). Matth. 28, 19; in Vulgata: Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos, etc. — Sequitur Ambrosius, De j’ide, 1, c. 1, nn. 8-9: 5 11e, baptizate gentes, etc. In nomine utique, non in nominibus. Ipse etiam dicit: Ego et

Caput 5. Hic Magister relinquit Abaelardum, qui ita procedit: Nunc autem post testi monia prophetarum de Me sanctae Trinitatis, libet etiam testimonia philosophorum suppo nere" (Theol. Scholarium", 1, 15; PL 178, 1004 D); et se dirigit ad ipsum sacrum textum necnon et (in num. 2) ad Hugonem, De sacram., II, 1,4 (PL 176, 379 D), et etiam (in num. 4) ad suam Glossam in Rom. 11, 36, ut ilIic in notis indicatur.

3. Ioannes quoque in Epistola canonica ait 1: Tres sunt qui testimo nium perhibent in caelo: Pater, Verbum, et Spiritus Sanctus; et hi tres unum sunt. Ipse etiam in initio Evangelii sui ait 2: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum; ubi aperte ostendit Filium semper et aeternaliter fuisse apud Patrem ut alium apud alium.

4. Apostolus quoque aperte Trinitatem distinguit dicens: Misit Spi ritum Filii sui in corda nostra; et alibi: Si Spiritus eius qui suscitavit lesum habitat in vobis etc. — Item alibi trinitatem atque unitatem eviden tissime commendat dicens: Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia, ipsi gloria. "Ex ipso ait, ut Augustinus in libro De Trinitate dicit 6, propter Patrem; per ipsum dicit propter Filium; in ipso propter Spiritum Sanctum. Per hoc vero quod non ait ex ipsis, per ipsos et in ipsis, nec ait ipsis gloria, sed ipsi, insinuavit hanc trinitatem unum Domi nuni Deum esse".

5. Sed quia singulae pene syllabae novi Testamenti hanc ineffabilem unitatis atque trinitatis veritatem concorditer insinuant, inductioni testi moniorum super hac re supersedeamus, et rationibus congruisque simi litudinibus 7 ita esse, prout infirmitas nostra valet, ostendamus.

2 et’ om. BCMTWX. 8 vobis] nobis LNW. 15 ineffabilem] ineffabilis BCLNR VWX. 21 potuit] potuerit NRTV

Pater unus sumus (Ioannes10, 30); unum dixit, ne fiat discretio potestatis et naturae; sumos addidit, ut Patrem Filiumque cognoscas, quod perfectus Pater perfectum Filium genuisse credatur, et Pater et Filins unum sint, non confusione personae, sed unitate naturae"

(PL 16 [ 531 A; CSEL 78, 7). 1 1 Ioan. 5, 7 2 Ioan. 1, 1. 3 Gal. 4, 6.

Rom. 8, lI. 5 Rom. 11, 36. 6 Lib. 1, e. 6, n. 12 (PL 42, 827; CCL 50, 41), tantum ex parte et quoad sensum; sed omnia verbotenus in Glossa ipsius Lombardi in h. 1.

(PL 191, 1493 C). 7 Vide supra, c. 3 (p. 63). 8 Rom. 1, 20; Glossa ordin. in h. 1.: A creafura: ab homme per exceblentiam, quia excellit inter alias creaturas; vel propter con venientiam quam habet cum omnibus creaturis" (apud Lyranum, VI, 5b); repetitur in Glossa Lombardi in h. 1. (PL 191, 1327 B

Caput 1. Fons principalis: num. 1-6: Glossa Lombardi in Rom. 1, 19-20 (PL 191, 1326 C-1327 A); num. 7-8: eadem Glossa in Rom. 11, 36 (PL 191, 1493 C-1494 A, 1495 C); num. 9: ibid. in 1, (1328 D-1329 A). Cf. etiam Abaelardus, 7uzeologia "Scholarium", 1, (PL 178, 1004 D-1006 D); et A. M. Landgraf, Zur Lehre von der Gotteserkenntnis in der Friih scholastik, in The New Scholasticism 4 (1930) 261-288.

DISTINCTIO III

Caput 1 (9).

1. Incipit ostendere quomodo per creata potuit cognosci Creator. Apo stolus namque ait 8 quod invisibilia Dei a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, sempiterna quo que virtus eius et divinitas. Per creaturam mundi intelligitur homo, "propter excellentiam qua exceliit inter alias creaturas, vel propter convenientiam quam habet cum omni creatura". Homo ergo invisibilia Dei intellectu mentis conspicere potuit, vel etiam conspexit; per eu quae facta sunt, id est per creaturas visibiles vel invisibiles. A duobus enim iuvabatur, scilicet a natura, quae rationalis erat; et ab operibus a Deo factis ut manifestaretur homini veritas. Ideo Apostolus dicit 1 quia Deus revelavit illis, scilicet dum feCit opera in quibus artificis aliquatenus relucet indicium.

2. Prima ratio vel modus qua potuit cognosci Deus *. Nam, sicut ait Ambrosius 2, "ut Deus, qui natura invisibilis est, etiam a visibilibus posset sciri, opus fecit quod opificem visibilitate sui manifestavit, ut per certum incertum posset sciri, et ilie Deus omnium esse crederetur, qui hoc fecit quod ab homme impossibile est fieri". Potuerunt ergo cogno scere sive cognoverunt ultra omnem creaturam esse ilium, qui ea fecit quae nulla creaturarum facere vel destruere valet. Accedat quaecumque vis Creatura et faciat tale caelum et talem terram, et dicam quia Deus est. Sed quia nulla Creatura talia facere potest, Constat supra omnem creaturam esse ilium qui ea fecit; ac per hoc ilium esse Deum humana mens cognoscere potuit.

3. Secunda ratio qua potuit cognosci vel modus quo noverunt. Alio etiam modo Dei veritatem duCtu rationis cognoscere potuerunt vel etiam cognoverunt. Ut enim Augustinus ait in libro De civitate Dei 3, "viderunt summi philosophi nuilum corpus esse Deum, et ideo cuncta corpora transcenderunt quaerentes Deum. Viderunt etiam quidquid mu tabile est non esse summum Deum omniumque principium, et ideo omnem animam mutabiiesque spiritus transcenderunt. Deinde viderunt omne quod mutabiie est non posse esse nisi ab illo qui incommutabiliter et simpiiciter est. Intellexerunt igitur eum et omnia ista fecisse et a nullo fieri potuisse".

4. Tertia ratio vei modus. "Consideraverunt etiam quidquid est in substantiis vel corpus esse vel spiritum, meliusque aliquid spiritum esse quam corpus, sed longe meliorem qui spiritum fecit et corpus".

10 qua] quo LTV. 18 potest COP, valet alii codd. supra] super BCX.

1 Rom. 1, 19: Deus enim illis manifestavif; sed in Glossa Lombardi legitur revelavit (PL 191, 1325 A). 2 Id est Ambrosiaster in Rom. 1, 19 (inter opp. Ambrosii, PL 17, 57 A; CSEL 81, 88). 3 Lib. VIII, c. 6 (PL 41, 231s; CSEL 40-1, 364s; CCL 47, 222ss), ubi et duae sequentes rationes (in num. 4-5).

5. Quartus modus vel ratio. "intellexerunt etiam corporis speciem esse sensibifem et spiritus speciem intelligibilem, et intelligibilem speciem sensibili praetulerunt. Sensibilia dicimus, quae visu tactuque corporis sentin queunt; ir’itelligibilia, quae conspectu mentis intelligi. Cum igitur in eorum conspectu et corpus et anirnus magis minusque speciosa essent, si autem omni specie carere possent, omnino nulla essent, viderunt esse aliquid quo illa speciosa facta sunt, ubi est prima et incommutabilis spe cies, ideoque incomparabilis; et illud esse rerum principium rectissime crediderunt, quod factum non esset et ex quo cuncta facta essent".

6. Ecce tot modis potuit cognosci veritas Dei. Cum ergo Deus una sit et simplex essentia, quae ex nulla diversitate partium vel accidentium consistit, pluraliter tamen dicit Apostolus 1 invisibilia Dei, quia pluribus modis cognoscitur veritas Dei per ea quae facta sunt. Ex perpe tuitate namque creaturarum intelligitur Conditor aeternus, ex magnitu dine creaturarum omnipotens, ex ordine et dispositione sapiens, ex gubernatione bonus. Haec autem omnia ad unitatem deitatis pertinent monstrandani.

7. Quomodo in creaturis apparet vestigium Trinitatis. Nunc restat ostendere utrum per ea quae facta sunt aliquod Trinitatis indicium, vel exiguum, haberi potuerit. De hoc Augustinus in libro VI De Trinitale 2 ait: "Oportet ut Creatorem per ea quae facta sunt intellectu conspi cientes 3, Trinitatem intelligamus. Huius enim Trinitatis vestigium in creaturis apparet. (De substantiis intellige!*) Haec enim quae arte divina facta sunt, et unitatem quandam in se ostendunt, et speciem, et ordinem. Nam quodque horum creatorum et unum aliquid est, sicut sunt naturae corporum et animarum; et aliqua specie formatur, sicut sunt figurae vel qualitates corporum, ac doctrinae vel artes animarum; et ordinem ah quem petit aut tenet, sicut sunt pondera vel Iocationes corporum, et amores vel delectationes animarum. Et ita in creaturis praelucet vestigium Trinitatis. in ihla enim Trinitate summa origo est omnium rerum, et perfectissima puichritudo, et beatissima delectatio".

8. Summa autem origo, ut Augustinus ostendit in hibro De vera religione 4, intehligitur Deus Pater, a quo sunt omnia, a quo Fi-

8 incomparabilis] incomparabile W, incorporabile OP, incorporalis BCLxz. 23 Ru brica om. MRW. quodque} quicquid COP, quidque BL, quod corr. mg. L. 28 vel] et OP. j Iocationes] collocationes LNW, quod corr. mg. L. 30 est trp. p. rerum OP 1 Rom. 1, 20; eadem in Lombardi Glossa super h. 1. (PL 191, 1327 A-B). 2 Caput 10, n. 12 (PL 42, 932; CCL 50, 242). 3 Resp. Rom. 1, 20. 4 Caput 55, n. 113 (PL 34, 172; CSEL 77-II, 80s; CCL 32, 259s).

lius et Spiritus Sanctus. Perfectissima puichritudo inteiligitur Filius, scilicet "veritas Patris nulla ex parte ei dissimilis, quam cum ipso et in ipso Patre veneramur; quae forma est omnium quae ab uno facta sunt et ad unum referuntur. Quae tamen omnia nec fierent a Patre per Filium, neque suis finibus salva essent, nisi Deus summe bonus esset, qui et nuili naturae quod ab illo bona esset invidit, et ut in bono ipso maneret, alia quan tum vellet, alia. quantum posset, dedit. Quae bonitas intelligitur Spiritus Sanctus, qui est donum Patris et Filii. Quare ipsum Donum Dei, cum Patre et Filio aeque incommutabile, colere et tenere nos convenit. — Per considerationem itaque creaturarum unius substantiae Trinitatem inteliigimus, scilicet unum Deum Patrem a quo sumus, et Filium per quem sumus, et Spiritum Sanctum in quo sumus: scilicet principium ad quod recurrimus, et formam quam sequimur, et gratiam qua reconcilia mur: unum scilicet quo auctore conditi sumus, et similitudinem eius per quam ad unitatem reformamur, et pacem qua unitati adhaeremus: scilicet Deum qui dixit Fiat 1, et Verbum per quod factum est omne quod substantialiter et naturaliter est, et Donum benignitatis eius qua piacuit quod ab eo per Verbum factum est et conciliatum est auctori ut non interiret".

9. Ecce ostensum est qualiter in creaturis aliquatenus imago Trini tatis indicatur. Non enim per creaturarum contempiationem sufficiens notitia Trinitatis potest haberi vel potuit, sine doctrinae vel interioris inspirationis revelatione. Unde illi antiqui Philosophi quasi per umbram et de longinquo viderunt veritatem, deficientes in contuitu Trinitatis, ut magi Pharaonis in tertio signo 3. Adiuvamur tamen in fide invisibi hum per ea quae facta sunt.

Caput 2 (10).

1. Quomodo in anima sit imago Trinitatis. "Nunc vero ad eam iam perveniamus disputationem, ubi in mente humana, quae novit Deum vel potest fosse, Trinitatis imaginem reperiamus". Ut enim ait Augu-

18 conciliatum] reconciliatum C, corr. in reconclilatum LT. 22 doctrinae] doc trina LOPV. 28 iam trp. p. vero BCT.

1 Resp. Gen. 1, 3 et 6. 2 Resp. Ioan. 1, 1-3. 3 Resp. Exod. 8, 18; de

quo August., Quaest. in Heptat., II, q. (PL 34, 604; CSEL 28-II, 105s; CCL 33, 79s).

Caput 2. Conflatur ex textibus Augustini. — Cf. Steph. Otto, Die Funktion des Bild griffes in der Theologie des 12. Jahrhunderts (BGPTMA XL, J-Jeft 1, Munster 1963), 200ss.

tinus in XIV libro De Trinitate 1, "licet humana mens non sit eius naturae cuius Deus est, imago tamen illius ‘quo nihil melius est’ ibi quaerenda et invenienda est, quo natura nostra nihil habet melius, id est in mente. In ipsa enim mente, etiam antequam sit particeps Dei, eius imago reperitur; etsi enim, amissa Dei participatione, deformis sit, imago tamen Dei permanet. Eo enim ipso imago Dei est mens, quo capax eius est eiusque esse particeps potest". Iam ergo in ea Trinitatem quae Deus est inquiramus.

2. Tria ostendit esse In anima quae relative dicunttir et aequalia sunt, sciilcet memoriam, lntelligentlarn, dilectionem *. "Ecce 2 ergo mens meminit sui, intelligit se, diligit se; hoc si cernimus, cernimus trinitatem: nondum quidem Deum, sed imaginem Dei". Hic enim quaedam apparet trinitas memoriae, intelligentiae et amoris. "Haec 3 igitur tria potissimum tractemus: memoriam, intelligentiam, voluntatem".

3. Subtillssima consideratio congruaque similltudo *. "Haec igitur is tria, ut ait Augustinus in libro X De Trinitate 4, non sunt tres vitae, sed una vita; nec tres mentes, sed una mens, una essentia. Menioria vero dicitur ad aliquid, et intelligentia et voluntas sive dilectio similiter ad ah quid dicitur; vita vero dicitur ad se ipsam, et mens et essentia. 1-Iaec igitur tria eo sunt unum, quo una vita, una mens, una essentia; et quid quid aliud ad se ipsa singula dicuntur, etiam simul, non pluraliter, sed singulariter dicuntur. Eo vero tria sunt, quo ad se invicem referuntur".

4. Quomodo aequalla sint quia capluntur a singulis omnia et tota. "Ae quahia etiam sunt, non solum singula singuhis, sed etiam singula omnibus: ahioquin non se invicem Caperent; se autem invicem Capiunt. Capiuntur enim et a singulis singula, et a singulis omnia". Hic ostendit quomodo omnia a singulis *. "Memini enim me habere memoriam et intehligentiam et voluntatem; et intelligo me intelhigere et velle atque meminisse; et volo me vehle et meminisse et intehligere". — Hic quomodo tota illa tria memoria caplat *. "Totamque meam memoriam et intelligentiam et voluntatem simul memini. Quod enim memoriae meae non memini, illud non est in niemoria mea; nihil autem tam in memoria est quam ipsa memoria: totam igitur memini. Item quidquid intehhigo, intehligere me scio, et scio me velle quidquid volo; quidquid autem scio, memini: totam igitur intelligentiam totamque voluntatem meam memini *.

15 consideratio] consideratione OP, interrogatio M, comparatio". congruaquel et congrua MNV. 30 capiat] capit NO.

1 Caput 8, n. 11 (PL 42, 1044; CCL 50A, 435s), unde et verba praemissa. 2 August., De Trinit., XIV, c. 8, n. Il (PL 42, 1044; CCL 50A, 436). 3 August., ibid., X, C. Il, n. 17 (PL 42, 982; CCL 50, 329). 4 Caput 11, n. 18 (PL 42, 983s; CCL 50, 330s), ubi et omnes textus sub num. 4 immediate sequentes.

— Quomodo ha tria tota caplat Intelligentia. "Similiter cum haec tria intelligo, tota simul intelligo. Neque enim quidquam intelligibilium est quod non intelligam, nisi quod ignoro; quod autem ignoro, nec memini nec volo. Quidquid igitur intelligibilium non intelligo, consequenter etiam non memini nec volo. Quidquid ergo intelligibilium memini et volo, consequenter intel ligo". — Quomodo illa tota capiat voluntas. "Voluntas etiam mea totam intelligentiam totamque memoriam meam Capit, dum utor eo toto quod so intelligo et memini. Cum itaque invicem a singulis et omnia et tota capiantur, aequalia sunt tota singula totis singulis, et tota singula simul omnibus totis; et haec tria unum, una vita, una mens, una essentia".

5. Ecce illius summae Unitatis atque Trinitatis, ubi una est essentia et tres personae, imago est humana mens, licet impar 1 — Mens autem is hic pro animo ipso accipitur, ubi est illa imago Trinitatis; proprie vero mens dicitur, ut Augustinus ait 2, non ipsa anima, sed quod in ea est excellentius, qualiter saepe accipitur. — Illud etiam sciendum, quod memoria non solum est absentium et practeritorum, sed etiam praesentium, ut ait Augustinus in XIV libro De Trinitate 3; a quin non se caperet.

6. Ex quo sensu Illa tria dicantur esse unum et una essentia quaeritur. Hic attendendum est diligenter ex quo sensu accipiendum sit quod supra dixit 4, illa tria, scilicet memoriam, intelligentiam et voluntatem esse unum, unam mentem, unam essentiam. Quod utique non videtur esse verum iuxta proprietatem sermonis. Mens enim, id est spiritus rationalis, essentia est spiritualis et incorporea; illa vero tria naturales proprietates seu vires sunt ipsius mentis, et a se invicem differunt, quia memoria non est intelligentia vel voluntas, nec intelligentia voluntas sive amor.

7. Quod etiam ad se invicem dicuntur relative. Et haec tria etiam ad ao se ipsa referuntur, ut ait Augustinus in IX libro De Trinitate: "Mens enim amare se ipsam" vel meminisse "non potest, nisi etiam noverit se: nam quomodo amat" vel meminit "quod nescit?" "Miro 6 itaque modo tria ista inseparabilia sunt a semetipsis; et tamen eorum sin gulum et simul omnia una essentia est,cum et relative dicantur ad invicem.

5 nec 1] non OP. 9 eo toto MOP, trp. alii codd. 15 vero] OP vera Bc, autem LR.

16 ipsa anima OPR, trp. alii codd. 23 dixit] dlxi N, diximus OP.

1 Resp. August., De Trinit., X, c. 12, n. 19: Cuisis impar imago est humana mens, sed tamen imago (PL 42, 984; CCL 50, 332). 2 Cf. ibid., XV, C. 7, n. Il: "Non igitur anima, sed quod excellit in anima mens vocatur (PL 42, 1065; CCL 50A, 475).

3 Caput 11, n. 14 (PL 42, 1047s; CCL 50A, 442). 4 Sub fine num. 4 (lin. 12). Caput 3, n. 3 (PL 42,962; CCL 50, 295s). 6 Ibid., c. 5, n. 8 (PL 42,965; CCL 50, 301).

8. Hic aperitur quod supra quaerebatur, scilicet quomodo haec tria dicantur unum. Sed iam videndum est quomodo haec triadicanturunasub stantia: ideo scilicet quia in ipsa anima vel mente substantialiter exsistunt, 5 non sicut accidentia in subiectis, quae possunt adesse et abesse. Unde Augustinus in libro IX De Trinitate 1 ait: "Admonemur, si utcumque videre possumus, haec in animo exsistere substantialiter, non tamquam in subiecto, ut color in corpore, quia etsi relative dicuntur ad invicem, singula tamen substantialiter sunt in sua substantia". Ecce ex quo sensu illa tria dicantur esse unum vel una substantia.

9. "Quae tria, ut ait Augustinus in libro XV De Trinitate 2, in mente naturaliter divinitus instituta, quisquis vivaciter perspicit, et quam magnum sit in ea unde potest etiam sempiterna incommutabilis que natura recoli, conspici, concupisci: reminiscitur per memoriam, intuetur per intelligentiam, amplectitur per dilectionem, profecto repent illius summae Trinitatis imaginem".

Caput 3 (11).

1. Quod in illa similitudine est dissimilitudo. "Verumtamen 3 caveat ne banc imaginem, ab eadem Trinitate factam, ita ei comparet ut omnino aestimet similem; sed potius in qualicumque ista similitudine magnam quoque dissimilitu cernat". — Prima dissimilitudo. "Quod 4 brevi ter ostendi potest. Homo unus per illa tria meminit, intelligit, diligit, qui nec memoria est, nec intelligentia, nec dilectio, sed haec habet. Unus ergo homo est qui habet haeC tria, non ipse est haec tria. In illius vero summae simplicitate naturae quae Deus est, quamvis unus sit Deus, tres tamen personae sunt, Pater et Filius et Spiritus Sanctus", et hae tres unus Deus. "Aliud 5 est itaque Trinitas res ipsa, aliud imago Trinitatis in

7 utcumque] utrumque MOP. 20 ita el trp. MNV. 21 aestimet] existimet MNRV. 22 dissimilitudo] similitudo OP. 25 non] nec OP.

1 Caput 4, n. 5 (PL 42, 963s; CCL 50, 297s). 2 Caput 20, n. 39 (PL 42, 1088; CCL 50A, 517). 3 August., toc. cit. “ August., De Trinit., XV, c. 22, n. 42 (PL 42, 1090; CCL 50A, 519e). 5 August., ibid., C. 23, n. 43 (PL 42, 1090; CCL 50A, 520).

Caput 3. Textibus constat Augustini (num. 1-7); conclusio (num. 8) fundatur usque ad quaedam verba super Summam sent., ", 6, et praesertim 4 (PL 171, 1077 B, 1075 B; 176,51 B, 47 C); de hoc cf. L. Ott, Die Trinitiitslehre..., in Div. Thom. (Fr.) 21(1943) 160s. Vide etiam Hug., De sacram., 1, 3, 21 (PL 176, 225 C-D).

re alia; propter quam imaginem etiam illud in quo sunt haec tria imago dicitur, scilicet homo. Sicut imago dicitur et tabula et pictura quae in ea est, sed tabula nomine imaginis appellatur propter picturam quae est in ea". — Aitera dissimiiltudo. "Rursus 1, ista imago, quae est homo habens illa tria, una persona est; illa vero Trinitas non una persona est, sed tres personae: Pater Fiiii, et Filius Patris, et Spiritus Patris et Filii. (Cave: Non unius Del, sclllcet tantum sunt, sed etiam unus Deus ! *) Ita que in ista imagine Trinitatis non haec tria unus homo, sed unius hominis sunt; in illa vero summa Trinitate, cuius haec imago est, non unius Dei sunt illa tria, sed unus Deus; et tres sunt illae, non una persona". "Illa 2 enim tria non homo sunt, sed hominis sunt vel in homme sunt. Sed numquid possumus dicere Trinitatem sic esse in Deo, ut aliquid Dei sit nec ipsa sit Deus?" Absit ut hoc credamus! Dicamus ergo in mente nostra imaginem Trinitatis, sed exiguam et qualemcumque esse, quae summae Trinitatis ita gent similitudinem, ut ex maxima parte sit dissimilis.

2. Sciendum vero quod "haec trinitas mentis, ut ait Augustinus in XIV libro De Trinitate 3, non propterea tantum imago Dei est, quia sui meminerit mens et intelligit ac diligit se, sed quia potest etiam meminisse et intelligere et amare ilium a quo facta est".

3. Alia assignatio trinitatis in anima, scilicet mens, notitia, amor. Potest etiam alio modo aliisque nominibus distingui trinitas in anima, quae est imago iilius summae et ineffabilis Trinitatis. Ut enim ait Augustinus in IX libro De Trinitate 4, "mens et notitia eius et amor tria quae dam sunt. Mens enim novit se et amat se, nec amare se potest nisi etiam novent se. Duo quaedam sunt mens et notitia eius; item duo quaedam sunt mens et amor eius. Cum ergo se novit mens et amat se, manet trinitas, scilicet mens, amor, notitia". Mens autem hic accipitur non pro anima, sed pro eo quod in anima excellentius est 5.

4. Quomodo dicantur esse unum. Haec autem tria, cum sint distincta a se invicem, dicuntur tamen esse unum, quia in animo substantialiter exsistunt. 6

1 propter] Quod per (propter LN) illa tria homo dicitur ymago rubrica add. mg. codd. Hic vel parum infra. 2-3 in ea est lrp. BCTX. 4 Altera] alla CNVX. 11 non homo frp. OP. 15 gent] ingerit OP. 19 meminerit] meminit R (Aug.). 28 amor] et add. BCMNVW.

1 August., loc. cit. 2 August., ibid., c. 7, n. 11 (PL 42, 1065; CCL 50A, 474s).

3 Caput 12, n. (PL 42, 1048; CCL 50A, 442). 4 Auctoritas conflata ex initiis cc. 4, 3, et 5 (PL 42, 963, 962, 965; CCL 50, 297, 295s, 300). 5 Vide supra, c. 2, num. 5 (p. 73).

6 Vide supra, c. 2, num. 8 (p. 74).

5. Quia mens vice Patris, notitia Fillii, amor Spiritus Sancti accipitur. Et est ipsa mens quasi parens, et notitia eius quasi proies eius: "Mens 1 enim cum se Cognoscit, notitiam sui gignit,et est sola parens suae notitiae". Tertius est amor, qui de ipsa mente et notitia procedit, dum mens cogno scens se, diligit se: non enim posset se diligere, nisi cognosceret se. Amat etiam placitam prolem, id est notitiam suam; et ita amor quidam com plexus est parentis et prolis.

6. Quod non est minor mente notitia nec amor utroque. "Nec minor est proies parente, dum tantam se novit mens quanta est; nec minor est amor parente et proie, id est mente et notitia, dum tantum se diligit mens quantum se novit et quanta est".

7. Quod haec tria in se ipsis sunt. "Sunt etiam haec singula in se ipsis, quia et mens amans in amore est, et amor in amantis notitia, et notitia in mente noscente est". Ecce in his tribus qualecumque Trinitatis vestigium apparet.

8. Quomodo mens per ista proficit ail intelligendum Deum., Mens itaque rationalis, considerans haec tria et iliam unam essentiam in qua ista sunt, extendit se ad contemplationem Creatoris, et videt unitatem in trinitate et trinitatem in unitate. Intelligit enim unum esse Deum, unam essen tiam, unum principium. Inteiiigit enim quia si duo essent, vel uterque insufficiens esset, vel alter superflueret. Quia si aliquid deesset uni quod haberet alter, non esset ibi summa perfectio; si vero nihil uni deesset quod haberet alter, cum in uno essent omnia, alter superflueret. Intellexit ergo unum esse Deum, unum omnium auctorem. Et vidit quia absque sapientia non sit, quasi res fatua; et ideo intellexit eum habere sapientiam quae ab ipso genita est; et quia sapientiam suam diligit, inteilexit etiam ibi esse amorem.

Caput 4 (12).

Hic de summae Trinitatis unitate. Quapropter iuxta istam conside rationem, ut ait Augustinus in libro IX De Trinitate 4, "credamus

1 Quial Quod LNV. 6 etiam) enim OPV. 26-27 etiam ibi irp. BCMN. 30 Libro IX trp. LMT.

1 August., De TriniL, IX, c. 12, n. 18 (PL 42, 970; CCL 50, 309), ubi et sequentia ad sensum (ibid., 972; 310). 2 August., ibid. (PL 42, 972; CCL 50, 310). 3 August., ibid., c. 5, n. 8 (PL 42, 965; CCL 50, 300). 4 Caput 1, n. 1 (PL 42, 961; CCL 50, 293).

Caput 4. Verba ex libro De fide ad Pet rurn iam inveniuntur in Olossa in Rom. 1, 3, iuxta versionem primitivam (x 4c; z 3b), non autem in editione, quac aliani redactionem hic exhibet.

Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum esse Deurn, universae crea turae conditorem et rectorem; nec Patrem esse Filium, nec Spiritum Sanctum vel Patrem esse vel Filium, sed trinitatem relatarum ad invicem per sonarum". — Ut enim ait ipse in libro De fide ad Petrum 1, una est natura sive essentia Patris et Filii et Spiritus Sancti, non una persona: "Si enim sic esset una persona sicut est una substantia Patris et Filii et Spiritus Sancti, veraciter tninitas non diceretur. Rursus quidem trinitas esset vera, sed unus Deus trinitas ipsa non esset, si quemadmodum Pater et Filius et Spiritus Sanctus personarum sunt ab invicem proprietate distincti, sic fuissent nat quoque diversitate discreti". "Fides autem Patriarcharum, Prophetarum atque Apostolorum unum Deum praedicat esse Trinitatem". — "In illa 2 igitur sancta Trinitate unus est Deus Pater, qui solus essentialiter de se ipso unum Filium genuit; et unus Filius, qui de uno Patre solus essentialiter natus; et unus Spinitus Sanctus, qui solus essentialiter a Patre Filique procedit. Hoc autem totum non potest una persona, id est gignere se, et nasci de se, et procedere de se". Ut enim ait Augustinus in 1 libro De Trinitate 3, "nulla res est quae se ipsam gignat ut sit".

DISTINCTIO IV

Caput 1 (13).

1. Hic quaeritur utrum concedendum sit quod Deus se genuerit. Hic oritur quaestio satis necessaria. Constat, et irrefragabiliter verum est, quod Deus Pater genuit Filium; ideo quaeritur utrum concedendum sit quod Deus genuit Deum. Si enim Deus genuit Deum, videtur quod aut se

10 naturarum quoque trp. CMN. 14 natus] est add. MOV2. 17 1 libro trp. OPW.

22 Constat] enim add. BCRV.

1 Caput 1, n. 4 (opus Fulgentil, PL 65, 673 C-D; CCL 91A, 713s), ubi et textus immediate sequens. 2 Ibid., n. 6 (PL 65, 675 A; CCL 91A, 715s). 3 Caput 1, n. 1 (PL 42, 820; CCL 50, 28).

Caput 1. Quaestio (in num. 1) originem habuit in Abaelard., Theologia christiana, III (PL 178, 1240 A), sed fons Magistri potius habetur in Somma sent., 1, 11 (PL 171, 1087 A-B; 176, 60 C-D). Dein Magister (num. 2) se dirigit contra quosdam dialecticos (Porretanos?); cf. Abael., Ioc. cit. (1204 C). — Vide L. Ott, Die Trinitfitslehre..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943)

1 62s; et N. H Petrus Lombardus und die Sprachlogik in der Trinitaelslehre der Porretaner schule, in Miscellanea Lombardiana, Novara 1957, 119. Contra interpretationem secundum quam Magister Porretanos oppugnat arguit Joh. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott in der Schule des Petrus Lombardus, Miinchen 1961, 61, nota 3.

Deum, aut alium genuerit. Si vero alium Deum genuit, non est tantum unus Deus; si autem se ipsum Deum genuit, aliqua res se ipsam genuit. — Solutio *. Ad quod respondentes dicimus sane et catholice concedi quod unus unum genuit, et quod Deus Deum genuit, quia Deus Pater Deum Filium genuit. In Symbolo 1 quoque scriptum est: "Lumen de lumine, Deum verum de Deo vero". — Quod vero additur, ‘ergo genuit se Deum vel alium Deum’, neutrum concedendum esse dicimus. Quod alium Deum non genuit, manifestum est, quia unus tantum Deus est. Quod autem se ipsum non genuit, ostendit Augustinus in 1 libro De Trinitate 2 dicens: "Qui putant eius esse potentiae, Deum ut se ipsum ipse genuerit, eo plus errant, quod non solum Deus ita non est, sed nec spiritualis nec corporalis creatura. Nulla enim res est, quae se ipsam gignat ut sit". Et ideo non est credendum vel dicendum quod Deus genuit se.

2. Alla quaestio de eodem. Sed adhuc opponunt garruli ratiocinatores 3, dicentes: Si Deus Pater genuit Deum, aut genuit Deum qui est Deus Pater, aut Deum qui non est Deus Pater. Si genuit Deum qui non est Deus Pater, ergo Deus est qui non est Deus Pater; non ergo unus tan tum Deus est. Si vero genuit Deum qui est Deus Pater, ergo genuit se ipsum. — Responsio*. Ad quod respondemus determinantes illam propositionem qua sic proponunt: ‘Si Deus Pater genuit Deum, aut Deum qui est Deus Pater, aut Deum qui non est Deus Pater’. Hoc enim sane et prave intelligi potest; et ideo respondendum est ita: ‘Deus Pater genuit Deum qui est ipse Pater’, hoc dicimus esse falsum; et concedimus alteram, scilicet ‘genuit Deum qui non est Pater’. Nec tamen ‘genuit alterum Deum’, nec ille qui genitus est alius Deus est quam Pater, sed unus Deus cum Patre. — Si vero additur: ‘Genuit Deum qui non est Deus Pater’, hic distinguimus, quia dupliciter potest intelligi: ‘genuit Deum qui non est Deus Pater’, scilicet Deum Filium, qui Filius non est Pater qui Deus est, hic sensus verus est. Si vero intelligatur sic: ‘genuit Deum qui non est Deus Pater’, Id est qui non est Deus qui est Pater, hic sensus falsus est. Unus enim et idem Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus; et e converso Pater et Filius et Spiritus Sanctus est unus Deus.

1 est tantum trp. OP. 3 dicimus] si autem relative diceretur vel pro relative poneretur add. O (mg.) P. concedi] potest add. OP. 8 genuit] genuerit BCV. quia] quod OP. esse potentiae trp. NRTX. 13 credendum vel dicendum trp. OP. 17 aut] genuit add. OP. 25 Nec] non BCM. 26 Ille om. LMNX. 32 et om. BCTV. 33 et om. BMW.

1 In forma liturgica symboli Constantinopolitani; apud DS n. 150. 2 Caput 1, n. 1 (PL 42, 820; CCL 50, 28). 3 Appellatio desumpta ab August., De Trinit., 1, c. 2, n. 4 (PL 822; CCL 50, 31); vide supra, p. 63, lin. 12.

Caput 2 (14).

1. Oplnio quortindam dicentium tres personas esse unum Deum, unam substantiam, sed non e converso, sciilcet unum Deum vel unam substantiam esse tres personas. Quidem tamen veritatis adversarii concedunt Patrem et Filium et Spiritum Sanctum sive tres personas esse unum Deum, unam substantiam, sed nolunt concedere unum Deum sive unam substantiam esse tres personas, dicentes substantiam divinam praedicari de tribus personis, non tres personas de substantia divina.

2. Auctoritates inducit contra eos *. Fides autem catholica 1 tenet ac praedicat et tres personas esse unum Deum, unam substantiam sive essentiam sive naturam divinam, et unum Deum sive essentiam divinam esse tres personas. Unde Augustinus in 1 libro De Trinitate 2 ita ait: "Recte ipse Deus Trinitas intelligitur beatus et solus potens"3. Ecce quam expresse dixit ‘ipse Deus Trinitas’, ut ostenderet et ipsum Deum esse Trinitatem et Trinitatem esse ipsum Deum. — Item in eodem: "In verbis, inquit, illis Apostoli", quibus de adventu Christi agens dicit: Quem ostendet beatus et solus potens, Rex regum et Dominus dominantium, qui solus habet immortalitatem etc., "nec Pater proprie nominatus est, nec Filius, nec Spiritus Sanctus, sed beatus et solus potens, id est unus et solus verus Deus, qui est ipsa Trinitas". Ecce et hic aperte dicit unum solum verum Deum esse ipsam Trinitatem; et si unus Deus Trinitas est, ergo unus Deus est tres personae.

3. Item, in libro V De Trinitate 6: "Non tres deos, sed unum Deum dicimus esse ipsam praestantissimam Trinitatem". — Item, in libro De 4 veritatis adversaril trp. OP. esse om. BCLMTWX. 16 illis om. NOPX.

19 beatus et solus trp. B solusi] et add. OP.

1 Cf. Summa sent., 1, 11 (PL 171, 1085 D; 176,59 B). 2 Caput 6, n. 11 (PL 42, 826; CCL 50, 40). 3 Resp. 1 Tim. 6, 15. 4 Ibid., n. (PL 42, 826; CCL 50, 40). 1 Tim. 6, 15-16. 6 Caput 8, n. 9 (PL 42, 917; CCL 50, 215).

Caput 2. Quod num. 1-3 contra Magistrum Gilbertum Porretam diriguntur, omnibus liquet; sed quod sic dicta Confessio fidei Concilii Remensis huic hic opponatur, nobis dubio est. Cf. N. H5ring, Das sogennante Glaubensbekenntnis des Reimser Konsistoriums von 1148, in Scholastik 40 (1965) 55-90; id., Notes on the Council and Consistory oj Rheirns (1148), in Me diaeval Studies 28 (1966) 39-59. — De tempore compositionis huius capituli, vide D. van den Eynde, Nouvelles précisions chronologiques sur quelques oeuvres théologiques du XII siècle, in Franc. Studies 13 nn. 2-3 (1953) 1 I2ss; et Essai chronologique sur l’oeuvre littéraire de Pierre Lombard, in Miscellanea Lombardiana 56ss.

fide ad Petrum 1, in expositione Symboli: "Satis est christiano rerum crea tanim causam, visibilium sive invisibilium, nonnisi bonitatem credere Creatoris, qui est Deus unus et verus, nullamque esse naturam quae non aut ipse sit aut ab ipso, eumque esse Trinitatem, Patrem scilicet et Fi hum et Spiritum Sanctum". — Item, Augustinus in sermone De S fide 2: "Credinius unum Deum, unam esse divini noniinis Trinitatem". — Idem in VI hibro De Trinitate: "Dicimus Deuni solum esse ipsam Trini tatem". Ecce his et aliis pluribus auctoritatibus evidenter ostenditur dicendum esse et concedendum quod unus Deus est Trinitas, et una sub stantia tres personae; sicut e converso Trinitas dicitur esse unus Deus, et tres personae dicuntur esse una substantia.

4. Redit ad praemissam quaestlonem, scilicet an Deus Pater se Deum, an allum genuit Deum. Nunc ad praemissam quaestionem revertamur, ubi quaerebatur an Deus Pater genuerit se Deum, an ahium Deum. Ad quod dicimus neutrum fore concedendum. — Dicit tamen Augustinus in epistola Ad Maximum 4 quod Deus Pater se alterum genuit, his verbis: "Pater, ut haberet Filium de se ipso, non minuit se ipsum, sed ita genuit de se alterum se, ut totus maneret in se, et esset in Filio tantus, quantus et solus". — Quod ita intelligi potest: id est de se alterum genuit, non utique alterum Deum, sed aiteram personam; vel genuit se alterum, id est genuit alterum qui est hoc quod ipse; nam etsi ahius sit Pater quam Filius, non est tamen ahiud, sed unum.

DISTINCTIO V

Caput 1 (15).

1. Hic quaeritur an Pater genuit divinam essentiam vel ipsa Fifium, an essentia genuit essentiam vel ipsa nec genuit nec genita est. Post haec quaeritur utrum concedendum sit quod Pater genuit divinam essentiam, vel quod divina essentia genuit Filium, vel essentia genuit essentiam, an omnino non genuit nec genita est divina essentia. — Ad quod, catholicis tractatoribus consentientes, dicimus quod nec Pater genuit divinam es sentiam, nec divina essentia genuit Filium, nec divina essentia genuit essentiam. Hic autem nomine ‘essentiae’ intelligimus divinam naturam, quae communis est tribus personis et tota in singulis.

3 Deus unus trp. LOP. 4 eumque] eamque OP, scilicet deurn add. BCV. Scilicet om. BCLR. 14 genueritJ genuit OP. 16 Maximum] Maximinum LMNVX, quod corr. V. 27 genuit] genuerit BCRVW.

1 Immo in Enchiridion, c. 9 (PL 40, 235s. 2 Sermo 233 (De flde catholica), n. 1 (inter opp. August., PL 39, 2175); est Symbolum fidei Concilii Toletani 1, ed. J. de Aldama, El Simbalo Toledano J, Romae 1934, 29-36. 3 Caput 7, n. 9 (PL 42, 929; CCL 50, 238).

‘ Rectius Alypius et August., Epist. 170, n. 5 (PL 33, 749; CSEL 44, 625).

Caput 1. Doctrina huius capituli (cuius fontes nos latent), impugnata ab Abbate loachim de Fiore (f 1202), confirmatur a Concilio Lateran. IV in capitulo De Trinitate; cf. DS n. 803, p. 261s.

2. Ratio prima quare Ita sit *. Ideo non est dicendum quod Pater genuit divinam essentiam: quia si Pater diceretur genuisse divinam es sentiam, essentia divina relative diceretur ad Patrem vel pro relativo poneretur. Si autem relative diceretur vel pro relativo poneretur, non indicaret essentiam. Ut enim ait Augustinus in V libro De Trinitate 1, "quod relative dicitur, non indicat substantiam".

3. Secunda *. Item, cum Deus Pater sit divina essentia, si eius esset genitor, esset utique genitor eius rei quae ipse est; et ita eadem res se ipsam genuisset, quod Augustinus negat, ut supra ostendimus 2.

4. Tertia ratio et potior. Item, si Pater est genitor divinae essentiae, cum ipsa essentia divina et sit et Deus sit, eo ergo quod generat et est et Deus est. Ita ergo non illud quod generatur est a Patre Deus, sed Pater eo quod generat et est et Deus est; et si ita est, non genito gignens, sed gignenti genitus causa est ut et sit et Deus sit. — Simili ratione probat Augustinus in libro VII De Trinitate 3 quod Pater non est sapiens sapientia quam genuit, quia si ea sapiens est, ea est: "Hoc enim est ibi esse quod sapere. Quod si hoc est ibi esse quod sapere, non per illam sapientiam quam genuit sapiens Pater est. Quid enim aliud dicimus, cum dicimus ‘hoc illi est esse quod sapere’, nisi ‘eo est quo sa piens est’ ? Ergo quae causa illi est ut sapiens sit, etiam ipsa illi causa est ut sit. Si ergo sapientia quam genuit causa illi est ut sapiens sit, et causa illi est ut sit. Sed causam Patri qua sit, a Patre genitam nullo modo quisquam dixerit sapientiam. Quid enim est insanius ?" Ita ergo, si Pater genuit essentiam qua est, essentia quam genuit causa est liii ut sit; non igitur ipsam qua est essentiam genuit. "Nam in illa simplicitate, inquit Augustinus 4, quia non est aliud sapere quam esse, eadem ibi sapientia quae essentia". Ideoque quod de sapientia, hoc de essentia dicimus. Sicut ergo non genuit sapientiam qua sapiens est, ita nec essentiam qua est. Ut enim sapientia sapiens est, et potentia potens, ita et essentia ipse est; eademque est sapientia et potentia quae essentia. Patet itaque ex praedictis quia Pater essentiam divinam non genuit.

13 Secunda] ratio add. LVX. 16 divinae essentiae trp. BCLMTVW. 19 genito] geniti nCLOP, quod corr. 02. 20 genitus] genitum LMNRT. 1 ratione] raciocinacione LMRT. 25 quo] quod BCLMX.

1 Caput 7, n. 8 (PL 42, 916; CCL 50, 214). 2 Dist. 4, c. 1, num. 1 (p. 77s).

3 Caput 1, n. 2 (PL 42, 935s; CCL 50, 249). 4 Ibid. (PL 42, 936; CCL 50, 249).

5. Hoc videtur adversari. Huic autem videtur contrarium quod Augustinus ait in libro De fide ad Petrum 1: "Deus cum Verbum genuit, id quod est ipse genuit; nec de nihilo, nec de aliqua iam facta conditaque materia, sed de se ipso id quod est ipse". Item "Deus Pater, qui yens sime se indicare animis cognituris et voluit et potuit, hoc ad se ipsum indicandum genuit, quod est ipse qui genuit". Ecce aperte dicit bis verbis Deum Patrem genuisse illud quod ipse est. Illud autem quod ipse est, non est nisi essentia divina; videtur ergo divinam essentiam genuisse. — Ad quod respondemus, illa verba sic intelligenda esse dicentes: ‘Pater de se ipso genuit illud quod ipse est’, id est Filium qui est illud quod Pater est. Nam quod Pater est, et Filius hoc est; sed non qui Pater est, et Filius hic est.

6. Alias partes quaestionis exsequitur. Ita etiam non est dicendum quod divina essentia genuit Filium: quia cum Filius sit divina essentia, iam esset Filius res a qua generatur; et ita eadem res se ipsam generaret. — Ita etiam dicimus quod essentia divina non genuit essentiam: cum enim una et summa quaedam res sit divina essentia, si divina essentia essentiam genuit, eadem res se ipsam genuit, quod omnino esse non potest; sed Pater solus genuit Filium, et a Patre et Filio procedit Spiritus Sanctus.

7. Quae videantur praedictis esse contraria. Praedictis autem videtur esse contrarium quod dicit Augustinus in libro VII De Trinitate: "Hoc, inquit, est Deo esse quod sapere; unde Pater et Filius simul sunt una sapientia, quia una essentia; et singillatim sapientia de sapientia, sicut essentia de essentia". Ecce his verbis aperte dicit Augustinus sa pientiam de sapientia et essentiam de essentia, ubi videtur significare quod sapientia sapientiam et essentia essentiam genuerit. — Idem in libro De fide ad Petrum 4 ait: "Sic Christum Dei Filium, id est unam ex Trinitate personam, Deum verum crede, ut divinitatem eius de natura Patris natam esse non dubites". Hic videtur dicere quod natura Filii sit nata de natura Patris. — Idem etiam in XV libro De Trinitate 5 ait: "Dicitur Filius consilium de consilio et voluntas de voluntate, sicut substantia de substantia, sapientia de sapientia". Et hic videtur dicere quod substantia sit genita de substantia et sapientia de sapientia.

4 Hoc] hec OP, hic BCLW, huic VX. 4-5 August. ait ftp. OPW. 7 se om. CMNPX. 8 ipsum om. MOP. 14 est om. OP. 20-21 essentiam genuit ftp. OP. 26 essentia] est add. BCVW.

1 Immo De fide et symbolo, c. 3, n. 4 (PL 40, 183; CSEL 41, 7). 2 Ibid. (PL 40, 184; CSEL 41, 8). 3 Caput 1-2, nn. 2-3 (PL 42, 936; CCL 50, 249s). 4 Caput 2, n.

(opus Fulgentii, PL 65, 678 C-D; CCL 91A, 720). 5 Caput 20, n. 38 (PL 42, 1087; CCL 50A, 515).

8. Determlnatio eorum quae videntur contraria*. Sed haec ita determi namus: ‘Sapientia de sapientia et substantia de substantia est’, id est Filius qui est sapientia, qui est substantia, est de Patre qui est eadem substantiaet sapientia; et Filius qui est divinitas,natus est de Patre qui est divina natura. Et ut expressius dicamus, dicimus Filium sapientiam esse de Patre sapientia, et dicimus Filium substantiam esse genitum de Patre et a Patre substantia. — Quod autem ita intelligi debeat, Augustinus ostendit in VII libro De Trinitate 1 dicens: "Pater ipse sapientia est, et dicitur Filius sapientia Patris quomodo dicitur lumen Patris, id est sicut lumen de lumine et uterque unum lumen, sic intelligatur sapientia de sapientia, et uterque una sapientia et una essentia". — Item "Ideo Christus dicitur virtus et sapientia Dei 3: quia de Patre virtute et sapien tia, etiam ipse virtus et sapientia est, sicut ipse lumen de Patre lumine est, et ipse fons vitae est apud Deum Patrem fontem vitae. Filius ergo sapientia de Patre sapientia est, sicut Filius lumen de lumine Patre et Deus Filius de Deo Patre, ut et singulus sit lumen, et singulus sit Deus, et sin gulus sapientia, et simul unum lumen, unus Deus, una sapientia". Ecce his verbis manifeste aperit Augustinus ex quo sensu accipienda sint praedict verba et his similia, scilicet cum dicitur: substantia de substantia, vel substantia genuit substantiam.

9. Quod videtur praedictae expositioni contrarium. Huic vero id etiam contrarium videtur quod Hilarius ait in IV libro De Trinitate: "Nihil, inquit, nisi natum habet Filius, et geniti honoris admiratio in honore generantis est". Cum ergo Filius essentiam habeat: tota enim in eo est divina essentia, videtur quod ipsa divina essentia nata sit. Idem in V libro ait: "Nativitas Dei non potest eam ex qua profecta est non tenere naturam: nec enim aliud quam Deus subsistit, quod non aliunde quam de Deo subsistit". Ecce hic dicit nativitatem Dei profectam ex natura, et ita videtur ex his verbis atque praedictis natura Dei et genita et genuisse. — Quod natura Del in forma sua manens formam naturae et

8 divina natura trp. BLMNRVWX. 20-19 singulus] sit add. BCOW, add. mien. TV2.

21 manifeste om. OP. 22 sint] sunt LRVW, quod corr. W. 24 etiam om. BCMR.

28 Idem] item BCRV. 29 profecta] perfecta OPX. 31 profectam] perfectam MOPX.

1 Caput 1, n. 2 (PL 42, 936; CCL 50, 249). 2 Ibid., c. 3, n. 4 (PL 42, 937; CCL 50, 251s). 3 Resp. 1 Cor. 1, 24: Christum Dei vintutem et Dei sapientiam.

4 Num. (PL 10, 103 A). 5 Num. 37 (PL 10, 155 A).

infirmitatis corporalis acceperit. Quod apertius dicit in libro IX De Trinitate 1: "Nos, inquit, unigenitum Deum in forma Dei manentem, in natura Dei mansisse profitemur; nec unitatem formae servilis in naturam divinae unitatis refundimus; nec rursum Corporali insinuatione Patrem in Filio praedicamus, sed ex eo eiusdem generis genitam naturam naturaliter in 5 segignentem habuisse naturam; quae in forma naturae segignentismanens, formam naturae et infirmitatis corporalis acceperit. Non enim defecerat Dei natura ne esset, sed in se humilitatem terrenae nativitatis manens sibi Dei natura susceperat, generis sui potestatem in habitu assumptae humili tatis exercens". Ecce hic aperte dicit et naturam ge. et naturam genitam, et naturam assumpsisse naturarn: quod a plerisque negatur. — Item in eodem "Numquid unigenito Deo contumelia est Patrem sibi innascibilem Deum esse, cum ex innascibili Deo nativitas unigenita in naturam unigenitam subsistat?" Ecce et lic dicit unigenitam naturam.

10. Quomodo sint intelligenda praemissa verba Hilaril. Sed quia haec Verba sane vuit intelligi, ipse idem dicit in IV libro: "Intelligentia die torum ex causis est assumenda dicendi, quia non sermoni res, sed rei est sermo subiectus". Haec ergo Verba ita intelligi possunt: ‘Nihil habet Filius nisi natum’, id est nihil habet, secundum quod Deus est, nisi quod nascendo accepit, et ipse nascendo Patris in se subsistentem habuit naturam.

11. Expositionem confirmat per verba eiusdem *. Unde idem Hilarius addit in V libro: "Eandem naturam habet genitus quam ille qui genuit, ita tamen ut natus non sit ille qui genuit: nam quomodo erit ipse cum genitus sit? sed in his ipsis subsistat ille qui genitus est, in quibus totus est ipse qui genuit, quia non est aliunde qui genitus est. Et ideo non refertur ad aliud quod in uno subsistit ex uno. Ac sic in generatione Filii et naturam suam, ut ita dicam, sequitur indemutabilis Deus indemutabilem gignens Deum; nec naturam suam deserit ex inde mutabili Deo indemutabilis Dei perfecta nativitas. Subsistentem igitur in eo Dei naturam intelligamus, cum in Deo Deus insit, nec praeter eum qui est Deus quisquam Deus alius sit, quia ipse Deus et in eo Deus". Naturae ergo Dei Patris veritas in Deo Filio esse docetur, cum in eo Deus intelligitur esse qui Deus est. Est enim unus in uno et unus ab uno.

1 acceperlt] accepit NOP. 2 Dei corr. in servi TRV. 4 rursum] rursus OP.

7 acceperit] accipit BCLOPT. 12 Item in eodem om. OP. 15 sint intelligenda trp. MNRX. 25 subslstat] subsistit BC, corr. in subsistit R. 27 quod] qui OP. sic] si COPR, qaod corr. 0. 28 indemutabilis] immutabilis BC, indecommutabilis X, et sic etiam infra.

1 Num. 51 (PL 10, 322 B-323 A). 2 Num. 53 (PL 10, 324 A). 3 Num. 14 (PL 10, 107 C). 4 Num. 37 (PL 10, 155 A-B).

12. Quod legitur: Pater de sua substantia genuisse Filium et Fiilus substantiae Patris. Dicitur quoque, et frequenter in Scriptura sacra legitur, Pater de substantia sua genuisse Filium. Unde Augustinus in libro De fide ad Petrum 1 ait: "(Pater Deus, de nullo genitus Deo, semel de sua natura sine initio genuit Filium Deum, sibi aequalem, et eadem qua ipse naturaliter aeternus est divinitate coaeternum". Ecce hic dicit Augustinus Filium genitum de natura Patris. Est autem una natura Patris et Filii et Spiritus Sancti. Si ergo de natura Patris genitus est Filius, genitus est de natura Filii et Spiritus Sancti, immo de natura trium personarum.

13. Idem quoque Augustinus in libro XV De Trinitate dicit Christum esse filium substantiae Patris et de substantia Patris genitum, tractans illud verbum Apostoli loquentis de Deo Patre sic: Qui eruit nos de potestate tenebrarum et transtulit in regnum Filii caritatis suae: "Quod dictum est, inquit, Filii caritatis suae, nihil aliud intelligatur quam Filii sui dilecti, quam Filii substantiae suae. Caritas quippe Patris, quae in natura eius est ineffabiliter simplici, nihil est aliud quam ipsa natura atque substantia, ut saepe diximus et saepe iterare non piget; ac per hoc Filius caritatis eius nullus est alius quam qui de substantia eius est genitus". Ecce aperte hic dicit Augustinus Filium esse genitum de substantia Patris et Filium substantiae Patris.

14. Idem quoque Augustinus, in libro II Contra Maximinum haereticum 4, substantiam Dei genuisse Filium et Filium genitum de sub stantia Patris asserit dicens: "Carnalibus cogitationibus pleni, substan tiam Dei de se ipsa gignere Filium non putatis, nisi hoc patiatur quod substantia carnis patitur quando gignit. Erratis, nescientes Scripturas neque virtutem Dei 5. Nullo enim modo verum Dei Filium cogitatis, si eum natum esse de substantia Patris negatis. Non enim iam erat hominis Filius, et Deo donante factus est Dei Filius, ex Deo natus gratia, non natura. An forte, etsi non hominis Filius erat, tamen aliqua iam erat qualiscumque creatura, et in Dei Filium Deo mutante conversa est? Sed nihil horum est: ergo aut de nihilo, aut de aliqua substantia natus est. Sed ne crederemus vos putare de nihilo esse Dei Filium, affirmastis non vos dicere de nihilo esse Dei Filium. De aliqua ergo substantia est. Et si non de Patris, de qua sit dicite. Sed non invenitis. Iam igitur unigenitum Dei Filium, Iesum Christum, de Patris esse substantia non vos nobiscum pigeat confiteri".

3 substantia sua trp. LMNRTX. 26 nescientes] non scientes LMNRTW. 29 Dei Filus trp. OPV. 30 etsi] si COP.

1 Caput 2, n. (opus Fulgentil, PL 65, 767 C; CCL 91A, 718). 2 Caput 19, n. 37 (PL 42, 1087; CCL 50A, 514). 3 CoI. 1, 13. 4 Caput 14, n. 2 (PL 42, 771). Matth. 22, 29.

15. Idem in eodem 1: "Utrique legimus Ut simus in vero Filio eius, Iesu Christo. Dicite ergo nobis utrum iste verus Dei Filius, ab eis 5 qui gratia filii sunt quadam proprietate discretus, de nulla substantia sit, an de aliqua. ‘Non dico, inquis, de nulla, ne dicam de nihilo’; ergo de aliqua substantia est. Quaero, de qua? Si non de Patris substantia est, aliam quaere. Si aliam non invenis, Patris agnosce substantiam, et Fi hum cum Patre homousion confitere".

16. Item in eodem: "Confiteor Deum Patrem omnino incorrupti biliter genuisse, sed quod est ipse genuisse. Item dico, quod saepe di cendum est: Aut de ahiqua substantia natus est Dei Filins, aut de nulla. Si de nuhla: ergo de nihilo; quod vos iam non dicitis. Si vero de aliqua, nec tamen de Patris substantia, non est verus Filins. Si vero de Patris substantia, unius eiusdemque substantiae sunt Pater et Filius". "Vos 4 autem nec Filium de Patris substantia genitum vultis, et tamen eum nec ex nihilo nec ex aliqua materia, sed ex Patre esse conceditis. Nec videtis quam necesse sit, ut qui non est ex nihilo nec ex ahiqua re alia, sed ex Deo, nisi ex Dei substantia esse non possit; et hoc esse quod Deus est, de quo est, id est Deus de Deo natus, quia non alius prius fuit, sed na tura coaeterna de Deo est".

17. Colligens summam praedictorum aperit ex quo sensu accipienda sint. His verbis praemissis innui videtur quod divina substantia Filium genuerit, et quod Filius sit genitus de substantia Patris, et quod de Deo est natura coaeterna, et quod Pater id quod ipse est genuit. Id autem quod ipse est, essentia divina est; et ita putari potest divinam essentiam genuisse. — Vehementer movent nos haec verba; quae quomodo intehli genda sint, mallem ab aliis audire quam tradere. Ut tamen sine praeiudi cio atque temeritate loquar, ex hoc sensu dicta possunt accipi: ‘Natura coaeterna de Deo est’, id est Filius coaeternus Patri de Patre est, ita quod est eadem cum eo natura, vel eiusdem naturae. — Quem sensum confirmat Augustinus ibidem 5, subiciens et quod dixerat quasi explanans: dicto enim ‘Natura coaeterna de Deo est’, addidit: "Non est aliud Filius quam illud de quo est, id est unius eiusdemque substantiae est". Deinde

4 Idem] item LMNRTV. 7 ne] nec BCLMNRTWX. 20 essez] est LOPRX. atque] et OPX.

1 Caput 14, n. 3 (PL 42, 772). 2 1 Ioan. 5, 20. 3 Caput 14, n. 4 (PL 42, 773).

4 Ibid., n. 2 (PL 42, 771). 5 Post ultima verba citata ex n. 2 (PL 42, 771).

apertius talem intellectum ex praedictis verbis fore habendum aperit in eodem libro Contra Maxirninum 1 dicens: "Trinitas haec unius eiusdem que substantiae est, quia non de aliqua materia vel de nihilo est Filius, sed de quo est genitus; itemque Spiritus Sanctus non de aliqua materia vel de nihilo est, sed inde est unde procedit". His itaque verbis aperte ostendit ea ratione dici ‘Filium esse de substantia Patris’, quia est de Patre genitus, ita quod est eiusdem substantiae cum eo; et ‘Spiritum Sanctum esse de substantia Patris et Filii’, quia ab utroque procedit, ita quod est eiusdem substantiae.

Caput 2 (16).

1. Quod nec Filius nec Spiritus Sanctus est de nihilo, sed de allquo, non tamen de materia. Ostenditur quoque ex illis verbis Filium et Spiritum Sanctum non esse de nihilo, sed de aliquo, nec tamen de aliqua materia. Unde etiam Hilarius in XII libro De Trinitate 2 ait: "Unigenitus Deus cum natus sit, Patrem testatur auctorem; cum ex manente natus est, non est natus ex nihilo; et cum ante tempus natus est, omnem sensum prae veniat nascendo 3". Hic aperte dicitur quod Filius non est natus ex nihilo.

2. Similiter et Spiritus Sanctus non est dicendus esse vel procedere ex nihilo, quia ‘Filius de substantia Patris natus est’ 4, id est a Patre est, cum quo est eiùsdem substantiae et eadem substantia. Ex quo sensu etiam accipiendum est illud: ‘Pater genuit id quod est ipse’, id est Filium qui est hoc quod Pater. — Et hoc ita debere intelligi, Augustinus aperit, dicens in 1 libro Contra Maximinum 6: "Hoc genuit Pater quod est: alioquin non est verus Filius, si quod est Pater, non est Filius".

3. Item, ‘substantia Dei genuit Filium’ 7, id est Pater substantia genuit Filium qui est eadem substantia et eiusdem substantiae. —

5 itaque] utique BCLMNRWX. 16-17 praeveniat] prevenit BcLRTV. 19 est om. LMNRVWX.

1 Initio eiusdem n. 2 (PL 42, 771). 2 Num. (PL 10, 449 A). 3 Resp. Isai. 53, 8: Generationem eius quis enarrabit? 4 August., De fide et symbolo, e. 4, n. 6: "Filius de ipsa Patris substantia unicus natus est, id exsistens quod Pater est (PL 40, 185; CSEL 41, 10); vide supra, c. 1, num. 12-16 (pp. 85-86). 5 August., seu rectius Fulgentius, supra, p. 82, 5-7, et 9. 6 Caput 18 (PL 42, 756), ubi inducit August. verba a se prolata in Collatione curn Maximino, n. 14 (PL 42, 723). 7 Vide supra, c. 1, num. 14 (p. 85).

Quod sic esse intelligendum, Augustinus ostendit, dicens ad Maximinum 1: "Sicut dicis ‘Spiritus spiritum genuit’, ita dic: Spiritus eiusdem naturae vel substantiae spiritum genuit. Item, sicut dicis ‘Deus Deum genuit’, ita dic: Deus eiusdem naturae vel substantiae Deum genuit. Hoc si credideris et dixeris, nihil de hac re ulterius accusaberis". His enim verbis aperit quomodo praedicta debeant intelligi.

4. Similiter ‘Filius natus est de substantia Patris’ vel ‘Pater genuit Filium de sua natura sive essentia’ 2, id est de se natura et essentia genuit Filium eiusdem essentiae ac naturae et qui est eadem essentia ac natura. Similiter expone illud: ‘Filius substantiae Patris’, id est Filius Patris substantiae, id est qui est substantia, cum quo et Filius eadem substantia est, quia consubstantialis est Patri Filius. — Et hic sensus iuvatur ex verbis Augustini, qui in VII libro De Trinhtate 4 ait: "Tres personas eiusdem essentiae, vel tres personas unam essentiam dicimus. Tres autem personas ex eadem essentia non dicimus, quasi aliud ibi sit quod essentia est, aliud quod persona". His verbis ostendit non esse dicendum personam esse ex essentia, nisi ex sensu praedicto. — Qui sensus confirmatur etiam ex eo quod in XV libro De Trinitate 5 idem ait: "Sicut nostra scientia scientiae Dei, sic et nostrum verbum, quod nascitur de nostra scientia, dissimile est illi Verbo Dei, quod natum est de Patris essentia. Tale est autem ac si dicerem: de Patris scientia, de Patris sapientia; vel quod est expressius: de Patre essentia, de Patre scientia, de Patre sa pientia". Ex hoc itaque intellectu "Verbum 6 Dei Patris, unigenitus Fi lius, per oninia Patri similis et aequalis, recte dicitur Deus de Deo, lumen de lumine, sapientia de sapientia, essentia de essentia: quia est hoc omnino quod Pater, non tamen Pater, quia iste Filius, ille Pater".

Caput 3 (17).

Quare Verbam Patris dicatur fihlus naturae. Inde est quod solus Uni genitus Dei dicitur natura filins, quia eiusdem naturae est et eadem natura est cum Patre. Unde Hilarius in libro De Trinitate 7, de Christo loquens ait: "Natura filius est, quia eandem naturam quam ille qui genuit habet".

7 et] vel BCM. 11 est’ om. LMN. luvatur] adiuvatur LMNR. 12 VII] quinto codd. 24 est hoc trp. MNV.

1 Contra Maximinum, II, e. 15, n. 3 (PL 42, 779). 2 Vide supra, c. 1, num. 12-14 (p. 85). 3 Supra, c. 1, num. 13 (p. 85). 4 Caput 6, n. 1] (PL 42, 945; CCL 50, 264s). 5 Caput 13, n. 22 (PL 42, 1076; CCL 50A, 495). 6 August., ibid., c. 14, n. 23 (PL 42, 1076; CCL 50A, 496). 7 Lib. V, n. 37 (PL 10, 155 A); apud Lombardi Glossam in Rom. 1, 4 (PL 191, 1311 B).

DISTINCTIO VI

Caput unicum (18).

1. Utrum Pater voluntate genuit Filium an necessitate et an volens vel nolens sit Deus. Praeterea quaeri solet utrum Pater genuerit Filium voluntateannecessitate. DehocOrosius ad Augustinumiita ait: "Voluntate genuit Pater Filium, vel necessitate? Nec voluntate nec necessitate, quia necessitas in Deo non est; praeire voluntas sapientiam non potest". "Quocirca, ut Augustinus ait in XV libro De Trinitate ridenda est dialectica Eunomii, a quo Eunomiani haeretici orti sunt; qui, cum non potuisset intelligere nec credere voluisset unige nitum Dei Verbum filium Dei esse natura, id est de substantia Patris ge nitum, non naturae vel substantiae dixit esse filium, sed filium voluntatis Dei: volens asserere accedentem Deo voluntatem qua gigneret Filium, sicut nos aliquid aliquando volumus, quod antea non volebamus, propter quod mutabilis intelligitur nostra natura, quod absit ut in Deo esse credamus".

2. Responsio catholici *. Dicamus ergo Verbum Dei esse filium Dei natura, non voluntate, ut docet Augustii. in XV libro De Trinitate 3, ubi quendam catholicum haeretico respor commendat dicens: "Acute sane quidam respondit haeretico versutissime interroganti utrum Deus Filium volens an nolens genuerit, ut si diceret ‘nolens’, absurdissima Dei miseria sequeretur; si autem ‘volens’, continuo quod in tendebat concluderet, scilicet non naturae esse filium, sed voluntatis. At ille vigilantissime vicissim quaesivit ab eo utrum Deus Pater volens an nolens sit Deus, ut si responderet ‘nolens’, sequeretur grandis absurditas et miseria, quam de Deo credere magna est insania; si autem dice ret ‘volens’, responderetur ei: ergo et ipse voluntate sua Deus est, non natura. Quid ergo restabat nisi ut obmutesceret, sua interrogatione obli gatum insolubili vinculo se videns?". Ex praedictis docetur non esse con cedendum quod Deus voluntate vel necessitate, vel volens vel nolens sit Deus; item quod voluntate vel necessitate, vel volens vel nolens genuerit Filium.

5 ita om. OP. 8 August. ait trp. BMN. 14 aliquid aliquando trp. BCOPX.

18 libro XV trp. LNX. 27 et ipse om. BCV.

1 Dialogus quaest. 65, q. 7 (inter opp. August., PL 40, 736). 2 Caput 20, n. 38 (PL 42, 1087; CCL 50A, 515). 3 Ibid. (PL 42, 1087; CCL 50A, 516).

Caput unicum. Quaestionem in num. 1 iam proposuit (in verbis Orosii) auctor Summae sent., 1, 7 (PL 171, 1079 B; 176, 53 B); fere idem etiam habetur apud Rolandum Bandinelli, Sententiae (ed. A. M. Gieti, Freiburg im Br. 1891,31); sed ad eam solvendam recurrit Lombar dus. ad ipsum textum Augustini.

3. Oppositio contra praedicta. Sed contra hoc opponitur sic: Voluntas Dei est natura sive essentia Dei, quia non est aliud Deo esse, aliud velle; et ideo, sicut una est essentia trium personarum, ita et una voluntas. Si ergo Deus natura Deus est, et voluntate Deus est; et si Verbum Dei natura filius Dei est, et voluntate filius Dei est. — Responsio *. Hoc autem facile est refellere. Nam et praescientia Dei sive scientia, qua scit vel praescit bona et mala, divina natura sive essentia est; et praedestinatio sive voluntas ejus eadem divina essentia est; nec est aliud Deo scire vel velle quam esse. Et cum sit unum et idem scientia Dei vel voluntas, non tamen dicitur de voluntate quidquid dicitur de scientia et e converso; nec omnia illa sua voluntate Deus vuit, quae sua scientia scit, cum scien tia sua novent tam bona quam mala, voluntate autem non veut nisi bona. Scientia quippe Dei et praescientia de bonis est et malis, voluntas vero et praedestinatio de bonis est tantum; et tamen unum et idem est in Deo scientia et voluntas, et praescientia et praedestinatio. Ita, cum unum sit natura Dei et voluntas, dicitur tamen Pater genuisse Filium natu non voluntate, et esse Deus natura, non voluntate.

4. Qualiter sint Intelligenda Illa verba: Pater nec volens nec nolens est Deus, nec volens nec nolens genuit Fillum. Praedicta tamen verba, quibus prudenter dictum est quod Deus Pater nec volens nec nolens est Deus, nec volens nec nolens genuit Filium, sive voluntate vel necessitate, ex tali sensu mihi videntur accipienda: ut voluntatem praecedentem vel accedentem intelligamus, qualiter Eunomius intelligebat 1. Non enim ipse est Deus voluntate praecedenti vel efficienti, vel volens prius quam Deus; nec voluntate praecedenti vel accedenti genuit Filium, nec prius volens quam generans genuit Filium. Volens tamen genuit, sicut potens genuit, et bonus genuit, et sapiens genuit, et huiusmodi. Si enim Pater sapiens et bonus dicitur genuisse Filium, cur non et volens? cum ita sit Deo idem esse volentem quod est esse Deum, sicut idem est esse

2 docetur] videtur COP. 10 Responsio MNV, om. aUj codd. 23 sint intellig. trp. MNR. 30-3 1 nec Filium mg. NRVW.

1 Teste Augustino, hic supra, n. 1 (p. 89), et praesertim Athanasio, Oratio III contra Arianos, nn. 60-67 (P0 26, 447-468).

sapientem quod est esse Deum. — Dicamus ergo quia Pater, sicut sa piens, ita volens genuit Filium, sed non voluntate praecedenti vel acce denti. Quem sensum aperit Augustinus 1 et confirmat, ita dicens super Epistolam ad Ephesios: "De Filio Dei, id est Domino nostro Iesu Christo, scriptum est 2 quia cum Patre semper fuit, et numquam eum ut esset voluntas paterna praecessit. Et ille quidem natura Filius est".

5. Hilarius in libro De synodo 3: "Eus qui dicunt de non exstantibus esse Filium Dei, similiter et eos qui dicunt quod neque consilio neque voluntate Pater genuerit Filium, anathematizat sancta Ecclesia". — Item 4: "Si quis nolente Patre dicat natum Filium, anathema sit. Non enim nolente Patre coactus Pater, vel naturati necessitate ductus cum nottet, genuit Fitium; sed mox ut voluit, sine tempore et impassibiliter ex se unigenitum demonstravit".

DISTINCTIO VII

Caput 1 (19).

1. Hic quaeritur an Pater potuerit vel voluerit gignere Fillum. Hic solet quaeri a quibusdam utrum Pater potuerit vel voluerit generare Filium. Si enim, inquiunt, potuit et voluit generare Filium, ergo potuit aliquid et voluit quod nec potuit nec voluit Filius, nam Filius nec potuit nec voluit generare Filium. — Cul versutiae facile respondemus dicentes: Posse vel velle generare Filium non est aiiquid posse vel velle, subiectum volun tati vel potentiae; est tamen aliqua potentia vel voluntas, scilicet posse vel velle gignere Filium. Et ideo distinguenda est intelligentia praepositi verbi. Posse vel velle gignere Filium, est posse vel velle aliquid; neque generatio Filii aliquid eorum est quae subiecta sunt divinae poten tiae et voluntati; nec est aliquid inter omnia vel de omnibus, sed super omnia et ante omnia. Non enim ante voluit vel potuit quam genuit;

1 est om. LMNRX. 17 aliquid frp. p. voluit’ (18) LMNW. 22 est om. op.

1 Immo Hieron. in Eph. 1, 5: Qui praedestinavit nos in adoptionem etc. (PL 26 [1845] 448 C-449 A); quod recte citatur infra, lib. III, dist. 10, c. 2, n. 5. 2 Resp. Eccli. 1, 1: Et cum illo semper fuit et est ante aevum. 3 Num. 34 (PL 10, 507 B-C). 4 Num. 58 (PL 10, 520 C).

Num. 5. Secundum Glossam pseudo-Petri Pictav., haec notula adicienda est verbis: Si enim Pater sapiens et bonus (supra, p. 90, 32-33): Hic legenda est illa volatilis glossa in marginibus iibrorum (libri b) posita: ‘Hilarius in libro De Trinitate’ (sic!) etc.; quae ideo est apposita (hic add. n) quia ea manifeste ostendit Hilarius quod Pater voluntate genuit Filium" (b 36r; n 9a; p 47d).

sicut nec ante fuit quam genuit, quia ab aeterno fuit et ab aeterno genuit. Ex simili quoque hoc videre possumus: Pater enini potest esse Pater et vult esse Pater, Filius autem nec potest nec vult esse Pater; ergo Pater potest vel vuit esse aliquid, quod non potest vel vult esse Filius. Non se quitur, quia esse Patrem non est esse aliquid, ut in sequenti ostendetur 1.

2. Ponit quaedatn verba Augustini unde moyen potest auditor. Sed vehementer nos movet quod ait Augustinus in 1 libro Contra Maximinum 2, qui asserebat Patrem potentiorem Filio, eo quod Filium genuit Deum creatoreni, Filius autem non; dicebatque Patrem potuisse gignere, non Filiurn, et ideo potentiorern esse Filio. Ad quod respondens, Augustinus dicere videtur quod Filius potuit etiam gignere, volens ostendere Patrem non esse potentiorem Filio, his Verbis: "Absit ut ideo potentior sit Pater Filio, sicut putas, quia Creatorem genuit Pater, Filius autem non genuit Creatorem. Neque enim non potuit, sed non oportuit". — Vide et diligenter attende haec verba: ‘Non enim non potuit, sed non oportuit’. Videtur enim dicere quod Filius potuit gignere, secl non oportuit; et ita potuit quod non oportuit. Quare autem non oportuit, subdit dicens "Immoderata enim esset divina generatio, si genitus Filius nepotem gigneret Patri; quia et ipse nepos, nisi avo suo pronepotem gigneret, secundum Vestram mirabilem sapientiam impotens diceretur. Simuliter etiam ille, si nepotem non gigneret aVo suo et pronepotem proavo suo, non a vobis appellaretur omnipotens. Nec impleretur generationis series, si semper alter ex altero nasceretur; nec eam perficeret ullus, si non sufficeret unus. Omnipotens itaque omnipotentem genuit Filium Patris natura, non fecit".

3. Opponitur praedictls verbis Augustini. Hoc auteni non videtur qui busdam posse stare, scilicet quod Filius potuerit gignere. Si enim Filius potuit gignere, potuit esse pater; et si potuit esse pater, potuit ergo esse pater vel sui, vel Patris, vel Spiritus Sancti, vel alicuius alius. Sed alius non, quia nullus alius semper fuit; nec Patris, quia Pater est ingenitus et innascibilis; nec sui, quia nulla res se ipsam gignere potest 4; nec Spiritus Sancti, quia nasci non potuit. Si enim nasci potuit, potuit esse Filius, et ita mutabilis esse potuit.

6 moyen potest trp. OP. 10 flOn om. BCMOP, add. interi.". II potuit etiam trp. LMNRVX. 24 Omnipotens Itaque] omnipotens. Itaque omnes codd. praeter P.

1 Sub Dist. 28, c. 5. 2 Immo lib. II, c. 12, n. 3 (PL 42, 768). 3 Ibid.: 5 Immoderata enim esset... si non sufficeret unus. Omnipotens itaque omnipotentem genuit Filium, quoniasn quaecumque Pater facit, haec et Filius similiter facit. Filium quippe ipsum genuit Patnis natura, non fecit" (PL 42, 768s). 4 Vide supra, Dist. 3, c. 4 (p. 77, lin. 15-19).

4. Hic quaeritur quomodo sint intelligenda. Quomodo ergo accipietur quod supra dictum est: ‘Non enim non potuit gignere, sed non oportuit’, quasi: potuit, sed non oportuit? Non est nobis perspicuum aperire quomodo sit hoc verum, et ideo sub silentio potius esset praetereundum, nisi me super hoc aliquid loqui cogeret instantia quaerentium.

5. Hic aperitur ex quo sensu sint accipienda. Potest ergo sic intelligi: ‘Non enim non potuit, sed non oportuit’, id est non ex impotentia sui fuit, quod Filius non genuit, sed ei non conveniebat; sicut Deus Filius non est Deus Pater, nec tamenhocestex impotentia sui est. Nam et Pater similiter non est Filius, nec hoc est ex impotentia Patris. Sed quaerit Maximinus 1, Arianorum episcopus: Unde ergo est, quod Pater non potest esse Filius, vel Filins Pater? Non utique ex impotentia, sed Pater ex proprietate generationis Pater est, qua oportet eum non esse Filium; et Filius proprietate nativitatis Filius est, qua oportet eum non esse Patrem. De quibus proprietatibus postea plenius tractabitur 2.

Caput 2 (20).

1. Utrum Pater natura sit potens gignere Filium, et an sit haec aliqua potentia quae sit in Filio. Item quaeritur a quibusdam 3 si Pater potens sit natura gignere Filium, et an haec sit aliqua potentia quae sit in Filio. — Ad quod dicimus quia non est potens nisi natura: eius enim potentia natura est vel essentia.

14 ex om. BCLMNRX. 22 quia] quod LVX.

1 Ubi non apparet, cum nihil hac de quaestione inveniri potest sive in Collatione cum Maximino sive in libro Contra Maximinum; nec forte quaestio concordat cum doctrina Aria norum. 2 In Dist. 26-28 infra. 3 Quodammodo a P. Abaelardo, Theologia Scholariurn", 1, (PL 178, 991 D, 993 A-B); et ab Hugone de S. Victore, De sacram., Il, 1, 2 (PL 176, 373 B).

Caput 2. Cf. Glossa pseudo-Petri Pictav. in h. 1.: Magister Petrus Abaelardus concedebat conclusionem, scilicet aliquam potentiam esse in Patre quae non est in FiIio. Hoc autem vi sum est ei ex quodam sermone Maximi episcopi, qui legitur in Pascha (cf. PL 178, 991 D), ubi specialiter videtur attribuere omnipotentiam Patri" (b 36b, n 9b). — Cf. Joh. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 69s; et Ign. Brady, Peler Manducator and tise Oral Teachings 0f Peler Lombard, in Antonianum 41 (1966) 466-469.

2. At, inquiunt illi, si potens est gignere, habet ergo potentiam gignendi; Filius autem non habet potentiam gignendi, si non potest gi gnere; habet ergo Pater aliquam potentiam, quam non habet Filius. — Non sequitur. Eandem enim habet potentiam penitus Filius quam et Pater, qua Pater potuit gignere, et Filius potuit gigni. Eadem enim potentia est in Filio qua potuit gigni, quae est et in Patre qua potuit gignere.

3. Sed Contra hoc opponitur: Aliud est posse gignere, aliud est posse gigni, quia aliud est gignere, aliud gigni. — Hic distinguendum est: si enim cum dicitur ‘aliud est posse gignere et aliud posse gigni’, aliam significes potentiam qua Pater potens est gignere, et aliam qua Filius potens est gigni, falsus est intellectus. Si autem dicas Patrem posse habere aliam proprietatem sive notionem qua genitor est, et Filium aliam qua genitus est, verus est intellectus. Aliam enim proprietatem habet Pater, qua Pater est; aliam Filius, qua Filius est.

4. Quomodo sit intelligendum: Fillus habet vel non habet potentiam generandi. Ita etiam cum dicitur: Filius non habet potentiam generandi, quam Pater habet, dupliciter intelligi potest. Si enim dicatur ‘non habet Filius potentiam generandi quam et Pater’, id est qua potens sit ad generandum, id est ut genuerit vel generet sicut Pater, verum est. Si vero intelligatur sic: non habet potentiam qua possit gigni vel genitus esse, qua eadem Pater potens est ut genuerit vel ut generet, falsum est. Sicut dicitur: Pater habet potentiam qua potest esse Pater, Filius vero non habet potentiam qua possit esse Pater; et e converso: Filius habet potentiam qua potest esse Filius, Pater vero non habet potentiam qua possit esse Filius. Habet ergo aliquam Pater, quam non habet Filius, et e converso ? Absit quia eadem est potentia Patris qua potest esse Pater, et Filii qua potest esse Filius. Ita etiam eadem est voluntas qua Pater vuit esse Pater, non Filins, et Filins vuit esse Filius, non Pater; et eadem est voluntas Filii qua vuit esse genitus et Patrem genuisse, et Patris qua vuit esse genitor et Filium genitum.

4 habet trp. p. penitus omnes codd. praeter NOP. 8 est om. MVX. 9 aliud est add. OP. 10 et om. LMNV. 26 ergo] potentiam add. CT, add. mg. V.

DISTINCTIO VIII

Caput 1 (21).

1. De proprietate et incommutabilitate et simplicitate Dei essentlae. Nunc de veritate sive proprietate et incommutabilitate atque simplicitate divinae naturae vel substantiae sive essentiae agendum est.

2. "Est itaque Deus, ut ait Augustinus in V libro De Trinitate 1, sine dubitatione substantia vel, si melius hoc appellatur, essentia, quam Graeci usiam vocant. Sicut enim ah eo quod est sapere dicta est sapientia, et ab eo quod est scire dicta est scientia, ita ab eo quod est esse dicta est essentia. Et quis magis est quam iIIe qui dixit famulo suo Moysi 2: Ego sum qui sum, et Dices fuis Israel: Qui est misit me ad vos ?"

3. Ipse vere ac proprie dicitur essentia, cuius essentia non novit praeteritum vel futurum. Unde Hieronymus ad Marcellam scribens is ait: "Deus solus, qui exordium non habet, vere essentiae nomen tenuit, quia in eius comparatione qui vere est, quia incommutabilis est, quasi non sunt quae mutabilia sunt. De quo enim dicitur ‘fuit’, non est, et de quo dicitur ‘erit’, nondum est; Deus autem tantum est, qui non novit ‘fuisse’ vel ‘futurum esse’. Solus igitur Deus vere est, cuius essen tiae comparatum, nostrum esse non est".

4. Qualiter intelilgenda sint verba Hieronymi quaerendum est. Hic diligenter advertendum est quomodo intelligi debeant illa verba Hieronymi, scilicet ‘Deus tantum est et non novit fuisse’, tamquam non possit dici de Deo ‘fuit’ vel ‘erit’, sed tantum ‘est’; cum de eo frequenter scriptum reperiamus: Fuit ab aeterno, luit semper et erit in saecula, et huiusmodi. Unde videtur quia non est tantum dicendum de Deo ‘fuit’ vel ‘est’ vel ‘erit’. Si enim diceretur tantum ‘fuit’, putaretur quod de sierit esse; si diceretur tantum ‘est’, putaretur quod non semper fuerit, sed esse coeperit; si tantum diceretur ‘erit’, putaretur non esse modo. Dicatur ergo quia semper fuit, est et erit, ut intelligatur quia nec coepit, nec desiit, nec desinit, nec desinet esse.

3 Del essentiae trp. LNV. ii Moysi trp. p. dixit (10) OP, om. NR. 22 illa verba trp. OP. 24-25 freq. scriptum trp. BCMN.

1 Caput 2, n. 3 (PL 42, 912; cc 50, cf. etiam De civitate Det, XII, c. 2 (PL 41, 350; CSEL 40-1, 568s; CCL 48, 356s). 2 Exod. 3, 14. 3 Glossa ordin. in Exod. 3, 14: "Hieronymus scribens ad Marcellam" etc. (apud Lyranum, 1, 128a); ex Rabano in h. 1. (PL 108,21 c-D), qui haec hausit ab Isidoro, Etymologiae, VII, c. 1, nn. 10-13 (PL 82,261 A-B). Iste vero collegit ab Hieron., Epist. (ad Damasum), n. 4 (PL 22, 357; CSEL 54, 65), ah August., De civit. Dei, VIII, c. 11 (PL 41, 236; CSEL 40-1, 373; CCL 47, 228), et De fide et symbolo, e. 4, n. 6 (PL 40, 185; CSEL 41, lOs), necnon et a Gregorio, Moralia, XVIII, C. 50, n. 81 (PL 76, 87 B) etc. 4 Prov. 8, 23: Ab aeterno ordinata sum; Eccli. 1, 1: et cum illo luit semper; Ps. 89, 2: A saeculo et us que in saeculum tu es.

5. De hoc Augustinus super Ioannem 1 ita ait: "Cum de sempiterna reproprie dicatur ‘est’, secundum nos bene dicitur ‘fuit’ et ‘erit’. ‘Fuit’, quia nunquam desiit; ‘erit’, quia nunquam deerit; ‘est’, quia semper est; non praeteriit, quasi quod non maneat; non orietur, quasi quod non erat. Cum igitur nostra locutio per tempora varietur, de eo vere dicuntur verba cuiuslibet temporis, qui nullo tempore defuit vel deest vel deerit. Et ideo non mirurn si de Spiritu veritatis Veritas loquens dixit per futurum 2: Quaecumque audiet loquetur. Audiet, scilicet ab eo a quo procedit. Audire illius est scire; idem etiam esse: a quo ergo est illi essentia, ab illo audientia, id est scientia, quae non est aliud quam essentia. Audiet ergo dixit de eo quod audivit et audit, id est quod semper scivit, scit et sciet". Ecce hic dicit Augustinus verba cuius libet temporis dici de Deo, sed proprie ‘est’

6. Hic aperit qualiter sint Intelligenda *. Illud ergo quod Hieronymus dicit ita intelligendum est: ‘Non novit fuisse vel futurum esse, sed tantum esse’, id est cum dicitur de Deo quod fuit vel erit, non est intelligendum quod praeterierit vel futurus sit, sed quod exsistat sim pliciter, sine aliquo temporali motu. Licet enim verba substantiva diver sorum temporum de Deo dicantur, ut ‘fuit’, ‘erit’, ‘est’, ‘erat’, non tamen temporales motus tunc distinguunt, scilicet praeteritum vel futurum, vel praeteritum iinperfectum, vel praeteritum perfectum, vel praeteritum plus quam perfectum, sed essentiam sive exsistentiam divinitatis simpli citer insinuant.

7. Deus ergo solus proprie dicitur essentia vel esse. Unde Hilarius in VII libro De Trinitate 3 ait: "Esse non est accidens Deo, sed subsistens veritas, et manens causa, et naturalis generis proprietas".

1 quia] quod LVWX. de Deo om. OP. 2-3 desierit] desineret BC, deficeret T.

11 igitur] ergo CLRTVW. etiam] est COPV. 16 est Illi trp. BCLR. 18 scivit] et add. MNR. Rubrica om. MPRW. 27 praeteritum om. LOP. 30-31 Hua nus] Hylarius. Quia non cepit esse sed deus soins semper vere fuit rubrica add. mg. cLWX.

1 Tract. 99, nn. 4-5 (PL 35, 1887s; CCL 36, 584s). (PL 10, 208 B-c).

Caput 2 (22).

1. De incommutabilitate hic. Dei etiam solius essentia proprie incom mutabilis dicitur, quia nec mutatur, nec mutari potest. Unde Augustinus in V libro De Trinitate 1: "Aliae, inquit, essentiae vel substan 5 tiae capiunt accidentia, quibus in eis fiat vel magna vel quantacumque mutatio; Deo autem aliquid huiusmodi accidere non potest; et ideo sola substantia vel essentia quae est Deus incommutabilis est, CUi profecto maxime ac verissime competit esse. Quod enim mutatur, non servat ipsum esse; et quod mutari potest, etiam si non mutetur, potest quod fuerat non esse; ideoque illud solum quod non tantum non mutatur, verum etiam mutari omnino non potest, verissime dicitur esse", id est substantia Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ideoque Apostolus de Deo Ioquens ait 2: Qui solus habet immortalitatem.

2. Quae sit vera immortailtas quae in solo Creatore est. Ut enim ait Augustinus in 1 libro De Trinitate 3, "cum anima quodam modo immortalis esse dicatur et sit, non diceret solus habet immortalitatem, nisi quia vera immortalitas incommutabilitas est, quam nulla potest habere creatura, quoniam solius Creatoris est". Unde Iacobus ait: Apud quem non est transmutatio nec vicissitudinis obumbratio; et DaVid: Mutabis ea et mutabuntur, tu autem idem ipse es. Ideo Augustinus, Super Genesim 6, dicit quod Deus nec per loca nec per tempora movetur, creatura vero per tempora et loca. Per tempora moyen est per affec tiones commutani. Deus autem nec loco nec affectione mutari potest, qui per Prophetam ait: Ego Deus, et non mutor, qui est immutabilis solus; unde recte solus dicitur habere immortalitatem.

3. "In omni enim mutabili natura, ut ait Augustinus, Contra Maximinum 8, nonnulla mors est ipsa mutatio, quia facit aliquid in ea

2 hic] dei L, om. P, add. 02, trp. a,ite De MN. 7 est Deus trp. BCMNW. 9 etiam] et LNX. 12 Ideoque] ideo LRX. 14 Rubrica om. LRW. Ut enfin] Unde OP.

16 diceret] diceretur vere P, apostolus add. BCRV, add. mg. 02W2. 24 Ego] sum add. OP.

1 Caput 2, n. 3 (PL 42, 912; CCL 50, 208). 2 1 Tim. 6, 16. 3 Caput 1, n. 2 (PL 42, 821; CCL 50, 29). 4 lac. 1, 17. S Ps. 101, 27-28. 6 De Genesi ad lut., VIII, c. 20, n. 39 (PL 34, 388; CSEL 28-1, 259). 7 Malach. 3, 6. 8 Lib. II, c. 12, n. 2 (PL 42, 768).

Caput 2. Cf. Lomb., Glossa in 1 Tim. 6, 16 (PL 192, 361 A); Guait. de Mauritania, De Trinit., e. 1 (PL 209, 577 A); Summa sent., 1, 5 (PL 171, 1076 A-B; 176, 50 B). — Vide L. Ott, Die Trinittitslehre der Summa sent..., in Div. Thom (Fr.) 21 (1943) 176s.

non esse quod erat. Unde et ipsa anima humana, quae ideo dicitur im mortalis, quia secundum modum suum nunquani desinit vivere, habet tamen quandam mortem suam. Quia si juste vivebat et peccat, moritur iustitiae; si peccatrix erat et iustificatur, moritur peccato, ut alias eius mutationes taceam, de quibus modo longum est disputare. Et creaturarum natura caelestium mori potuit, quia peccare potûit. Nam et Angeli peccaverunt et daemones facti sunt, quorum est diabolus princeps; et qui non peccaverunt, peccare potuerunt. Et cuicumque creaturae ratio nabili praestatur ut peccare non possit, non est hoc naturae propriae, sed Dei gratiae. Et ideo solus Deus, ut ait Apostolus 1, habet immortatitatem, qui non cuiusquam gratia, sed natura sua nec potuit nec potest aliqua conversione mutari, nec potuit nec poterit aliqua mutatione peccare".

4. "Proinde, ut ait Augustinus in libro 1 De Trinitate 2, substantiam Dei sine ulla sui commutatione mutabilia facientem, et sine ullo suo temporali motu temporalia creantem intueri et nosse, licet sit difficile, oportet". Vere ergo ac proprie incommutabilis est sola divi nitatis essentia, quae sine sui mutatione cunctas condidit naturas.

Caput 3 (23).

Hic de simplicitate. — Quare creatura sit multiplex et non simplex *. Eademque sola proprie ac vere simplex est, ubi nec partium, nec accidentium, seu quarumlibet formarum ulla est diversitas sive vaniatio vel multitudo 3. Ut autem scias quomodo simplex sit illa substantia, ut te docet Augustinus in VI libro De Trinitate 4, "animadverte primo quare omnis creatura sit multiplex et nullo modo vere simplex", et primo de corporali, postea de spirituali creatura.

Caput 4 (24).

1. Hic de corporali creatura ostendit quare sit multiplex *. "Corporalis 5 utique creatura partibus constat, ita ut sit ibi alia pars maior, alia minor, et maius sit totum quam vars quaelibet; et in unoquoque corpore aliud est magnitudo, aliud color, aliud figura. Potest enim et minuta magnitudine manere idem color et eadem figura, et colore mutato manere eadem figura et eadem magnitudo. Ac per hoc multiplex esse convincitur natura corporis, simplex autem nullo modo".

8 culcumque] culque OP. 8-9 ratlonabilfi rationali LMNRX. 22-23 te docet trp. OPX. 23 prImo] primum LNRX.

11 Tim. 6, 16. 2 Caput 1, n. 3 (PL 42, 821; CCL 50, 30). 3 Ita P. Abael., Theologia "Sclzolarium , 11, 10: "Cum sit itaque tanta divinae substantiae unitas, simplicitas, puritas atque identitas, ut in ea videlicet nulla sit partium aut accidentium seu quarumiibet formarum diversitas, *... variatio, *... rerum multitudo (PL 178, 1059 B). 4 Caput 6, n. 8 (PL 42, 928; CCL 50, 236s). 5 August., ibid.

2. Hic de spirituali creatura ostendit quomodo sit multiplex et non simplex. "Creatura 1 quoque spiritualis, ut est anima, in comparatione quidem corporis est simplex; sine comparatione vero corporis, multiplex est, et non simplex. Quae ideo simplex dicitur respectu corporis, quia mole non diffunditur per spatium loci, sed in unoquoque corpore, et in toto tota est, et in qualibet parte eius tota est. Et ideo, cum fit aliquid in quavis exigua particula corporis quod sentiat anima, quamvis non fiat in toto corpore, illa tamen tota sentit, quia totam non latet. Sed tamen nec in ipsa anima vera simplicitas est. Cum enim aliud sit artificiosum esse, aliud inertem, aliud acutum, aliud memorem, aliud cupiditas, aliud timor, aliud laetitia, aliud tristitia, possintque haec et alia huiusmodi in numerabilia in animae natura inveniri, et alia sine aliis, et alia magis, alia minus, manifestum est non simplicem, sed multiplicem esse naturam. Nihil enim simplex mutabile est; omnis autem creatura mutabilis est"; nulla ergo creatura vere simplex est.

3. "Deus 2 vero, etsi multipliciter dicatur, vere tamen et summe simplex est. Dicitur enim magnus, bonus, sapiens, beatus, verus, et quid quid aliud non indigne dici videtur; sed eadem magnitudo eius est quae sapientia: non enim mole magnus est, sed virtute; et eadem bonitas quae sapientia et magnitudo et veritas; et non est ibi aliud ipsum beatum esse, et aliud magnum aut sapienteni aut verum aut bonum esse, aut omnino esse".

2 aliud est add. OPR. 3 minuta] mutata BCW. 11 fit] sit LOW. 16 possintque] possuntque NOPR.

23 indigne dici trp. OP. 29 sit simplex trp. BCLMTVW.

1 August., ibid. (PL 42, 929; CCL 50. 237). 2 August., ibid., C. 7 (PL 42, 929; CCL 50, 237).

Caput 5 (25).

Quailter Deus, cum sit simplex, tamen multipliciter dicatur. Hic dili genter notandum est, cum dicat Augustinus solum Deum vere simplicem esse, cur dicat eundem multipliciter dici. — Sed hoc non propter diversitatem accidentium vel partium dicit, sed propter diversitatem ac multitudinem nominum quae de Deo dicuntur; quae, licet multiplicia sint, unum tamen significant, scilicet divinam naturam. Haec enim non ita accipiuntur, cum de illa incommutabili aeternaque substan tia incomparabiliter simpliciore quam est humanus animus, dicuntur, quemadmodum cum de creaturis dicuntur. — Unde Augustinus in libro VI De Trinitate 1: "Deo hoc est esse quod est fortem esse, vel sapientem esse, et si quid de illa simplici multiplicitate Vel multiplici simplicitate dixeris, quo substantia eius significetur. Humano autem animo non hoc est esse quod est fortem esse, aut prudentem aut iustum: potest enim esse animus, et nullam istarum habere Virtutem".

Caput 6 (26).

Tanta est Dei simpilcitas quod nulli praedicamentorum siibicitur. Quod autem in natura deitatis nulla sit accidentium diversitas nullaque penitus mutabilitas, sed perfecta simplicitas, ostendit Augustinus in V libro De Trinitate dicens: "Intelligamus Deum, quantum possumus, sine qualitate bonum, sine quantitate magnum, sine indigentia creatorem, sine situ praesidentem, sine habitu omnia continentem, sine loco ubique totum, sine tempore sempiternum, sine ulla sui niutatione mutabilia facientem nihilque patientem. Quisquis Deum ita cogitat, etsi nondum potest omnino inVenire quid sit, pie tamen caveat, quantum potest, aliquid de illo sentire quod non sit". Ecce, si subtiliter intendas, ex his atque praedictis aperitur illa praedicamenta artis dialecticae Dei naturae minime convenire, quae nullis subiecta est accidentibus.

Caput 7 (27).

Quod Deus non proprie, sed abusive dicitur substantia. Unde nec proprie dicitur substantia, ut Augustinus ostendit in libro VII De Trinitate 3: "Sicut ab eo quod est esse appellatur essentia, ita ab eo quod

27 Sicut] Sicuti OP.

1 Caput 4, n. 6 (PL 42, 927; CCL 50, 234). 2 Caput 1, n. 2 (PL 42, 912; CCL 50, 207). 3 Caput 4-5, nn. 9-10 (PL 42, 942; CCL 50, 260s).

Caput 6. Fons videtur esse P. Abaelardus, Tlzeo!ogia "Scholarium", II, (PL 178, 1060 B et C); cf. etiam Hugo, Dè sacram., 11, 1, 4 (PL 176, 376 C-D), et Summa sent., 1, 4 (PL 171, 1073 D; 176, 47 D-48 A).

Caput 7. Fons: P Abael., Theologia Scizolarium", II, (PL 178, 1061 A-C); sed et recurrit Magister ad ipsum textum Augustini, quatenus hic plus affert quam Abaelardus.

est subsistere substantiam dicimus, si tamen dignum est ut Deus dicatur subsistere. Hoc enim de bis rebus recte intelligitur, in quibus subiectis sunt ea quae in aliquo subiecto esse dicuntur, sicut in corpore color aut forma. Corpus enim subsistit, et ideo substantia est. Res ergo mutabiles neque simplices proprie dicuntur substantiae. Deus autem si subsistit, ut substantia proprie dici possit, inest in eo aliquid tamquam in subiecto, et non est simplex. Nefas est autem dicere ut subsistat Deus et subsit boni tati suae, atque illa bonitas non substantia sit vel potius essentia, ileque ipse Deus sit bonitas sua, sed in illo sit tamquam in subiecto. Unde mani festum est Deum abusive substantiam vocari, ut nomine usitatiore intelli gatur essentia; quod vere ac proprie dicitur, ita ut fortasse solum Deum dici oporteat essentiam. Est enim vere solus, quia incommutabilis est".

Caput 8 (28).

1. Quod non est In Deo aliquid quod non sit Deus. Huius autem essentiae simplicitas ac sinceritas tanta est, quod non est in ea aliquid quod non sit ipsa, sed idem est habens et quod habetur. Unde Hilarius in VII libro De Trinitate 1 ait: "Non ex compositis Deus qui vita est subsistit, neque qui virtus est ex infirmis continetur, nec qui lux est ex obscuris coaptatur, nec qui spiritus est ex disparibus formalis est. Totum quod in eo est, unum est". — Idem in VIII libro De Trinitate 2: "(Non humano modo ex compositis Deus est, ut in eo aliud sit quod ab eo habetur et aliud sit ipse qui habeat, sed totum vita est, natura scilicet perfecta et infinita, et non ex disparibus constituta, sed vivens ipsa per totum". — De hoc eodem Boethius in 1 libro De Trinitate 3 ait: "Quocirca hoc vere unum, in quo nullus numerus, nullum in eo aliud praeter id quod est; neque enim subiectum fieri potest".

15 ac] aut OP. 19 formalis] formabiils BHiI.

1 Num. 27 (PL 10, 223 A-B). 2 Num. 43 (PL 10, 269 A). 3 Opusc. 1: De sancta Trin itate, c. 2 (PL 64, 1250 C, ubi textus corruptus esse videtur); v. textum medii aevi apud N. M. H Tue Commentaries on Boethius by Gilbert 0f Poitiers, Toronto 1966, 372.

Caput 8. Fons principalis: P. Abaelardus, Theologia "Scholarium", II, (PL 178, 1057 C), unde derivatur initium capituli, auctoritas Boethii, et Augustini; illa Isidori autem inveni tur in Summa sent., 1, 11 (potius sub forma PL 171, 1085 C, quam PL 176, 59 B). — Secun dum Glossam pseudo-Petri ad initium huius capituli quaedam verba Origenis inserenda sunt: 5 Huius autem etc. Post editionem libri hic in marginibus librorum appositum est quod ait Origeness super leremiam: ‘Omnia quae Dei sunt Christus est’. Hic enim probatur quod (om. n) quicquid in Deo est, Deus est. Sed idem est habens (lin. 16) improprie dictum est. Aliena enim et extrinseca improprie haberi dicuntur (habere dicimur b) (b 37r; n marg. 9d;

Augustinus quoque in libro De fide ad Petrum 1 dicit: "In Del substantia non est aliquid quod non sit substantia, quasi aliud ibi sit substantia, aliud quod accidat substantiae; sed quidquid ibi intelligi potest, substantia est. Verum haec dici possunt, facile et credi, videri autem nisi puro corde omnino non possunt". — Idem in libro XV De Trinitate 2: "Sic habetur in natura uniuscuiusque trium, ut qui habet, hoc sit quod habet, sicut immutabilis simplexque substantia". Unde Isidorus ait: "Deus simplex dicitur, sive non amittendo quod habet, seu quod aliud non est ipse et aliud quod in ipso est".

2. Et cum tantae simplicitatis atque sinceritatis sit natura divina, est tamen in ea personarum trinitas. Unde Augustinus in libro XI De civitate Dei 4 ait: "Non propter hoc naturam summi boni sim plicem dicimus, quia est Pater in ea solus, aut Filius in ea solus, aut Spiritus Sanctus solus, id est quia sola est ista nominum trinitas, sine subsistentia personarum, sicut Sabeliiani putaverunt; sed ideo sim plex dicitur, quia est hoc quod habet, excepto quod relative quaeque persona ad alteram dicitur nec est ipsa. Nam utique Pater habet Filium, ad quem relative dicitur, nec tamen est Filius; et Filius habet Patrem, nec tamen ipse est Pater. In quo vero ad semetipsum dicitur, non ad alterum, hoc est quod habet; sicut ad semetipsum dicitur vivus habendo vitam, et eadem vita in se est. Propter hoc itaque natura haec dicitur simplex, quod non sit aliud liabens et aliud id quod habet, sicut in ceteris rebus est. Non enim habens liquorem liquor est, nec corpus color, nec anima est sapientia".

3. Ecce, quanta est identitas, quanta est unitas, immutabilitas, simplicitas, puritas divinae substantiae, iuxta infirmitatis nostrae valitudi nem assignavimus.

4 accidat] accidit BCLMW. 22 in se] Ipse LNRV (Aug.), corr. in Ipse". 25 est sapientia frp. vWX.

1 Immo De fide et symbolo, c. 9, n. (PL 40, 193; CSEL 41, 26). 2 Caput 17, n. 28 (PL 42, 1080s; CCL 50A, 503). 3 Sententiae, 1, e. 1, n. 6 (PL 83, 540 A); Etymologiae, VII, C. 1, n. 26 (PL 82,262 C). 4 Caput 10, nn. 1-2 (PL 41, 325s; CSEL 40-1, 526; CCL 48, 330).

p 48d). Quae verba Origenis (P0 13, 338 C) infra inveniuntur in libro IV, d. 46, c. 3; sed ex omnibus codicibus examinatis solum cod. Paris. Nat. Iat. 3025 textum hic adiungit secunda manu in margine inferiori (f. 14d). Unde (et etiam qua glossator non dicit quod Magister hunc textum apposuit) suspicamur quod haec parva additio non sit genuina. — Duae etiam auctoritates Hilarii et secunda Augustini ( Sic habetur... s), in num. 1, marginibus conti nentur plurium codicum Glossae in Rom. 11, 39 (x 59v; z 36a; Vatic. Iat. 145; et 146; Vatic. Urbin. Iat. 18).

DISTINCTIO IX

Caput 1 (29).

De dlstinctione personarum. Nunc ad distinctionem personarum acce damus. "Teneamus igitur, ut docet Augustinus in libro De fide ad Petrum 1, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum esse natura liter Deum, nec tamen ipsum Patrem esse qui Filius, nec Filium ipsum esse qui Pater est, nec Spiritum Sanctum ipsum esse qui Pater est aut Filius. Una est enim essentia Patris et Filii et Spiritus Sancti, in qua non est aliud Pater, aliud Filius, aliud Spiritus Sanctus, quamvis personaliter sit alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus".

Caput 2 (30).

1. Hic de coaeternitate Fillii cum Patre. Genitus est enim a Patre Filius, et ideo alius; nec tamen ante fuit Pater quam Filius: coaeternae enim sibi sunt tres personae.

2. Argumentatio Arlanorum. Sed contra hoc inquit haereticus, ut refert Ambrosius in 1 libro De Trinitate 2: "Omne quod natum est, principium habet; et ideo quia filius est, principium habet et esse coepit; quod haereticorum ore sic dictum est". "Nam ipse Anus, ut meminit Augustinus in VI libro De Trinitate 3, dixisse refertur: Si filius est, natus est; si natus est, erat quando non erat filius".

3. Responsio Augustini cathoilca. Qui hoc dicit, "non 4 intelligit etiam natum esse Deo sempiternum esse, ut sit coaeternus Patri Filius; sicut splendor qui gignitur ab igne atque diffunditur, coaevus est illi, et esset coaeternus, si ignis esset aeternus".

7 igitur] ergo CLX. 12 Pater aliud om. BCOX. add. interi. PR, add. mg. MT.

1 Caput 1, n. 5 (opus Fulgentii, PL 65, 674 B-C; CCL 91A, 714s). 2 Id est De fide, 1, c. 11, n. 73 (PL 16, 545 B-C; CSEL 78, 31). 3 Caput 1, n. 1 (PL 42, 923; CCL 50, 228). 4 August., ibid. (PL 42, 923; CCL 50, 228).

Caput 2. Cf. Guait. de Mauritania, De Trinif., C. 4 (PL 209, 579 C); Somma sent., 1, 8 (PL 171, 1080 D; 176, 54 C); Rolandus, Sent., 33.

4. Oppositio Augustini contra haereticum. Item: "Si Dei Filius, inquit Augustinus 1, virtus et sapientia Dei est, nec unquam fuit Deus sine virtute et sapientia, coaeternus est Deo Patri Filius. Dicit autem Apostolus 2 Cliristum esse Dei virtutem et Dei sapientiam; aut igitur non fuit quando non fuit Filius, aut aliquando Deus non habuit virtutem et sapientiam: quod dementis est dicere". Constat enim quia semper habuit sapientiam: semper igitur habuit Filium.

5. Responsio Ambrosii ad idem auctoritate tulta. Eidem quoque arianicae quaestioni Ambrosius 3 in hunc modum respondet: "Ego, inquam, Filium natum esse confiteor; quod reliquum est impietatis, hor resco". "Scriptum 4 est enim in veteri Testamento 5, ut vel unum e pluribus dicam: Ante me non fuit aïius Deus, et post me non erit. Quis ergo hoc dicit, Pater an Filius ? Si Filius: Ante me, inquit, non fuit alius Deus; si Pater: Post me, inquit, non erit. Hic priorem, ille posteriorem non habet".

6. Ratione utitur Ambrosius contra haereticum *. "Invicem 6 enim in se, et Pater in Filio, et Filius in Pater cognoscitur 7. Cum enim Patrem dixeris, eius etiam Filium designasti, quia nemo ipse sibi pater est; cum Filium nominas, etiam Patrem fateris, quia nemo ipse sibi filius est. Ita que nec Filius sine Patre, nec Pater potest esse sine Filio: semper igitur Pater, semper et Filius".

7. Invectio Ambrosil in haereticum. Item 8: "Dic inquam mihi, hae retice, fuitne quando omnipotens Deus Pater non erat et Deus erat? Nam si Pater esse coepit, Deus ergo primo erat, et postea Pater factus est. Quomodo ergo immutabilis Deus est ? Si enim ante Deus, postea Pater fuit, utique generationis accessione mutatus est. Sed avertat Deus hanc amentiam". "Semper 9 habuit sapientiam; semper igitur habuit Filium".

1 coaevus] coeternus BCO. 3 haereticum] hereticos CNR. il Ambrosius om. BCMOP. 15 fuit fTp. p. Deus (16) OP. 18 Rubrica om. MPRVW. 21 etiam] et add. OP. 1 ipse sibi trp. OPX. 27 ergo] igitur LMNRTW. 29 Semper... Filium om. NRV, va-cat T, add. mg. W2X.

1 Ibid.; attamen, ut apparet ex contextu, haec est "ratiocinatio aliorum catholicorum.

Z 1 Cor. 1, 24. 3 De fide, 1, c. 11, n. 73 (PL 16, 545 C; CSEL 78, 31). 4 Ambrosius, ibid., c. 8, n. 55 (PL 16, 541 A; CSEL 78, 24). 5 Isai. 43, 10. 6 Ambrosius, ibid. (PL 16, 541 A-B; CSEL 78, 24). 7 Resp. Ioan. 14, 9-10. 8 Ambrosius, ibid., e. 9, nn. 58-60 (PL 16, 541 D-542 B; CSEL 78, 25s), pluribus omissis. 9 Ibid., C. 10, n. 62 (PL 16, 542 D; CSEL 78, 27), quoad sensum.

Caput 3 (31).

1. Ineflabile est quomodo FiIius sit et non habeat Patrem priorem, sicut modus generationis IntelIigIbiils et Ineffablils est. "Sed quaeris a me, inquit Ambrosius 1, quomodo si Filius sit, non priorem liabeat Patrem ? Quaero item abs te, quomodo Filium putes esse generatum ? Mihi enim impossibile est generationis sCire seCretum. Mens deficit, vox silet, non mea tantum, sed et angelorum. Supra Potestates, et supra Angelos, et supra Cherubin, et supra Seraphin, et supra omnem sensum est, quia scriptum est 2: Pax Cliristi supra omnem sensum est. Et si pax Christi supra omnem sensum est, quomodo non est supra omnem sensum tanta generatio ? Tu ergo on manum admove; scrutari non Iicet superna my steria 3. Licet scire quod natus sit, non licet discutere quomodo natus sit. IIlud negare mihi non licet, hoc quaerere metus est". Ineffabilis enim est illa generatio; unde Isaias: Generationem eius quis enarrabit ? 2. Quidam praesumunt discutere generationis seriem. Quidam 5 tamen, de ingenio suo praesumentes, dicunt illam generationem posse intelligi, et alia huiusmodi, inhaerentes illi auctoritati Hieronymi, Super Ecclesiasten 6: "In sacris Scripturis quis saepissime non pro impossibili, sed pro difficili ponitur, ut ibi: Generationem eius quis enarrabir?" Sed hoc non dixit Hieronymus ideo, quod generatio Filii aeterna plene in telligi vel explicari possit a quoquam mortalium, sed quia de ea aliquid intelligi vel dici potest. Quidam 8 tamen hoc accipiunt dictum de tem porali Christi generatione.

3 intelligibilis corr. interl, in inintelligibilis". II a me inquit trp. BCM. 5 abs] ab OPR, a V. quomodo] vel quando add. T (Ambr.), add. mien. R. generatum] genitum X, 0m, OP. 9 supra] super LPX.

1 Ibid., c. 10, nn. 64-65 (PL 16 [ 543 B-C; CSEL 78, 28). 2 PhiI. 4, 7.

Resp. Eccli. 3, 22: Altiora te ne quaesieris; 5, 14: Sit manus tua super os tuum. Isai. 53, 8; ultima verba forte sunt August., Contra Maximinum, 11, c. 14, n. 1 (PL 42, 770), quae infra citantur in Dist. 13, c. 3, n. 4. 5 Vide P. Abael., Theol. christ., 1, 5; et Theologia "Scholarium ", 1, 13, et II, 3 (PL 178, 1135 C; 1001 A, 1054 D-1055 A); et etiam Sentent iae Hermanni, c. (PL 178, 1708 B). 6 Caput 3, 21 (PL 23 [ 1042 B; CCL 72, 282). 7 Isai. 53, 8. 8 Auctor scil. Summae sent., 1, 7 (PL 171, 1080 B; 176, 54 A), et ipse Lombardus in sermone In Nativitate Domini (inter opp. Hildeberti Cenomanensis, PL 171, 383 B).

Caput 3. Num. 1: Sub inspiratione Summae sent., 1, 7 (PL 171, 1080 A; 176, 54 A-B) recurrit Lombardus ad ipsum Ambrosium. — Num. 2: Partim ex Summa sent., ibid.; sed interpretatio Hieronymi verba sunt Magistri. Cf. L. Ott, Die Trinitïtslehre der Summa sent..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 163s.

Caput 4 (32).

1. Utrum debeat dici ‘semper gignitur’ vel ‘semper est genitus Filius’. Hic quaeri potest, cum generatio Filii a Patre nec principium habeat nec finem, quia aeterna est, utrum debeat dici: Filius semper gignitur, vel semper genitus est, vel semper gignetur.

2. De hoc Gregorius super lob ait 1: "Dominus Deus lesus, in eo quod virtus et sapientia Dei est 2, de Patre ante tempora natus est, vel potius, quia nec coepit nasci nec desiit, dicamus verjus ‘semper natus’. Non autem possumus dicere ‘semper nascitur’, ne imperfectum esse videa tur. At vero, ut aeternus designari valeat et perfectus, et semper dicamus to et natus, quatenus et ‘natus’ ad perfectionem pertineat et ‘semper’ ad aeternitatem; quamvis per hoc ipsum quod ‘perfectum’ dicimus, mul tum ab illius veritatis expressione deviamus, quia quod factum non est, nec potest dici proprie perfectum". Sed balbutiendo, ut possumus, ex celsa Dei resonamus 3; et "Dominus, nostrae infirmitatis verbis condescendens: Estote, inquit 4, perfecti, sicut et Pater vester caelestis perfectus est".

3. Super ilium locum etiam Psalmi: Ego hodie genui te, de hac generatione Filii ita loquitur Augustinus 6: "Quamquam per hoc quod dicit hodie possit etiam intelligi dies ille quo Christus secundum hominem natus est, tamen quia hodie praesentiam significat, atque in aeternitate nec praeteritum quidquam est, quasi esse desierit, nec futu rum, quasi nondum sif, sed praesens tantum, quia quidquid aeternurn est, semper est: divinius accipitur de sempiterna generatione sapientiae Dei". Ecce lus verbis ostendit Augustinus quod generatio Filii semper est, nec praeteriit, nec futura est, quia aeterna est. Ideo enim dixit genui, ne novum putaretur, scilicet ne videretur incepisse; hodie dixit, ne prae tenta generatio videretur. — Ex his ergo verbis Prophetae, ut ait Ioan-

2 est genitus ftp. LMNRX. 6 Deus cm. LVW. 9 imperfectum] imperfectus PT.

17 locum etiam ftp. OPR.

Moralia, XXIX, c. 1 (PL 76, 477 B), in lob 38, 12. 2 Resp. 1 Cor. 1, 24.

Resp. Gregorius, Moralia, V, c. 36, n. 66: e Eum aliquatenus balbutiendo resonamus" (PL 75, 715 C); sequentia ex loc. cit. in nota 1. Matth. 5, 48. Pc. 2, 7.

6 Enarr. in Ps. 2, 7, n. 6 (PL 36, 71; CCL 38, 5).

Caput 4. Num. 1-2: Fere verbotenus ex Somma sent., 1, 7 (PL 171, 1080 B-C; 176, 54 A-B); cf. L. Ott, art. cit., 164s. — Num. 3: Inspirante Somma sent., quae hunc locum Psalrni refert (loc. cit.), expositionem Augustini et Chrysostomi quaerit Magister in sua Glossa in Hebr. 1, 4 (PL 192, 408 C). — Nom. 4: fons nos latet.

ne Chrysostomus 1, "nihil aliud manifestatur, nisi quia ex ipsa essentia Patris semper genitus est Filius".

4. Origeness videtur dicere contra: alt enim quod semper generatur Filius a Patre. Origenes vero super leremiam 2 dicit quod Filius sem per generatur a Patre, his verbis: "Salvator noster est sapientia Dei; sa pientia vero est spiendor aeternae lucis; Salvator ergo noster spiendor est claritatis. Spiendor autem non semel nascitur et desinit, sed quoties ortum fuerit lumen ex quo spiendor oritur, toties oritur etiam spiendor clan tatis; sic ergo Salvator semper nascitur. Unde ait in libro Sapientiae: Ante omnes colles generat me; non, ut quidam male legunt, generavit me". His verbis aperte ostendit Origenes sane dici posse et debere: ‘Filius semper nascitur’; quod videtur contrarium illi verbo Gregorii praemisso 4, scilicet "Non possumus dicere: semper nascitur".

5. Augustinus in libro 84 Quaestionum 5, de semper nato disserens ait: "Me lior est ‘semper natus’ quam ‘qui semper nascitur’, quia qui semper nascitur, nondum est natus et nunquam natus est aut natus erit si semper nascitur. Aliud est enim nasci, aliud natum esse, ac per hoc nunquam Filius est, si nunquam natus est. Filius autem est quia natus, et semper Filius: semper igitur natus est".

6. Exponit praemlssa verba Gregorii, ne putetur Inter doctores esse contrarietas. Sed ne tanti auctores sibi contradicere in re tanta videantur, illa verba Gregorii benigne interpretemur. "Dominus, inquit 6, lesus

4 vero om. OP. 10 me dominus add. LNR. me om. BCLMNRVX. 14-18 Notula om. MP. 19 Inter] In BCOP. 21 interpretemur] interpretemus OPR, quod corr. R.

1 In Epist. ad Hebr., hom. 2, n. 4 (P0 63, 25; ed. Paris. 1570, apud G. Merlin, IV, 1490 B). 2 Hom. 9, n. 4 (P0 13, 355 C, 358 A); in transiatione Hieron., hom. 6

(PL [ 637 A-B); verbotenus sed alio ordine in Glossa ordin. in 1er. 11, (apud Lyranum, IV, 128a). 3 Prov. 8, 25. 4 Supra, in num. 2 (p. 106, lin. 9). 5 Id est De div. quaest. 83, q. 37 (PL 40, 27). 6 Supra, in num. 2 (p. 106, lin. 6-8).

Num. 5: luxta Glossam iam pluries laudatam pseudo-Petri Pictaviensis, hic est appo sita quaedam glossa volatilis in margine (scilicet add. b): Augustini in libro 84 (83 b) Quae stionum: ‘Melior est...’" (b 37v; n. lia; p 50a). Secundum versionem antiquiorem huius Glossae (in codd. Neapoli et Paris.), haec notula ponenda est ad finem num. 3; secundum redactionem longiorem cod. Bamberg., ad ‘Non possumus’ (in fine numeri 4). — Eo quod secundum codices antiquiores Libri Sent, opus Augustini Magister semper citat ut Liber 84 Quaestionum, hic adiungi lubet annotatio eiusdem Glossae ad dist. 37, Caput 9, num. 2: "Ideo diversificatur [ in diversis codicibus] in hoc nomine et numero et littera, quia in 1110 libro quandoque plures quaestiones rediguntur (reducuntur b) in unam. Inde est quod liber Ille quandoque dicitur 84, quandoque 83 Quaestionum (b 54v; n 21b). — Utrum hanc auctoritatem sumpserit Lombardus ex Abaelardo nescimus; cf. Theologia christiana, III (PL 178, 1297 A-B) ac Sic et non, c. 16 (PL 178, 1375 A).

ante tempora de Patre natus est, vel potius, quia nec coepit nasci nec desiit, dicamus verjus: semper natus". — Quaestio de ipsis verbis Gregorii *. Sed quomodo verjus dicitur hoc, scilicet quod Filius semper natus est, quam illud, scilicet quod de Patre ante tempora natus est ? lllud enim sincera et catholica fides tenet ac praedicat ut istud. — Hic solvit *. Quare ergo ait: ‘Dicamus venus’, cum utrurnque pariter sit verum? nisi quia volebat intelligi hoc ad niaiorem evidentiani et expressionem veritatis dici quam illud. His etenim verbis omnis calumniandi versutis haereticis obstruitur aditus, quibus Christi secundum deitatem generatio sine initio et sine fine esse ac perfecta monstratur. Non autem adeo seniper maniso festatur veritas curn dicitur: ‘Filius ante tempora genitus est de Patre’ vel ‘Filius semper nascitur de Patre’. Et ideo dicit Gregorius quod "non possumus dicere: semper nascitur", non, inquam, ita convenienter, non ita congrue ad explanationem veritatis; potest tamen dici, si sane intelligatur. Semper enim nascitur Filius de Patre, ut ait Origenes s: is non quod quotidie iteretur illa generatio, sed quia semper est; ‘semper ergo nascitur’, id est nativitas eius sempiterna est.

7. Quod Fillus semper generatur conlïrmat ex dictis Hilarii. Hilarius quoque dicit Filium nasci ex Patre, in libro VII De Trinitate 1, his verbis: "Vivens Deus, et naturae aeternae viventis potestas est; et quod cum sacramento scientiae suae ex eo nascitur, non potuit aliud esse quam vivens. Nam cum ait 2: Sicut misit me vivens Pater, et ego vivo per Patrem, docuit vitani in se per viventem Patrem messe". Ecce hic habes quia Fi lius nascitur ex Patre. — Item in eodem: "Cum dicit Christus: Sicut Pater habet vitam in se, sic et Filio dedit vitam habere in semetipso, omnia viva sua ex vivente testatus est. Quod autem ex vivo vivum natum est, habet nativitatis perfectum siné novitate naturae. Non enim novum est quod ex vivo generatur in vivum, quia nec ex nihilo est; et vita quae nativitatem sumit ex vita, necesse est per naturae unitatem et perfectae nativitatis sacramentum, ut et in vivente vivat et in se habeat vitam viventem". Ecce et hic habes quia generatur ex vivo vivens Filius. — (Attende: totum quod In Deo est, vivit *.) Item in eodem "In Deo totum quod est, vivit: Deus enim vita est, et ex vita non potest quidquam esse nisi vivum; neque ex derivatione, sed ex virtute nativitas est. Ac sic, dum totum quod est vivit, et dum totum quod ex eo nascitur virtus est, habet nativitatem Filius, non demutationem". Et hic dicit quia nascitur.

2 Rubrica om. BRW. 4 est om. OP. 7 quia] quod NO, forte add. BCRV. semper] aperte LNRTVWX. 19 ex] de OP. 22 misit me lrp. LOP. per] propter BCLMX. 23 quia] quod NOP. 28 Ifl om. OP. 30 et’ om. MTX. 34 sic] si OP.

1 Num. 27 (PL 10, 223 B). 2 Ioan. 6, 58. 3 Ibid. (PL 10, 223 C).

4 Ioan. 5, 26. 5 Ibid., n. 28 (PL 10, 224 B).

Item in IX libro 1: "Donat Pater Filio tantum esse quantum est ipse, cui innascibilitatis esse imaginem sacramento nativitatis impertit, quem ex se in forma sua generat". Hic dicit quia generat Pater Filium.

8. Breviter docet quid de hoc concedendum sit. Dicamus ergo Filium natum de Patre ante tempora, et semper nasci de Patre, sed congruen tius semper natum; et eundem fateamur ab aeterno esse et Patri coae ternum, id est auctori. Pater enim generatione auctor Filii est, ut in se quenti ostendetur 2. Ut ergo Pater est aeternus, ita et Filius aeternus; sed Pater sine auctore, Filius vero non, quia Pater innascibilis, Filius natus. — Et ut ait Hilarius in XII libro De Trinitate 3, "aliud est sine auctore semper esse aeternum, aliud Patri, id est auctori, esse coae ternum. Ubi autem Pater auctor est, ibi et nativitas est; [at vero ubi auctor aeternus est, ibi et nativitatis aeternitas est,] quia sicut nativitas ab auctore est, ita et ab aeterno auctore aeterna nativitas est. Omne autem quod semper est, etiam aeternum est; sed tamen non omne quod aeter num est, etiam innatum est. Quia quod ab aeterno nascitur, habet aeter num esse quod natum est; quod autem non natum est, id cum aeternitate non natum est. Quod vero ex aeterno natum est, id si non aeternum natum est, iam non erit et Pater auctor aeternus. Si quid igitur ei qui ab aeterno Patre natus est ex aeternitate defuerit, id ipsum auctori non est ambiguum defuisse, quia si gignenti est infinitum gignere, et na scenti etiam infinitum est nasci. Medium enim quid inter nativitatem Dei Filii et generationem Dei Patris, nec sensus admittit; quia et in gene ratione nativitas est, et in nativitate generatio est, quia sine utroque neutrum est; utrumque ergo sine intervallo sui est".

Caput 5 (33).

1. Argumentatio haeretici. "Sed inquiet haereticus: Omne quod natum est, non fuit semper, quia in id natum est ut esset".

2. Responsio Hilarii *. "Nemo ambigit quin quae in rebus humanis nata sunt, aliquando non fuerint. Sed aliud est ex eo nasci quod non

2 demutationem] de mutatione BCL. 14-15 at... est suppi. ex Hit. 18 etiam] et OP. 25 et2 om. MOPVX. 31 Rubrica om. RVW. 32 non2] semper add. NVWX, add. mien. L2, add. mg. 02T2.

1 Num. 54 (PL 10, 325 B). 2 In Dist. 13, c. 4. 3 Num. 21 (PL 10, 446 A-B).

4 Obiectio et responsio ex Hilario, De Trinit., XII, nn. 22-23 (PL 10, 446 C-447 B).

fuit, aliud ex eo natum esse quod semper est. Ibi nec semper fuit qui pater est, nec semper pater est; et qui non semper pater est, non semper genuit. Ubi auteni semper pater est, semper filius est. Quod si semper Deo Patri proprium est quod semper est Pater, necesse est semper Filio proprium esse quod semper est Filius. Quomodo ergo cadet 5 in intelligentiam nostram ut non fuerit semper, cui proprium est semper esse quod natum est ?" — "Natum 1 igitur unigenitum Deum confite mur, sed natum ante tempora; nec ante esse quam natum, nec ante na tum quam esse; quia nasci quod erat, iam non nasci est, sed se ipsum demutare nascendo. Hoc autem humanum sensum et intelligentiam mundi excedit; non hoc capit ratio humanae intelligentiae, sed prudentiae fidelis professio est".

DISTINCTIO X

Caput 1 (34).

1. Hic de Spiritu Sancto agitur, et prius quod sit amor Patrls et Fillii dicitur. "Nunc", post Filii aeternitatem, "de Spiritu Sancto, quantum Deo donante videre conceditur, disseramus".

2. Spiritus Sanctus arnor est sive caritas sive dilectio Patris et Filii. Unde Augustinus in XV libro De Trinitate ait: "Spiritus Sanctus nec Patris est solius, nec Filii est solius, sed amborum; et ideo communem, qua invicem se diligunt Pater et Filius, nobis insinuat caritatem".

3. Quod Spirltus Sanctus dllectio proprle dicatur et tamen Trlnltas sit dllectio *. Ioannes autem in Epistola canonica ait 3: Deus caritas est. "Non 4 dixit: Spiritus Sanctus caritas est, quod si dixisset, absolutior esset sermo et non parva pars quaestionis decisa; sed quia dixit: Deus caritas est, incertum est, et ideo quaerendum, utrum Deus Pater sit caritas, an Filius, an Spiritus Sanctus, an Deus ipsa Trinitas, quia et ipsa non tres dii, sed Deus est unus".

4. Sicut Verbum Del proprie dicitur sapientia et tamen tota Trinitas dicitur saplentia, ita et Splritus Sanctus proprie dicitur caritas et tamen

3 Ubi] quid sit proprium patri et flUo rubrica add. BCNTVX. 15 quod] quid CMOPV.

18 dilectio corr. ex delectatio OPT, ex delectio M. 26 quaerendumj est add. MOPR.

28 Deus est unus] unus Deus BCL, unus est Deus RT, unus Deus est V. 29-1 (pag. III) Rubrica om. MRW.

1 Hilarius, ibid., nn. 26 et (PL 10, 449 B, 451 C). 2 Caput 17, n. 27 (PL 42, 1080; CCL 50A, 501), ubi et verba praemlssa sub num. 1. 3 1 Ioan. 4, 16.

4 August., ibid., nn. 27-28 (PL 42, 1080; CCL 50A, 502).

Pater et Filius et Spiritus Sanctus dicltur caritas *. Ad quod Augustinus in eodem libro 1 ita dicit: "Nescio cur, sicut sapientia et Pater dici tur et Filius et Spiritus Sanctus, et simul omnes non tres sed una sapientia, non ita et caritas dicatur Pater et Filius et Spiritus Sanctus, et simul omnes una caritas". "Non ideo tamen quisquam nos inconvenienter aestimet caritatem appellare Spiritum Sanctum, quia et Deus Pater et Deus Filius potest caritas nuncupari ", sicut "proprie Verbum Dei etiarn Dei sapientia dicitur, cum et Pater et Spiritus Sanctus sit sapientia. Si ergo proprie aliquis horum trium caritas nuncupari debet, quis aptius quam Spiritus Sanctus? ut scilicet in illa simplici summaque natura non sit aiiud substantia et aliud caritas, sed substantia ipsa sit caritas, et caritas ipsa sit substantia, sive in Patre, sive in Filio, sive in Spiritu Sancto, et tamen Spiritus Sanctus proprie caritas nuncupetur". — Ecce bis verbis aperte ostendit Augustinus quod in Trinitate caritas ahquando refertur ad substantiam, quae communis est trium personarum et tota in singulis, aliquando speciahiter ad personam Spiritus Sancti; sicut sapientia Dei ahiquando pro substaritia divina, aliquando pro Filio proprie accipitur. Et hoc in multis fieri reperitur.

Caput 2 (35).

1. Exemplis !irmat eadem nomina et proprie et universailter accipi. "Pluribus 2 enim exemphis doceri potest multa rerum vocabula et univer sauter poni, et proprie quibusdam rebus adhiberi; sicut ‘Legis’ nomine aliquando simul omnia veteris Instrumenti significantur eloquia, aliquando autem proprie vocatur Lex, quae data est per Moysen". Multa alia suppetunt exempla, sed "in re aperta vitanda est longitudo sermonis". "Sicut 3 ergo unicum Dei Verbum proprie vocamus nomine sapientiae, cum sit universaliter et Spiritus Sanctus et Pater ipsa sapientia, ita Spintus Sanctus propnie nuncupatur vocabulo caritatis, cum sit et Pater et Filius universaliter caritas".

2. Auctoritatem ponit quod Filins proprie dicatur sapientia *. "Sed 4 Dei Verbum, id est unigenitus Dei Filius, aperte dictus est Dei sapientia ore Apostoli dicentis: Cliristum Dei virtutem et Dei sapientiam".

20 firmat] confirmat LOPW. 28 et om. BCM. 30 Rubrica om. NRW.

1 Ibid., nn. 28, et 29 (PL 42, 1081s; CCL 50A, 503ss). 2 August., ibid., n. (PL 42, 1081; CCL 50A, 504s). 3 Ibid., n. 31 (PL 42, 1082; CCL 50A, 505).

4 August., ibid. 1 Cor. 1, 24.

3. De Spiritu Saucto testimonlum quaerit et invenit ubi dicatur esse caritas *. "Spiritus 1 autem Sanctus ubi sit dictus caritas invenimus, si diligenter Ioannis Apostoli eloquium scrutemur, qui cum dixisset 2: Diii gamus invicem, quia diiectio ex Deo est, adiunxit: Et omnis qui diligit ex Deo natus est, quia Deus dilectio est. Hic manifestavit se dixisse earn dilectionem esse Deum, quam dixit ex Deo; Deus ergo ex Deo est dilectio.

Sed quia et Filius ex Deo Patre natus est, et Spiritus Sanctus ex Deo Patre procedit, quem potins eorum hic debeamus accipere dictum esse dilectionem, merito quaeritur. Pater enim solus ita Deus est ut non sit ex Deo, et ideo dilectio quae ita Deus est ut ex Deo sit, non ipse Pater est, sed aut Filius aut Spiritus Sanctus. Sed in consequentibus, cum Dei dilectionem commemorasset Ioannes 3 qua dilexit nos, et hinc hortatus esset ut nos invicem diligamus atque ita in nobis Deus maneat, quia utique dilectionem Deum dixerat, statim volens de hac re apertius ah quid eloqui, inquit: In hoc cognoscimus quia in ipso manemus et ipse in nobis, quia de spiritu suo dedit nobis. Sanctus itaque Spiritus, de quo dedit nobis, facit nos in Deo manere et ipsum in nobis; hoc auteni facit di lectio; ipse est igitur Deus dilectio. Deus igitur Spiritus Sanctus, qui procedit ex Deo, significatur ubi hegitur: Deus dilectio est et Diiectio ex Deo est". — Ecce his verbis aperte dicit Augustinus Spiritum Sanctum esse caritatem Patris et Filii; et in tantum quoque sermonem produxit, ut videatur dixisse Spiritum Sanctum non solum esse dilectio nem Patris et Filii, qua se invicem et nos dihigunt, sed etiam dilectionem qua dihigimus Deum. Sed utrum ipse sit caritas qua nos diligimus Deum, in sequenti explicabitur 5.

4. Redit ostendere quod proposuerat, sdillcet quod Spiritus Sanctus sit amor quo Pater a Filio et Fihlus a Patte diilgitur. Nunc vero quod incepimus ostendere curemus, scilicet Spiritum Sanctum dilectionem esse sive amorem Patris et Filii, quo scihicet Pater dihigit Filium et Filius Patrem. — De hoc Hieronymus super XIV Psalmum ait: "Spiritus Sanctus nec Pater est nec Filius, sed dilectio quam habet Pater in Filium et Filius in Patrem".

1-2 Rubrica om. LMNRW. 13 ut] et add. BCNVW. 16 SUO] sancto OP. Sanctus... Spiritus trp. BCLRV.

1 August., ibid. 2 Ioan. 4, 7-8. 3 1 Ioan. 4, 10-11. 4 1 Ioan. 4, 13. In Dist. 17. 6 Rectius super Ps. 17, in Breviar. in Ps. 17, 7 (inter opp. Hieron., PL 26 [ 863 C); quam auctoritatem Lombardus probabiliter sumpsit ex P. AbaeL, Theol. christ., IV (PL 178, 1311 B).

5. Quid sit Spiritus Sanctus hic aperitur. Augustinus quoque in VI libro De Trinitate 1 ait: "In omnibus aequalis est Patri Filius, et est unius eiusdemque substantiae. Quapropter etiam Spiritus Sanctus in eadem unitate et aequalitate consistit. Sive enim sit unitas amborum, sive sanctitas, sive caritas, manifestum est quod non aliquis duorum est quo uterque coniungitur, quo genitus a gignente diligatur genitoremque suum diligat, sintque non participatione, sed essentia sua, neque dono superioris alicuius, sed suo proprio sérvantes unitatem spiritus in vinculo pacis 2" Ecce hic habes Spiritum Sanctum esse quo Filius diligitur a Patre et Pater a Filio, et quo illi duo servant unitatem pacis. — "Spiritus ergo Sanctus, ut ait Augustinus in eodem 3, commune est aliquid Patris et Filii, quidquid illud est; at ipsa communio consubstantialis et coaeterna est. Quae si amicitia convenienter dici potest, dicatur; sed aptius dicitur caritas, et haec quoque substantia, quia Deus substantia est et Deus caritas est 4. Tria ergo sunt et non amplius: unus diligens eum qui de illo est, et unus diligens eum de quo est, et ipsa dilectio. Quae si nihil est, quomodo Deus diiectio est? Si non est substantia, quomodo Deus substantia est ?"

Caput 3 (36).

Quod sicut Spiritus Sanctus communis est Patri et Fiuo, ita commune nomen habetproprlum. Hic notandum est quod sicut Spiritus Sanctus in Trinitate specialiter dicitur caritas, quae est Patris et Filii unio, ita et nomen tenet proprie quod Patri et Filio communiter quodam modo con gruit. Unde Augustinus in XV libro De Trinitate 5 ait: "Si caritas, inquit, qua Pater diligit Filium et Patrem diligit Filius, ineffabiliter com munionem demonstrat amborum, quid convenientius quam ut ille proprie dicatur caritas, qui spiritus est communis ambobus? Hoc enim sanius creditur et inteuuigitur, ut non solum Spiritus Sanctus caritas sit in illa Trinitate, sed non frustra proprie caritas nuncupetur, propter illa quae dicta sunt. Sicut non solus in illa Trinitate vel spiritus est vel sanctus, quia et Pater spiritus et Filius spiritus, et Pater sanctus et Filius sanctus;

4 unitate] substancie add. NW, add. inferi. RT, essencie vel subst. add. V. aequalitate] substancie add. L. 24 ait om. LMRX, fTp. p. Augustinus BcTV.

1 Caput 4-5, nn. 6-7 (PL 42, 927s; CCL 50, 235). 2 Resp. Eph. 4, 3. 3 Ibid., c. 5, n. 7 (PL 42, 928; CCL 50, 235s). 1 Ioan. 4, 16. 5 Caput 19, n. 37 (PL 42, 1086s; CCL 50A, 513s); in parte, aliquibus omissis et aliis transpositis, apud Lomb., Glossa in CoI. 1, 13 (PL 192, 262 C).

et tamen ipse non frustra dicitur Spiritus Sanctus. Qui enim est commu nis ambobus, id vocatur ipse proprie quod ambo communiter. Alioquin, si in illa Trinitate solus Spiritus Sanctus est caritas, profecto et Filius non solius Patris, sed etiam Spiritus Sancti Filius invenitur. Ait enim Apostolus 1 de Deo Patre: Transtulit nos in regnum Filii caritatis suae. Si 5 ergo non est in illa Trinitate caritas Dei nisi Spiritus Sanctus, Filius est etiam Spiritus Sancti. Sed quia hoc absurdissimum est, restat ut non solum ibi sit caritas Spiritus Sanctus, sed propter illa de quibus satis disserui, proprie sic vocatur".

DISTINCTIO XI

Caput 1 (37).

1. Quod Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio. Hic dicendum est Spiritum Sanctum esse a Patre et Filio et procedere a Patre et Filio; quod multi haeretici negaverunt.

2. Quod autem de utroque procedat, "multis 2 divinorum eloquiorum testimoniis comprobatur". Dicit enim Apostolus: Misit Deus Spi ritum Filii sui in corda nostra. Ecce hic dicitur Spiritus Filii. Et ibi: Qui autem Spiritum Christi non habet, hic non est eius. Ipse etiam Filius de Spiritu Sancto dicit in Evangeiio 5: Quem ego mitto vobis a Patre. — "Patris 6 autem Spiritus dictus est ubi legitur: Si Spiritus eius qui suscitavit Christum a mortuis habitat in vobis". Et ipse Christus dicit 8: Non enim vos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis.

8 solum] solus NRTV (Aug.). 17 sui om. OP. 19 mitto] mittam LVX (Vulg.).

22 in vobis om. BCWX.

1 CoI. 1, 13. 2 August., De Trinit., XV, c. 26 (PL 42, 1092; CCL 50A, 525).

3 Gal. 4, 6. 4 Rom. 8, 9. 5 Ioan. 15, 26. 6 August., Contra Maximinum, illo, c. 14, n. 1 (PL 42, 771), ut indicatur in Glossa Lombardi in Rom. 8, 11 (PL 191, 1437 D), unde sumpsit Magister sed rubricam suam neglexit. 7 Rom. 8, 11. 8 Matth. 10, 20.

Dist. XI: De quaestione ubi incipiat haec Distinctio, cf. bgn. Brady, Tue Distinctions 0f Lombard’s Book of Sentences and Alexander of Hales, in Franc. Studies (1965) 108. — Caput 1, num. 2: Conflatur ex textibus Augustini, sed (ut videtur) mediante quodam fonte ignoto; cf. ex. gr. Lomb., Glossa in Rom. 8, 11 (PL 191, 1436 B-1438 A). De hoc capitulo vide etiam Guait. de Mauritania, De Trinit., c. 3 (PL 209, 578 B-D); Summa sent., 1, 6 (PL 171, 1078 C; 176, 52 C); Abael., Theologia christiana, IV, et praesertim Theol. "Schola rium ", 11, 14-15 (PL 178, l300ss, 1075 A-1077 B); et Rolandus, Sent. (ed. cit., 33-38).

Et alio loco 1: Quem millet Pater in nomine meo. Et alibi ipse Filius de Spiritu Sancto ait 2: De Paire procedit. His et aliis pluribus auctoritatibus ostenditur quod Spiritus Sanctus a Patre et Filio procedit.

3. Quod Graeci non concedunt Spiritum Sanctum procedere a Filio. Graeci tamen dicunt Spiritum Sanctum tantum procedere a Patre, et non a Filio. — Quare dicant prima causa *. Quod ideo dicunt, quia Veri tas in Evangelio fidem integre continente, de processione Spiritus loquens, solum Patrem commemorat dicens: Spiritus qui a Paire procedit. — Se couda *. Et ideo etiam, quia in principalibus Conciliis quae apud eos celebrata sunt 4, ita Symbola eorum subiunctis anathematibus sancita sunt, ut nulli de Trinitatis fide aliud docere vel aliter praedicare quam ibi continetur liceat. In quibus quidem Symbolis cum Spiritus commemo retur procedere a Patre, et non a Filio, quicumque, inquiunt, a Filio eum procedere addunt, anathema incurrunt; unde et nos arguunt anathematis reos. — Tertia *. Addunt etiam, ad assertionem suae opinionis et in te stimonium nostrae damnationis, de Symbolo fidei, quod secundum tra ditionem praedictorum Conciliorum Leo III, Romae, transcriptum in tabula argentea, post altare beati Pauli, posita, posteris reliquit, pro amore, ut ipse ait, et cautela fidei orthodoxae 5. In quo quidem Symbolo, in processione Spiritus solus commemoratur Pater, his verbis 6: "Et in Spiritum Sanctum, dominum et vivificatorem, ex Patre procedentem, cum Patre et Filio coadorandum et conglorificandum" etc. IlIud est Symbo lum quod in Missa cantatur, editum in Nicaeno Concilio, in fine cuius subiunctum est: "Qui aliud docuerit vel aliter praedicaverit, anathema sit". Ideoque Oraeci nos anathematizatos dicunt, quia dicimus Spiritum Sanctum procedere a Filio, quod ibi non continetur. Quod enim secun

6 Quare dicant trp. p. causa OP. II quia] quod NOP. 8-9 Secundal Spiritus secunda

causa OP, om. MRW. 9 ideo etiam trp. BCMRTVWX. 15 Tertia om. MPRVW.

Addunt] enim add. BMOPT, quod exp.". 22 conglorificandum] glorificandum LMPRX, quod corr. R.

1 Ioan. 14, 26. 2 Ioan. 15, 26. 3 Ioan. 15, 26. 4 Nempe Nicaenum

(a. 325), Constantinopolitanum 1 (a. 381), Ephesinum (a. 431), Chalcedonense (a. 451), et Constantinopolitanum II (a. 553). 5 Liber Pontificalis, II, Paris 1892, 26; cf. DThC, V, 2316s; et New Catholic Encyclopedia, V, New York 1967, 914. 6 Verba sunt Sym boli Constantinopolitani, quod tribuitur Concilio Constantinopolitano 1, et non Symbobi editi in illo Nicaeno, ut erronee subdit Magister. Cf. DS n. 150; LThIÇ2, VII, 938ss; et New Catholic Encyclopedia, 1V, 435s.

Num. 3 Post verba introductoria de Summa sent. (loc. cit.) exscubpta, textus fere verbo tenus transcribitur ex Abael., Theologia "Scholarium s, II (PL 178, 1075 A-B); cf. L. Ott, Die

Trinitätslehre der Summa sent..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 165s.

dum nos ibi dicitur, "qui a Patre Filique procedit", alterum a Latinis est additum, scilicet ‘Filique’.

4. Responsio ubi determinantur praedlcta. Nos autem illa verba ita determinamus: ‘Qui aliud docuerit vel aliter praedicaverit’, id est con trarium docuerit vel contrario modo praedicaverit, anathema sit. ‘Aliud’ ergo posuit pro ‘opposito’, qualiter Apostolus in Epistola ad Galatas 1: Si quis aliud evangelizaverit, id est contrarium, anathema sit. Non dicit Si quis addiderit, "nam si illud diceret, sibi ipse, ut ait August j n u 2, praeiudicaret, qui cupiebat venire ad quosdam quibus scribebat, sicut ad Thessalonicenses, ut suppleret quae illorum fidei deerant 3. Sed qui sup plet, quod minus erat addit, non quod inerat tollit. Qui autem prae tergreditur fidei regulam, non accedit in via, sed recedit a via". — Re sponsio alla. Ad illud autem quod de Evangelio opponunt, respondemus ita: Quia ctim dicat in eo Veritas 4 Spiritum Sanctum a Patre procedere, non addit solo, et ideo etiam a se procedere non negat; sed ideo Patrem tantum nominat, "quia 5 ad eum solet referre etiam quod ipsius est", quia ab illo habet.

Caput 2 (38).

1. Quod Graeci in sensu nobiscum convenlunt etsi verbis differant. Sciendum tamen est quod Graeci confitentur Spiritum Sanctum esse Filii sicut Patris, quia et Apostolus dicit 6 Spiritum Filii, et Veritas in Evan gelio 7 Spiritum veritatis. Sed cum non sit aliud Spiritum Sanctum esse Patris vel Filii, quam esse a Patre et Filio, etiam in hoc in eandem no biscum fidei sententiam convenire videntur, licet verbis dissentiant.

2. Auctoritatibus Graecorum ostendit Spiritum Sanctum procedere etiam a Fillo. Unde etiam quidam eorum catholici doctores, intelligentes

6 qualiter] et add. LRWX. 8 ipse] ipsi BCM. 12-13 Rubrica NTX, om. auj codd.

23 vel] et RVX. et] vel NVW. 1 etiam] et OP. 24 licet] In add. LNRVWX.

1 Gal. 1, 8. 2 In Ioan., tr. 98, n. 7 (PL 35, 1884; CCL 36, 581); apud Lomb., Glossa in GaI. 1, 8 (PL 192, 97 A-B). 3 Resp. 1 The 3, 10: ut videamus taciem vestram et compleamus ea quae desunt fidei vestrae.

4 Resp. Ioan. 15, 26. August., De

Trinit., XV, C. 27, n. 48 (PL 42, 1095; CCL 50A, 529); cf. infra, p. 121, lin. 1-2.

6 Gal. 4, 6. 7 Ioan. 16, 13.

Num. 4: Determinatio Magistri Summam sent. sequitur, necnon et Abaelardum (PL 178, 1078, 1076 B-C).

Caput 2, num. 2-5: Omnes auctoritates desumuntur ex Abael., Theologia "Scholarium ", II, 14-15 (PL 178, 1077 A-D); de quibus cf. N. HAring, The Porretans and the Greek Fathers, in Mediaeval Studies 24 (1962) 205-207.

unam eandemque fore sententiam praedictorum verborum, quibus dicitur Spiritus Sanctus procedere a Filio et esse Filii, professi sunt Spiritum Sanc tum etiam a Filio procedere. Unde A " h a n a i u in Symbolo fideil: "Spi ritus Sanctus a Patre et Filio, non factus, non Creatus, nec genitus, sed pro cedens". Ecce Spiritum Sanctum aperte dicit proced a Patre et Filio.

3. Didymus etiam, eorum maximus doctor, in libro De Spiritu Sancto Spiritum Sanctum a Filio procedere dicit: "Salvator inquit, qui et Veritas: Non enim loquetur u semetipso, hoc est non sine me et sine meo et Patris arbitrio, quia inseparabilis est a me et a Patris voluntate, quia ex se non est, sed ex Patre et me est. Hoc enim ipsum, quod sub sistit et loquitur, a Patre et a trie illi est". — Item: "Spiritus Sanctus, qui est Spiritus veritatis Spiritusque sapientiae, non potest audire a Filio loquente quae nescit cum hoc ipsum sit quod profertur a Filio, id est procedens Deus de Deo, Spiritus veritatis procedens a Veritate, consolator manans ex consolatione".

4. Item Cyrilius episcopus in Epistola Nestorio directa 5 ait: "Spiritus intelligitur per se, secundum quod Spiritus est, et non Filius, sed tamen non est alienus ab eo. Spiritus enim veritatis nominatur, et profluit ab eo sicut ex Deo Patre". 5. Ioanne quoque Chrysostomus 6 in homilia quadam De expositione Symboli sic ait: "Iste est Spiritus Sanctus, procedens de Patre et Filio, qui dividit dona propria prout vult 7". Idem in alia homi lia 8: "Credendum ést Spiritum Sanctum Patris esse et Filii. Istum Spin tum Sanctum dicimus Patri et Filio coaequalem et procedentem de Patre et Filio. Hoc credite, ne colloquia mala corrumpant bonos mores 9". — Ecce a doctoribus Graecorum aperta habemus testimonia, quibus Spiritus Sanctus a Patre et Filio procedere ostenditur. Omnis ergo lingua confiteatur Spiritum Sanctum procedere a Patre et Filio.

4 non nec RVX. II nec] non OP. 5 dicit] dixit LMNTVWX. 7 dicit] dixit LVX. 8 Ioquetur] loquitur NVX. manans] manens LOPM. colloquia mala] prava colloquia OP.

1 In symbolo Quicumque, sub nomine Athanasii in liturgia 011m notissimo (inter opp.

Athanasii, P0 28, 1582 B-1583 A; apud DS n. 75). 2 Num. 34 (P0 39, 1063 C-1064 A; inter opp. Hieron., PL 23 [ 133 A-B). 3 Ioan. 16, 13. 4 Ibid., n. 36 (P0 39, 1064 C-1065 A; PL 23, 134 A). 5 Epist. 17 (P0 77, 118 C). 6 Immo Ioannes

Mediocris, episc. Neapol., ut videtur, Sermones XXXI, sermo 26 (De expositione Symboli 1): "Credo in Spiritum Sanctum... Iste est Spiritus procedens de Patre et Fillo, qui singulis dividit propria dona prout vuit" (PLS 4, 816). Resp. 1 Cor. 12, 11. 8 Eiusdem Sermo 27 (De exposit. Symboli 11): Credendum est Spiritum Sanctum Patris esse et Filii... Natus de Spiritu Sancto. Istum Spiritum Sanctum dicimus Patri et Filio esse coaequalem et procedentem de Patre et Filio. Hoc credite, ne colloquia mala corrumpant vestros mores bonos (PLS 4, 822). 9 1 Cor. 15, 33. 10 Resp. Phil. 2, 11.

DISTINCTIO XII

Caput 1 (39).

1. Utrum Spiritus Sanctus prius vel plenius procedat a Patre quam a Fiuo. Item quaeritur, cum Spiritus Sanctus procedat a Patre et Filio, utrum prius vel magis processerit a Patre quam a Filio.

2. Argumentatio haeretici *. Quod nititur haereticus ostendere, ita di cens: Si processit Spiritus Sanctus de Patre, processit utique aut nato iam Filin, aut non nato Filio. Si vero iam nato Filin processit, ante natus est Filius processerit Spiritus: praecesserit igitur nativitas Filii pro cessionem Spiritus Sancti. Si autem processit a Patre non genito Filio, ante processit quam Filius genitus fuerit.

3. Responsio Augustini ad id quod primo quaerebatur, scilicet an prius a Patre quam a Fiuo processerit. His et huiusmodi quaestionibus, magis laboriosis quam fructuosis, respondit Augustinus in XV libro De Trinitate 1 dicens: "In illa summa Trinitate quae Deus est, intervalla temporum nulla sunt, per quae possit ostendi aut saltem requin utrum prius de Patre natus sit Filius, et postea de ambobus processerit Spiritus Sanctus". "Numquid 2 ergo possumus quaerere utrum iam processerat de Patre Spiritus Sanctus quando natus est Filius, an nondum processerat et ilIo nato de utroque processit ? Non possunt prorsus ista ibi quaeri, ubi nihil ex tempore inchoatur ut consequenti perficiatur in tempore. Ideo, qui potest intelligere sine tempore generationem Filii de Patre, intelligat sint tempore processionem Spiritus Sancti de utroque". — Ecce his verbis absoluta est quaestio illa, qua quaerebatur utrum prius proces sent Spiritus Sanctus a Patre quam a Filio.

7 de] a LNRVW. 9 Spiritus] sanctus add. RTV. 13 processerit] processit BCMX.

24-25 prius processerit trp. OP.

Caput 1: Magister hic sequitur ordinem Abaelardi, qui post disputationem de Filique

quaestionem hanc proposuit; cf. Theologia "Scfzolariwn", II, 14-15 (PL 178, 1078 B).

Caput 2 (40).

1. Hic agitur de eo quod secundo quaerebatur, sciilcet an plenius vel magis processerit a Patte quam a Fillo. Nunc tractandum est quod secundo quaerebatur, scilicet an plenius vel magis procedat Spiritus Sanctus a Patre quam a Filio. — Ad quod dicimus quia, sicut non ante procedit a Patre quam a Filio, ita non magis vel plenius procedit a Patre quam a Filio.

2. Quod Augustinus dicit Spiritum Sanctum principailter procedere a Patte *. Augustinus tamen in XV libro De Trinitate 1 dicit quod

Spiritus Sanctus principaliter procedit de Patre: "Non frustra, inquit, in bac Trinitate non dicitur Verbum Dei nisi Filius, nec Donum Dei nisi Spiritus Sanctus, nec de quo genitum est Verbum et de quo procedit principaliter Spiritus Sanctus nisi Deus Pater". Ecce audisti quia Spiritus Sanctus principaliter procedit a Patre.

3. Ex quo sensu dixerit principaliter procedere a Patre *. Sed ne hoc te turbaret, ipse continuo ex quo sensu dixerit, aperit subdens 2: "Ideo addidi ‘principaliter’, quia et de Filio Spiritus Sanctus procedere reperi tur; sed hoc quoque illi Pater dedit: non iam exsistenti et nondum ha benti, sed quidquid unigenito Verbo dedit, gignendo dedit. Sic ergo eum genuit, ut etiam de illo Donum commune procederet, et Spiritus Sanctus spiritus esset amborum". Ecce exposuit ipsemet quomodo Spiritus Sanc tus principaliter procedat a Patre: non quia prius vel magis procedat a Patre quam a Filio, sed quia cum procedat a Filio, hoc ipsum habet Filins a Patre.

4. Ex eodem sensu dicitur Spiritus Sanctus proprie procedere a Patte. Ex eodem sensu etiam dicitur proprie procedere de Patre. Unde Hieronymus in Expositione catholicae fidei Nicaenique Symboli 3 ait: "Credi mus in Spiritum Sanctum, qui de Patre procedit proprie". Item: "Spin tum Sanctum verum Deum invenimus in Scriptura, et de Patre proprie

14-15 hoc te trp. BCNRV. 15 subdens] dicens VWX. 20-21 Sanctus om. BCLRVW. 24 a] de OP.

1 Caput 17, n. 29 (PL 42, 1081; CCL 50A, 503). 2 IbId. 3 Episf. 17 (ExpIa natio fidei ad Cyrillum), n. 1 (inter opp. Hieron., PL [ 176 D). Cf. E. Dekkers, Clavis

Patrum Latirwrum, in Sacris erudiri 32 (1961), nn. 633, 1746. 4 Ibid., n. 3 (PL 30, 179 C).

Caput 2: Etiam hic librum Abaelardi (PL 178, 1078-1079) in manibus habuit Magister, sed textus ab eo prolatos amelioravit recurrendo ad originalia Augustini et Hilarii, non autem pseudo-Hieronymi.

esse". Et item 1: "De Patre Filius, et Spiritus proprie et vere de Patre procedit". Ecce aperte dicit Spiritum Sanctum proprie esse de Patre et proprie procedere a Patre. — Quod non ita est intelligendum, tamquam prius vel plenius a Patre procedat quam a Filio, sed quia hoc habet Pater a se, non ab alio, ut de ipso sit et procedat Spiritus Sanctus; Filius autem non a se, sed a Patre hoc habet, ut de ipso sit et procedat Spiritus Sanctus.

5. Ex eodem sensu dicitur Spiritus Sanctus esse et mitti a Patre per Fiilum. Forte etiam iuxta hanc intelligentiam dicitur Spiritus Sanctus a Patre mitti per Filium et a Patre esse per Filium. Unde Hilarius, ad Deum Patrem de Spiritu Sancto et Filio loquens, in XII libro De Trinitate 2 ait: "In Sancto Spiritutuo, ex te profecto et per eum misso". Item: "Ante tempora Unigenitus tuus ex te natus manet, ita quod ex te per eum Sanctus Spiritus tuus est; quod etsi sensu non percipiam, tamen teneo conscientia: in spiritualibus enim rebus tuis hebes sum". — Item in eodem: "(Conserva hanc, oro, fidei meae religionem, ut is quod in regenerationis meae Symbolo professus sum, semper obtineam: Patrem scilicet te, Filium tuum una tecum adorem, Sanctum Spiritum tuum, qui ex te per Unigenitum tuum est, promerear". Ecce aperte dicit Spiritum Sanctum a Patre per Filium et mitti et esse. — Quod non est intelligendum, quasi a Patre per Filium minorem mittatur vel sit, sed quia ex Patre et Filio est et mittitur ab utroque; sed hoc ipsum habet Filius a Patre, ut ah ipso et sit et mittatur Spiritus Sanctus. Hoc ergo voluit significare Hilarius, distinctionem faciens in Iocutione, ut ostenderet in Patre esse auctoritatem. Inde est etiam quod Veritas, ostendens Patrem esse auctorem processionis qua procedit Spiritus a Filio, dixit in Evangelio: De Patre procedit, cum de Patre et Filio pro cedat Spiritus Sanctus.

6. Augustinus in XV libro De Trinitate. Quaestio cur Filins dixit de Spiritu Sancto: A Patre procedit, cum ab utroque procedat *. Unde Augustinus quaeritd: "(Si de Patre et Filio procedit Spiritus Sanctus, cur

3 a] de LNR. 13 Sanctus Spiritus trp. BcO. 17 te] et add. BX, add. interi. TV.

Sanctum Spiritum frp. BNRX. 24 est etiam trp. NRX. 28-29 Rubricae om. PRW.

1 Ibid. (PL 30, 179 D). 2 Num. 55 (PL 10, 469 A). 3 Ibid., n. 56 (PL 10. 470 A). Ibid., n. 57 (PL 10, 471s). 5 Ioan. 15, 26. 6 De Trinit., XV, c. 27, n. 48 (PL 42, 1095; CCL 50A, 529s), ea verba referens quae iam dixerat In Juan. tr. 99, n. 8 (PL 35, 1889s; CCL 36, 587).

Num. 6: Cf. Lombard., Glossa in GaI. 4, 6 (PL 192, 139 B). Secundum Glossam pseudo Pictaviensis in h. 1., ad Sicut Pater (p. 121, 11) Magister Cave! apposuit in margine: "Nota quod dicitur: ‘sicut procedit de Patre’ (p. 121, 9), quia ‘sicut’ non est nota expressae similitudinis...

Filius dixit 1: De Patre procedit? (SoIvit*). Cur putas, nisi quia solet ad eum referre etiam quod ipsius est, de quo et ipse est, sicut ait 2: Mea doc trina non est mea, sed eius qui misit me? (Simile Iocutlonls genus*.) Si igitur hic intelligitur eius doctrina, quam tamen non dixit suam, sed Pa tris, quanto magis illic intelligendus est Spiritus Sanctus de ipso procedere, ubi sic ait: De Patre procedit, ut non diceret ‘de me non procedit’. A quo autem habet Filius ut sit Deus: est enim de Deo Deus, ab illo habet utique ut etiam de iflo procedat Spiritus Sanctus. Et ideo Spiritus Sanc tus, ut etiam de Filio procedat sicut procedit de Patre, ab ipso habet Patre". — "Quapropter 3, qui potest intelligere in eo quod ait Filius 4, Sicut Pater habet vitam in semetipso, sic dedit Filio vitam habere in semet ipso, non sine vita exsistenti iam Filio vitam Patrem dedisse, sed ita eum sine tempore genuisse, ut vita quam Pater Filio gignendo dedit, coae terna sit vitae Patris qui dedit, intelligat etiam, sicut habet Pater in seipso ut de illo procedat Spiritus Sanctus, sic dedisse Filio ut etiam de illo procedat idem Spiritus Sanctus, et utrumque sine tempore. Ita ergo dictum est ‘Spiritum Sanctum de Patre procedere’, ut intelligatur: quod etiam procedit de Filio, de Patre esse Filio. Si enim quidquid habet, de Patre habet Filius, de Patre habet utique ut et de illo procedat Spiritus Sanctus. Sed nulla ibi tempora cogitentur quae habeant prius et posterius, quia ibi omnino nulla sunt".

DISTINCTIO XIII

Caput 1 (41).

Quare Spiritus Sanctus, cum sit de substantia Patris, non dicatur genitus vel flilus, sed tantum procedere. Post haec considerandum est, "quantum a talibus quales nos sumus intelligi potest", cum Spiritus Sanctus

1 Solvit om. BCPRVW. 11 dedit] et add. LOPX. 15 seipso] semetipso BCR

(Aug.). etiam] et LMRWX, om. N (Aug.).

1 Ioan. 15, 26. 2 Ioan. 7, 16. 3 August., ibid., c. 26, n. 47 (PL 42, 1094; CCL 50A, 528). 4 Ioan. 5, 26.

Et similiter intelligendum est quod dicitur (sequitur b): ‘Sicut Pater’ etc., quia non est simili tudo in omnibus, quia Pater sic habet vitaîn in semetipso, quod a nublo, nec sic dedit Filio habere vitam (in semetipso add. n.), ut a nullo. Unde Magister hic in margine apposuit ‘Cave!’ (b 39r; n 12a; p 51b). Quod verbum tamen in paucissimis codicibus invenimus: Paris. Nat. Iat. 3025, 18d; 3033 ( O), 13b: "Cave rursus (manu cuiusdam glossatoris); Trecis Civit. 304, 14a: "Cave: non usquequaque sic a Fiblo ut a Patre a quo principabiter" (secunda manu).

Caput 1-3: Cf. Summa sent., 1, 7 (PL 171, 1079 B-D; 176, 53 B-D); Roband., Sent., 31s.

procedat de Patre et sit de substantia Patris, "cur non dicatur esse natus, sed potius procedere", et cur non dicatur filius. — Quare autem Spiritus Sanctus non dicatur vel sit natus, et ideo non sit filius, Augustinus ostendit in XV libro De Trinitate 1 ita dicens: "Si Spiritus Sanctus filius diceretur, amborum utique filius diceretur, quod absurdissimum est. Filius quippe nullus est duorum, nisi patris et matris; absit autem ut inter Deum Patrem et Deum Filium tale aliquid suspicemur !" "Absurdissime 2 ergo filius diceretur amborum", id est Patris et Filii; "amborum enim filius diceretur si eum ambo genuissent, quod abhorret ab omnium sano rum sensibus. Non igitur ab utroque est genitus, sed procedit ab utroque, amborum Spiritus". His verbis ostenditur cur Spiritus Sanctus, cum sit de Patre, non tamen dicatur genitus vel filius.

Caput 2 (42).

Cum Spiritus non dicatur genitus, cur Filins dicatur procedere. Cum autem Spiritus Sanctus non dicatur genitus, sed tantum procedens, quaeri solet cur Filius non dicitur tantum genitus, sed et procedens, sicut ipse in Evangelio Ioannis 3 ait: Ego ex Deo processi vel exivi, et veni in mun dam. Non ergo tantum Spiritus Sanctus procedit a Patre, sed etiam Fi lius. — Ad quod dicimus quod, cum uterque procedat a Patre, dissimili ter tamen. Nam "Spiritus Sanctus, ut ait Augustinus in V libro De Trinitate 4, procedit a Patre non quomodo natus, sed quomodo datus" vel donum; Filius autem processit nascendo, exiit ut genitus. "Ac 5 per hoc illud elucescit ut potest, scilicet cur Spiritus Sanctus etiam non sit filius, cum et ipse a Patre exeat: ideo scilicet non dicitur filius, quia neque natus est, sicut Unigenitus; neque factus, ut per Dei gratiam in adoptionem nasceretur 6 sicut nos".

Caput 3 (43).

1. Quod non potest distingul a nobis inter generationem Filii et processionem Spiritus Sancti. Inter generationem vero Filii et processionem Spiritus Sancti, dum hic vivimus, distinguere non sufficimus.

9 ab cm. LMNOR. sensibus] sensus MNR. 19 quod2] quia OP. 24 sci licet] spiritus LNV.

1 Caput 27, n. 48 (PL 42, 1095; CCL 50A, 530), unde et praemissum ‘considerandum’ partim verbotenus Magister excepit. 2 August., ibid., e. 26, n. 47 (PL 42, 1095; CCL 50A, 528s). 3 Ioan. 8, 42: Ego enim ex Deo processi et veni; 16, 27-28: Ego o Deo exivi. Exivi a Patre et veni in mundum. 4 Caput 14, n. (PL 42, 921; CCL 50, 222). 5 August., ibid. (PL 42, 920s; CCL 50, 222). 6 Resp. GaI. 4, 5-7.

2. Quaestio Maximini *. Unde Augustinus Maximino praemis sam quaestionem refricanti, scilicet quaerenti cur Spiritus Sanctus non diceretur filius, cum de Patris esset substantia, respondens sic ait 1: "Quaeris a me, si de substantia Patris est Filius, de substantia Patris est etiam Spiritus Sanctus, cur unus filius, et alius non sit filius".

3. Responsio Augustini *. — Quod Pater est auctor processionis Spi ritus Sancti *. "Ecce respondeo, sive capias sive non capias: De Patre est Filius, de Patre est Spiritus Sanctus, sed ille genitus est, iste procedens; ideo ille Filius est Patris, de quo est genitus; iste autem Spiritus utrius que, quoniam de utroque procedit. Sed ideo, cum de illo loqueretur, ait 2: De Paire procedit, quoniam Pater processionis eius est auctor, qui talem Filium genuit, et gignendo ei dedit ut etiam de ipso procederet Spiritus Sanctus. Nam nisi procederet etiam de ipso, non diceret disci pulis: Accipite Spiritum Sanctuin, eumque insufflando daret, ut a se quoque procedere significans aperte ostenderet flando, quod spirando dabat occulte. Quia ergo si nasceretur, non tantum de Patre, nec tantum de Filio, sed de ambobus utique nasceretur, sine dubio filius diceretur amborum. Ac per hoc, quia filius amborum nuilo modo esset, non oportuit nasci eum de ambobus; amborum est ergo Spiritus procedendo de ambobus".

4. Hic dicit quod non valet inter illa duo distinguere. "Quid autem inter nasci et procedere intersit, de illa excellentissima natura loquens ex plicare quis potest? Non omne quod procedit nascitur, quamvis omne procedat quod nascitur; sicut non omne quod bipes est, homo est, quamvis bipes sit omnis qui homo est. Hoc scio. Distinguere autem inter illam generationem et hanc processionem nescio, non valeo, non sufficio. Ac per hoc, quia et illa et ista est ineffabilis, sicut Propheta de Filio loquens ait: Generationem eius quis enarrabit? ita de Spiritu Sancto verissime dicitur: Processionem eius quis enarrabit? Satis sit ergo nobis quia non est a se ipso Filius, sed ah illo de quo natus est; non est a se ipso Spiritus Sanctus, sed ah illo de quo procedit, et quia de utroque procedit, sicut iam ostendimus".

5. De Spiritu Sancto, quomodo ipse de Deo sit nec tamen ipse filius sit, quoniam procedendo, non nascendo legitur esse de Deo, iam superius 5 quantum visum est disputavimus.

5 fiIius1 sit add. NVW (Aug.). 8 est etiam add. OP. 1 estz om. OP (Aug.).

19 nasci eum trp. BCLVWX. 26 hanc] istam OPX. 28 ait om. OP.

1 Contra Maximinum, II, c. 14, n. 1 (PL 42, 770), ubi et tota responsio in num. 3-4.

2 Ioan. 15, 26. 3 Ioan. 20, 22. 4 Isai. 53, 8. 5 In Caput 1-2.

Caput 4 (44).

1. An Spiritus Sanctus debeat dici ingenitus. Nunc considerandum est, cum Spiritus Sanctus non sit genitus, utrum debeat dici ingenitus.

2. Ad quod dicimus Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum debere dici. Unde Augustinus, Ad Orosium 1, ait: "Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum fides certa declarat: quia si dixerimus ‘ingenitum’, duos patres affirmare videbimur; si autem ‘genitum’, duos filios credere culpamur". — Sicut enim solus Filius dicitur genitus, ita et solus Pater dicitur ingenitus, eo quod ab alio non sit. Unde Augustinus in XV libro De Trinitate 2: "Pater, inquit, solus non est de alio; ideo solus appellatur ingenitus, non quidem in Scripturis, sed in consuetudine disputantium et de re tanta sermonem qualem valuerint proferentium. Filius autem de Patre natus est, et Spiritus Sanctus de Patre principaliter, et communiter de utroque procedit. Ideoque, cum Spiritum Sanctum genitum non dicamus, dicere tamen non audemus ingenitum, ne in hoc vocabulo vel duos patres in illa Trinitate, vel duos qui non sunt de alio quispiam suspicetur". Ecce his verbis aperte ostendit Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenituni debere dici.

3. Quod Hieronymus dicit Spiritum Sanctum Ingenitum: quod videtur praedictis adversum. Hieronymus 3 tamen in Regulis definirionum contra haereticos Spiritum Sanctum dicit esse ingenitum, his verbis: "Spiritus Sanctus Pater non est, sed ingenitus atque infectus. Pater non est, quia Patris est et in Patre est. Processionem habet ex Patre, et non nati vitatem. Filius autem non est, quia genitus non est". Ecce his verbis dicitur Spiritus Sanctus esse ingenitus; quod videtur adversari praemissis verbis Augustini.

4. Determinatio: secundum diversas acceptiones dicit eos locutos. Sed ut istam quae videtur repugnantiam de medio abigamus, dicimus quod

8 enim solus om. OP, mg.". Trinitate] ait add. OP. 12 valuerint] maluerint OP. 28 abigamus] abiciamus OP.

1 Dialogus quaest. 65, q. 2 (inter opp. August., PL 40, 734). 2 Caput 26, n. 47

(PL 42, 1095; CCL 50A, 528s). 3 Immo Syagrius Episcopus, Regulae deflnitionum

contra haereticos prolatae, n. 8 (ed. *. IÇiinstle, Antipriscilliana, Freiburg 1905, 152; PLS 3, 136).

Caput 4: Quaestio sumitur ex Summa sent., 1, 7 (PL 171, 1079 B; 176, 53 B), sed responsio potius de Abaelardo, Theologia "Scholarium ", 1, 6 (PL 178, 987 D-988 A), ubi etiam inveniun tur verba Augustini ad Orosium. Reliqua tamen ex fonte ignoto. De hoc capitulo cf. L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Brie! literatur der Friihscholastik (BGPTMA XXXIV, Munster 1937) 314-322, ubi, positione Petri Abaelardi discussa et illa auctoris anonymi Sutnmae

Hieronymus aliter acceperit nomen ingeniti, et aliter Augustinus. Accipit enim Augustinus ‘ingenitum’, qui vel quod ab alio non est; et secundum hoc de solo Patre dicitur. Hieronymus vero ‘ingenitum’ dicit non-genitum, et secundum hoc potest dici de Spiritu, cum Spiritus Sanctus non sit genitus.

5. Ex verbis Hieronymi ostendit ex quo sensu dixerit Spiritum Sanc tum ingenitum. Quod autem H î e r o n v m u ita acceperit, ostenditur ex verbis suis, quibus in eodem tractatu 1 utitur faciens talem divisionem: "Omne quod est, aut ingenitum est, aut genitum, aut factum". — Divisio haec notanda est diligenter *. — "Est ergo quod nec natum nec factum est; et est quod natum est et factum non est; et est quod nec natum nec factum est; et est quod factum est et natum non est; et est quod factum est et natum est et renatum est; et est quod factum est et natum est, et renatum non est. Nunc praepositorum singulis rebus subsistentiam destinemus. Quod ergo nec natum nec factum est, Pater est; non enim ab aliquo est. Quod auteni natum est et factum non est, Filius est, qui a Patre genitus est, non factus. Quod iterum nec natum nec factum est, Spiritus Sanctus est, qui a Patre procedit. Quod etiam factum est et natum non est, caelum et terra, ceteraque quae sunt insensibilia. Quod autem factum et natum et renatum est, homo est. Quod vero factum est et natum est et renatum non est, animalia sunt". Ecce his verbis ostendit Hieronymus se ‘ingenitum’ accipere ‘non-genitum’. Aliter enim non esset praemissa divisio vera, scilicet ‘omne quod est, aut ingenitum est, aut genitum, aut factum’. Atque in divisionis huius prosecutione, in assignatione ingeniti ubique ponit non-natum.

2 Accipit] accepit CLNVX. 4 potest dici trp. p. Spiritu (5) LNRX. 5 Splritn sancto add. LRX. 9 ingenitum... genitum trp. LOPW. genitum] est add. OP.

11 natum est add. MRV. 14 subsistentiam] substantiam OP. 19 ceteraque] et ce tera BCR, cunctaque X.

1 Scil. Syagrius, in Pegulis de finit., n. 1-2 (ed. cit. *. Kùnstie, 142; PL 17 [1845] 512 B-c).

sententiarum, cl. auctor doctrinam et fontes Lombardi exponit. Inter omnes theologos illius aetatis Magister primus fuit qui opusculum Hieronymi seu rectius Syagrii exspo Havit; unde potuit quaestionem profundius investigare et solutionem clariorem propo nere. — Quod ad doctrinam attinet quam oppugnat Syagrius, cf. A. Orbe, Doctrina trinif aria del anônimo priscilianista ‘De trinitate fidei catliolicae’, in Gregorianum 49 (1968) 510-562.

DISTINCTIO XIV

Caput 1 (45).

1. Quod gemma est processio Spiritus Sancti. Praeterea diligenter ad notandum est quod gemma est processio Spiritus Sancti: aeterna videlicet, quae ineffabilis est, qua a Patre et Filio ab aeterno processit; et temporalis, qua a Patre et Filio ad sanctificandam creaturam procedit. Et sicut ab aeterno communifer ac simul procedit a Patre et Filio, ita et in tempore communiter et simul ab utroque procedit ad creaturam, non divisim a Patre in Filium et a Filio ad creaturam. Unde Augustinus in XV libro De Trinitate 1 ait: "Spiritus Sanctus non de Patre procedit in Filium et de Filio procedit ad sanctificandam creaturam, sed simul de utroque procedit, quamvis hoc Filio Pater dederit, ut sicut de se, ita etiam de illo procedat".

2. De temporali processione speciailter agitur. De temporali autem processione Beda in homilia Dominicae 1 post Ascensionem 2 ioquitur: "Cum Spiritus gratia datur hominibus, profecto mittitur Spi ritus a Patre, mittitur et a Filio; procedit a Patre, procedit et a Filio, quia et eius missio est ipsa processio". His verbis aperte ostendit do nationem gratiae Spiritus Sancti dici processionem vel missionem eius dem. Sed cum donatio vel datio non sit nisi temporalis, constat quia et haec processio sive missio temporalis est. Hanc quoque temporalem Spiritus processionem Augustinus in XV libro De Trinitate 3 insinuat, dicens Spiritum Sanctum processisse a Christo quando post

5 et... aeterno] in tilium et a fllio in patrem M. J ab aeterno] eternaliter et sine tempore NRTVW. 16 Spiritusi] sancti add. BCV, add. interl. RTW.

1 Caput 27, n. 48 (PL 42, 1095s; CCL 50A, 530). 2 In Evang., II, hom. (PL 94, 182 A; recensita ut hom. 16 in CCL 122, 290s). 3 Caput 26, n. 45 (PL 42, 1093; CCL 50A, 525).

Caput 1: Inter fontes huius capituli necnon et Distinctionis annumerari debet redactio primitiva Glossae Lombardi in Rom. 11, 36, ubi agitur de processione temporali Spiritus Sancti (x 58d-59c; z 35d-36b). Hic tamen in parte dependet Magister ab Abaelardo, Theot. Scholarium s, Il, 17 (PL 178, 1082 D), vel a Swnma sent., 1, 6 (PL 171, 1078 A; 176, 52 A): utrobique enim citantur verba Bedae. — De hac et sequentibus Distinctionibus, cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, Freiburg im Br. 1932, 216-242; necnon et Joh. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 93-111.

resurrectionem insufflavit in discipulos, his verbis: "Cum resurrexisset Christus a mortuis et apparuisset discipulis, insufflavit et ait: Accipite Spiritum Sanctum, ut eum etiam de se procedere ostenderet. Et ipse est virtus quae de illo exibat, ut legitur in Evangelio 2, et sanabat omnes". Et ut ostenderet hanc processionem Spiritus Sancti non esse aliud quam donationem vel dationem ipsius Spiritus, addit: "Post resurrectionem Dominus lesus bis dedit Spiritum Sanctum: semel in terra, propter di lectionem proximi; et iterum de caelo, propter dilectionem Dei"; "quia per ipsum Donum difiunditur caritas in cordibus nostris 4, qua diligimus Deum et proximum".

Caput 2 (46).

1. Quod aliqui dicunt ipsum Spiritum Sanctum non dan sed dona elus. Sunt autem aliqui qui dicunt Spiritum Sanctum ipsum Deum non dari, sed dona eius, quae non sunt ipse Spiritus. Et ut aiunt, Spiritus Sanctus dicitur dan, cum gratia eius, quae tamen non est ipse, datur homini. Et hoc dicunt Beda m sensisse in superioribus verbis 5, quibus dicit Spiritum Sanctum procedere, cum ipsius gratia datur hominibus, tam quam non ipsemet detur, sed eius gratia.

2. Quod ipse Spinitus Sanctus qui Deus est datur et mittitur *. Sed quod ipse piritus Sanctus qui Deus est et tertia in Trinitate persona detur, aperte ostendit Augustinus in XV libro De Trinitate 6, ita dicens: "Eundem Spiritum Sanctum datum cum insufflasset lesus, de quo mox ait: Ite, baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spi ritus Sancti, ambigere non debemus. Ipse est igitur qui etiam de caelo datus est die Pentecostes 8. Quomodo ergo Deus non est, qui dat Spin. tum Sanctum? immo quantus Deus est qui dat Deum?" Ecce his verbis aperte dicit Spiritum Sanctum ipsum, scilicet Deum, dan hominibus a Patre et Filio.

12 ipsum om. BCLTX. 14 Spiritusl] sanctus add. OP. 26 Deum] eum OP, quod corr. O.

1 Ioan. 20, 22. “ Resp. Rom. 5, 5. (PL 42, 1093; CCL 50A, 2 Luc. 6, 19. 3 Ibid. n. 46 (PL 42, 1093; CCL 50A, 525). In Caput 1, num. 2 (P. 126, lin. 16-18). 6 Caput 26, n. 46

525s). 7 Matth. 28, 19. 8 Resp. Act. 2, 1-4.

Caput 2: Secundum J. Schupp (op. cit., 218, nota Il) forsitan Abaelardus hic opponitur; sed utrum ita sit, nescimus. Cf. tamen Abaeb., Expositio in Rom. 5, et Theol. "Scholarium", II, 17 (PL 178, 860 B, 1083 B); clarius forte in Sent. Hermanni, c. (PL 178, 1717 D).

3. Et quod ipse Spiritus Sanctus qui Deus est ac tertia in Trinitate persona nobis detur, nostrisque infundatur atque illabatur mentibus, aperte ostendit Ambrosius in 1 libro De Spiritu Sancto 1, dicens: "Licet multi dicantur spiritus, quia Iegitur Qui facit angelos suos spiritus, unus tamen est Dei Spiritus. Ipsum igitur unum Spiritum et Apostoli et Prophetae sunt consecuti; sicut etiam Vas electionis dicit 3 quia unum Spiritum potavimus, quasi eum qui non queat scindi, sed infundatur ani mis et sensibus illabatur, ut saecularis sitis restringat ardorem. Qui Spiritus Sanctus non est de substantia corporalium, nec de substantia mvi sibilium creaturarum". His verbis aperte dicit Spiritum Sanctum ipsum, qui creatura non est, infundi mentibus nostris.

4. Item in eodem: "Omnis mutabilis est creatura, sed non muta buis Spiritus Sanctus". "Quid 5 autem dubitem dicere quia datus est et Spiritus Sanctus, cum scriptum sit 6: Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis?" "Qui 7 cum sit maccessibilis natura 8, receptabilis tamen propter bonitatem suam. nobis est, complens virtute omnia, sed qui sous participetur iustis, simplex sub stantia, opulens virtutibus, unicuique praesens, dividens de suo singulis 9 et ubique totus". "Incircumscriptus igitur et infinitus Spiritus Sanc tus, qui discipulorum sensus separatorum infudit, quem nihil potest fallere. Angeli ad paucos mittebantur, Spiritus autem Sanctus populis infun debatur. Quis igitur dubitet quin divinum sit, quod infunditur simul plu ribus nec videtur?" "Unus 11 est Spiritus Sanctus qui datus est omnibus, licet separatis, Apostolis". Et hic aperte dicit Ambrosius quod Spiritus Sanctus, qui est substantia simplex, cum sit unus, datur pluribus.

5. Alia quoque auctoritate hoc idem adstruitur, scilicet quod Spintus Sanctus qui est aequalis Filio hominibus detur. Ait enim Augustinus, De verbis Apostoli 12, sic: "Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis 13 A quo datur? Ab illo qui dedit dona hominibus 14 Quae dona? Spiritum Sanctum, qui tale dat

1 ac] et OP. 8 saecuiaris] singularis OP, quod corr. 02. 22 igitur] ergo OPX.

simul om. BOP, interl. C, mg. MT. 28 Apostoii, sic] apostoli: Sic OPW.

1 Caput 4-5, nn. 60-62 (PL 16 [ 719 B-C; CSEL 79, 40s). 2 Ps. 103, 4.

Resp. 1 Cor. 12, 13; de vase electionis cf. Act. 9, 15. 4 De Spiritu Sancto, 1, c. 5, n. 64 (PL 16, 720 B; CSEL 79, 42). 5 Ibid., n. 66 (PL 16, 721 A;CSEL 79, 43). "Rom.

5, 5. 7 Ibid., n. 72 (PL 16, 722 A; CSEL 79, 45). 8 Resp. 1 Tim. 6, 16. 9 Resp.

1 Cor. 12, 11. 10 Ibid., c. 7, n. 82 (PL 16, 724 B; CSEL 79, 49s). 11 Ibid., n. 81

(PL 16, 724 A; CSEL 79, 49). 12 Sermo 128, c. 2, n. 4 (PL 38, 715); verbotenus

apud Lomb., Glossa in Rom. 5, 5 (PL 191, 1381 B). 13 Rom. 5, 5. 14 Eph. 4, 8.

donum qualis est ipse. Magna est misericordia eius: donum dat aequale sibi, quia donum eius Spiritus Sanctus est".

6. Praemissis et aliis pluribus auctoritatibus aperte monstratur quod Spiritus Sanctus aequalis Patri et Filio nobis datur. Nec ideo tamen minor est Patre et Filio; unde Augustinus in IV libro De Trinitate 1: "Non ideo, inquit, minorem Spiritum Sanctum, quia et eum Pater misit et Filius, arbitrandum est".

Caput 3 (47).

1. An viri sancti Ecclesiae praelati dent vel dare possint Spinitum Sanctum. Hic quaeritur utrum et sancti vin dent vel dare possint aliis Spiritum Sanctum.

2. Quod non datur hic ostendit prius *. Quem si aliis dant, cum eius donatio supra sit dicta processio, videtur ah eis procedere Spiritus Sanc tus vel mitti. Sed Creator a creatura non procedit vel mittitur; restat ergo ut ipsi non dent Spiritum Sanctum nec dare possint. — Unde A ug u " i n u in XV libro De Trinitate 2: "Non aliquis discipulorum Christi dedit Spiritum Sanctum. Orabant quippe ut veniret in eos quibus manum imponebant 3, non ipsi eum dabant. Quem morem in suis praepositis etiam nunc servat Ecclesia. Denique et Simon Magus 4, offe rens Apostolis pecuniam, non ait: Date et mihi hanc potestatem, ut dem

Spiritum Sanctum, sed: cuicumque inquit imposuero manus, accipiat Spiritum Sanctum. Quia nec Scriptura superius 5 dixerat: Videns autern Simon quia Apostoli darent Spiritum Sanctum, sed dixerat: Videns autem Simon quia per impositionem manuum Apostolorum datur Spiritus Sanctus". Ecce his verbis ostendit Augustinus nec Apostolos nec alios praelatos Ecclesiae dedisse vel dare Spiritum Sanctum.

3. Quod non possunt dare Spiritum Sanctum hic docet. Et quod plus est, non posse etiam dare, dicit in eodem libro 6 subdens: "De Christo

1 est ipse trp. CRT. 10 dare possint trp. BCMTVWX. 12 datur] dant BCV, dent X. 14 ergol igitur OP. 20 et om. BCX. 24 datur] daretur X (Vulg., Aug.), dabatur LV. 27 non] nec LMRTVW.

1 Caput 21, n. 32 (PL 42, 910s; CCL 50, 205). 2 Caput 26, n. 46 (PL 42, 1093; CCL 50A, 526). 3 Resp. Act. 8, 15. 4 Act. 8, 19. 5 Act. 8, 18. 6 August., De Trinit., XV, c. 26, n. 46 (PL 42, 1094; CCL 50A, 527).

Caput 3. Cf. A. M. Landgraf, "Potestas auctoritatis, ministerii, excellent iae" und der Streit um die "Potestas, quam Christus potuit dore servis et non dedit s, in Dogmengeschichte der Fruh scholastik III-1, Regensburg 1954, 169-185; agitur inprimis de doctrina in libro IV, d. 5, c. 2, quae tamen etiam hic implicatur.

scriptum est 1 quod acceperit a Patre promissionem Spiritus Sancti et effuderit; in quo utraque natura monstrata est, humana scilicet et divina. Accepit quippe ut homo, effudit ut Deus. Nos autem accipere quidem hoc donum possumus pro modulo nostro, effundere vero super alios non utique possumus, sed ut hoc fiat, Deum super eos, a quo id effi citur, invocamus". His verbis expresse dicit nos Spiritum Sanctum non posse super alios effundere, id est aliis dare.

3. Quod videtur contrarium. Sed huic videtur contrarium quod Apo stolus, Ad Galatas, de se loquens ait 2: Qui tribuit vobis Spiritum et opera tur virtutes in vobis. Ecce evidenter dicit se tribuisse Spiritum. — Determinatio *. — Sed intelligendum est Apostolum dixisse hoc, non quia ha beret potestatem et auctoritatem dandi Spiritum, sed quia ministerium habuerit, in quo dabatur a Deo Spiritus Sanctus. Ut enim ait Augustinus 3 super eundem locum, exponens illud Apostoli verbum, "ab Apostolo praedicata est eis fides, in qua praedicatione adventum et praesentiam Sancti Spiritus senserant, sicut illo tempore, in novitate invitationis ad fidem, etiam sensibilibus miraculis praesentia Sancti Spiritus apparebat, ut in Actibus Apostolorum legitur 4". Aperte hic ostendit quomodo illis Spiritum Sanctum Apostolus tribuerit, non utique ipsum mittendo in eos, sed praedicando eis fidem Christi; quam illis recipientibus, quod Spiritus Sanctus in eis esset aliquibus signis visibilibus monstrabatur. Non ergo hommes, quantumcumque sancti, dare possunt Spiritum Sanctum.

DISTINCTIO XV

Caput 1 (48).

1. Utrum Spiritus Sanctus a se Ipso detur. Hic considerandum est, cum Spiritus Sanctus detur hominibus a Patre et Filio, quod est ipsum

13 habuerlt] habuit BCLNRVWX. 17 tniraculis] mirabilibus OP. 1 Sancti Spiritus

ftp. LOP. 18 Apostolorum om. OP.

1 Resp. Act. 2, 23: Et promissione Spiritus Sancti accepta a Patte, e j7udit , etc. 2 GaI. 3, 5.

3 In Epist. ad Gal., n. (PL 35, 21l7s). 4 Resp. Act. 2, 2-3.

Num. 3: Cf. Lombardi Glossa in Gal. 3, 2, ubi citatur Augustinus; et 3, 5, ubi propo nitur distinctio inter potestatem et ministerium (PL 192, 119 B, 120 C-D).

Caput 1: Fons hujus capituli habetur in Glossa ipsius Lombardi in epistolas S. Pauli. — Num. 1-2: Quaestio hic transfertur de redactione primitiva Glossae in Rom. 11, 36, ubi sic legitur: "Quaeritur autem utrum possit dici Spiritus Sanctus procedere vel mitti a se, sicut

temporaliter procedere ab utroque vel mitti, utrum etiam a se ipso detur. Si datur a se, et procedit vel mittitur a se.

2. Ad quod dicimus quia Spiritus Sanctus et Deus est et donum sive datum; et ideo et dat et datur. Dat quidem in quantum Deus, et datur in quantum donum. Cum autem donatio sive datio Spiritus Sancti sit operatio Dei, et communis sit et indivisa operatio trium personarum, donatur itaque Spiritus Sanctus non tantum a Patre et FiIio, sed etiam a se ipso. — Unde Augustinus in XV libro De Trinitate 1 dicit quod se ipsum dat: "Sicut, inquit, corpus carnis nihil est aiiud quam caro, sic donum Spiritus Sancti nihil est aiiud quam Spiritus Sanctus. In tantum ergo donum Dei est, in quantum datur eis quibus datur. Apud se autem Deus est, etsi nemini datur, quia Deus erat Patri et Fiiio coae ternus antequam cuiquam daretur. Nec quia illi dant et ipse datur, ideo minor est iliis. Ita enim datur sicut donum Dei, ut etiam se ipsum det sicut Deus. Non enim dici potest non esse suae potestatis, de quo dictum est 2: Spiritus ubi vult spirat". Ecce aperte dicit quod Spiritus Sanc tus se ipsum dat.

3. Si enim Spiritus Sanctus se ipsum dare non potest, et eum Pater dare potest et Filius, potest itaque Pater aiiquid et Filius, quod non potest Spiritus Sanctus. Item, si Pater et Filius dant Spiritum Sanctum, nec ipse dat, aiiquid ergo Pater operatur et Filius, quod non operatur Spiritus Sanctus; dat ergo Spiritus Sanctus se ipsum. Si autem se ipsum dat, tunc et a se ipso procedit et mittitur. Quod utique verum est. Nam processio temporalis Spiritus Sancti vel missio, ipsius est donatio, et ipsa est Dei operatio. Procedit ergo Spiritus Sanctus temporaliter a se et mittitur a se, quia datur a se.

4. Non est mirum si Spiritus Sanctus dicitur mitti vel procedere a se, cum etiam Filius dicatur mltti a se. Ne autem mireris quod Spiritus Sanctus

3 quia] quod CMRVX. 9 est aliud trp. COP. 10 est aliud trp. OP. 14 donum

D trp. LMNRTVWX.

1 Caput 19, n. 36 (PL 42, 1086; CCL 50A, 513). 2 Ioan. 3, 8.

dicitur procedere et mitti a Patre et Fiuo, et Fibius a se mitti vel procedere vel a Spiritu Sancto dici possit. Quod videtur, cum ipsa processio vel missio temporauis operatio Dei esse videatur, et omnis Dei operatio communis sit trium personarum" (x 58d; z 35d). Dein, post quasdam auctoritates Augustini, quae hic infra repetuntur, concluditur: Ecce ex his auctoritatibus concedi oportere videtur quod Filius a Patre et a se ipso et a Spiritu Sancto mittatur, et quod Spiritus Sanctus non solum a Patre et F1 sed etiam a seipso detur (x 59b; z 36a).

Num. 2: Verba Augustini lam inveniuntur in Glossa in 1 Cor. 12, 11 (PL 191, 1653

D-1654 A, ubi erronee intercalatur quaedam auctoritas De fide ad Petrum quae infra repeti tur). — Num. 4: Cf. Glossa in GaI. 4, 4 (PL 192, 136 B), unde quaedam verba desumuntur.

dicitur mitti vel procedere a se, nam et de Filio Dei dicit Augustinus in 11 libro De Trinitate 1 quod non tantum a Patre missus est, sed etiam a se ipso et a Spiritti Sancto; quaerens quomodo Filius vel Spiritus Sanctus sit missus, cum uterque sit ubique tamquam Deus. — Nam uterque, inquit Augustinus, legitur missus. De Spiritu enim 5 Sancto legitur 2: Quem mittet Pater in nomine meo; et item: Si abiero, mittam eum ad vos. Et Filius de se dicit: Exivi a Patre et veni in mun 4um. Et Apostolus dicit: Misit Deus Filium suum. — In Propheta autem scriptum est ex persona Dei 6: Caelum et terram ego impleo. Itaque ubique Deus est; ubique ergo est Filius, ubique etiam est Spiritus Sanctus. Illuc ergo missus est Filius et Spiritus Sanctus, ubi erant.

Caput 2 (49).

Quomodo Intelilgenda sit missio utriusque. "Quocirca quaerendum est quomodo inteliigatur missio Filii vel Spiritus Sancti. Pater enim solus, inquit Augustinus in eodem 7, nusquam legitur missus ", sed Filius et Spiritus Sanctus. — Et de Filio primum videamus quomodo missus.

"Apostolus dicit 8: Misit Deus Filium suum tactum ex muliere, ubi satis ostendit eo ipso missum Filium, quo factum ex muliere. Proinde mitti a Patre sine Spiritu Sancto non potuit, quia Pater intelligitur misisse eum cum fecit ex femina: quod utique non fecit sine Spiritu Sancto". Ecce hic dicit Filium missum a Patre et Spiritu Sancto.

Caput 3 (50).

Quod a Spiritu Sancto Fillus sit missus auctoritatibus confirmat. Et quod a Spiritu Sancto missus sit, ut ait Augustinus in eodem 9, auctoritatibus confirmatur. Ipse Christus dicit per Isaiam 10: None misit me Dominus et Spiritus eius. De hoc Ambrosi u in II libro De

26 11 libro trp. BCLMNRTW.

1 Caput 5, n. 7 (PL 42, 848s; CCL 50, 88). 2 Ioan. 14, 26. 3 Ioan. 16, 7.

4 Ioan. 16, 28. 5 GaI. 4, 4. 6 1er. 23, 24. 7 De TriniL, II, c. 5, n. 8

(PL 42, 849; CCL 50, 89), ubi et textus immediate sequens. 8 GaI. 4, 4. "Ibid.

(PL 42, 849s; CCL 50, 89s). Isai. 48, 16.

Caput 2: Verba Augustini hic citantur uti lacent in redactione prima Glossae in Rom. 11, 36 (x 59a; z 35d), et partim in Glossa superlaudata in Gal. 4, 4.

Spiritu Sancto 1 ita ait: "Quis est qui dicit: Misit me Dominus et Spiritus eius, nisi qui venit a Patre ut salvos faceret peccatores ", id est Christus? "Ergo et Pater Filium misit et Spiritus". — Idem in eodem 2: "Datus est a Patre, ut Isaias dicit: Puer natus est nobis et fihius datus est nobis. Datus est, audeo dicere, et a Spiritu, quia et a Spiritu missus est". "Dicit 4 enim Filius Dei: Spiritus Domini super me: pro pter quod unxit me, evangelizare pauperibus misit me, praedicare captivis remissionem etc. Quod cum de libro Isaiae legeret, ait in Evangelio 6: Hodie completa est haec Scriptura in auribus vestris, ut de se dictum esse signaret". "Bene autem dixit super me, quia quasi filius hominis et unctus est et missus ad praedicandum "; "nam 7 secundum divinitatem non super Christum est Spiritus, sed in Christo". Ecce his verbis ostendit Ambrosius Filium esse missum et datum nobis non tantum a Patre, sed etiam a Spiritu Sancto.

Caput 4 (51).

1. Quod Filius sit datus etiam a se Ipso. — Ambrosius *. Deinde ostendit esse datum etiam a se ipso, ita dicens in eodem libro 8: "Cum non definitum fuerit per Prophetam a quo datus sit Filius, ostenditur datus gratia Trinitatis, ut etiam ipse Filius dederit". Ecce hic dicit quod Filius se dedit, quia Trinitas eum dedit. Si autem Filius a se datus est, a se igitur missus est, a se processit. Et hoc utique verum est, et concedi oportet, cum eius missio sit divina operatio.

2. Quod Filius sit missus a se. Quod autem a se mittatur, Augustinus adstruit in libro II De Trinitate 9 dicens: "Forte aliquis cogat ut dicamus etiam a se ipso missum esse Filium, quia Mariae conceptus et partus operatio Trinitatis est. Sed, inquit aliquis, quomodo Pater eum misit, si ipse se misit ? Cui respondeo quaerens ut dicat quomodo enim Pater sanctificavit, si ipse se sanctificavit. Utrumque enim Dominus ait 10: Quem Pater, inquit, sanctificavit et misit in hunc mundum; et alibi: Ego pro

12 Ecce] ex add. 8CM.

1 Immo in 1. lii, C. 1, nn. 7-8 (PL 16 [ 778 C; CSEL 79, 152s). 2 Ibid, c. 2, n. 9 (PL 16, 779 A; CSEL 79, 153). 3 Isai. 9, 6. 4 Ambrosius, ibid., c. 1, nn. 1-2

(PL 16, 777 B; CSEL 79, 150), ubi et textus immediate sequens. 5 Luc. 4, 18-19; résp.

Isai. 61, 1. 6 Luc. 4, 21. 7 Ibid., n. 6 (PL 16, 778 A; CSEL 79, 151). 8 Ibid., c. 2, n. 9 (PL 16, 779 B; CSEL 79, 153). 9 Caput 5, n. 9 (PL 42, 850s; CCL 50, OOss). Ioan. 10, 36; deinde 17, 19.

Num. 2: Auctoritas Augustini iam proponitur in redactione prima Glossae in Rom: 11, 36 (x 59a-b; z 35d-36a).

eis sanctifico me ipsum. Item quaero quomodo Pater eum tradidit, si ipse se tradidit. Utrumque enim legitur 1. Credo respondebit, si probe sapit: quia una voluntas est Patris et Filii, et inseparabilis operatio. Sic igitur intelligat illam incarnationem et ex Virgine nativitatem, in qua Filius intelligitur missus, una eademque operatione Patris et Filii inseparabiliter esse factam, non inde separato Spiritu Sancto. Ergo a Patre et Filio missus est idem Filius, quia a Patre et Verbo eius factum est ut mitte retur, id est incarnatus hominibus appareret. Non enim missus est mu tando locum, quia in mundo erat 2 Quapropter Pater invisibilis, una cum Filio secum invisibili, eundem Filium visibilem faciendo, misisse eum dictus est. Qui, si ita visibilis fieret ut cum Patre invisibilis esse desiste ret, id est si substantia invisibilis Verbi in creaturam visibilem mutata et transiens verteretur, ita missus a Patre intelligeretur Filius, ut tan tum missus, non etiam cum Patre mittens inveniretur. Cum vero sic accepta est forma servi, ut maneret incommutabilis forma Dei 3, mani festum est quod a Patre et Filio non apparentibus factum sit quod ap pareret in Filio, id est ab invisibili Patte cum invisibili Filio idem ipse Filius visibilis mitteretur".

3. Stimmatlm colligitur quae ex praedictis adstruuntur. Ex supradictis aperte monstratur quod Filius missus est a Patre et a Spiritu Sancto et o a se ipso, et quae sit ipsa missio, scilicet incarnatio, id est quod factus est homo, per quod visibilis apparuit; quod est opus commune Patris et Filii et Spiritus Sancti.

Caput 5 (52).

Quaestio cur dicit: A me ipso non veni. Sed ad hoc opponitur: Si Filius a se ipso missus est, cur ergo ait: A me ipso non veni? — Solutio ‘ Ad hoc Augustinus respondet in 11 libro De Trinitate 5 dicens

7 et] a add. BCOPVX. 18 visiblIis] invisibitis BCMOPRW. 27 respondet]

respondit BCM.

1 In originali, Augustinus citat tam Rom. 8, 32: Pro nobis omnibus lradidil ilium; quam GaI. 2, 20: Qui me dilexit et tradidit se ipsum [ Vulg.J pro me. 2 Resp.

Ioannes1, 10. 3 Phil. 2,6-7: Cumin forma Dei esset... formam servi accipiens. 4 Ioan. 7,28; 8, 42. 5 Caput 5, n. 9 (PL 42, 851; CCL 50, 92s).

Caput 5: Partim in eadem Glossa primitiva (x 59b; z 36a). — Caput 6-7: In suo tractatu primitivo de processione et missione Filii et Spiritus Sancti non tangit Lombardus quaestio nem de duplici missione temporali eorum (de illa Spiritus Sancti, cf. infra Dist. 16, c. 1), sed boquitur sobum de eorum duplici processione. En sua verba: Eodem modo dicendum est

hoc dictum esse "secundum formam servi, secundum quam non fecit ut mitteretur", id est non est operatus incarnationem, sed secundum formam Dei.

Caput 6 (53).

Utrum semel tantum missus sit Fillus an saepe. Hic quaeritur utrum semel tantum missus sit Filius, an saepe mittatur. Si enim missio Filii ipsius tantum incarnatio est, cum semel tantum incarnatus sit, et semel tantum videtur missus. At si saepe mittitur, est et alia eius missio quam incarnatio. Sed quae est illa? Numquid aeterna genitura missio eius dicenda est, an etiam alia missio quaerenda est?

Caput 7 (54).

Quod duobus modis dicitur Filins mitti. Ad quod dicimus quod duobus modis dicitur Filius mitti, praeter illam aeternam genituram quae inef fabilis est, secundum quam etiam missus posset dici, ut videtur quibus dam; sed melius ac venus secundum eam dicitur genitus. Praeter eam igi tur, duobus modis dicitur mitti, scilicet vel cum visibiliter mundo appa ruit carne indutus, vel cum se in animas pias sic transfert 1 ut ab eis perci piatur ac cognoscatur. — Hos duos missionis modos Augustinus aperte distinguit in 1V libro De Trinitate 2 dicens: "Non eo ipso quod de Patre natus est, missus dicitur Filius, sed vel eo quod apparuit huic mundo Verbum caro factum, unde dicit: A Paire exivi et veni in mun dum; vel eo quod ex tempore cuiusquam mente percipitur, sicut dictum

5 Utrumi] An OP. 6 sernet tantum trp. LRV. 10 dlcenda est trp. LOP.

21 factum] est add. NOPRV.

1 Resp. Sap. 7, 27. 2 Caput 20, nn. 28 et 27 (PL 42, 907; CCL 50, 198, 197, 199. 3 Ioan. 16, 28.

de processione Fili1 temporali et processione temporali Spiritus Sancti. Temporalis enim pro cessio Full missio est, et temporalis processio Spiritus Sancti donatio est. Aeterna autem pro cessio Filii est ineffabilis genitura qua ex solo Patre est ut genitus (unigenitus z). Aeterna vero processio Spiritus Sancti est qua ineffabiliter a Patre et fprocedit ut donum. Uterque ergo procedit, sed Filius quomodo genitus aeternaliter, qui tamen et temporaliter datus est nobis. Spiritus Sanctus vero, non quomodo genitus, sed quomodo donum vel donatum: quomodo donum, aeternaliter processit; quomodo datum vel donatum, temporaliter pro cedit (x 59b; z 36a). Postea autern auctoritas Augustini (hic In c. 7) marginibus adiecta fuit ad eandem redactionem Glossae (in imo f0110 z 36r). — Cf. etiam Glossa in GaI. 4, 4 (PL 192, 136 A-C).

est de Sapientia: Emitte illam de caelis sanctis luis et a sede magnitudinis tuae, ut mecum sit et mecum laboret, id est doceat me laborare. Et tunc unicuique mittitur, cum a quoquam cognoscitur atque percipitur, quan tum cognosci et percipi potest pro captu vel proficientis in Deum, vel perfectae in Deo animae rationalis".

Caput 8 (55).

1. Quod secundum alterum semel, secundum alterum saepe sit missus; et secundum alterum ut sit homo, et secundum alterum ut sit cum homme. Ecce distincti sunt duo modi missionis Filii, et secundum alterum semel tantum missus est Dei Filius, secundum alterum saepe missus est et mittitur quotidie. Nam secundum alterum missus est ut sit homo, quod semel tantum factum est; secundum alterum vero mittitur ut sit cum homme, quo modo quotidie mittitur ad sanctos, et missus est etiam ante incarna tionem ad omnes sanctos qui ante fuerunt, et etiam ad angelos. — Unde Augustinus de Filio, id est de Sapientia Patris, loquens in IV libro De Trinitate 2 ait: "Aliter Sapientia mittitur ut sit cum homme, aliter missa est ut sit homo. In animas enim sanctas se transfert, et amicos Dei et prophetas constituit 3, sicut etiam implet sanctos Angelos. Sed cum venit plenitudo temporis 4, missa est non ut impleret Angelos, nec ut esset An gelus, nec ut esset cum hominibus vel in hominibus, ut antea in Patribus erat et in Prophetis, sed ut ipsum Verbum fieret caro, id est homo".

2. Quod secundum alterum modum dicitur missus in mundum, secun dum alterum non. Praeterea notandum est quod, cum his duobus modis mittatur Filius, secundum altèrum dicitur missus in mundum, secundum alterum vero non. Eo enim modo missus in mundum dicitur, quo visibilis mundo apparuit. Unde Augustinus in eodem libro 5 ait: "Cum ex tempore cuiusque mente percipitur, mitti quidem dicitur, sed non in hunc mundum. Non enim sensibiliter apparet, id est corpo reis sensibus praesto est. Nam et nos secundum quod mente aliquid aeternum capimu non in hoc mundo sumus; et omnium iustorum spiritus, etiam in carne viventium, in quantum divina sapiunt, non sunt in hoc mundo". Ex praedictis liquet quod praeter ineffabilem genitu

16 Sapientia om. MNRX, add. interl. L. 22 modum om. OP. 27 cuiusque]

culusquam LNTV. 29 nos], etiam add. BCOPT.

1 Sap. 9, 10. 2 Caput 20, n. 27 (PL 42, 907; CCL 50, 197). 3 Sap. 7, 27.

Resp. GaI. 4, 4. 5 Caput 20, n. 28 (PL 42, 907s; CCL 50, 199).

ram duobus modis mittitur Filius, scilicet cum visibiliter apparuit, vel invisibiliter percipitur mente.

Caput 9 (56).

Cur Pater non dicitur missus cum ab aliquo cognoscitur, ut Fillus. Hic quaeritur cur Pater non dicitur missus cum ex tempore a quoquam co gnoscitur, sicut Filius. — Ad quod dicimus quod in eo est principii auc toritas, qui non habet de quo sit, a quo Filius est et Spiritus Sanctus. "Pater enim est, ut ait Augustinus in eodem libro 1, principium totius divinitatis, vel si melius dicitur, deitatis", quia principium est Filii et Spiritus Sancti. Nam, ut ait Augustinus in eodem 2, "si voluisset etiam Deus Pater per subiectam creaturam visibiliter apparere, absurdissime tamen aut a Filio, quem genuit, aut a Spiritu Sancto, qui de illo procedit, missus diceretur". Congruenter autem ille missus dici tur, qui in carne apparuit; misisse autem ille, qui in ea non apparuit.

15 Caput (57).

Putaverunt quidam Filium et Spiritum Sanctum minores fuisse Patre quia missi dicuntur. Ideoque putaverunt quidam haeretici, cum Pater non sit missus, sed Filius et Spiritus Sanctus, Patrem maiorem ac Filium minorem. et Spiritum Sanctum; atque Patrem quasi maiorem misisse utrumque quasi minorem. — Quod Augustinus improbat in IV libro De Trinitate 3, illis contradicens: "Non ideo, inquit, arbitrandum est minorem esse Filium, quod missus est a Patre; nec ideo minorem Spiritum Sanctum, quia et Pater eum misit et Filius. Sive enim propter visibilem creaturam, sive potius propter principii commendationem, non propter inaequalitatem vel imparilitatem vel dissimilitudineni substan tiae, in Scripturis haec posita intelliguntur". Non ergo ideo Pater dicitur misisse Filium vel Spiritum Sanctum, quod ille esset maior et illi minores, sed maxime propter auctoritatem principii commendandam, et quia in visibili creatura non sicut illi apparuit. Ecce ostensum est quae sit missio Filii et quibus modis mittatur.

6 quod quia BMNTWX. 18 maiorem] esse add. MNRTVWX.

1 Caput 20, n. 29 (PL 42, 908; CCL 50, 200). 2 Caput 21, n. 32 (PL 42, 911s; CCL 50, 203). 3 Caput 21, n. 32 (PL 42, 910s; CCL 50, 205).

Caput 10: Quaestio brevissime tangitur in Glossa in GaI. 4, 4 (PL 192, 136 C-D).

DISTINCTIO XVI

Caput 1 (58).

1. De missione Spiritus Sancti, quae fit duobus modis, visiblilter et In visibiilter. Nunc de Spiritu Sancto videndum est, praeter illam ineffabilem et aeternam processionem qua procedit a Patre et Filio et non a se ipso, 5 quae sit eius temporalis processio, quae dicitur missio sive donatio. — Ad quod dicimus quia sicut Filius duobus modis dicitur mitti: uno quo visibiliter apparuit, aitero quo invisibiliter castis mentibus percipitur, ita et Spiritus Sanctus a Patre et FiIio ac se ipso duobus modis procedere sive mitti sive dan dicitur: uno visibiiiter, altero invisibiliter. Datus est enim visibilis creaturae demonstratione, sicut in die Pentecostes aliisque vicibus; et datur quotidie invisibiliter iliabendo mentibus fidelium.

2. Prlus de illo modo mlsslonis qui fit visibliiter. Et primo agamus de illo missionis modo qui fit visibili specie. — De hoc Augustinus in II libro De Trinitate 1 ita ait: "In promptu est inteiligere de Spiritu Sancto cur missus et ipse dicatur. Facta est enim quaedam creaturae spe cies ex tempore, in qua visibiliter ostenderetur Spiritus Sanctus, sive cum in ipsum Dominum corporali specie coiumbae descendit 2, sive cum die Pentecostes factus est subito de caeio sonus, quasi ferretur flatus vehe mens, et visae sunt iliis iinguae divisae sicut ignis, qui et insedit super o unumquemque eorum 3. Haec operatio visibiliter expressa et oculis obiata mortalibus, missio Spiritus Sancti dicta est: non ut appareret eius ipsa substantia, qua et ipse invisibilis et incommutabilis est sicut Pater et Filius, sed ut exterioribus visis corda hominum commota, a temporaîi manifestatione venientis ad occultam aeternitatem semper praesentis converterentur". Ecce his verbis aperit Augustinus ilium modum missionis qui visibiliter exhibetur, cum tamen ipse Spiritus in sui natura

5 et a add. LNRW. 26 illum] istum OP.

1 Caput 5, n. (PL 42, 851; CCL 50, 93). 2 Resp. Matth. 3, 16. 3 Resp.

Act. 2, 2-4.

Num. 1: Cf. Glossa primitiva in Rom. 11, 36: Processio enim Spiritus Sancti duplici ter intelligitur, aeterna videlicet, quae ineffabilis est, et temporalis, secundum quam dicitur

procedere ut datus (x 58d; z 35d). Vide etiam nostram notam. ad Dist. 15, Caput 6-7.

non videatur. Qui nec in jus creaturis magis erat quam in aliis, sed ad aliud. In illis enim erat ut per eas ad hommes venientes ostenderetur esse in iliis ad quos iilae creaturae veniebant. Non enim Spiritus Sanctus tem porali motu tunc venit vel descendit in hommes, sed per temporalem motum creaturae significata est spiritualis et invisibilis Spiritus Sancti infusio. Et ut apertius dicam, per ilium modum missionis Spiritus Sancti corporaliter exhibitum, monstrata est spiritualis et interior missio Spiritus Sancti sive donatio, de qua agendum est.

3. Cum Filius sit mlnor Patre secundum formam creatam In qua ap paruit, cur non et Splritus Sanctus simiilter. Sed prius quaerendum est, cum Filius dicatur minor Patre secundum missionem qua in forma creata apparuit, cur et Spiritus Sanctus non dicatur similiter minor Patre cum in forma creata apparuerit.

4. De Fillo probat *. Nam de Fiiio, quod minor sit Patre secundum formam qua missus apparuit, aperte ostendit Augustinus in IV libro De Trinitate 1 dicens: "Misit Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub Lege usque adeo parvum, ut factum; eo itaque missum quo factum. Fateamur ergo factum minorem, et in tantum minorem, in quantum factum, et in tantum factum, in quantum missum". Ecce habes quia Filius in quantum est missus, id est factus, minor est Patre.

5. Quare non sic de Spirltu Sancto *. Cur ergo Spiritus Sanctus non dicitur minor Patre, cum et ipse creaturam assumpserit in qua appa ruit? Quia aliter Spiritus assumpsit creaturam in qua apparuit, aliter Filius; nam Filius accepit per unionem, Spiritus vero non. Filius enim accepit hominem ita ut fieret homo; Spiritus vero Sanctus non ita accepit colunibam ut fieret columba. — De hoc Augustinus in Il libro De Trinitate 3 ita ait: "ldeo nusquam scriptum est quod Deus Pater maior sit Spiritu Sancto, vel Spiritus Sanctus minor Patre, quia non sic est assumpta creatura in qua appareret Spiritus Sanctus, sicut assumptus

3o est fiiius hominis, in qua forma ipsius Dei Verbi persona praesentaretur: non ut haberet Verbum Dei, sicut alii sancti sapientes, sed quod ipsum Verbum erat. Aiiud est enim Verburn in carne, aliud Verbum caro, id est aiiud est Verbum in homme, aiiud Verbum homo. Caro enim pro homme posita est in eo quod ait: Verbum caro factum est. Non ergo

2 venientes] veniens M, corr. in venlens LTV. 14 Rubrica om. LORVW.

21 Rubrica om. BCOPRTWX. 28 minor] sit add. BCX.

1 Caput 19, n. 26 (PL 42, 905; CCL 50, 194).

(PL 42, 851s; CCL 50, 93s). Ioannes1, 14.

2 Gal. 4, 4. 3 Caput 6, n. 11

sic assumpta est creatura in qua apparuit Spiritus Sanctus, sicut assumpta est caro ilia et humana forma ex Virgine Maria. Non enim columbam vel ilium flatum vel ilium ignem beatificavit, sibique in unitate personae coniunxit in aeternum". — Ex praedictis aperte ostensum est secundum quid Filius dicatur minor Patre, et quare Filius dicatur minor Patre et 5 non Spiritus Sanctus.

Caput 2 (59).

1. Quod Filitis, secundum quod homo factus est, non modo Patre, sed Spiritti Sancto et etiam se ipso minor est. Notandum autem quod Filius, secundum quod homo factus est, non tantum Patre, sed Spiritu Sancto et etiam se ipso minor dicitur.

2. Et quod etiam se ipso minor dicatur secundum formam servi, Augustinus ostendit in 1 libro De Trinitate 1 dicens: "Erraverunt hommes, ea quae de Christo secundum hominem dicta sunt, ad eius substantiam quae sempiterna est transferentes, sicut illud’ quod ipse Dominus dicit 2: Pater major me est, quod propter formam servi Veritas dicit; secundum quem modum etiam se ipso minor est Fiiius. Quomodo enim non etiam se ipso minor factus est, qui se ipsum exinanivit formam servi accipiens 3 ? Non enim sic accepit formam servi ut amit teret formam Dei, in qua erat aequalis Patri. In forma ergo Dei unigenitus Patris aequaiis est Patri; in forma servi etiam se ipso minor esL Non igitur immerito Scriptura dicit utrunique, scilicet et aequaiem Patri Filium, et Patrem maiorem Filio: illud enim propter Dei formam, hoc autem propter formam servi intelligitur".

3. De hoc eodem in II libro De Trinitate 4 ait: "Dei Filius aequalis Patri secundum Dei formam in qua est, et minor Patre secundum formam servi quam accepit, in qua non modo Patre, sed etiam Spiritu Sancto, nec hoc tantum, sed etiam se ipso minor inventus est". "Propter quam, ut idem ait in libro Contra Maximinum 5, non tantum Patre, sed etiam

2 est om. LRW. 15 sicut] secundum OPR. 25 eodem] Augustinus add. OP.

ait] dicens OP. Caput 7, n. 14 (PL 42, 828s; CCL 50, 45). 2 Ioan. 14, 28. 3 Phil. 2, 7.

4 Caput 1, n. 2 (PL 42, 845s; CCL 50, 81). 5 Immo in Abypii et August., Epist. 170

(Ad Maximum medicum), n. 9 (PL 33, 750; CSEL 44, 629); cf. Contra Maximinum, 1, c. 8

(PL 42, 750).

Num. 1-3: Eadem quaestio et in parte eaedem auctoritatesin Glossa in Phil. 2, 6-7 (PL

192, 234 A-B). — Ad num. 4, cf. Glossa in Ps. i38, 16 (PL 191, 1217 B).

se ipso et Spiritu Sancto. minor factus est, et etiam minoratus paulo minus ab Angelis 1". "Est ergo Dei Filius, ut ipse ait in 1 libro De Trinitate 2, Deo Patri natura aequalis, habitu minor, id est in forma servi quam ac cepit". — His auctoritatibus àperte ostenditur Filius seCundum formam servi minor Patre et se ipso et Spiritu Sancto.

4. Hilarius aliter, sciilcet quod Pater sit major, nec Filius tamen minor. H il a r i u autem dicere videtur quod Pater sit maior Filio, nec tamen Filius sit minor Patre. Pater enim dicitur maior propter auctoritatem, quia in eo est auctoritas generationis, secundum quam dicit: Pater major me est; et Apostolus: Donavit ei nomen quod est super omne nomen. Cum ergo ait: Pater major me est, hoc est acsi diceret: Donavit mihi no men. "Si igitur, inquit H il a r i u in libro IX De Trinitate 5, donantis auCtoritate Pater maior est, numquid per doni confessionem Filius minor est ? Maior itaque donans est, sed minor iam non est cui unum esse do natur. Ait enim 6: Ego et Pater unum sumus. Si non hoc donatur Iesu, ut confitendus sit in gloria Dei Patris 7, minor Patre est; si autem in ea gloria ei donatur esse qua Pater est, habes et in donantis auctoritate quia maior est, et in donati confessione quia unum sunt. Maior itaque Pater Filio est, et plane maior, cui tantum donat esse quantus est ipse; cui innascibilitatis esse imaginem sacramento nativitatis impertit, quem ex se in forma sua generat". Audisti, lector, quid super hoc dicat Hilarius, cuius verba, ubicumque occurrunt, diligenter nota pieque intellige.

DISTINCTIO XVII

Caput 1 (60).

1. De missione Spiritus Sancti qua invisibiliter mittitur. Iam nunc accedamus ad assignandam missionem Spiritus Sancti qua invisibiliter mittitur in corda fidelium. Nam ipse Spiritus Sanctus qui Deus est ac

7 sit major trp. BMVX.

11 hoc est om. OP.

1 } Hebr. 2, 9. 2 Caput 7, n. 14 (PL 42, 829; CCL 50, 46). 3 Ioan. 14, 28.

4 Phil. 2, 9. Num. 54 (PL 10, 325 A-B), ubi et praemissa quoad sensum (324 B-325 B).

6 Ioan. 10, 30. 7 Resp. Phil. 2, 11.

Caput 1: Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 216-242; A. M. Landgraf, Caritas und Heiliger Geist, in Dogmengeschichte der Friihscholastik 1-1, Regensburg 1952,220-237; et J. Schneider, Die Lelire vom Dreieinigen Gott..., 105-111.

tertia in Trinitate persona, ut supra ostensum est 1, a Patre et Filio ac se ipso temporaliter procedit, id est mittitur ac donatur fidelibus. Sed quae sit ista missio sive donatio, vel quomodo fiat, considerandum est.

2. Praemlttltur quiddam ad hanc ostensionem necessarium, scilicet quod Spiritus Sanctus est caritas qua diligimus Deum et proximum. Hoc 5 autem ut inteiligibilius doceri ac plenius perspici valeat, praemittendum est quiddam ad hoc valde necessarium. Dictum quidem est supra et sacris auctoritatibus ostensum quod Spiritus Sanctus amor est Patris et Filii, quo se invicem amant et nos. His autem addendum est quod ipse idem Spiritus Sanctus est amor sive caritas, qua nos diligimus Deum et proximum; quae caritas cuni ita est in nobis ut nos faciat diligere Deum et proximum, tunc Spiritus Sanctus dicitur mitti Vel dan nobis; et qui diligit ipsam dilectionem qua diligit proximum, in eo ipso Deum diligit, quia ipsa dilectio Deus est 3, id est Spiritus Sanctus.

3. Auctoritatibus ita esse confirmat. Ne autem in re tanta aliquid de nostro influere videamur, sacris auctoritatibus quod dictum est corroboremus. — De hoc Au gus tin u in VIII libro De Trinitate ait: "Qui proximum diligit, consequens est ut ipsam praecipue dilectionem diligat. Deus autem dilectio est 5; consequens ergo est ut praecipue Deum diligat". — Item in eodem 6: "Deus dilectio est, ut ait Ioannes apostolus 7. Ut quid ergo imus et currimus in sublimia caelorum et ima terrarum, quae rentes eum qui est apud nos, si nos esse velimus apud eum ?" "Nemo dicat: Non novi quid diligam. Diligat fratrem, et diligat eandem dilec tionem. Magis enim novit diiectionem qua diligit, quam fratrem quem diligit. Ecce iam potest notiorem Deum habere quam fratrem, plane notiorem, quia praesentiorem, quia interiorem, quia certiorem. Amplec tere dilectionem Deum, et dilectione amplectere Deum. Ipsa est dilectio quae omnes bonos angebos et omnes Dei servos consociat vincubo sancti tatis. Quanto igitur sanctiores sumus, quanto a tumore superbiae inanio res, tanto sumus dilectione pleniores; et quo nisi Deo plenus est, qui

12 eti] ac BCMNTW. 13 Deum] eum OP, quod corr. 02. 22 esse velimus

trp. BCX. 29 sanctiores] sanlores MNR (Aug.).

1 In Dist. 14, cc. 1-2, et Dist. 15, c. 1 (pp. 126-129, 130-131). 2 Dist. (pp. 110-1 14). 3 Resp. 1 Ioan. 4, 8; 4, 16: Deus caritas est, et qui manet in cantate, in Deo manet et Deus in eo. — Lubet autem notare quod Biblia Augustini Iegit: Deus dilecfio est, et qui manet in dilectione...; cf. August., In 1 Ioan., tr. 8, n. 14 (PL 35, 2044); ita etiam in 1 Ioan. 4, 8: Deus dilectio est, ubi Vulgata: Deus dz arit as est; v. ibid., tr. 7, n. 4 (PL 35, 2031).

4 Caput 7, n. (PL 42, 957; CCL 50, 285). 5 1 Ioan. 4, 8; 4, 16. 6 Ibid., cc. 7-8, nn. 11-12 (PL 42, 957s; CCL 50, 286s). 7 1 Ioan. 4, 8; 4, 16.

plenus est dilectione ?" His verbis satis ostendit Augustinus quod dilectio ipsa, qua diligimus Deum vel proximum, Deus est.

4. Sed adhuc apertius in eodem libro 1 subdit dicens: "Dilectionem fraternam quantum commendet Ioannes apostolus, attendamus. Qui diligit, inquit 2, fratrem, in lumine manet, et scandalum in eo non est. Manifestum est quod iustitiae perfectionem in fratris dilectione posuerit; nam in quo scandalum non est, utique perfectus est. Et tamen videtur dilectionem Dei tacuisse, quod numquam faceret, nisi quia in ipsa fra terna dilectione vuit intelligi Deum. Apertissime enim in eadem Epi stola, paulo post 3, dicit ita: Dilectissimi, diligamus invicem, quia dilectio

ex Deo est: et omnis qui diligit, ex Deo natus est et cognovit Deum. Qui non diligit, non cognovit Deum, quia Deus dilectio est. Ista contextio satis aperte declarat eandem ipsam fraternam dilectionem (nam fraterna di lectio est qua diligimus invicem) non solum ex Deo, sed etiam Deum esse, tanta auctoritate", scilicet Ioannis, "praedicari. Cum ergo de dilec tione diligimus fratrem, de Deo diligimus fratrem; nec fieri potest ut eandem dilectionem non praecipue diligamus, qua fratrem diligimus, quoniam Deus dilectio est 4". Item: "Qui non diligit fratrem, non est in dilectione; et qui non est in dilectione, non est in Deo, quia Deus dilectio est". Ecce apertissime dixit fraternam dilectionem Deus esse.

Caput 2 (61).

Quod fraterna dilectio, cum sit Deus, non est Pater vel Filins, sed tantum Spiritus Sanctus. Cum autem fraterna dilectio sit Deus, nec Pater est, nec Filius est, sed tantum Spiritus Sanctus, qui proprie in Trinitate dilectio vel caritas dicitur. — Unde Augustinus in libro XV De Trinitate 6: "Si in donis Dei nihil maius est cantate, et nullum est maius donum Dei quam Spiritus Sanctus, quid consequentius est quam ut ipse sit caritas quae dicitur et Deus et ex Deo ?" "Ita 7 enim ait Ioannes: Dilectio ex Deo est; et paulo post: Deus dilectio est. Ubi manifestat eam se dixisse dilectionem Deum, quam dixit ex Deo. Deus ergo ex Deo est

13 dilectionem] parentesls, anhinadverte (adverte M, attende N) rubr. mg. codd. 15 scil. Ioannis om. MN, mg. W. 18 quoniam] quia OP. II non nec OP. 26 est malus trp. MNW. 29 manifestat] manifestavit OP (Aug.).

1 Ibid., c. 8, 12 (PL 42, 958; CCL 50, 287s). 2 1 Ioan. 2, 10. 3 1 Ioan. 4, 7-8.

4 1 Ioan. 4, 8. 5 Ibid. (PL 42, 958; CCL 50, 288). 6 Caput 19, n. 37 (PL 42, 1086; CCL 50A, 513). 7 August., ibid., c. 17, n. 31 (PL 43, 1082; CCL 50A, 505); resp. 1 Ioan. 4, 7-8.

dilectio". — Item in eodem 1: "Ioannes, volens de hac re apertius loqui, In Izoc, inquit, cognovimus quia in ipso manemus et ipse in nobis, quia de Spiritu suo dedit nobis. Spiritus itaque Sanctus, de quo dedit nobis, facit nos in Deo manere et ipsum in nobis; hoc autem facit dilectio; ipse est igitur Deus dilectio: ipse ergo significatur, ubi legitur Deus dilectio 5 est". Ex his apparet quod Spiritus Sanctus caritas est.

Caput 3 (62).

Quod non est dictum per causam illud: Deus caritas est, sicut illud Tu es patientia mea et spes mea. Sed ne forte aliquis dicat illud dictum esse per expressionem causae, Deus caritas est, eo scilicet quod caritas sit ex Deo, et non sit ipse Deus, sicut dicitur Deus nostra patientia et spes: non quod ipse sit ista, sed quia ista ex eo sunt, occurrit Augustinus ostendens non hoc esse dictum per causam sicut illa, in XV libro De Trinitate 3 ita dicens: "Non dicturi sumus caritatem non propterea esse dictam Deum, quod ipsa caritas sit ulla substantia quae Dei digna sit nomine, sed quod donum sit Dei, sicut dictum est Deo: Tu es patientia mea. Non utique ideo dictum est, quod Dei substantia est nostra patien tia, sed quia ab ipso nobis est; unde alibi: Ab ipso est patientia mea. Hunc enim sensum facile refellit Scripturarum ipsa locutio: tale est enim Tu es patientia mea, quale est Domine spes mea 6 et Deus meus misericordia mea 7, et multa similia. Non est autem dictum Domine caritas mea, aut Tu es caritas mea, aut Deus caritas mea, sed ita dictum est 8: Deus caritas est, sicut dictum est: Deus spiritus est. Hoc qui non discernit intellectum a Domino, non expositionem quaerat a nobis: non enim apertius quidquam possumus dicere. Deus ergo, caritas est". Ex praedictis clarescit quod Spiritus Sanctus caritas est qua diligimus Deum et proximum; unde facilius est nobis ostendere quomodo Spiritus Sanctus mittatur sive detur nobis.

2 In hoc inquit trp. inquit In hoc BCOPTV. 4-5 ipse... dilectiol mg. VW, interi. N.

14-15 esse dictam trp. OPX. 19 est enirn trp. MTV. 26 Deum om. OP. Ibid., c. 17, n. 31 (PL 42, 1082; CCL 50A, 506); resp. 1 Ioan. 4, 13.

Ioannes 4, 8. 3 Caput 17, nn. 27-28 (PL 42, 1080; CCL 50A, 502). Ps. 61, 6. 6 Ps. 90, 9. 7 Ps. 58, 18.

5 1 Ioan. 4,8; 4, 16. Ps. 70, 5. 9 Ioan. 4, 24.

Caput 4 (63).

1. Quomodo Splrltus Sanctus mittatur vel detur nobis. Tunc enim mitti vel dan dicitur, cum ita in nobis est ut faciat nos diligere Deum et

proximum, per quod manemus in Deo et Deus in nobis. — Unde Augustinus, hunc missionis modum insinuans, in XV libro De Trinitate 1 ait: "Deus Spiritus Sanctus, qui procedit ex Deo, cum datus fuerit ho mini, accendit eum ad diligendum Deum et proximum, et ipse dilectio est. Non enim habet homo unde diligat Deum, nisi ex Deo". Ecce quomodo datur vel mittitur nobis Spiritus Sanctus, secundum quod dicitur datum sive donum.

2. Quomodo Spiritus Sanctus detur hic [apertius] notatur *. Quod donum Augustinus commendat, explanans apertius quomodo detur, in eodem libro 2: "Dilectio, inquit, Dei diflusa est in cordibus nostris, ut ait Apostolus 3, per Spiritum Sanctum qui datus est nobis. Nullum est isto Dei dono excellentius; solum est quod dividit inter filios regni et filios perditionis. Dantur et alia per Spiritum munera, sed sine cantate nihil prosunt. Nisi ergo tantum impertiatur cuique Spiritus Sanctus ut eum Dei et proximi faciat amatorem, a sinistra non transfertur ad dexteram. Nec Spiritus Sanctus proprie dicitur donum nisi propter di lectionem, quam qui non habuerit, etsi loquatur omnibus linguis, et ha buerit pro phetiam et omnem scientiam et omnem fidem, et distribuent sub stantiam suam, et tradiderit corpus suum ut ardeat, nihil ei prodest 4. Quan tum ergo bonum est, sine quo ad aeternam vitam neminem tanta bona perducunt Ipsa vero dilectio vel caritas (nam unius rei nomen est utrum que) perducit ad regnum. Dilectio igitur quae ex Deo est et Deus, proprie Spiritus Sanctus est, per quem diffunditur in cordibus nostris Deus caritas, per quam nos tota nhabitet Trinitas. Quocirca rectissime Spiritus

2 enim] nobis add. BCMNRW. 3 Deum om. OP. 18 amatorem] Ille add. BCW.

22 suum] ita add. LMOPX. 27 inhabitet] inhabitat VX (Aug.), corr. in Inhabitat NT.

Caput 17, n. 31 (PL 42, 1082; CCL 50A, 506). 2 Ibid., cc. 17-18, nn. 31-32

(PL 42, 1082s; CCL 50A, 507s). 3 Rom. 5, 5. Resp. 1 Cor. 13, 1-3.

Caput 4; Cf. Glossa in Rom. 11, 36, in forma antiquiori:"... ut mihi videtur (Pe rubrica niarg. in z), dicitur Spiritus Sanctus mitti, id est dan alicul, cum incipit esse in eo per gratiam iustificantem, provehentem, consummantem, ubi tamen erat per essentiam, poten tiam, praesentiam. Cum enim Spiritus Sanctus non incipiat esse, incipit tamen esse in aliquo eo modo quo ante non erat in eo (x 58d; z 35d).

Sanctus, cum sit Deus, vocatur etiam clonum Dei 1. Quod donum proprie quid nisi caritas intelligendum est, quae perducit ad Deum et sine qua quodiibet aliud Dei donum non perducit ad Deum?"

3. Praedictae auctoritatis colligit summam *. Ecce hic aperitur quod supra dictum erat, scilicet quod caritas sit Spiritus Sanctus et donum 5 excellentius, et quomodo hoc donum, id est Spiritus Sanctus, detur nobis, scilicet cum ita impertitur alicui, id est ita habet esse in aliquo, ut eum faciat Dei et proximi amatorem. Quod cum facit, tunc dicitur dan sive mitti alicui, et tunc ille dicitur proprie habere Spiritum Sanctum.

Caput 5 (64).

1. Utrum concedendum sit quod Spiritus Sanctus augeatur in homme et magis vel minus habeatur vel detur. Hic quaeritur, si caritas Spiritus Sanctus est, cum ipsa augeatur et minuatur in homme, et magis et minus per diversa tempora habeatur, utrum concedendum sit quod Spiritus Sanctus augeatur vel minuatur in homme, et magis vel minus habeatur. Si enim in homme augetur et magis vel minus datur et habetur, mutabilis esse videtur; Deus autem omnino immutabilis est; videtur ergo quod vel Spiritus Sanctus non sit caritas, vel caritas non augeatur vel minuatur in homme.

2. An Spiritus Sanctus detur habenti et non habenti *. Item, caritas et non habenti datur ut habeat, et habenti ut plenius habeat 2 Si ergo Spiritus Sanctus caritas est, et non habenti datur ut habeat, et habenti ut plenius habeat. Sed quomodo datur non habenti, cum ipse ut Deus sit ubique et in omnibus creaturis totus ? Et quomodo plenius datur vel habetur sine sui mutatione ?

3. Responsio ad primam quaestionem. His ita respondemus, dicentes quod Spiritus Sanctus sive caritas penitus immutabilis est, nec in se augetur vel minuitur, nec in se recipit magis vel minus, sed in homme vel potius homini augetur et minuitur, et magis vel minus datur vel ha betur: sicut Deus dicitur magnificari et exaltari in nobis, qui tamen in se nec magnificatur nec exaltatur. Unde Propheta: Accedet homo ad cor altum, et exaltabitur Deus. Super quem locum ait auctoritas: "Deus non

2 quid] quod BCMO. 4 Rubrica om. CLNRW. 20 Rubrica om. LPRW.

24 creaturis] et add. LOP, quod exp. L. 29 eti] vel LNR.

1 Resp. Act. 8, 20. 2 Resp. Ioan. 10, 10: Ego veni ut vitam Izabeant, et abundantius

habeant. 3 Ps. 63,7-8. 4Glossaordin. in h. 1. (apud Lyranum, III, 173a), ex Cassio

doro in h. b. (PL 70, 441 C; CCL 97, 559); v. etiam Glossa Lomb. in h. b. (PL 191, 578 B).

in se, sed in corde hominis grandescit". Sic igitur Spiritus Sanctus homirii datur, et datus amplius datur, id est augetur, et magis ac minus habetur, et tamen immutabilis exsistit.

4. Responsio ad secundam. Cumque ubique sit et in omni creatura totus, sunt tamen multi qui eum non habent. Non enim omnes Spiritum

Sanctum habent, in quibus est: alioquin et irrationabiles creaturae ha berent Spiritum Sanctum, quod fidei pietas non admittit.

5. Auctoritate confirmat utramque responsionem. Ut autem certius fiat quod diximus, auctoritate firmamus. Quod Spiritus Sanctus magis et minus percipiatur et homini augeatur, et non habenti detur et habenti ut plus habeatur, Augustinus ostendit, Super Ioannem 1, dicens: "Sine Spiritu Sancto constat Christum nos diligere et eius mandata servare non posse, et id nos posse atque agere tanto minus, quanto ilium percipimus minus; tanto vero amplius, quanto ilium percipimus amplius. Ideoque non solum non habenti, verum etiam habenti non incassum promittitur: non habenti quidem ut habeatur, habenti autem ut amplius habeatur. Nam si ab alio minus et ab alio amplius non ha beretur, sanctus Eliseus sancto Eiiae non diceret: Spiritus qui est in te, du plo sit in me".

20 6. In libro Regum sic: Elias dixit ad Eliseum: Postula quod vis et faciam tibi, antequam tollar a te. Dixitque Eliseus: Obsecro ut fiat spiritus tuus duplex in me. Quod ibidem sic exponitur 3: Elias spiritu prophetali et operatione miraculorum excellenter pollebat: geminam ergo gratiam, quam Eliseus in magistro vigere cognoscebat, sibi tribui rogavit; unde patet quod non esse discipulus super magistrum postulavit."4

7. "Christo autem, qui est Dei Filius, non ad mensuram datus est Spiritus 6. Neque enim sine gratia Spiritus Sancti est mediator Dei et

1 Sic] si OWX, quod corr. W. j homini] hominibus OP. 9 firmamus] confirmamus BCRWX. 12 nos] non X, non add. NRTz. 20-24 Glossa volatilis om. MOPR.

1 Tract. 74, n. 2 (PL 35, 1828; CCL 36, 513s). 2 IV Reg. 2, 9. 3 In Glossa

ordin. super h. 1. (apud Lyranum, II, 162c). 4 Resp. Matth. 10, 24: Non est discipulus super magistrum. August., ibid., n. 3 (PL 35, 1828; CCL 36, 514). "Ioannes 3, 34.

Num. 5 et 7: Verba Augustini iam inveniuntur in Glossa in Rom. 12, 3 (PL 191, 1498 C-D). — Num. 6: 1-Iaec additio accipitur ut authentica in Glossa ohm Petro Pictaviensi attributa, non autem ut opportuna, quia "in hoc aperte videtur obboqui Augustinus expositori super librum Regum, qui in fine glossae quae post editionem libri in margine apposita est dicit (ait b) in hunc modum: ‘unde patet...’ (b 41r; n 13a; p 52c); vide textum apud A. M. Landgraf, Drei Zweige der Pseudo-Poitiers-Glossa zu den Sentenzeh des Lombarden, in Reciz. de Tlzéol. anc. et méd. 9 (1937) 179.

hominum homo Christus 1. Quod enim est unigenitus Filius aequalis Patri, non est gratiae, sed naturae; quod autem in unitatem personae Unigeniti assumptus est homo, gratiae est, non naturae. Ceteris autem ad mensu ram datur, et datus additur, donec unicuique pro modo suae perfectionis propria mensura compleatur".

8. Ecce expressum habes quod Spiritus Sanctus magis et minus da tur vel accipitur, et hornini datus augetur, et habenti et non habenti datur, quia Spiritus Sanctus est caritas, quae non habenti datur, et in habente augetur et proficit; immo, ut verjus et magis proprie loquar, homo in ea proficFt, et deficit aliquando; et tunc ipsa dicitur proficere vel deficere, quae tamen nec proficit nec deficit in se, quia Deus est. Unde Augustinus in homilia IX super Epistolam Ioannis 2 ait: "Probet se quisque quantum in illo profecerit caritas, vel potius quantum ipse in cantate profecerit; nam si caritas Deus est, nec proficit nec deficit. Sic ergo dicitur proficere in te caritas, quia tu in ea proficis". Ecce quomodo intelligendum sit cum dicitur Spiritus Sanctus ‘augeri in nobis’, quia nos in eo scilicet proficimus; sic et alia huiusmodi.

Caput 6 (65).

1. Quod ailqui dicunt Spiritum Sanctum non esse caritatem qua diligimus Deum et proximum. Supra dictum est 3 quod Spiritus Sanctus Caritas est Patris et Filii, qua se invicem diligunt et nos, et ipse idem est caritas quae diffunditur in cordibus nostris ad diligendum Deum et pro ximum. Horum alterum omnes catholici concedunt, scilicet quod Spiritus

2 unitatem] unitate BCOPxz. 7 et non habenti om. OP. 10-il vel deficere

om. BCOPTX, add. L2. 11 nec deficit om. OP. 16 in om. BCT, add. interl. V2.

1 1 Tim. 2, 5. 2 In 1 Ioan., tr. 9, n. 2 (PL 35, 2045). 3 Dist. 10, c. 1

(pp. 110-111), et hic supra, cc. 1-3 (pp. 141-145).

Num. 8: Ex hoc Ioco fortasse originem duxerit mare magnum quaestionum de profectu et defectu caritatis quae abundant in theologis post Lombardum; cf. A. M. Landgraf, Unver lierbarkeit, Vollkommenheit, Vermehrung und Verminderungd?r caritas, in Dogmengeschi chie 1-2, 136-203.

Caput 6: Agitur hic secundum praelaudatum J. Schupp (Die Gnadenlehre..., 235-238) potius de quadam oppositione orali quam scripta: "Es scheint sich nun zun ein miindli cher Lehrstreit um diese neue Formulierung der caritas entwickelt zu haben, deren Nieder schlag wir in den Sentenzen des Lombarden vorfindens (235). Cf. tamen A. M. Landgraf, Caritas und Heiliger Geist, in Dogmengeschichte 1-1, 228, de oppositione Magistri Odonis Can cellarii (seu Ursicampi); et verba Praepositini, ibid., 231.

Sanctus sit caritas Patris et Filii; quod autem ipse idem sit caritas qua diligimus fleum et proximum, a plerisque negatur. Dicunt enim: Si Spiritus Sanctus caritas Patris et Filii et nostra est, eadem ergo caritas est qua Deus diligit nos et qua nos duligimus eum. Hoc autem Sanctorum auctoritates negare videntur.

2. Auctoritates quae vldentur pro els facere *. Dicit enim Augustinus in libro De spiritu et lutera 1: "Unde est dilectio, nisi unde et ipsa fides, id est a Spiritu Sancto ? Non enim esset in nobis, nisi diffunderetur in cordibus per Spiritum Caritas autem Dei dicta est diffundi in cordibus nostris, non qua nos ipse diligit, sed qua nos facit dilectores suos: sicut iustitia Dei dicitur qua nos iusti eius munere efficimur, et Domini salus qua nos salvat, et fides Christi 3 qua nos fideles facit". His verbis videtur monstrari distinctio inter caritatem qua Deus diligit et qua nos diligimus. Et sicut iustitia nostra dicitur Dei, non quod ipse sit ea iustus, sed quia ea nos iustos facit, similiter et fides et salus, sic videtur dicta caritas Dei quae est in nobis, non quod ipse ea diligat, sed quia ea nos diligere facit. — De hoc etiam idem Augustinus in libro XV De Trinitate 4 ait: "Cum Ioannes commemorasset Dei dilectionem, non qua nos eum, sed qua ipse dilexit nos et misit Filium suum liberatorem pro peccatis nostris 5" etc. Ecce et hic videtur manifeste dividere dilectionem qua nos diligimus Deum ab ea qua ipse diligit nos.

3. Ex verbis auctoritatum argumentando procedit *. Si ergo, inquiunt, Spiritus Sanctus dilectio est qua Deus diligit et qua nos diligimus, duplex dilectio est, immo duo diversa est, quod absurdum et a veritate longe est. Non est ergo dilectio qua diligimus, sed qua Deus tantum diligit.

4. Responsio ad praedicta determinans auctoritates. His respondemus; praedictarum auctoritatum verba determinantes hoc modo: Caritas Dei dicta est diffundi in cordibus nostris, non qua ipse diligit nos, sed qua nos diligere facit etc. His verbis non dividitur, nec divisa ostenditur

1 ipse idem trp. NRWX. 4 nos om. BCOP, add. interl. T2. 9 cordibus] nostris add. BCN (Aug.), add. interl. V2. 16 caritas Dei trp. MVX. 22 Rubrica om. PRW. 24 absurdum] est add. OP. 29 divisa] diversa NVW.

1 Caput 32, n. 56 (PL 44, 237; CSEL 60, 215); apud Glossam Lombardi in Rom. 8, 15 (PL 191, 1439 C). 2 Resp. Rom. 5, 5: Caritas Dei diflusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datas est nabis. Resp. II Cor. 5, 21: Ut nos efficeremur iustitia Dei in ipso; Il Petri 1, 1: Sortiti sunt fidem in iustitia Dei; deinde Ps. 3, g: Domini est salas; Ps. 68, 30: Salus tua, Deus, suscepit me; postremo Gai. 2, 16: Ut iustificemur ex fide Christi.

4 Caput 17, n. 31 (PL 42, 1082; CCL 50A, 506). Resp. 1 Ioan. 4, 10.

Ad num. 4, cf. Glossa Lombardi in Rom. 5, 5 (PL 191, 1381 C).

caritas qua Deus diligit ab ea qua nos diligimus, sed potius, cum sit una et eadem caritas, et dicatur ipsa Dei caritas, diversis de causis et ratio nibus ‘Dei caritas’ appellari in Scriptura ostenditur. Dicitur enim ‘Dei caritas’ vel quia ea Deus diligit nos, vel quia nos ea sui dilectores facit. — Determlnatio prlmae auctoritatis. Cum ergo ab Apostolo dicitur caritas 5 Dei diffundi in cordibus nostris 1, non est dicta caritas Dei qua diligit nos, sed qua facit nos diligere: id est non ibi appellatur ‘caritas Dei’ eo quod Deus nos ea diligat, sed eo quod nos ea sui dilectores facit. Et quod ea ratione posset dici ‘caritas Dei’, quia nos ea diligere facit, ex simili genere locutionis ostendit 2: "Sicut dicitur ‘iustitia Dei’ qua nos iustificat, et ‘Domini salus’ qua nos salvat, et ‘fides Christi’ qua nos fideles facit". — Determinatio secundae. Similiter et aliam exponimus auctoritatem, ubi ait dilectionem Dei commemorari, non qua nos eum, sed qua ipse dilexit nos: ac si diceret: commemorat dilectionem Dei, non secundum quod ea nos diligimus Deum, sed secundum quod ipse ea is diligit nos.

5. Aliud obiciunt. Sed aliud est, inquiunt, quod magis urget. Dixit enim Augustinus 3 supra quod dilectio est a Spiritu Sancto, a quo fides. Sicut ergo fides non est Spiritus Sanctus a quo est, ita nec caritas. Quomodo enim caritas Spiritus Sanctus est, si ab ipso est ? Nam si ab ipso est et ipse est, ergo Spiritus a se ipso est. — Responsio *. Ad quod dicimus: Spiritus Sanctus quidem a se ipso non est, sed tamen et a se ipso datur nobis, ut supra dictum est 4. Dat enim se ipsum nobis Spiritus Sanctus; et ex hoc sensu dictum est quod caritas ab ipso est, in nobis scilicet; et tamen ipsa Spiritus Sanctus est. Fides autem est a Spiritu Sancto, et non est Spiritus Sanctus, quia donum vel datum solummodo est, non Deus dans.

6. Quod alias inducunt rationes et auctoritates ad idem probandum. Alias quoque inducunt rationes ad idem ostendendum, scilicet quod caritas non sit Spiritus Sanctus, quia caritas affectio mentis est et motus animi. Spiritus Sanctus vero non est affectio animi vel motus mentis, quia Spi ritus Sanctus immutabilis est et increatus; non est ergo caritas. — Quod caritas est motus vel aflectus animi. Quod autem caritas sit affectio animi et motus mentis, auctoritatibus confirmant. Dicit enim Augustinus

4 ea Deus trp. MNRVX. 8 diligat] diligit LNW, corr. in diligit". 9 posset]

possit NRVWX. ostendit] ostenditur LMT. 21 Spiritus] sanctus add. BLNV.

29 quoque om. OP. 33 affectus] affectio BCX. Resp. Rom. 5, 5. 2 August., supra, p. 149, 11-12. 3 Initio n. 2.

4 Dist. 15, c. 1 (pp. 130-132).

in III libro De doctrina christiana 1: "Caritatem voco motum animi ad fruendum Deo propter ipsum, et se ac proximo propter Deum". Idem in libro De moribus Ecclesiae catholicae 2, tractans illud verbum Apostoli 3: Nec mors nec vita poterit nos separare a cantate Dei: "Caritas Dei, inquit, 5 hic dicta est virtus quae animi nostri rectissima affectio est, quae coniun git nos Deo", qua eum diligimus. Ecce his verbis exprimitur quod caritas est affectio et motus animi, ac per hoc non Videtur esse Spiritus Sanctus.

7. Responsio determinans auctoritates. Ad quod dicimus hoc ita dic tum esse: sicut dicitur Deus esse spes nostra et patientia nostra 4 quia facit nos sperare et pati, ita caritas dicitur esse motus sive affectio animi quia per eam movetur et afficitur animus ad diligendum Deum. Non autem mireris si caritas, cum sit Spiritus Sanctus, dicatur motus mentis, cum etiam in libro Sapientiae 5 dicatur de Spiritu sapientiae, quae attingit a fine us que ad finem, quod est actus mobilis, certus, incoinquinatus. Quod non ideo dicitur, quod Sapientia sit mobile aliquid vel actus aliquis, sed quia sui immobilitate omnia attingit: non locali motu, sed ut ubique semper sit et nusquam inclusa teneatur. Sic ergo caritas dicitur motus animi: non quod ipsa sit motus Vel affectio vel virtus animi; sed quia per eam, quasi esset Virtus, afficitur mens et movetur. 8. Sed si caritas Spiritus Sanctus est, qui operatur in singulis prout vult 6, cum per eum mens hominis afficiatur et moveatur ad credendum vel spe et huiusmodi, sicut ad diligendum: quare non sic dicitur caritas motus vel affectio mentis ad credendum vel sperandum, sicut ad diligendum? — Ad quod sane dici potest quia alios actus atque motus virtutum operatur caritas, id est Spiritus Sanctus, mediantibus virtutibus quarum actus sunt, utpote actum fidei, id est credere, fide media; et actum spei, id est sperare, media spe: per fidem enim et spem praedictos operatur actus. Diligendi vero actum per se tantum, sine alicuius Vir

14 fineml fortiter add. LMXn. quodi] que X, qui ipse T, corr. in qui OP. 20-3

(p. 152) Sed... tribuit om. ORX, add. in imo folio p2, trp. p. Sanctus (p. 152, 4) M.

1 Caput 10, n. 16 (PL 34, 72; CSEL 80, 89; CCL 32, 87). 2 Lib. 1, C. Il, n. 19 (PL

32, 1319); iam apud Lomb., Glossa in Rom. 8, 39 (PL 191, 1454 A). 3 Rom. 8, 38-39.

Resp. Ps. 70, 5: Tu es pat ientia mea, Domine; Domine, spes mea. 5 Resp. Sap. 8, 1; et 7, 22. 6 1 Cor. 12, 11.

Num. 8 omittitur in pluribus codicibus, ut in lectionibus variantibus notatur. De qua re nihil dicitur in Glossa pseudo-Petri, ubi post num. 7 proceditur subito ad Caput 2 sequentis dïstinctionis. Suspicari licet quod agatur de quadam additione a Magistro apposita quando secundo Sent entias tradidit seu legit; cf. Reck. de TItéol. mc. et méd. 2 (1930) 92; Antonianum 41 (1966) 474, nota 2.

tutis medio operatur, id est diligere. Aliter ergo hunc actum operatur quam alios virtutum actus; ideoque differenter de hoc et de aliis Ioquitur Scriptura, quae istum specialiter caritati tribuit.

9. Est ergo caritas vere Spiritus Sanctus. Unde Augustinus, praemissum Apostoli verbum tractans in eodem libro 1, caritatem dicit 5 esse bonum quo nu melius, et per boc ipsam esse Deum significat dicens: "Si nulla res ab eius cantate nos separat, quid esse non solum melius, sed etiam certius hoc bono potest ?" Ecce dicit quia cantate nihil est melius. Caritas ergo Spiritus Sanctus est, qui est Deus et donum Dei sive datum. Qui dividit singulis fidelibus dona nec ipse dividitur, sed indivisus singulis datur. Unde Augustinus 2, ubi Ioannes dicit 3 non ad mensuram Christo dan Spiritum, ait: "Ceteris vero dividitur, non quidem ipse Spiritus, sed dona eius".

DISTINCTIO XVIII

Caput 1 (66).

An concedendtim sit quod per dontim dentur dona. Hic quaeritur, cum Spiritus Sanctus, per quem dividuntur dona, ipse sit donum, utrum con cedendum sit quod per donum dividantur ac dentur dona. — Ad quod dicimus quia per donum quod est Spiritus Sanctus singulis propria divi duntur, et ipsum communiter omnes boni habent. Unde August n u in XV libro De Trinitate ait: "Per donum quod est Spiritus

6 mellus] est add. MX, add. mien.". 9 est melius trp. MNVX. nec] non OP.

1 De moribus Ecclesiae, 1, c. II, n. 18 (PL 32, 1319); apud Lomb., Glossa in Rom. 8, 39

(PL 191, 1453 D). 2 In Ioan., tr. 74, n. 3 (PL 35, 1828; CSEL 36, 514); cf. Glossa

Lomb. in Rom. 12, 3 (PL 191, 1499 A). 3 Resp. Ioan. 3, 34. Caput 19, n. 34

(PL 42, 1084; CCL 50A, 510).

Dist. XVIII: Apud scholasticos antiquiores qui post Alexandrum 1-lalensem textum Lombardi in Distinctiones dividunt (scil. ipsum AIex., Hugonem de S. Caro, pseudo-Guerri cum, anonym. cod. Tuderti Commun. 121), haec Distinctio initium habet ad cap: 2 (67). Sequimur autem recentiores qui, post Odonem Rigaldi, hic eam assignant. Cf. Ign. Brady, Tfze Distinctions..., in Franc. Studies (1965) 108s. — Caput 2: Vide verba Lombardi in prima redactione Glossae in Rom. 11, 36, iam praelibata in notis ad Dist. 15, Caput 6-7; cf. etiam P. Abaebardus, Theologia "Sclzolanium ", II, 17 (PL 178, 1083 A-C); et Summa sent., 1, 6 (PL 171, 1078 A; 176, 52 A).

Sanctus in commune omnibus membris Christi, multa dona quae sunt quibusque propria dividuntur. Non enim singuli quique habent omnia, sed hi illa, alii alia, quamvis ipsum donum, a quo cuique propria divi duntur, omnes habeant, id est Spiritum Sanctum". Aperte dicit per S donum dona dan.

Caput 2 (67).

1. Utrum Spiritus Sanctus eadem ratione dicatur donum et datum sive donatum. Praeterea diligenter considerandum est, cum Spiritus Sanctus dicatur donum et datum, utrum eadem ratione utrumque nomen ei conveniat.

2. Quare ita esse videatur. Quod utique Videri potest. Cum enim idem sit Spiritum Sanctum dan et Spinitum Sanctum donari, ex eadem ratione videtur Spiritus Sanctus dici datum et donum. Hoc etiam vide tur Augustinus significare in XV libro De Trinitate 1 cum ait: "Spiritus Sanctus in tantum donum Dei est, in quantum datur eis quibus datur; apud se autem Deus est, etsi nemini datur". Ecce aperte dicit Spiritum Sanctum donum appeliari quia datur. — Si autem ex eo tantum appellatur donum quia datur, non ab aeterno fuit donum, quia non datur nisi ex tempore.

3. Responsio quare datum vel donatum dicitur Spiritus Sanctus. Ad quod dicimus quia Spiritus Sanctus et donum dicitur et datum sive do natum; sed datum sive donatum ex eo tantum dicitur quia datur vel donatur, quod habet tantum ex tempore. — Hic quare donum. Donum vero dicitur non ex eo tantum quod donetur, sed ex proprietate quam habuit ab aeterno; unde et ab aeterno fuit donum. Sempiterne enim donum fuit, non quia daretur, sed quia processit a Patre et Filio. Unde Augustinus in IV libro De Trinitate "Sicut natum esse est Filio a Patre esse, ita Spiritui Sancto donum Dei esse est a Patre procedere et a Filio". Hic aperte ostenditur quod Spiritus Sanctus eo donum est quod procedit a Patre et Filio, sicut Filius eo est a Patre quod natus est ab eo.

4. Quid sit Fiuo esse a Patre et Spiritul Sancto. Non est enim idem Filio esse a Patre et Spiritui Sancto, id est non ea proprietate Filius dicitur esse a Patre qua Spiritus Sanctus. Nam Filius dicitur esse a Patre

1 sunt] sint OPR. 4 habeant] habent BCLOPT. 23 tantum ex tempore

trp. OP. 29 a om. MTV. 31 Rubrica om. MRW.

1 Caput 19, n. 36 (PL 42, 1086; CCL 50A, 513). 2 Caput 20, n. 29 (PL 42, 908; CCL 50, 199).

quia genitus est ab eo; Spiritus Sanctus vero dicitur esse a Patre et a Filio quia Spiritus est donum Patris et Filii, id est quia procedit ab utroque.

5. Eo dicitur Spiritus Sanctus quo donum, et eo donum quo proce dens *. Eo enim dicitur Spiritus quo donum, et eo donum quo procedens. Unde Augustinus in V libro De Trinitate 1 ait: "Spiritus Sanctus, qui non Trinitas sed in Trinitate intelligitur, in eo quod proprie dicitur Spiritus Sanctus, relative dicitur, cum et ad Patrem et ad Filium re fertur, quia Spiritus Sanctus et Patris et Filii spiritus est. Sed ipsa relatio non apparet in hoc nomine; apparet autem cum dicitur donum Dei: donum est enim Patris et Filii, quia a Patre procedit et a Filio". Ecce his verbis aperte ostenditur eadem relatione dici Spiritum Sanctum et donum, donum autem quia procedit a Patre et Filio. Proprietas ergo, qua dicitur Spiritus Sanctus vel donum, processio ipsa est, de qua post 2 pienius agemus cum aliis.

6. Augustinus: quod semper procedit Spiritus Sanctus. Cum ergo ab aeterno processerit ab utroque, et ab aeterno donum fuit; non ergo Spiritus Sanctus eo tantum dicitur donum quia donatur, nam et ante fuit donum quam donaretur. — Unde Augustinus in V libro De Trinitate: "Semper procedit Spiritus Sanctus, et non ex tempore, sed ab aeternitate procedit; sed quia sic procedebat ut esset donabile, iam donum erat antequam esset cui daretur. Aliter enim intelligitur cum dicitur donum, aliter cum dicitur donatum. Nam donum potest esse etiam antequam detur; donatum aufem, nisi datum fuerit, nullo modo dici potest". "Sempiterne 4 ergo Spiritus est donum, temporaliter autem donatum". His verbis aperte ostenditur quod sicut Spiritus Sanctus ab aeterno procedit, ita ab aeterno donum est: non quia donaretur a Patre Filio vel a Filio Patri, sed quia ab aeterno processit donabilis.

7. Quaerltur cul donabilis [et quomodo aliter donabilis quam Fillusi. Sed quaeritur cui donabilis, utrum Patri et Filio, an tantum nobis qui 3o nondum eramus. Si autem non erat donabilis Patri et Filio, sed tan tum nobis, et ex eo donum erat quia sic donabilis procedebat, videtur quod Filius eadem ratione semper donum fuerit: quia a Patre processit ab aeterno donabilis nobis in tempore, nam et de Filio legitur quod

1 Sanctus vero trp. CMRVX. 2 Spiritus] sanctus add. CNV. 4-5 Rubrica om. LRW.

11 quia] et add. CLMNRW. 16 Rubrica om. MRW. Augustinus] Nota LNVX. 33-34

a Patre... aeterno trp. ab eterno proc. a Patre MvX.

Caput 11, n. 12 (PL 42, 919; CCL 50, 219). 2 In Dist. 26, cc. 6-7. 3 Caput 15, n. 16 (PL 42, 921s; CC 50, 224). 4 Ibid., c. 16, n. 17 (PL 42, 922; CCL 50, 224).

datus est nobisl. — Ad quod dicimus quia Spiritus Sanctus nobis tantum, non Patri vel Filio, donabilis processit, sicut et nobis tantum datus est.

Et Filius vere datus est nobis, et ab aeterno processit a Patre non ut donabilis tantum, sed ut genitus, qui et donari posset. Processit ergo ut genitus et donabilis; sed Spiritus Sanctus non procedit ut genitus, sed tantum ut donum. Donum autem semper fuit, non solum quia dona buis, sed quia ab utroque processit et quia donabilis fuit. Unde Augustinus in V libro De Trinitate 2: "Eo ipso quo daturus erat eum Deus, iam donum erat etiam antequam daretur", et ideo donabilis. Sed aliter donabilis quam Filius, nam et aliter datus et aliter processit quam Filius. Filii enim processio genitura est vel nativitas; Spiritus Sancti vero processio nativitas non est. Utraque vero ineffabilis est.

Caput 3 (68).

1. Quod sicut Fillus nascendo accepit non tantum ut esset Filins sed etiam essentia, ita et Spiritus Sanctus procedendo accepit non tantumut esset donum sed etiam ut esset essentia. Et notandum quod sicut Filius nascendo accepit non tantum ut Filius sit, sed omnino ut sit et ut ipsa substantia sit, ita et Spiritus Sanctus a Patre et Filio procedendo accepit non tantum ut Spiritus Sanctus sit vel donum, sed etiam ut omnino sit et ut substantia sit. Quod utique non accepit ex eo quod datur, nam cum non detur nisi ex tempore, si hoc haberet eo quo datur, accepisset ergo ex tempore ut esset. — Unde Augustinus in V libro De Trinitate: "Filius non hoc tantum habet nascendo, ut sit Filius, sed omnino ut sit.

Quaeritur ergo utrum Spiritus Sanctus eo quo datur habeat non tantum ut donum sit, sed omnino ut sit. Quod si non est nisi quia datur, id est si non habet esse nisi eo quo datur, sicut Filius nascendo habet non tan tum ut sit Filius, quod relative dicitur, sed omnino ut sit ipsa substantia, quomodo iam Spiritus Sanctus erat ipsa substantia, cum non prius dare tur quam esset cui daretur ?" Non ergo eo quo datur, sed procedendo habet ut sit donum et ut sit essentia; sicut Filius non eo quo datus est, sed nascendo accepit non tantum ut sit Filius, sed ut sit essentia. Unde Augustinus in XV libro De Trinitate 4 ait: "Sicut Filio praestat

4 posset] Quod filius processit ut genitus et donabilis, spiritus vero sanctus ut donum et donatum (et donatum est add. M) quia procedit ab utroque et quia donabilis rubr. add. MN. 12 est om. OPX. quod quo BLRTV. 24 quo] quod CLMNPX. 28 Sanctus

om. LNRW.

1 Resp. Isai. 9, 6. 2 Caput 15, n. 16 (PL 42, 921; CCL 50, 224). 3 Ibid.

4 Caput 26, n. 47 (PL 42, 1094s; CCL 50A, 528).

essentiam sine initio temporis, sine mutabilitate naturae de Patre gene ratio, ita Spiritui Sancto praestat essentiam sine ullo initio temporis, sine ulla mutabilitate naturae de utroque processio".

2. Quaestio: ex praedictis videtur quod Filius non tantum sit Filius nativitate, sed etiam Deus vel essentia, et Spiritus Sanctus processione. Hic oritur quaestio: Si Filius nascendo habet non tantum ut sit Filius sed ut sit essentia, et Spiritus Sanctus procedendo non tantum ut sit donum sed ut sit essentia: ergo et Filius nativitate essentia est, et Spiritus Sanc tus processione essentia est; cum alibi dicatur 1 quod nec Pater eo Pater est quo Deus, nec Filius eo Filius quo Deus, nec Spiritus Sanctus eo donum quo Deus, quia, ut ait Augustinus in VII libro De Trini tate 2, "his nominibus relativa eorum ostenduntur, non essentia"; unde post plenius agemus 3. — Responsio. Ad quod breviter respondentes, dici mus quia nec Filius nativitate essentia est, sed tantum Filius; nec Spintus Sanctus processione essentia est, sed tantum donum; et tamen uterque, ille nascendo, iste procedendo, accepit ut esset essentia. "Non enim, ut ait H il a r j u in V libro De Trinitate 4, per desectionem, aut pro tensionem, aut derivationem ex Deo Deus est, sed ex virtute naturae in naturam eandem nativitate subsistit" Filius, et ex virtute naturae in naturam eandem processione subsistit Spiritus Sanctus.

3. Exponit verba Hilarii. Quod ita intelligi potest: Ex Patre, qui est virtus ingenita, naturam quam habet eandem Filius nativitate, id est na scendo, et Spiritus Sanctus processione, id est procedendo habet. — Expositionem confirmat per verba Hilaril *. Unde ipse idem, apertius eloquens, quod dixerat aperit subdens: "Nativitas, inquit, Dei non potest non eam de qua profecta est tenere naturam: non enim aliud quam Deus subsistit, quod non aliunde quam de Deo subsistit". Ecce his verbis aperitur quomodo accipiendum sit illud 6: "De Patre generatio praestat essentiam Fiiio, et de utroque processio praestat essentiam Spiritui Sancto": non quia ille essentia sit Filius et iste essentia sit Spinitus Sanctus, immo proprietate personali, sed quia et ilie nascendo et iste proce dendo essentiam habet eandem et totam quae in Patre est.

17 desectionem P (Hi defectionem alii. 23-24 Rubrica om. MRW. sub dens] dicens MOP.

1 Hic, ut nobis videtur, indicatur Iocus Augustini, De Trinit., VII, c. 6, n. 11 (PL 42, 943; CCL 50, 262), qui infra legitur in Dist. 23, c. 1, n. 2. 2 Caput 2, n. 3 (PL 42, 936; CCL 50, 250). 3 In Dist. 22-27. 4 Num. 37 (PL 10, 154 C-155 A). Ibid. (PL 10, 155 A). 6 August., De Trinit., XV, c. 26, n. 47 (PL 42, 1094s; CCL

50A, 528); v. supra, ad finem n. 1.

Caput 4 (69).

1. Quod Spiritus Sanctus dicitur donum et donatum secundum duos praedictos processionis modos. Ex praedictis patet quod Spiritus Sanctus sempiterne donum est, et temporaliter datum vel donatum. Ex quo apparet illa distinctio geminae processionis de qua supra egimus 1 Nam secundum alteram processionem dicitur donatum vel datum, secundum aiteram vero dicitur donum.

2. Secundum hoc quod donum est, retertur ad Patrem et Filium; secundum quod datum, ad eum qui dedit et ad eos quibus dedit. Et secun dum hoc quod sempiterne donum est, refertur ad Patrem et Filium; secundum hoc vero quod dicitur datum Vel donatum, et ad eum qui dedit refertur, et ad eos quibus datur; et eius dicitur esse qui dat, et illo rum quibus datur. — Unde Augustinus in V libro De Trinitate ait: "Quod datum est, et ad eum qui dedit refertur, et ad eos quibus dedit. Itaque Spiritus Sanctus non tantum Patris et Filii, qui dederunt, sed etiam noster dicitur, qui accepimus. Spiritus ergo et Dei est qui dedit, et noster qui accepimus".

3. Quod aliter Spiritus Sanctus dicitur noster, aliter splritus naturalis*. "Non 3 ilIe spiritus noster quo sumus: quia ipse spiritus est hominis, qui in ipso est 4, quamvis et ilium spiritum qui hominis dicitur utique acce pimus; sed aliter iste, aliter ille noster dicitur. Aiiud est enim quod accepimus ut essemus, aliud quod accepimus ut sancti essemus". — Quod autem Spiritus Sanctus noster dicatur, Scriptura ostendit: "Scriptum est enim de Ioanne quod in spiritu Eliae Veniret 6: ecce dictus est Eliae spiritus, scilicet Spiritus Sanctus quem accepit Elias. Et Moysi ait Dominus ‘7: Tollam de spiritu tuo et dabo eis, id est dabo iliis de Spiritu Sancto quem iam tibi dedi": ecce et hic dictus est spiritus Moysi. Patet igitur quia Spiritus Sanctus noster dicitur spiritus, scilicet quia nobis datus, et datus utique ad hoc ut sancti essemus; spiritus vero creatus ad hoc est datus ut essemus.

14 ait o,n. LMNPRVX. 19 splritus est trp. MNX. 28 scilicet T, sed aUj.

1 In Dist. 14, c. 1 (p. 126-127). 2 Caput 14, n. (PL 42, 921; CCL 50, 222s); cf.

Lomb. Glossa in 1 Cor. 2, 11 (PL 191, 1551 D-1552 A). 3 August., ibid. 4 Resp.

1 Cor. 2, 11. 5 August., ibid. 6 Resp. Luc. 1, 17. 7 Num. 11, 17.

Caput 5 (70).

1. An Filius, cum sit nobis datus, possit dici noster, ut Spiritus Sanctus. Hic quaeritur utrum et Filius, cum sit nobis datus, dicatur vel possit dici noster. — Ad quod dicimus quia Filius dicitur noster panis, noster redemptor et huiusmodi; sed non dicitur noster Filius, quia Filius dicitur relative tantum ad ilium qui genuit; et ideo non potest dici noster Filius, sed Patris tantum. In eo autem quod dicitur datus, et ad eum qui dedit et ad eos quibus datus est refertur, ut Spiritus Sanctus.

2. Quod non dicitur Spiritus Sanctus noster, sed Spiritus noster *. Qui etiam cum in Scriptura, ut praedictum est 1, dicatur Spiritus noster, Vel Spiritus tuus vel illius, ut de Moyse et Elia dictum est, nusquam tamen in Scriptura occurrit ita dici: Spiritus Sanctus noster vel tuus vel illius, sed Spiritus noster vel tuus Spiritus vel illius, quia Spiritus Sanctus eo dicitur quo donum, et utrumque relative dicitur ad Patrem et ad Filium, et hoc sempiterna relatione. Si tamen aliquando dicitur donum nostrum, accipitur donum pro donato vel dato. Cum vero donum accipitur eo modo quo Spiritus Sanctus, donum tantum Patris et Filii dicitur, non hominis. Ita et Filius sub hac appellatione non potest dici noster, ut dicatur Filius noster; sicut nec dicitur Spiritus Sanctus noster. Et tamen de Filio dicitur ‘panis noster’ et de Spiritu ‘Spiritus noster’: ille noster o panis, quia nos reficit nobis datus; iste noster Spiritus, quia nobis inspi ratur a Patre et Filio, et in nobis spirat sicut vult 2. Unde Augustinus in V libro De Trinitate 3 ait: "Quod de Patre natum est, ad Pa trem solum refertur cum dicitur Filius; et ideo Filius Patris est et non noster. Dicimus tamen et panem nostrum du nobis 4, sicut dicimus Spintum nostrum".

Caput 6 (71).

1. Utrum Spiritus Sanctus ad se ipsum referatur. Post haec quaeritur utrum Spiritus Sanctus ad se ipsum referatur. Hoc enim videtur ex

praedictis posse probari: si enim quod datur, refertur ad eum qui dat et non dicitur trp. p. Filiusi LMX. praedictum] supradictum MVX. 17 tantum]

tamen OPRX. 20-21 noster panis trp. RVW.

lIn Caput 4, n. 3. 2 Resp. Ioan. 3,8; 1 Cor. 12, 11. 3 Caput 14, n. (PL 42, 921; CCL 50, 222s). Resp. Mattli. 6, 11; Luc. 11, 3.

ad eum cui datur, et Spiritus Sanctus datur a seipso, ut praedictum est 1, ergo refertur ad se ipsum.

2. Haec quaestio non solvitur hic, sed diflertur in sequentibus *. Huius quaestionis determinationem in posterum differimus, donec trac temus de his quae relative dicuntur de Deo ex tempore 2, in quibus datum et donatum continentur.

DISTINCTIO XIX

Caput 1 (72).

Hic de aequalitate trium personarum. Nunc, postquam coaeternitatem trium personarum pro modico facultatis nostrae insinuavimus, iam de earundem aequalitate aliquid eloqui superest. Fides enim catholica 3 sicut coaeternas, ita et coaequales tres personas asserit. Aequalis est enim in omnibus Patri Filius, et Patri et Filio Spiritus Sanctus. Quia, ut ait Augustinus in libro De fide ad Petrum 4, breviter aperiens quomodo intelligatur aequalitas, docet: "Nullus horum alium aut praecedit aeter nitate, aut excedit magnitudine, aut superat potestate; quia nec Filio nec Spiritu Sancto, quantum ad naturae divinae unitatem pertinet, aut anterior aut maior est Pater, nec Filius Spiritu Sancto. Aeternum quippe et sine initio est, quod Filius de Patris natura exstitit; et aeternum ac sine initio est, quod Spiritus Sanctus de natura Patris Filiique procedit. Ob hoc ergo tres unum recte credimus et dicimus Deum, quia una prorsus aeternitas, una immensitas, una naturaliter trium est personarum divini tas". Ecce breviter assignavit Augustinus in quo trium persona rum consistat aequalitas, scilicet quia alia aliam non excellit aut aeter nitate, aut magnitudine, aut potestate.

13 ait om. NRV, exp.". 18 docet, supple fides catholica (11). 22 trium est fTp.

BLMX. II est om. RT, frp. p. personarum NV. 24 consistat] consistit MV, constat L.

1 In Dist. 15, C. 1 (pp. 130-132). 2 Dist. 30, C. 2. 3 Ita Symbolum Quicum

que: "Totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales (inter opp. Athanasii, P0 28, 1583 A; apud DS n. 75). 4 Caput 1, n. 4 (opus Fulgentii, PL 65, 674 A-B; CCL 91A, 714).

Caput 1: Vide redactionem antiquiorem Glossae in Rom. 1, 3, ubi citatur De fide ad Pe frum (x 4c; z 3b).

Caput 2 (73).

1. Quod aeternitas et magnitudo et potentia in Deo est unum, ilcet ponantur quasi diversa. Cumque enumerentur ista quasi diversa, in Deo tamen unum et idem sunt, scilicet essentia divina simplex et incommutabilis.

2. Quod magnitudo est Dei essentia *. Unde Augustinus in VII libro De Trinitate 1: "Non alio magnus, alio Deus est, sed eo magnus quo Deus; quia non aliud illi est magnum esse, aliud Deum esse. Eadem quippe eius magnitudo quae virtus, et eadem essentia quae magnitudo". Pater igitur et Filius simul una essentia et una magnitudo.

3. Quod potentia Del Deus est *. Ita etiam potentia Dei essentia divina est. Unde Augustinus in VII libro Con fessionum 2: "Voluntas et potentia Dei Deus ipse est".

4. Quod aeternltas Dei Deus est *. Aeternitas quoque Dei essentia divina est. Quod Augustinus ostendit super ilium locum Psalmi: In generatione generationum anni tui, dicens: "Est generatio generationum quae non transit, collecta de omnibus generationibus, id est sancti. In illa erunt anni Dei qui non transeunt, id est aeternitas Dei. Non enim aliud sunt anni Dei, aliud ipse, sed anni Dei aeternitas Dei est; aeternitas vero ipsa Dei substantia est, nihii habens mutabile".

5. Inconcusse igitur teneamus quod unum idemque est, id est essentia divina, Dei aeternitas, potentia, magnitudo; et tamen consuevit Scriptura haec et his similia quasi distincta ponere. In his ergo verbis trium aequa litatem personarum breviter complexus est Augustinus: "Quia alius aiium nec aeternitate, nec magnitudine, nec potentia superat".

6. Supra egit de aeternitate. Quod autem aeternitate aliqua trium personarum aliam non excedat, supra ostensum est 5, ubi coaeternitas trium personarum insinuata est.

11 etiam] et add. BMRTVW. 16 generationumi] et generationem MTX, corr. In et generat. P.

1 Caput 1, n. 1 (PL 42, 933; CCL 50, 245). 2 Caput 4, n. 6 (PL 32, 736; CSEL 33, 146). 3 Enarr. in Ps. 101, 25, serm. 2, nn. 10-12 (PL 37, 1311s; CCL 40, 1444-1447), partim verbotenus, partim ad sensum; totum locum, conflatum ex

Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, III, 237a), et ipso Augustino, Lombardus accepit a propria Glossa in h. 1. (PL 191, 915 C-D). 4 Hic supra, p. 159, 15-16. In Dist. 9, pp. 103-110.

Num. 3: Cf. Abael., Theologia "Scholarium s, II, (PL 178, 1058 D). — Num. 4: P. Lomb., Glossa in Ps. 101, (PL 191, 915 C-D).

Caput 3 (74).

1. Hic de magnitudine, quod ea ailqua personarum non excedit. Nunc igitur superest ostendere quod magnitudine vel potentia alius alium non excedat; et prius de magnitudine videamus. 2. Quod non est major una persona alla, nec malus allquid duae quam una, nec tres quam duae vel tina. Sciendum est igitur quia Pater non est major Filio, nec Pater vel Filius major Spiritu Sancto; nec maius aliquid duae personae simul sunt quam una, nec tres simul maius aliquid quam duae; nec major est essentja in tribus quam in duabus, nec in dua bus quam in una, quia tota est in singulis 1. Unde Ioanne Damascenus 2 ait: "Confitemur deitatis naturam omnem perfeCte esse in singula suarum hypostaseon, id est personarum: omnem in Patre, omnem in Filio, omnem in Spiritu Sancto; ideoque perfectus Deus Pater, perfectus Deus Filius, perfectus Deus Spiritus Sanctus". Caput 4 (75).

1. Quomodo dicitur Pater esse in Fiuo et Filius in Patre et Spiritus Sanctus in utroque et singulus In singulis. Et inde est quod Pater dicitur esse in Filio, et Filius in Patre, et Spiritus Sanctus in utroque, et singu lus in singulis. Unde Augustinus in libro De fide ad Petrum: "Propter unitatem naturalem totus Pater in Filio et Spiritu Sancto est, totusque Spiritus Sanctus in Patre et Filio est. Nullus horum extra quemlibet ipsorum est, propter naturae divinae unitatem". Ecce hic aperit aliquatenus (non enim plene potest tantum ab homme reserari arcanum) ex qua intelligentia dicatur singula personarum tota esse in aliis. 2. Unde etiam H il a r i u s, ista interius perquirens in III libro De Trinitate 4, ait: "Affert plerisque obscuritatem sermo Domini cum dicit: Ego in Patre, et Patre in me est; nec immerito. Natura enim intelligentiae

2 excedit] excedat MRT. 17 t1 om. OPW. naturaleni] nature BW, corr. In nature V. 21 totusque] totus quoque NORW.

1 Cf. August., De TriniL, VI e. 10, n. 12 (PL 42, 932; CCL 50, 243). 2 De fide orthodoxa, III, c. 6 (PG 94, 1003 A-B); versio Burgundionis, e. 50, n. 2 (ed. E. Buytaert, p. 187). 3 Caput 1, n. 4 (opus Fulgentii, PL 65, 674 A; CCL 91A, 714). 4 Num. 1

(PL 10, 76 A-B). 5 Ioan. 14, 10-11.

Caput 3: In parte de Somma sent., 1, 8 (PL 171, 1081 B; 176,55 A); unde etiam aliqua ad sensum in Caput 4, num. 6; cf. L. Ott, Die Trinitdtslehre..., in Div. Thom. (Fr.) 21(1943) 166s.

humanae rationem dicti 1iuius non capit, nec exemplum aliquod rebus divinis comparatio humana praestabit. Sed quod inintelligibile est homini, Deo esse possibile est. Cognoscendum itaque atque intelligendum est quid sit illud: Ego in Paire et Pater in me est; si tamen comprehendere hoc ita ut est valebimus, ut quod natura rerum pati non posse existimatur, id divinae veritatis ratio consequatur". "Patrem 1 igitur in Filin et Filium in Patre esse, plenitudo in utroque divinitatis perfecta est". "Quia 2 plenitudo deitatis in Filin: quod in Patre est, hoc et in Filio est; quod in ingenito, hoc in genito. Alter ab altero, et uterque unum": "is scilicet qui est nihil habens quod non sit etiam in eo a quo est". "Non 4 duo unus, sed alius in alio, quia non aliud in utroque", "ut 5 unum sint in fide nostra uterque, non unus; nec eundem utrumque nec aliud confitemur, quia Deum ex Deo natum nec eundem nativitas, nec aliud esse permittit". "Eandem 6 igitur in utroque et virtutis similitudinem et deitatis plenitudinem confitemur, quia Veritas dicit: Ego in Patre et is Pater in me est. Omnia enim Filius accepit a Patre". "Nam 8 si partem eiusdem qui genuit accepit, neuter ergo perfectus est: deest enim ei unde decessit, nec plenitudo in eo erit qui ex portione constiterit. Neuter ergo perfectus est, si plenitudinem suam et qui genuit amittit, nec qui natus est consequitur".

3. "Fateamur ergo quod Pater est in Filin et Filius in Patre, Deus in Deo, ut idem H il a ri u ait in VII libro De Trinitate 9, non per duplicem convenientium generum coniunctionem, nec per insitivam capacioris substantiae naturam; sed per naturae unitam similitudinem, per nativitatem viventis ex vivente naturae: dum res non differt, dum naturam Dei non degenerat nativitas, dum non aliud aliquid ex Deo quam Deus nascitur, dum nihil in his novum est, nihil alienum, nihil separabile". Ecce his verbis, prout hutnana permittit infirmitas, ex quo sensu Christus dixerit se esse in Patre et Patrem in se.

2 praestabit] prestabat MOPT, quod corr. OT, prestat X. II inintelligibiIe intelligibile BLMNOPV, quod corr. interl. addendo inNOV, addendo non LM. 5 existimatur] estimatur BLMNORWX. 18 qui] quod OP. 25 viventis] nature add. BL2TVW. U naturae] natura BLPTVX. 28 verbis] patet add. B, intelligi potest add. N. 1 infirmitas] intelligi potest add. RVW.

1 Ibid., n. 23 (PL 10, 92 A). 2 Ibid., n. 4 (PL 10, 77 C-78 A). 3 Ibid., n. 23 (PL 10, 91 C). Ibid., n. 4 (PL 10, 78 A). Lib. 1, n. 17 (PL 10,37 C).

6 Lib. III, n. 23 (PL 10,92 A). 7 Ioan. 14, 10-11. 8 Lib. III, n. 8 (PL 10,80 A-B).

9 Num. 39 (PL 10, 232 C-233 A); verba "per naturae unitam similitudinem s, ex n. 38 (ibid., 231 C).

4. Ex eodem etiam sensu intelligitur Spiritus Sanctus esse in utroque et singula personarum in singulis, quia scilicet in singulis est eadem pie nitudo divinitatis et unita similitudo naturae. Quia non est maior natura divina in aliqua harum personarum, sed unius et indifferentis naturae sunt hae tres personae. Ideoque altera in aitera esse dicitur, ut praedic tum est.

5. Unde Ambrosius 1, praedictorum Verborum sententiam nobis aperiens, super Epistolam secundam ad Corinthios ait: "(Per hoc intelligitur Pater esse in Filio et Filius in Patre, quia una est eorum sub stantia: ibi est enim unitas, ubi nulia est diversitas". Ecce tribus illustrium virorum testimoniis, scilicet Augustini, Hilarii atque Ambros ii, in idem concurrentibus, revelatione Spiritus Sancti in eis ioquentis, pie credere volentibus ostenditur (tamen quasi per speculum et in aenigmate qualiter accipiendum sit, cum dicitur Pater in Filio esse, vel Filius in Patre, Vel Spiritus Sanctus in utroque.

6. Ad Id quod coeperat redit, ut ostendat scilicet quod magnltudine allus non superat alium. Sed iam nunc ad propositum redeamus coepto que insistamus, ostendentes quod magnitudine nuila trium personarum aliam superat, quia nulia maior allis, nec maius aliquid sunt duae quam una nec tres quam duae; "nec 3 maior Deus quam singuli eorum, quia singulus iliorum perfectus est, nec est quo crescat illa perfectio".

Caput 5-6 (76-77).

1. Quod nulla personarum pars est in Trinitate. Nec est aliqua trium personarum pars Dei, vel divinae essentiae, quia singula harum verus et plenus Deus est et tota et plena divina essentia est; et ideo nulia istarum in Trinitate pars est.

2. Quod tenebat haereticus ponit Augustinus et respondet *. Unde Augustinus in libro II Contra Maximinum Izaereticum 4 sic ait: "Putas Deum Patrem cum Filio et Spiritu Sancto unum Deum esse non

3-4 natura divina trp. BMNWX. 21 illorum] eorum BTVWX. 27 Rubrica om. PRW.

i Id est Ambrosiaster, in II Cor. 5, 19: Deus eraf in Christ o mundum reconcilians sibi (inter opp. Ambrosii, PL 17 [ 297 D; CSEL 81-II 237); totum in Glossa Lomb. in h. 1.

(PL 192, 44 C). 2 Resp. 1 Cor. 13, 12. 3 August., De Trinit., VI, C. 8, n. 9 (PL 42, 930; CCL 50, 238). ‘ Caput 10, n. 1 (PL 42, 764).

Caput 5-6: Cf. Hugo, De sacram., 11, 1, 4 (PL 176, 376 D-377 B); et Lomb., Glossa in 1 Cor., 8, 4 (PL 191, 1603 A-C).

posse: times enim ne Pater sit pars unius Dei qui constet ex tribus. Noli hoc timere: nulla enim fit partium in deitatis unitate divisio. Unus est Deus Pater et Filius et Spiritus Sanctus, id est ipsa Trinitas unus est Deus". — "Ergo 1, inquis, Deus Pater est pars Dei. Absit Tres enim personae sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus; et hi tres, quia unius 5 substantiae sunt, unum sunt, et sumnie unum sunt, ubi nulla naturarum, nulla est diversitas voluntatum. Si enim natura unum essent, et con sensione non essent, non summe unum essent; si vero natura dispares essent, unum non essent. Hi ergo tres, qui unum sunt propter ineffabilem coniunctionem deitatis qua ineffabiliter copulantur, unus Deus est. Pars ergo Trinitatis esse non potest quicumque unus in tribus. In Trinitate igitur quae Deus est, et Pater Deus est, et Filius Deus est, et Spiritus Sanctus Deus est; et simul hi tres unus Deus. Nec huius Trinitatis tertia pars est unus; nec maius aliquid duo quam unus est ibi, nec maius ah quid sunt omnes quam singuhi, quia spiritualis, non corporahis est magnitudo. Qui potest capere, capiat 2; qui autem non potest, credat, et oret ut quod credit intelligat. Verum est enim quod per Prophetam dicitur 3: Nisi credideritis, non intel". His verbis aperte ostendit indifferentem magnitudinem trium personarum.

3. Argunientatio Augustini contra haereticum qua ostendit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum non esse partes in Trinitate. Item in eodem 4: "Tu nempe dixisti unum Deum non ex partibus esse compositum, et hoc de Patre vis intehiigi. Ille, inquis, virtus est ingenita simplex. Et tamen in hac simplici virtute multa videris commemorare, cum dicis: Deus Deum genuit, bonus bonum genuit, sapiens sapientem, clemens clementem, potens potentem. Numquid ergo bonitas et sapientia et clementia et potentia partes sunt unius virtutis, quam simphicem esse dixisti? Si dixeris: partes sunt, simplex ergo virtus ex partibus constat; et simpiex ista vir tus, te definiente, unus est Deus: ergo Deum ex partibus compositum esse dicis. Non dico, inquis. Non sunt ergo partes. Si ergo in una persona Patris et ilia invenis quae plura videntur, et partes non invenis quia una virtus simplex est, quanto magis Pater et Filius et Spiritus Sanctus et propter individuam deitatem unus Deus, et propter uniuscuiusque pro prietatem tres personae sunt, et propter singulorum perfectionem partes

7 Si] quare tres persone dicantur summe unum rubrica praem. NX ex elencho capit. Hic

revera inciperet Caput S (seu 77). 15 spiritualis] spiritalis OPR. 29 compositum esse

trp. LNW. 33 Deus] est add. MNRWX (Aug.).

1 Ibid., n. 2 (PL 42, 765). 2 Matth. 19, 12. 3 Isai. 7, 9, iuxta Septua

ginta; in Vulgata: non permanebitis. 4 August., ibid., n. 3 (PL 42, 765s).

unius Dei non sunt ? Virtus est Pater, virtus est Filius, virtus est Spi ritus Sanctus. Hoc verum dicis; sed quod virtutem de virtute genitam et virtutem de virtute procedentem non vis eandem habere naturam, hoc falsum dicis, hoc contra fidem rectam et catholicam dicis". His verbis aperte docetur quod tres illae personae non sunt partes Dei vel divinae essentiae, nullaque earum Trinitatis pars dicenda est, nec una maior aliis.

Caput 7 (78).

1. Cum dicimus tres personas esse unam essentiam, nec ut genus de speclebus, nec ut speciem de Indivlduls praedicamus, quia non est essentia genus et personae species, vel essentia species et personae individua. Hic adiciendum est quod tanta est aequalitas trium personarum atque indiffe rens magnitudo quod, cum dicamus tres personas unam esse essentiam vel substantiam, neque ut genus de speciebus, neque ut speciem de mdi viduis praedicamus; non enim essentia divina genus est et tres personae species, vel essentia divina species et tres personae individua.

2. Prius probat quod non illud dicitur ut genus de speciebus *. Quod Augustinus rationibus probabilibus atque irrefragabilibus aperte de monstrat in libro VII De Trinitate 1 ita dicens: "Si essentia genus est, species autem persona, ut nonnulli sentiunt, oportet appellari tres sub stantias, ut appellantur tres personae; sicut cum sit animal genus et equus species, appellantur tres equi, iidemque tria animalia. Non enim species ibi pluraliter dicitur et genus singulariter, ut si diceretur: tres equi sunt unum animal; sed sicut tres equi speciali nomine, ita tria animalia nomine generali dicuntur". Cum ergo tres personas unam fateamur esse essentiam, non tres essentias, cum tres equi tria animalia dicantur, non unum, patet nomine essentiae non significari genus, nec nomine personae peciem.

3. Hic probat quod non dicitur ut species de Individuis. "Si 2 vero dicunt nomine personae non speciem significari, sed aliquid singulare

13 speciem] species BLOPWX. 17 rationibus probab. trp. LOPR. 24 nomine gerierali trp. LNv.

1 Caput 6, n. 11 (PL 42, 943; CCL 50, 262s). 2 August., ibid. (PL 42, 943s; CCL 50, 263).

Caput 7, num. 1: Partim verbotenus in P. Abael, Theol. "Scholarium s, II, (PL 178, 1057 D), ubi vuit Augustino attribuere verba cum dicamus... praedicamus" (lin. 12-14); quae summatim revera inveniuntur in De Trinitate, VII, c. 4, n. 8 (PL 42, 941; CCL 50, 257s); ita etiam Hugo, De sacram., 11, 1, 4 (PL 176, 377 D).

atque individuum, et nomine essentiae speciem intelligi: ut persona non dicatur sicut ‘homo’, sed quomodo dicitur ‘hic homo’, velut Abraham, Isaac et Iacob, vel quis alius qui etiam digito praesens demonstrari possit: sic quoque illos eadem ratio confutabit. Sicut enim dicuntur Abraham, Isaac et Iacob tria individua, ita tres hommes et tria animalia. Cur ergo Pater et Filius et Spiritus Sanctus, si secundum genus et speciem et individuum ista disserimus, non ita dicuntur tres essentiae ut tres per sonae ?

4. Alio modo probat Idem. AIio quoque modo idem probat Augustinus 1, scilicet quod essentia divina non est genus nec personae species, vel essentia non est species nec personae individua. "Una, inquit, essentia non habet species, sicut unum animal non habet species; Pater ergo et Filius et Spiritus Sanctus non sunt tres species unius essentiae: divina ergo essentia genus non est. Sed nec species est essentia divina et personae individua, sicut homo species est, individua autem Abraham, is Isaac et lacob: si enim essentia species est ut homo, sicut non dicitur unus homo esse Abraham, Isaac et Iacob, ita non dicetur una essentia esse tres personae. Non itaque secundum genus et species ista dicimus".

Caput 8 (79).

Nec secundum materialem causam dicuntur tres personae una essentia. Notandum etiam quod essentia divina non est materia trium persona rum, ut Augustinus in eodem 2 docet: "tamquam secundum com munem eandemque materiam tres personae dicantur esse una essentia, sicut ex eodem auro si fierent tres statuae, diceremus tres statuas unum aurum. Non autem sic Trinitatem, id est tres personas, dicimus unam essentiam et unum Deum, tamquam ex una materia tria quaedam sub sistant. In statuis enim aequalibus plus auri est tres simul quam singulae, et minus auri est una quam duae. In illa vero essentia Trinitatis nullo modo ita est". Non ergo secundum materialem causam tres personas unam dicimus esse essentiam, sicut tres statuae dicuntur unum aurum.

4 ratio] ratione OPX.

1 De Trinit., VII, c. 6, n. 11 (PL 42, 944; CCL 50, 263s). 2 Ibid (PL 42, 944s; CCL 50, 264).

Caput 8: Cf. P. Abael., Theologia "Scholarium", 11, (PL 178, 1073 D).

Caput 9 (80).

1. Nec Ita dicuntur tres personae una essentia ut tres hommes una natura vel unius naturae. His quoque addendum est quod tres personas

non ita dicimus esse unam essentiam, ut Augustinus in eodem 1 ait, vel unius essentiae, "sicut dicimus aliquos tres hommes eiusdem sexus et eiusdem temperationis corporis eiusdemque animi unam esse naturam vel unius naturae. Nam in his rebus non tantum est unus homo quantum tres hommes simul, et plus aliquid sunt hommes duo quam unus homo, sicut et in statuis esse diximus. At in Deo non ita est: non enim maior essentia est Pater et Filius simul quam solus Pater vel solus Filius, sed tres simul illae personae aequales sunt singulis".

2. Ex praemissis 2 patet quod tres personae dicuntur divina essentia nec secundum materialem causam, ut tres statuae unum aurum; nec secundum complexionis similitudinem, ut tres hommes unius naturae; nec ut genus praedicatur de speciebus vel ut species de individuis, id est continens de contentis, maius de minoribus.

3. Quae videntur adversa praedictls. His autem videntur adversari quae quidam sacrae Scripturae tractatores catholici in suis scriptis tradi derunt, in quibus significare videntur quod essentia divina sit quoddâm commune et universale velut species, tres vero personae sint tria parti cularia, tria individua numero differentia. — Unde Ioanne D a m a c e n u s, inter Graecorum doctores magnus, in libro quem de Trinitate scripsit 3, quem et Papa E u g e n i u transferri fecit: "Communia et universalia praedicantur de subiectis sibi ipsis particularibus. Commune

3 vel unius naturae om. OP. addendumj adiciendum OP. 19 quoddam] quid

dam MN. 20 sint] sunt OPT, om. M.

1 De Trinit., VII, c. 6, n. Il (PL 42, 944s; CCL 50, 263, 265). 2 Summa haec est

num. 1 et Caput 7-8. 3 De fide ortliodoxa, III, c. 6 (PG 94, 1002 C); versio Burgundionis, e. 50, n. 1 (ed. E. Buytaert, p. 186). Quae de Eugenio III (" 1153) hic refert Magister, leguntur in titulo quem suae praemisit transiationi ipsemet Burgundio: "lohannis presbyteri Dama sceni qui Mansur Liber incipit, in quo est traditio certa orthodoxae fidei, capitulis divisa cen tum, a Burgundione iudice, cive Pisano, de graeco in latinum Domino tertio Eugenio beatae memoriae Papa transiatus (ed. cit., p. Il).

Caput 9, num 3: Quamvis omnibus notum sit, hic addi lubet commentum Gtossae ohm Pictaviensi attributae: "A hibro isto [ est De fide orthodoxa] sumpsit Magister hanc auctori tatem dum Romae esset (b 43c; n 14a; p 53v). De quo itinere Lombardi cf. Ign. Brady, Peter Lombard: Canon o! Notre-Dame, in Reck. de Théol. anc. et méd. 32 (1965) 29Iss.

igitur substantia est, particulare vero hypostasis, id est persona. Parti culare autem dicitur non quoniam partem naturae habet, sed particulare numero, ut atomum, id est individuum. (Diligenter attende !*) Numero enim, et non natura, differre dicuntur hypostases". — Item in eodem 1: "Substantia significat communem et circurnplectivam speciem homoi5 deon, id est similium specie, hypostaseon, id est personarum, ut puta Deus, homo; hypostasis autem individuum demonstrat, scilicet Patrem, Filium, Spiritum Sanctum, Petrum, Paulum" et huiusmodi. — Ecce aperte dicit substantiam esse universale, hypostasim vero particulare; et quod Deus est species ut homo, et quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt individua sicut Petrus, Paulus, et quod numero differunt. Quae praemissae sententiae Augustini penitus contradicere videntur. Quid ergo dicernus ad haec?

4. Verba Augustini tenenda dieu *. Hoc utique dicere possumus atque debemus, quod ea quae Augustinus tradidit superius, sine omni haesitatione tenenda sunt.

5. Quod sane possunt intelligi quae oannes dicit, et quomodo ostendit. Haec autem quae hic dicuntur, licet in sermonis superficie aliquid a fide alienum resonare videantur, sane tamen intelligi queunt, piumque lectoreni ac intellectorem plurimum efflagitant. In quorum explanatione mallem silens alios audire, quam loquendo malevolis detrahendi occasio nem praestare.

6. Ex quo intellecto dixerit quod substantia Del sit species vel uni versale et personae lndivldua*. Videtur tamen mihi ita posse accipi: Cum ait ‘substantia est commune et hypostasis est particulare’, non ita haec 2 accepit, cum de Deo dicantur, ut accipiuntur in phiiosophica disciplina; sed per similitudinem eorum quae a philosophis dicuntur locutus est: ut sicut ibi commune vel universale dicitur, quod praedicatur de pluribus, particulare vero vel individuum, quod de uno solo, ita hic essentia divina dicta est universale quia de omnibus personis simul et de singulis separatim dicitur, particulare vero singula quaelibet personarum quia nec de aliis communiter, nec de aliqua aliarum singulariter praedicatur. Propter similitudinem ergo praedicationis substantiam dixit universale, et personas particularia vel individua. — Propter hoc idem etiam eandem divinam essentiam dixit esse ‘speciem communem et circuniplectivarn similiuni

3 Diligenter attende om. LMNRVW. 26 accepit] accipit MNR. 31 vero om. BOP, add. interi.".

1 Caput 4 (P0 94, 998 A); versio Burgundionis, e. 48, n. 1 (ed. Buytaert, p. 180).

specie personarum’: quia sicut haec species ‘homo’ de suis praedicatur individuis, velut de Petro et Paulo et aliis, nec ista specie differunt sed conveniunt, ita Deus de tribus praedicatur personis, quae in divinitate non differunt, sed per omnia conveniunt. Hanc ergo similitudinem inter res sempiternas et res temporales perpendens Ioannes, universalitatis et particularitatis nomina, quae rebus temporalibus proprie conveniunt, ad res aeternas transtulit. Augustinus vero, maiorem videns dissi militudinem quam similitudinem inter res praedictas, ab excellentia Trinitatis praedicta nomina removit.

Caput 10 (81).

1. Ex quo sensu dixerit personas differre numero. Quod autem Ioanne dicit, ‘hypostases differre numero, non natura’, in eo quod ‘non differre natura’ ait, verissime et sine ullo scrupulo loquitur; quod vero dicit, ‘differre numero’, cavendum est quomodo intelligatur. Diversis enim modis dicuntur aliqua differre numero.

2. Quibus modis dicatur differre numero, et secundum quem modum possit convenire personis. Dicuntur enim aliqua differre numero, quando ita differunt ut hoc non sit illud, nec aliquid quod illud est vel in ipso est, qualiter differunt Socrates et Plato et huiusmodi, quae apud philosophos dicuntur individua vel particularia; iuxta quem modum non pos sunt dici tres personae differre numero. — Dicuntur quoque differre numero, quae in enumeratione sive computatione non sibi adiunguntur, sed a se invicem discernuntur, ut cum de aliquibus rebus loquentes di cimus: una, duae, tres; et secundum hunc modum forte dixit Ioanne hypostases, id est personas, differre numero. Possumus enim dicere: Pater est unus, et Pater et Filius sunt duo, et Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres; et item: Haec persona est una, et haec et illa sunt duae, et haec et illa et alia sunt tres. Convenientius tamen tres illae personae proprietatibus tantum distingui dicuntur; de quarum distinctione secundum proprietates in sequenti tractabituri.

3. Nunc vero ad inceptum redeamus, quae dicta sunt repetentes, ut "saepius 2 versando familiarius innotescant".

13 uIlo om. MNRVW. 22 enumeratione] numeratione BOP, corr. ex numerat". 23 a] ad OPRW.

1 In Dist. 26. 2 August., De Trinit., VIII, n. 1 (PL 42, 947; CCL 50, 268).

Caput 10: Fons videtur esse P. Abael., Theologia christiana, III (PL 178, 1250 D); cf. etiam Theol. Scholarium", II, 10; necnon et Sic et non, c. 8 (PL 178, 1057s; 1359-1364).

Caput 11 (82).

1. Quod una persona non est malor alla nec tres simul quam una, et hoc ratione ostendit catholica. Sciendum est igitur "tantam aequalitatem esse in Trinitate, ut ait Augustinus in VIII libro De Trinitate 1, ut non solum Pater non sit maior quam Filius, sed nec Pater et Filius 5 simul maius aliquid sint quam Spiritus Sanctus, aut quaelibet persona minus aliquid sit quam ipsa Trinitas". — Quod autem ita sit, aliquo modo, si fieri potest, demonstrandum est. "(Quantum ergo ipse Creator adiuvat, attendamus, inquit Augustinus in eodem 2, quomodo in hac Trinitate duae vel tres personae non sunt maius aliquid quam una earum".

2. Ratione subtilissima utitur ad ostendendum quod ita sit. "Quod 3 ibi magnum dicitur, aliunde magnum non est quam eo quod vere est, quia ibi magnitudo ipsa veritas est, et veritas essentia; non ergo ibi maius est, quod venus non est. Non autem verjus est Pater et Filius simul, quam Pater solus vel Fjlius; non igitur maius aliquid utrumque simul quam singulus eorum. Et quja aeque vere est etiam Spiritus Sanctus, ideo Pater et Filius simul non sunt aliquid maius quam ipse, quia nec verjus sunt".

3. Item aliter probat idem *. Item: "In essentia veritatis, hoc est verum esse quod est esse, et hoc est esse quod est magnum esse; hoc est ergo magnum esse quod verum esse. Quod igitur ibi aeque verum est, et aeque magnum est; quod ergo ibi plus veritatis non habet, non habet plus magnitudinis. Plus autem veritatis non habet, quod venus non est; non est autem venus una persona alia, vel duae quam una, vel tres simul quam singula; non ergo plus veritatjs habet una quam alia, vel tres simul quam singula. Sic ergo et ipsa Trinitas non est maius aliquid quam unaquaeque ibi persona, sed tam magnum quam singula. Non enim jbi major est, quae verior non est, ubi ipsa veritas est magnitudo". — Ecce modo convenienti et ratione catholica ostensum est quomodo indifferens sjt magnitudo trium personarum, quia nec una maior est alia, nec duae una, nec tres simul maius aliquid quam singula.

3-4 aequalitatem esse trp. NRX. surit] sint BMNTVWX. 19 Rubrica om. NR

WX. 24 persona] quam add. LNRVWX. 26 malus aiiquid trp. OPV.

1 Ibid. 2 Ibid. 3 August., ibid., c. 1, n. 2 (PL 42, 947s; CCL 50, 269).

4 Ibid. (PL 42, 948; CCL 50, 270, 269).

Caput 12 (83).

1. Quod Deus non est dicendus triplex sed trinus. Propterea, cum Deus dicatur trinus, non tamen debet dici triplex; ibi enim non est triplicitas, ubi summa est unitas et indifferens aequalitas. — Unde Augustinus in libro VI De Trinitate 1 ait: "Non quoniam Deus Trinitas est, ideo tri plex putandus est: alioquin minor esset Pater solus, vel Filius solus, quam simul Pater et Filius". "Cum 2 itaque tantus est solus Pater, vel solus Filius, vel solus Spiritus Sanctus, quantus est simul Pater et Filius et Spiritus Sanctus, nullo modo triplex dicendus est Deus. Non enim Pater cum Filio et Spiritu Sancto maior Deus est quam singuli eorum, quia non est quo crescat illa perfectio. Perfectus autem est et Pater et Filius et Spiritus Sanctus, et perfectus Deus singulus eorum; et ideo Trinitas potius quam triplex dici debet".

2. Quod non est ita in rebus corporels ut in Trinltate. "In rebus 3 cor poreis non tantum est una quantum tres simul, et plus sunt duae quam una res. In Trinitate vero summa tantum est una persona quantum tres simul, et tantum sunt duae quantum una. Et in se infinitate sunt", quia non est finis magnitudinis earum 4. Ac per hoc aperitur quod supra dixi mus, scilicet "quomodo 5 et singula sunt in singulis et omnia in singulis, et singula in omnibus et omnia in omnibus, et unum in omnibus est et unum omnia". — Ecce iam ostendimus sufficienter qualiter in Trinitate aliqua persona aliam non superet magnitudine.

1 Caput 7, n. 9 (PL 42, 929; CCL 50, 237). 2 Ibid., c. 8, n. 9 (PL 42, 929s; CCL.50, 238). 3 August., ibid., c. 10, n. 12 (PL 42, 932; CCL 50, 242s). 4 Resp. Ps. 144, 3. 5 August., ibid.

Caput 12: Cf. P. Abael., Theologia Scholarium , 11, (PL 178, 1057 B-D); et Summa sent., 1, 8 (PL 171, 1081 A; 176, 55 A).

DISTINCTIO XX

Caput 1 (84).

1. Ostenso quod aliqua personarum aliam non superat magnitudine, nunc ostendit quod alla non excellit aliam potentia. Nunc ostendere restat quomodo aliqua harum personarum aliam non excellat potentia: ut sicut 5 una et indifferens est magnitudo trium, ita una et indifferens monstretur potentia trium.

2. Sciendum est igitur quia non est potentior Pater Filio, nec Filius vel Pater Spiritu Sancto; nec maiorem potentiam habent duo vel tres simul quam singulus eorum, quia nec plus potest Pater simul et Filius quam solus Spiritus Sanctus; nec hi tres simul plus possunt quam singulus eorum, quia omnipotentiam quam habet Pater, et Filius accepit nascendo, et Spiritus Sanctus procedendo. — Quod Augustinus rationibus et auctoritatibus probabiliter adstruit in libro Contra Maximinum 1, qui dicebat Patrem potentiorem ac meliorem Filio.

Caput 2 (85).

Quod non minus potest Filius quam Pater. "Nihil, inquit 2, Patre minus habet ille qui dicit: Omnia quae habet Pater, mea sunt; nam si minus habet in potestate aliquid quam Pater, non sunt eius omnia quae habet Pater. Sed eius sunt omnia quae habet Pater; tantam igitur habet potestatem quantam Pater". "Aequalis ergo est Patri": "non enim potest qui accepit, inaequalis esse ei qui dedit".

Caput 3 (86).

1. Hic ponit talsam traditionem haeretici*. "Tu 4 autem hoc de poten tia sapis, quod potens sit Filius, sed potentior Pater: ut secundum doctri

22 accepit] accipit LMR.

1 Lib. II, cc. 12-18 (PL 42, 766-787). 2 August., ibid., c. 14, nn. 7 et 9 (PL 42, 775, 776, 774s). Ioannes16, 15. 4 August., ibid., c. 12, n. 1 (PL 42, 766).

Dist. XX: De hac Distinctione verbis Augustini contexta vide Guait. de Mauritania, Epistola ad Petrum Abaelardum, ed. Henr. Ostiender, in Fiorilegium Patristicum XIX, Bonnae 1929, 34-40, et eius De Trinit., e. 5 (PL 209, 579 C-581 A); necnon et L. Ott, Untersuchungen zur theol. Brie fliteratur, 254-266.

nam vestram potens potentem potuerit gignere, et non omnipotens omni potentem. Habet ergo Pater omnipotentiam, quam non habet Filius; et si hoc est, falsum est quod ait Filius 1: Omnia quae habet Pater, mea sunt".

2. Hoc verum atebatur haeretlcus, ex quo progredlebatur ad talsa. "Sed 2, inquis, Pater a nemine potentiam accepit, Filius autem a Patre.

Fatemur et nos Filium accepisse potentiam ab illo de quo natus est potens, Patri vero potentiam nullus dedit, quia nullus eum genuit. Gignendo enim dedit Pater potentiam Filio, sicut omnia quae habet in substantia sua, gignendo dedit ei quem genuit de substantia". 3. Quaestio Augustini quae arctat haereticum. "Sed 3 quaeritur utrum tantam, quanta ipsi est, potentiam Pater Filio dederit, an minorem. Si tantam, non solum potentem, sed etiam omnipotentem genuisse omni potens intelligitur; si vero minorem, quomodo omnia quae habet Pater Filii sunt ? Si Patris omnipotentia Filii non est, non omnia procul dubio is quae habet Pater Filii sunt". At omnia Filii sunt; omnipotentia ergo Patris etiam Filii est; non est ergo Pater potentior Filio.

4. Aliter probat Filium aequalem Patri. Item, alio modo probat Filium aequalem Patri contra M a x i m i n u m, ita dicens: "Tu dicis quod Pater genuit Filium minorem se ipso, in quo et Patri derogas, qui, 5 Filium unicum minorem genuit, aut non potuit, aut non voluit gignere aequalem". "Si 5 autem dicis quia non voluit, eum invidum esse dixisti; si autem non potuit, ubi est omnipotentia Dei Patris ?"

5. Si Pater non potuit vel noluit gignere aequalem Filium, Infirmus vel Invidus invenitur *. "Prorsus 6 ad hunc articulum res colligitur: ut Deus Pater aequalem sibi gignere Filium aut non potuerit, aut noluerit. Si non potuit, infirmus; si noluit, invidus invenitur. Sed utrumque hoc fa! sum est; Patri igitur Filius verus aequalis est". Genuit ergo Pater sibi aequalem Filium, et ab utroque procedit utrique aequalis Spiritus Sanc tus. Si enim formam suam, ait Augustinus contra eundem 7, Pater in unico Filio plenam gignere potuit, nec tamen plenam genuit, sed minorem, cogimini Patrem invidum dicere". Plenum ergo Deum et aequalem genuit sibi Filium.

6. Per simile ostendit quod non minorem Pater genuit Fillum. Hoc auteni per similitudinem humanam ita esse demonstrat, inquiens 8: "Homo

1 potuerit] potuit PRT. 16 etiam] et MOP. 23-24 Rubrica om. PRW. 29 suam

ut add. BMNTVW. 32 genuit sibi OPT, trp. alii. 33 genuit Filium OPT, trp. alii.

1 Ioan. 16, 15. 2 August., ibid. (PL 42, 767). 3 August., ibid. Lib. II, c. 19, n. 4 (PL 42, 787). 5 August., ibid., c. 7 (PL 42, 762). 6 August., ibid. 7 Ibid., c. 15, n. 1 (PL 42, 777). 8 Ibid., c. 18, n. 3 (PL 42, 786).

pater, si potuisset, aequalem filium genuisset. Quis ergo audeat dicere quod hoc Omnipotens non potuit? Addo etiam quia, si posset homo, maiorem melioremque se ipso gigneret filium; sed maius vel melius Deo, quidquam esse non potest *. "Deus 1 ergo cur non aequalem, ut ais, genuit Filium, cui nec anni necessarii fuerunt per quos adimpleretur 5 aequalitas, nec omnipotentia defuit ? An forte noluit ? Ergo, quod absit, invidit. Sed non invidit; aequalem igitur genuit". "Credamus 2 ergo ei Filium esse aequalem".

7. Opinionem haeretici ponit ut destruat. "Sed 3 forte dices: Eo ipso major est Pater Filio, quia de nullo genitus, genuit tamen aequalem. Ad quod cito respondebo: Immo, ideo non est major Pater Filio, quia aequalem genuit. Originis enim quaestio est ista: quis de quo sit; aequa litatis autem: qualis aut quantus sit". Quod est djcere: Ad originem pertinet quaestio qua quaeritur quis de quo sit; ad aequalitatem vero illa qua quaeritur qualis aut quantus quis sjt. Nec 4 cum dicitur Filius a Patre genitus, ostenditur "inaequalitas substantiae, sed ordo naturae: BOB quo alter prior esset altero, sed quo alter est ex altero". Non ergo secundum hoc quod Pater genuit et Filius genitus est vel Spiritus Sanctus ab utroque procedit, aequalitas vel inaequalitas ibj exsistit, quia non secundum hoc alia persona alii aequalis vel inaequalis dicitur.

8. Ecce "aequalitas 5 Trinitatis et una eademque substantia, quan tum breviter potuimus, demonstrata est" in superioribus 6, qualiter scilicet aliqua trium personarum quamiibet aliam nec aeternitate, nec magnitudine, nec potentia excellat.

DISTINCTIO XXI

Caput 1 (87).

1. Quaerltur quomodo possit dici: solus Pater vel solus Filius vel solus Spiritus Sanctus, cum sint inseparabiles. Hic oritur quaestio trahens origi nem ex praedictis. Dictum est enim supra 7 quod tantus est solus Pater, 11 major Pater trp. MWX. 17 quo quod LNRW.

1 Ibid., c. 15, n. 5 (PL 42, 780). 2 Ibid., c. 18, n. 3 (PL 42, 786). 3 August., ibid. (PL 42, 786). 4 August., ibid., c. 14, n. 8 (PL 42, 775). 5 August., De Trinit., VI, c. 9, n. (PL 42, 931; CCL 50, 240). 6 De aequalitate in aeternitate: Dist. 9 (pp. 103-1 10); in magnitudine: Dist. 19 (pp. 159-171); in potentia: in hac praesenti Distinctione. 7 Dist. 19, e. 12, n. 1 (p. 171).

vel solus Filius, vel solus Spiritus Sanctus, quantum simul illi tres, et quod duae vel tres personae simul non sunt maius aliquid quam una sola. Ideo quaerit Augustinus in VI libro De Trinitate 1 "quomodo haec sane dici possint, cum nec Pater sit solus, nec Filius, nec Spiritus Sanctus, sed semper et inseparabiliter et Filius cum Patre, et Pater cum Filio, et Spi ritus Sanctus cum utroque: inseparabiles enim sunt hae tres personae".

2. Responsio Augustinl *. Ad quod ita respondet Augustinus in eodem 2: "Solum Patrem dicimus, non quia separatur a Filio" vel Spi ritu Sancto, sed hoc dicentes significamus quia "illi simul cum eo non sunt Pater". Solus enim Pater pater est: quod non dicitur quia ipse sit solus, id est sine Filio vel Spiritu Sancto, sed per hoc Filius et Spiritus Sanctus a paternitatis consortio excluduntur. Ita et cum dicitur: solus Filius filius est, vel solus Spiritus Sanctus spiritus sanctus est, non divi ditur Filius a Patre vel Spiritus Sanctus ab utroque, sed a consortio filialis proprietatis exciuduntur Pat et Spiritus Sanctus, et a consortio processibilis proprietatis Pater et Filius. — Cum ergo dicitur: ‘tantus est solus Pater quantum simul illi tres’, per hoc quod dicitur ‘solus’ non separatur Pater ab aliis; sed hic est sensus: Solus Pater, id est Pater, qui ita pater est quod nec Filius nec Spiritus Sanctus, tantus est etc. Similiter intellige cum dicitur ‘solus Filius’ vel ‘solus Spiritus Sanctus’. "Solus ergo Pater dicitur, ut ait Augustinus in eodem 3, quia nonnisi ipse ibi pater est"; et ‘solus Filius’, quia nonnisi ipse ibi filius est; et ‘solus Spiritus Sanctus’, quia nonnisi ipse ibi spiritus sanctus est.

Caput 2 (88).

1. Utrum possit dici: solus Pater est Deus, solus Fillus est Deus, solus Spiritus Sanctus est Deus, vel Pater est solus Deus, Filius est solus Deus, Spiritus Sanctus est solus Deus. Post haec quaeritur utrum sicut dicitur: solus Pater est pater, vel solus Filius est filius, ita possit dici: solus Pater est Deus, vel solus Filius est Deus, ita et de Spiritu Sancto; aut Pater est ao solus Deus, Filius est solus Deus. — Ad quod dicimus quia Pater et Filius et Spiritus Sanctus dicitur et est unus Deus, et haec Trinitas simul proprie dicitur esse solus Deus, sicut solus sapiens, solus potens; sed non

2 sola] persona OP. 4 possint] possunt BNOP, quod corr. 0. 5 et om. BOPX. 7 Rubrica om. RW. Augustini om. MTX.

1 Caput 7, n. 9 (PL 42, 929; CCL 50, 237s). 2 Ibid. (PL 42, 929; CCL 50, 238).

3 Caput 9, n. (PL 42, 930; CCL 50, 239).

videtur debere dici a nobis, verbis nostris utentibus, nisi ubi sermo auctoritatis occurrit: ‘solus Pater est Deus’ vel ‘Pater est solus Deus’. Ita de Filio et Spiritu Sancto dicimus.

2. Quod non dicitur: solus Pater est Dens *. Unde Augustinus in VI libro De Trinitate 1 ait: "Quoniam ostendimus quomodo possit 5 dici ‘solus Pater’ vel ‘solus Filius’, consideranda est ilia sententia, qua dicitur non esse solum Patrem Deum verum solum, sed Patrem et Filium et Spiritum Sanctum". Ecce habes quia non solus Pater dicendus est esse solus verus Deus.

3. Quod Pater non est soins Deus, sed Trinitas *. Item in eodem 2: "Si quis interroget: Pater solus utrum sit Deus, quomodo respondebimus non esse ? Nisi forte ita dicamus, esse quidem Patrem Deum, sed non eum esse solum Deum; esse autem solum Deum dicamus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum". Ecce et hic habes quia Pater non debet dici ‘solus Deus’.

4. Atque hic ‘solum’ in parte subiecti tantum accipere q u i d a m volunt; in parte vero praedicati si sit, concedunt quod Pater est solus Deus. — Sed ex verbis Augustini videtur ostendi quod proprie ‘solus Deus’ dici debeat tota Trinitas. Et haec Trinitas, ut ait Augustinus Contra Maxiniinum 3, intelligitur, cum Apostolus dicit: Beatus et solus potens; et ibi: Sou sapienti Deo; et ibi 6: Invisibili soli Deo. Non

enim haec de solo Patre accipienda sunt, ut contendebat M a X m i n u et alii haeretici, sed de Trinitate, sicut et illud: Solus habet immortalita tem; quia "secundum 8 rectam fidem ipsa Trinitas est unus solus Deus, beatus, potens", sapiens, invisibilis. Unde Augustinus in eodem: "Cum unus Deus sit Trinitas, haec sit nobis solutio quaestionis: ut intel ligamus solum Deum sapientem, solum potentem, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, qui est unu et solus Deus".

5. Augustinus, ad Maximinum 10: "Non ergo Pater solus nec solus Filius nec solus Spiritus Sanctus Deus est, sed ipsa Trinitas unus solus Deus est".

3 et] de add. LRW. 4 Rubrica om. MRW. 5 VI] septimo LNOP. 10 Ru

brica om. MRW. 29-30 Augustinus... est LNW, om. alii codd. Vide notam infra.

1 Caput 0, n. (PL 42, 030; CCL 50, 239). 2 Ibid. 3 Lib. 11, cc. Il-13

(PL 42, 766-770). Cf. etiam De TriniL, 1, c. 6, nn. 10-11 (PL 42, 826; CCL 50, 39s).

4 1 Tim. 6, 15. 5 Rom. 16, 27. 6 1 Tim. 1, 17. 7 1 Tim. 6, 16. August., Contra Maximinum, II, c. 12, n. 2 (PL 42, 768). Ibid., c. 13, n. 1 (PL 42, 769), quoad sensum. Ibid. (PL 42, 769).

Num. 4: Cf. Lombard., Glossa in 1 Tim. 1, 17 (PL 192, 333 D) et in Rom. 16, 27 (PL

191, 1531 D-1532 A). — Num. 5: Utrum ipse Magister hanc glossam apposuerit an quidam

Caput 3 (89).

1. Quomodo Trinitas dicatur solus Deus, cum Ipsa sit cum spiritibus et animabus sanctis. Sed iterum quaeritur quomodo ipsam Trinitatem dicimus ‘solum Deum’, cum sit cum spiritibus et animabus sanctis. — Ad quod respondet Augustinus in VI libro De Trinitate 1, ita dicens: "Trinitatem dicimus Deum solum, quamvis semper sit cum spiritibus et animabus sanctis; sed ‘solum’ dicimus, quia non aliud quam ipsa Trinitas Deus est. Non enim illi cum illa Deus sunt", vel aliqua alia; sed ipsa Trinitas tantum, non illi vel alia, Deus est.

2. Etsi de Patre solo praedlcta dicerentur, non tamen exciuderetur Filius et Spiritus Sanctus. "Verumtamen, ut ait Augustinu 2, etsi de sola Patre praedicta dicerentur, non inde exciuderetur Filius vel Spin tus Sanctus, quia hi tres unum sunt 3. Sicut in Apocalypsi de Filio legitur 4 quod habet nomen scriptum, quod nemo scit nisi ipse; non inde separatur’ Pater vel Spiritus Sanctus. Et cum dicitur: Nemo novit Patrem nisi Filius, non inde separatur Pater et Spiritus Sanctus, quia inseparabiles sunt". — Aliquando etiam nominantur Pater et Filius, et tacetur Spiritus Sanctus; sicut Veritas ad Patrem loquens ait 6: Ut cognoscant te et quem misisti, lesum Christum, esse unum verum Deum. "Cur ergo, inquit A ug u " j u 7, tacuit de Spiritu Sancto ? Quia consequens est, ut ubi cum4ue nominatur unus, sicut Pater et Filius tanta pace uni adhaerens, intelligatur etiam ipsa Pax, quamvis non commemoretur". Uno ergo istorum nominato, etiam reliqui intelliguntur; quod in pluribus Scrip turae locis occurrit.

12 inde] tamen LMWX. 14 non] tamen add. TVW. 18 sicut] ut LMNRX.

1 Caput 7, n. 9 (PL 42, 929; CCL 50, 238). 2 Contra Maximinum, II, C. 13, n. 1

(PL 42, 769). Cf. Glossa ipsius Lombardi in Rom. 16, 25-27 (PL 191, 1532 A). 3 1 Ioan.

5, 7. 4 Apoc. 19, 12. 5 Matth. 11, 27. 6 Ioan. 17, 3: Ut cognoscant te, solum

Deum verum, et quem misisti Jesum Christum. 7 De Trinit. VI, c. 9, n. (PL 42, 930; CCL 50, 239s).

discipulus, nescimus, eo quod de ea Glossa pseudo-Pictaviensis modo boquitur impersonali: Notandum post huius (om. p) libri editionem auctoritatem Augustini quandam (trp. b) hic (trp. p) esse (om. p) scriptam, quae etiam affirmat nôn esse concedendum Patrem esse solum Deum (b 43r; n 14b; p 54a). Codices meliores insuper hanc notam omittunt: quod tamen in se non est argumentum validum; in margine habetur in codd. Paris. Nat. bat., 3017, 3021, 3025, Trecis Civit. 304 (secunda manu), et Vat. Iat. 691 (= W); in tertia columna in codd. Paris. Nat. Iat. 3018, 3024, 3026, 3027 A, 11690.

DISTINCTIO XXII

Caput 1 (90).

1. De nominum differentia quibus utimur loquentes de Deo. Post praedicta disserendum nobis videtur de nominum diversitate, quibus loquentes de Unitate ac Trinitate ineffabili utimur; deinde ostendendum 5 est quibus modis de ea aliquid dicatur.

2. "IIlud igitur praecipue teneamus, quaedam esse nomina distincte ad singulas personas pertinentia, ut ait Augustinus in VIII libro De Trinitate 1, quae de singulis tantum dicuntur personis; quaedam veto unitatem essentiae significantia sunt, quae et de singulis singillatim et de omnibus communiter dicuntur; alia vero sunt, quae transiative ac per similitudinem de Deo dicuntur". — Unde Ambrosius in II libro De Trinitate ait: "Quo purius niteat fides, tripartita videtur derivanda distinctio. Sunt enim nomina quaedam quae evidenter pro prietatem deitatis ostendunt; et sunt quaedam quae perspicuam divinae maiestatis exprimunt veritatem; alia veto sunt quae transiative per siniilitudinem de Deo dicuntur. Proprietatis itaque indicia sunt: generatio, Filius, Verbum et huiusmodi; unitatis vero aeternae: sapientia, virtus, veritas et huiusmodi; similitudinis veto: spiendor, character, speculum et huiusmodi".

Caput 2 (91).

Praemissis addit quaedam esse nomina quae temporailter Deo conve niunt et relative dicuntur. His adiciendum est quaedam etiam nomina esse, ut ait Augustinus in V libro De Trinitate 3, quae ex tempore sunt om. MNX, add. mien. V. 14 quaedam om. BOPX. 16 verltatem codd., unitatem Ambr.

1 Num. 1 (PL 42, 947; CCL 50, 268); sed v. potius lib. V, cc. 8-16 (PL 42, 916-924; CCL 50, 215-227). 2 Id est De ficte, prologus, n. 2 (PL 16 [ 559 D-560 C; CSEL

78, 58). 3 Caput 16, n. 17 (PL 42, 922ss; CCL 50, 224ss).

Caput 1-2: Cf. P. Abael., Theologia christiana, 111, et Theologia "Scholarium o, 1,6 (PL 178, 1230 B, 988 C); Summa sent., 1, (PL 171, 1082 D.1085 A; 176, 56 D-58 D); vide etiam Roland., Sent., 43-47.

Deo conveniunt et relative ad creaturam dicuntur; quorum quaedam de omnibus dicuntur personis, ut dominus, creator, refugium; quaedam autem non de omnibus, ut donatus, datus, missus.

Caput 3 (92).

De hoc nomine, trinitas, addit. Praeterea est unum nomen quod de nulla persona singillatim dicitur, sed de omnibus simul, id est trinitas; quod non dicitur secundum substantiam, sed quasi collectivum plurali tatem designat personarum.

Caput 4 (93).

De aliis nominibus quae temporaliter Deo congruunt et non relative dicuntur. Sunt etiam quaedam nomina quae ex tempore Deo conveniunt nec relative dicuntur, ut incarnatus, humanatus et huiusmodi. — Ecce sex nominum differentias assignavimus quibus utimur loquentes de Deo; de quibus singulis agendum est.

Caput 5 (94).

1. Quod Illa nomina quae ad singulas proprie pertinent personas, relative prôprie dicuntur; ea vero quae unitatem essentiae significant, ad se dicuntur, et de singulis et de omnibus communlter dicuntur personis, et singulariter, non pluraliter, in summa accipiuntur. Sciendum est igitur quod illa quae proprie ad singulas pertinent personas, relative ad invicem dicuntur, sicut Pater et Filius, et utriusque donum, Spiritus Sanctus; ea vero quae unitatem essentiae significant, ad se dicuntur. Et quae ad se dicuntur, substantialiter utique dicuntur, et de omnibus communiter et de singulis singillatim dicuntur personis, et singulariter, non pluraliter accipiuntur in summa, ut Deus, bonus, potens, magnus et huiusmodi.

Quae autem relative dicuntur, substantialiter non dicuntur.

2. Unde Augustinus in V libro De Trinitate ita ait: "Quid quid ad se dicitur, praestantissima illa et divina sublimitas substantialiter

1 Caput 8, n. 9 (PL 42, 916s; CCL 50, 215s).

Caput 3: Verbatim de Summa sent., 1,9 (PL 171, 1082 C-D; 176,56 C); ciii fons erat Oualt. de Mauritania, De Trinit., c. 8 (PL 209, 584 C); bac de re cf. L. Ott, Die Trinikitslelzre..., in

Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 167s.

Caput 5: Cf. Summa sent., 1, 9 (PL 171, 1081 B-1082 C; 176, 55 8-56 C).

dicitur; quod autem ad aliquid dicitur, non substantialiter, sed relative dicitur. Tantaque vis est eiusdem substantiae in Patre et Filio et Spiritu Sancto, ut quidquid de singulis ad se ipsos dicitur, non pluraliter in summa, sed singulariter accipiatur. Dicimus enim: Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus Sanctus est Deus: quod secundum substantiam dici 5 nemo dubitat; non tamen dicimus hanc Trinitatem esse tres deos, sed unum Deum. Ita dicitur Pater magnus, Filius magnus et Spiritus Sanctus magnus; non tamen tres magni, sed unus magnus. Ita et omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus; non tamen tres omnipotentes, sed unus omnipotens. Quidquid ergo ad se ipsum dicitur Deus, et de singulis personis similiter dicitur, et simul de ipsa Trinitate, non pluraliter, sed singulariter dicitur. Et quoniam non est aliud Deo esse et aliud magnum esse, sed hoc idem est illi esse quod est magnum esse, propterea sicut non dicimus tres essentias, sic non dicimus tres magnitudines, sed unam essentiam et unam magnitudinem".

3. Quod Deus est magnus ea magnitudine quae ipse est; sic ‘de bonitate et de omnibus quae secundum substantiam dicuntur. "Deus 1 enim non est magnus ea magnitudine quae non est quod ipse, ut quasi particeps eius sit: alioquin maior esset illa magnitudo quam Deus; Deo autem non est aliquid maius; ea igitur magnitudine magnus est, qua ipse est. Ideoque nec tres magnitudines dicimus, sed unam magnitudinem; nec tres magnos, sed unum magnum; quia non participatione magnitudinis Deus magnus est, sed se ipso magno magnus est, quia ipse est sua magnitudo. Ita et de bonitate et aeternitate et omnipotentia Dei dicendum est, et de om nibus omnino quae de Deo possunt pronuntiari substantialiter, quibus ad se ipsum dicitur, non transiative ac per similitudinem, sed proprie; si tamen de illo proprie aliquid ore hominis dici potest".

4. Ecce aperte docuit quod nomina unitatem divinae maiestatis significantia et ad se dicuntur de Deo, id est sine relatione, et de omni bus personis communiter et de singulis divisim dicuntur, nec pluraliter, sed singulariter in summa accipiuntur. Illa vero nomina, quae proprie ad singulas pertinent personas, relative, non substantialiter dicuntur. "Quod enim proprie singula in Trinitate persona dicitur, ut ait Augustinus in eodem 2, nullo modo ad se ipsam, sed ad aliam invicem vel ad creaturam dicitur; et ideo relative, non substantialiter dici manifestum est".

2 vis est trp. MVX. 5 Deusi] et add. BTVWX. qua] que BLNOPX.

1 August., De Trinit., V, C. 10, n. 11 (PL 42, 918; CCL 50, 218). 2 Ibid., C. 11, n. 12 (PL 42, 918; CCL 50, 218).

DISTINCTIO XXIII

Caput 1 (95).

1. De hoc nomine quod est persona, quod cum secundum substantiam dicatur, tamen plurailter, non singulariter In summa accipitur. Praedictis adiciendum est quod, cum omnia nomina quae secundum substantiam de Deo dicuntur, singulariter et non pluraliter de omnibus in summa dican tur personis, ut supra ostensum est 1, est tamen unum nomen, scilicet persona, quod secundum substantiam dicitur de singulis personis, et pluraliter, non singulariter, in summa accipitur. Dicimus enim: Pater est persona, Filius est persona, Spiritus Sanctus est persona; et hoc secundum substantiam dicitur. Nec tamen dicitur: Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt una persona, sed tres personae. Hoc igitur nomen excipitur a praedicta regula nominum quae secundum substantiam de Deo dicuntur, quia cum hoc ad se dicatur et secundum substantiam, pluraliter tamen, non singulariter in summa accipitur.

2. Auctorltas quod persona ad se dicatur et secundum substantiam. Quod autem persona secundum substantiam dicatur, Augustinus ostendit in libro VII De Trinitate dicens: (Non est aliud Deo esse, aliud personam esse, sed omnino idem". — Quod Pater non eo est Pater quo est *. Item: "In hac Trinitate, cum dicimus personam Patris, non aliud dicimus quam substantiam Patris. Quocirca, ut substantia Patris ipse

Pater est, non quo pater est, sed quo est, ita et persona Patris non aliud quam ipse Pater est. Ad se quippe dicitur persona, non ad Filium vel Spiritum Sanctum; sicut ad se dicitur Deus, et magnus, et bonus, et iustus et huiusmodi. Et quemadmodum hoc illi est esse quod Deum esse, quod magnum, quod bonum esse, ita hoc est illi esse quod personam

19-20 Rubrica om. MRW. 26 magnumj esse add. LPT.

1 In Dist. 22, c. 5 (pp. 179-180).

3 Ibid. (943; 262).

Dist. XXIII: Quasi tota conflatur ex verbis et dictis Augustini, ducente tamen Summa sent., 1, 9 (PL 171, 1081 D-1082 A; 176, 55 C-56 A); quae revera dependet a P. Abael., Theo logia "Scholarium", 1, 6, et Sic et non, c. 5 et 8 (PL 178, 988 D, 1358 C, 1360 A). — Cf. J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 118-123.

2 Caput 6, n. Il (PL 42, 943; CCL 50, 261).

esse *. — Ecce expresse habes quod persona secundum substantiam di citur, ut cum dicitur ‘Pater est persona’, hic sit sensus: Pater est essentia divina; similiter cum dicitur ‘Filius est persona’, ‘Spiritus Sanctus est persona’, id est essentia divina.

3. Cur Pater et Filius et Spiritus Sanctus non dicantur una persona, 5 ut una substantia et unus Deus. ldeo oritur hic quaestio, difficilis quidem sed non inutilis, qua quaeritur cur non dicantur hi tres una persona, sicut una essentia et unus Deus. Quam quaestionem Augustinus diligenter tractat atque congrue explicat in VII libro De Trinitate 1, ita dicens: "Cur non haec tria simul unam personam dicimus, sicut unam esio sentiam et unum Deum, sed dicimus tres personas, cum tres Deos aut tres essentias non dicamus ?" — Solvit *. "Quia volumus vel unum ah quod vocabulum servare huic significationi qua intehligitur Trinitas, ne omnino taceremus, interrogati quid tres cum tres esse fateremur". "Cum ergo quaeritur ‘quid tres’, ut ait Augustinus in V libro De Triniis tate magna prorsus inopia humanum laborat eloquium. Dictum est tamen ‘tres personae’, non ut ihlud diceretur, sed ne taceretur". Non enim rei ineffabilis eminentia hoc vocabulo explicari valet. Ecce ostendit qua necessitate dicatur pluraliter personae, videlicet ut hoc uno nomine quaerentibus de tribus responderemus.

Caput 2 (96).

1. Qua necessitate dicttim sit tres personae a Latinis, et a Graecis tres hypostases vel substantlae. Qua necessitate non solum latinus sermo, sed etiam graecus eaciem pene super hac re laborans nominum penuria coarc tatur. Unde Augustinus, quid a Graecis vel a Latinis necessitate de ineffabili Trinitate dictum sit aperiens, in VII libro De Trinitate 3 ait: "Loquendi causa de ineffabihibus, ut fan aliquo modo possemus, dictum est a Graecis: una essentia, tres substantiae" (id est una usia, tres hypo stases: aliter enim Graeci accipiunt substantiam quam Latini). "A Latinis autem dictum est: una essentia vel substantia, tres personae, quia non o aliter in sermone nostro, id est latino, essentia quam substantia solet intehhigi. Et ut intehligatur saltem in aenigmate, placuit ita dici: ut cum quaereretur quid tria sint, aliquid diceretur; quae tria esse fides vera

14 interrogati] interroganti LOPW. 17 taceretur] omnino add. BNW.

1 Caput 6, n. 11 (PL 42, 943; CCL 50, 262), ubi et pars prior solutionis. 2 Caput 9, n. (PL 42, 918; CCL 50, 217). 3 Caput 4, n. 7 (PL 42, 939; CCL 50, 255).

pronuntiat, cum et Patrem non dicit esse Filium; et Spiritum Sanctum, scilicet Donum Dei, nec Patrem dicit esse nec Filium".

2. Quod Deus venus cogitatur quam praedicatur, et venus est quam cogitatur *. "Cum 1 ergo quaeritur quid tria vel quid tres, conferimus nos ad inveniendum aliquod nomen quo complectamur haec tria; neque oc currit animo, quia supereminentia divinitatis usitati eloquii facultatem excedit. Verjus enim cogitatur Deus quam dicitur, et venus est quam cogitatur".

3. "Pater 2 ergo et Filius et Spiritus Sanctus, quoniam tres sunt, quid tres sunt quaeramus, quid commune habeant. Non enim possunt dici tres patres, quoniam tantum Pater ibi pater est; nec tres filii, cum nec Pater ibi sit filius nec Spiritus Sanctus; nec tres spiritus sancti, quia Spintus Sanctus propria significatione, qua etiam Donum Dei dicitur, nec Pater est nec Filins. Quid igitur tres? Si tres personae esse dicuntur, commune est eis id quod persona est". "Certe 3 enim quia Pater est persona, et Filius est persona, et Spiritus Sanctus est persona, ideo dicuntur tres personae". "Propterea 4 ergo dicimus tres personas, quia commune est

eis id quod persona est". — Ex praedictis aperte intelligi potest qua ne cessitate dictum sit a Latinis ‘tres personae’, cum persona secundum substantiam dicatur; unde et tribus commune est id quod persona est.

Caput 3 (97).

1. Quare non dicimus tres deos esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, ut dicimus tres personas, cum Id quod Deus est sit eis commune, quia Pater est Deus, et Fillus est Deus, et Spiritus Sanctus est Deus. Sed quaeritur hic: cum dicamus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse tres personas quia commune est eis quod persona est, id est quia Pater est persona, et Filius est persona, et Spiritus Sanctus est persona, cur non dicamus similiter ‘tres deos’, cum et Pater sit Deus, et Filius sit Deus, et Spiritus Sanctus sit Deus ? Quia scilicet illud Scriptura contradicit; hoc autem, etsi non dicit, non tamen contradicit.

2. Quaestio. Unde Augustinus, moyens hanc quaestionem atque definiens, in libro VII De Trinitate 5 ita ait: "Si ideo dicimus Pa

3 praedicatur] dicatur BMX, dicitur L. 11 quoniam] quia LNRW. contra

dicit] dicit MOPX, quod corr. 02X2. 31 moyens hanc trp. MNRV.

1 August., ibid. 2 August., ibid. (PL 42, 940; CCL 50, 256s). 3 August., ibid., n. 8 (PL 42, 941; CCL 50, 257). 4 August., ibid. (PL 42, 940; CCL 50, 257). Caput 4, n. 8 (PL 42, 940s; CCL 50, 257s).

trem et Filium et Spiritum Sanctum esse tres personas quia commune est eis id quod persona est, cur non etiam tres deos dicimus ? Certe, ut praedictum est 1, quia Pater est persona, et Filius persona, et Spin tus Sanctus persona, ideo tres personae dicuntur. Quia ergo Pater Deus, et Filius Deus, et Spiritus Sanctus Deus, cur non dicuntur tres dii ?" 5 — Ecce proponit quaestionem. Attende quid respondeat subdens 2: "An ideo non dicuntur tres dii, quia Scriptura non dicit tres deos? Sed nec tres personas alicubi Scripturae textus commemorat. An ideo licuit loquendi et disputandi necessitate tres personas dicere, non quia Scriptura dicit, sed quia Scriptura non contradicit ? Si autem diceremus tres deos, contradiceret Scriptura dicens: Audi Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est". Ecce absolutio quaestionis, quare potius dicamus tres personas quam tres deos, quia scilicet illud non contradicit Scriptura.

Caput 4 (98).

1. Alla quaestio: cur non dicimus tres essentias ut tres personas, cum Scriptura hoc non contradicat. Verum et hic alia emergit quaestio, quam Augustinus consequenter adnectit dicens: "Cur, inquit, et tres essentias non licet dicere, quod similiter Scriptura sicut non dicit, ita non contradicit ? At si dicis quod propter unitatem Trinitatis non di cuntur tres essentiae, sed una essentia, quaero cur non propter eandem o unitatem Trinitatis dicantur una persona, et non tres personae. Ut enim est illis commune nomen essentiae, ita ut singulus quisque dicatur es sentia, sic illis commune est personae vocabulum". — "Quid 5 igitur restat ? Ut fateamur loquendi necessitate a Graecis et Latinis parta haec vocabula, adversus insidias vel errores haereticorum. Cumque coniaretur humana inopia Ioquendo proferre ad hominum sensus quod in secretario mentis de Deo tenet, sive per piam fidem, sive per qualemcumque intel ligentiam, timuit dicere tres essentias, ne intelligeretur in illa summa aequalitate ulla diversitas. Rursum non poterat dicere non esse tria quaedam: quod quia dixit S a b e il j u s, in haeresim lapsus est. Quaesivit ergo quid tria diceret, et dixit tres personas, sive tres substantias" secundum Graecos.

3 FilIus] est add. LNR. 4 Sanctus] est add. LMRV. 6 proponit MOPX, propo

suit alii. 11 Dominus om. BMNRTVW.

1 Supra, p. 183, 14-16. 2 Ibid. (PL 42,941; CCL 50, 258). 3 Deut. 6,4.

4 Ibid. 5 August., ibid., n. 9 (PL 42, 941s; CCL 50, 259).

2. Sicut nos dicimus tres personas, ita Graeci tres substantias, quas dicunt hypostases, aliter accipientes substantias quam nos. "Quod 1 enim de personis secundum nostram, hoc de substantiis secundum Graecorum consuetudinem oportet intelligi. Sic enim illi dicunt tres substantias, unam essentiam" (id est tres hypostases, unam usiam), "quemadmodum nos dicimus tres personas, unam essentiam vel substantiam". "Quam quam 2 et illi si vellent, sicut dicunt tres substantias tres hypostases, possent dicere tres personas tria prosopa. Illud autem maluerunt dicere, quia fortasse secundum linguae suae consuetudinem aptius dicitur".

Caput 5 (99).

1. Quod in Trinitate non est diversitas nec singularitas vel solitudo, sed unitas et trinitas, et distinctio et Identitas. Iam sufficienter, ut puto, ostensum est qua necessitate dicamus tres personas; et quare non similiter tres deos vel essentias: quia scilicet in altero obviat Scriptura, in altero diversitatis intelligentia. Quia ibi nulla penitus est diversitas, sicut nec singularitas vel solitudo, sed unitas et trinitas.

2. Unde Augustinus in libro VII De Trinitate 3 ait: "Humana inopia, quaerens quid diceret tria, dixit tres personas vel substantias: quibus nominibus non diversitatem intelligi voluit, sed singularitatem noluit, ut non solum ibiunitas inteliigatur ex eo quod dicitur una essentia, sed trinitas ex eo quod dicuntur tres personae".

3. Hilarius quoque in libro VII De Trinitate 4 ait: "Dominus dicit: Qui me videt, videt et Patrem. Cum hoc dicitur, excluditur singu laris atque unici intelligentia. Nam nec solitarium sermo significat, et indifferentem tamen naturam professio docet. Visus est enim in Filio Pater per naturae unitam similitudinem. Unum sunt eriim natus et ge nerans; unum sunt neque unus. Non itaque solitarius Filius est, nec singularis, nec dispar". — Item in eodem 6: "Sicut in Patre et Filio

17 libro VII trp. RWX. 24 unici] Id est soiltaril add. T, add. interl. RV2, mg. W.

1 August., ibid., n. 8 (PL 42, 941; CCL 50, 259). 2 Ibid., c. 6, n. 11 (PL 42, 943; CCL 50, 261). 3 Caput 4, n. 9 (PL 42, 941s; CCL 50, 259). 4 Num. 38-39

(PL 10, 231 B-232 B). 5 Ioan. 14, 9. 6 Ibid., n. 39 (PL 10, 233 A), ubi et textus immediate sequens.

Caput 5, num. 2: Partim in Summa sent., 1,9 (PL 171, 1081 D-1082 A; 176,55 C-56 A), ubi etiam ad verbum auctoritas Augustini et prima Ambrosii infra in nuni. 4. — Num. 3: lit iam notaverunt in h. 1. Patres Editores secundae editionis (1916), prima auctoritas Hilaril contexitur ex septem bocis De Trinit., VII, nn. 38-39.

credere duos deos impium est, ita Patrem et Filium singularem Deum praedicare sacrilegium est". "Nihil in his novum, nihil diversum, nihil alienum, nihil separabile est".

4. De hoc etiam Augustinus in libro Quaestionum veteris ac novae Legis 1 ait: "Unus est Deus, sed non singularis". — Item Ambrosius in libro De Trinitate 2 ait: "Quod unius est substantiae, se parari non potest, etsi non sit singularitatis, sed unitatis". "Deus 3 unus cum dicitur, nequaquam deitatis trinitatem excludit; et ideo non quod singularitatis, sed quod unitatis est praedicatur". — Ecce ex praedictis ostenditur quod nec singularis, nec diversus, nec unicus vel solitarius confitendus est Deus, quia singularitas vel solitudo personarum plurali tatem excludit, et diversitas unitatern essentiae tollit.

5. Diversitas inducit separationem divinitatis, singularitas adimit dis tinctionem trinitatis. Ideo Ambrosius in 1 libro De Trinitate 4 ait: "Non est diversa nec singularis aequalitas"; "nec 5 iuxta Sabellianos Patrem Filiumque confundens; nec iuxta Arianos Patrem’ Filiumque secernens. Pater enim et Filius distinctionem habent, separationem vero non habent". — Item in eodem: "Pater et Filius divinitate unum sunt; nec est ibi substantiae differeiitia nec ulla diversitas: alioquin quomodo unum Deum dicimus ? Diversitas enim plures facit". Constat ergo ex praedictis quia in Trinitate nulla est diversitas.

6. Diversae dicuntur aliquando personae, Id est distinctae *. Si tamen aliquando in scriptura inVenitur dictum: tres diversas personae et huius modi, ‘diversas’ dicit ‘distinctas’.

Caput 6 (100).

Quod non debet clicI Deus multiplex. Et sicut in Trinitate non est diversitas, ita nec multiplicitas; et ideo non est dicendus Deus multiplex, sed trinus et simplex. Unde Ambrosius in 1 libro De Trinitate 7 ait: "Est in Patre et Filio non discrepans, sed una divinitas; nec confusum quod unum est, nec multiplex esse potest quod indifferens est". Multiplex o itaque Deus non est.

2 sacrilegium] sacrilegum RVW (Hit.). 8 deitatis trinitatem] deitatem trinitatis NVW (Ambr.). 19 ibi om. 0F. 23 aliquando in scriptura lrp. MNX.

1 Quaest. 122 (opus Ambrosiastri, inter opp. August., PL 35, 2367; CSEL 50, 369).

2 Id est De fide, V, c. 3, n. 46 (PL 16 [ 658 D; CSEL 78, 234). 3 Ambrosius, ibid., II, c. 1, n. 18 (PL 16, 563 C; CSEL 78, 63). 4 Id est De fide, et rectius in lib. II, e. 8, n. 69

(PL 16, 574 B; CSEL 78, 81). 5 Ibid., c. 3, n. 33 (PL 16, 566 B; CSEL 78, 68).

6 Lib. 1, c. 2, nn. 18-19 (PL 16, 533 A-B; CSEL 78, 11). 7 Caput 2, n. 17 (PL 16, 533 A; CSEL 78, 10).

DISTINCTIO XXIV

Caput unicum (101).

1. Quid significetur his nominibus: unum, duo vel duae, tres vel tria, trinus vel trinitas, plures vel pluralitas, distinctio vel distinctae, cum his utimur de Deo loquentes. Hic diligenter inquiri oportet, cuin n Trinitate non sit diversitas vel singularitas, nec multiplicitas vel solitudo, quid si gnificetur his nominibus: scilicet unus vel una, duo vel duae, tres vel tria, plures vel pluralitas, distinctae vel distinctio, cum dicitur: unus Deus, duae personae vel tres personae, plures personae, distinctae sunt personae; vel cum dicitur: distinctio personarum, pluralitas personarum, trinitas personarum et huiusmodi. Videmur enim haec dicentes numerorum quantitates et rerum multitudinem vel multiplicitatem in Deo ponere. Quid ergo ista ibi significent, ipso de quo Ioquimur aperiente, insinuare curemus.

2. Magis illa dicuntur ad excludendtim ea quae non sunt in Deo quam ad ponendum aliqua. Si diligenter praemissis 1 auctoritatum verbis inten dimus, ut dictorum intelligentiam capiamus, magis videtur horum ver borum usus introductus ratione removendi atque excludendi a simplicitate deitatis quae ibi non sunt, quam ponendi aliqua.

3. Quid per unum signhicatur cum dicitur unus Deus. Cum enim dici tur ‘unus Deus’, multitudo deorum exciuditur, nec numeri quantitas in divinitate ponitur; tamquam diceretur: Deus est, nec multi sunt vel plures dii. Unde Ambros j u in libro De Trinitate 2 ait: "Cum

12 vel] et MNR. 15 ponendum] ponenda OP.

1 In Dist. 23, cc. 5-6 (pp. 185-186). 2 Id est De fide, 1, C. 2, n. 19 (PL 16, 533

A-B; CSEL 78, 11); sed tantum ex parte; vide De Spiritu Sancto, III, c. 13, n. 93 (PL 16, 799

A-B; CSEL 79, 189).

Dist. XXIV: Cf. J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen GotI..., 189-196. — Num. 2: Sententia hic prolata, quod unitas et numeri in divinis tantum privative et non positive acci piendi sint, communiter non tenetur ab aliis scholasticis; et quidem non solummodo a sae culo XIII, sed iam a primis glossatoribus, ut implicite monstratur apud praelaudatum J. Schneider. Vide Bonaventura, In II libr. Sent., d. 44, dub. 3, ubi positio Magistri dicitur de clinare a communiore opinione: "In primo libro... aliud est quod haec nomina ‘trinus’ et ‘trinitas’ non dicunt positionem, sed privationem tantum; et hoc ponit distinctione XXIV" (Opera omnia, II, I016a; cf. etiam Praelocutio, ibid., 2a). Alibi, In 1 libr. Sent.,d. 24, a. 1, q. 1: "In isto articulo non sustinetur communiter a magistris Parisiensibus (1, 426a).

unum dicimus Deum, unitas exciudit numerum deorum, nec quantita tem in Deo ponit, quia nec numerus nec quantitas ibi est".

4. Quo sensu dicitur unus est Pater vel unus est Fillus. Similiter cum dicitur ‘unus est Pater’ vel ‘unus est Filius’ et huiusmodi, ratio dicti haec est: quod non sunt multi Patres vel multi Filii; lia et de similibus.

5. Ex qua Intelligentia dicantur personae plures. Item cum dicimus ‘plures esse personas’, singularitatem atque solitudinem exciudimus, non diversitatem vel multiplicitatem ibi ponimus; quasi diceretur: sine soli tudine ac singularitate personas confitemur. Unde Hilarius in IV libro De Trinitate 1 sic ait: "Dixit Deus 2: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Quaero nunc an solum Deum sibi Iocutum existi mes, an hunc sermonem dus intelligas ad alterum exstitisse. Si solum fuisse dicis, ipsius voce argueris dicentis: Faciamus et nostram. Sustulit enim singularitatis ac solitudinis inteuligentiam professio consortii, quia aliquod consortium esse non potest ipsi solitario. Neque solitudo solitarii recipit Faciamus, nec alieno a se diceret nostram". — Attende, lector, his verbis, et vide quia nomine consortii pluralitatem significavit; professio ergo consortii est professio pluralitatis, quam professus est dicens Faciamus et nostram. Pluraliter enim utrumque dicitur. Sed hac professione plurali tatis non diversitatem vel multitudinem posuit, sed solitudinem et singularitatem negavit. Sic ergo, cum dicimus plures personas vel pluralitatem personarum, singularitatis et solitudinis intelligentiam exciudimus.

6. Quid per ternarlum significetur cum dicitur tres personae. Ita etiam cum dicimus ‘tres personas’, nomine ternarii non quantitatem numeri in Deo ponimus vel aliquam diversitatem, sed intelligentiam non ad alium nisi ad Patrem et Filium et Spiritum Sanctum dirigendam significamus, ut sit haec dicti intelligentia: Tres personae sunt, vel tres sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus, id est nec tantum Pater, nec tantum Filius, nec tantum Pater et Filius in deitate sunt, sed etiam Spiritus Sanctus, et non alius ab his. Similiter non tantum est ibi haec persona vel illa, vel haec et illa, sed haec et illa et illa, et non alia. Et hoc ita fore intelligen dum, Augustinus satis ostendit, ubi dicit 3 quod illo nomine "non diversitatem intelligi voluit, sed singularitatem noluit".

7. Quid per duo cum dlcitur duae personae, vel Pater et Fillus duo sunt. Similiter cum dicimus ‘duo sunt Pater et Filius’, non dualitatis quantita

1 dicimus Deum trp. OP. Il-12 existimes] estimes BOPW. 18 ergo] vero BOP.

1 Num. 17 (PL 10, 110 A-111 A); v. supra, Djst. 2, c. 4. nn. 3-4 (pp. 64-65).

2 Gen. 1, 26. 3 Vide supra, p. 185, 19-20.

tem ibi ponimus, sed hoc significamus: quod non est tantum Pater, nec tantum Filius, sed Pater et Filius, et hic non est ille; et ita de aliis huius modi. — Ita etiam cum dicimus ‘Pater et Filius sunt duae personae’, hoc significamus: quod non tantum Pater est persona, nec tantum Filius est persona, sed Pater est persona et Filius est persona, et haec non est illa.

8. Ex quo sensu dicitur In personis distinctio vel personae distinetae. Cum autem dicimus ‘distinctae sunt personae’ vel ‘distinctio est in per sonis’, confusionem atque permixtionem excludimus, et hanc non esse illam significamus. Cumque addimus: ‘distinctae sunt personae proprie tatibus’ sive ‘differentes proprietatibus’, aliam esse hanc personam, et aliam illam suis proprietatibus significamus. Et cum dicimus ‘aliam et aliam’, non diversitatem vel alienationem ibi ponimus, sed confusionem sabellianam excludimus.

9. Quomodo ibi acciplatur dlscretlo. Ita etiam cum dicuntur ‘discretae personae’ vel cum dicitur ‘discretio esse in personis’, eandem intelli gentiam facimus. Eo enim modo ibi accipitur distinctio quo discretio. Et congrue dicitur ibi esse discretio vel distinctio, non diversitas vel divisio sive separatio. — Unde Ambrosius in 1 libro De Trinitate 1: "Non est ipse Pater qui Filius, sed inter Patrem et Filium expressa dis tinctio est".

10. Quomodo trlnltas Ibi acciplatur. Cum vero dicitur ‘trinitas’, id significàri videtur, quod significatur cum dicitur ‘tres personae’: ut sicut non potest dici: Pater est tres personae, vel Filius est tres personae, ita non debeat dici: Pater est trinitas, vel Filius est trinitas.

11. Quod videtur contrarium praedictis. Hic non est praetermittendum quod, cum supra dictum sit 2 Deum nec singularem nec multiplicem esse confitendum, idque Sanctorum auctoritatibus sit confirmatum, in contrarium videtur sentire Isidorus dicens: "Distinguendum est inter trinitatem et unitatem. Est enim unitas simplex et singularis, trinitas vero multiplex et numerabilis, quia est ‘trinitas’ trium unitas". Ecce unitatem dicit esse singularem, et trinitatem multiplicem et numerabilem. Sed ad hoc dicimus quia singularem accepit sicut et alii accipiunt unum, niultiplicem vero et numerabilem sicut alii dicunt trinum.

17 dicltur ibi trp. BNVX. praedictis] supradictis BWX. 27 idque] id quod BNX.

1 Id est De flde, 1, c. 2, n. 16 (PL 16 [ 532 C; CSEL 78, 10). 2 Hic, in num. 5

(p. 188). 3 Nonnisi in parte et quoad sensum ista leguntur apud Isidorum, Etymologiae, VII, c. 4, nn. 1, 2, et 8 (PL 82, 271 A, C).

DISTINCTIO XXV

Caput 1 (102).

1. Quid significet cum dicitur plurallter tres personae vel duae personae. Praeterea considerandum est, cum hoc nomen ‘persona’, ut praedictum est 1, secundum substantiam dicatur, quae sit intelligentia dicti cum pluraliter profertur: tres personàe vel duae personae, et cum dicitur: alia est persona Patris, alia persona Fiiii, alia persona Spiritus Sancti. Si enim in his locutionibus personae vocabulum essentiae intelligentiam facit, plures essentias confiteri videmur, et ita plures deos. Si vero essentiae significationem ibi non tenet, alia est huius nominis ratio cum dicitur: Pater est persona, Filius est persona; et alia cum dicitur: Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres personae, et cum dicitur: alia est persona Patris, alia Filii et huiusmodi.

2. Quod videtur secundum essentiam dici: alla persona Patris, alla Filii, sive tres personae, ut cum dicitur: Pater est persona, Filius est persona. Persona enim, ut supra 2 ait Augustinus, ad se dicitur; et idem est Deo esse personam quod esse, sicuti idem est ei esse quod Deum esse. Unde manifeste colligitur quod essentiam divinam praedicamus dicentes: Pater est persona, Filius est persona, Spiritus Sanctus est per sona, id est essentia; et omnino unum et idem significatur nomine ‘personae’, id est essentia divina, cum dicitur: Pater est persona et Filius est persona, quod significatur nomine ‘Dei’ cum dicitur: Pater est Deus, Filius est Deus. Ita etiam idem significatur cum dicitur: Deus est Deus, et Deus est persona; utroque enim nomine essentia divina intelligitur, quia utrumque secundum substantiam dicitur.

3 significet] significetur LNRVW. 7 allai] est add. LOPV. Il personal] vel add. RVW. 18 manifeste colligitur trp. OP. 20 essentia] Quod (In OP) nomine persone idem significatur cum dicitur pater est persona, quod significatur nomine d cum dicitur pater est deus rubr. (authent.) mg. BLMNOPT.

1 Dist. 23, c. 1 (pp. 181-182). 2 Ibid., n. 2 (p. 181, 23-26).

Caput 1: Cf. P. Abael., Theologia christ iana, IV (PL 178, 1269s); Gualterus de Mauritania, De Trinit., cc. 2 et 6 (PL 209, 577 C-578 A, 581 A-582 B); Somma sent., 1, 9 (PL 171, 1081 D-1082 C; 176, 55 C-D). Vide J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Golf..., 118-136.

3. Cum vero dicitur: Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt tres per sonae, quid nomine ‘personae’ significamus? An essentiam ? Hoc enim videtur, si supra posita verba Augustini diligenter scrutemur. Supra 1 enim dixit quod "ideo tres personas dicimus, quia id quod per sona est commune est tribus"; et item "quia Pater est persona, et Filius est persona, et Spiritus Sanctus est persona, ideo dicuntur tres personae". Videtur ergo eandem tenere significationem hoc nomen ‘persona’ cum dicitur ‘tres personae’, quam habet cum dicitur ‘Pater est persona. Filius est persona, Spiritus Sanctus est persona’; quia, ut ostendit Augustinus, hoc dicitur, id est ‘tres personae’, propter illud, et ‘quia id quod persona est commune est eis’. Id ergo quod commune est eis, id est Patri et Filio et Spiritui Sancto, videtur significari nomine ‘personae’ cum dicitur ‘tres personae’

4. Aliter videtur posse ostendi quod secundum essentiam dicatur etiam cum pluraliter pro Aliter etiam potest ostendi quod ibi no mine ‘personae’ significetur essentia, cum dicitur ‘tres personae’. Ut enim supra 2 dixit Augustinus, ea necessitate diximus ‘tres personas’, ut responderemus quaerentibus quid tres vel quid tria. Cum ergo quaeritur ‘quid tres’ vel ‘quid tria’, convenienter respondetur cum dicitur ‘tres personae’. At cum quaeritur ‘quid tres’ vel ‘quid tria’, per ‘quid’ de essentia quaeritur: non enim invenitur quid illi tres sint nisi essentia.

Si ergo quaestioni recte respondemus, oportet ut respondendo ‘essentiam’ significemus: alioquin non ostendimus quid tres sint. Si vero respondentes essentiam significamus, ipsam essentiam ‘personae’ nomine intelligimus cum dicitur ‘tres personae’

5. Opinio quorundam qui putant essentiam significari nomine personae cum dicimus tres personas. Q u i b u d a m videtur 3 quod nomine ‘per sonae’ significetur essentia cum dicitur ‘tres personae’, propterea, quia Augustinus dicit 4 "ideo dici tres personas, quia commune est eis id quod est persona", ut sit talis intelligentia: Pater et Filius et Spiritus

Sanctus sunt tres personae, id est sunt tres id habentes commune quod est persona, id est tres sunt quorum quisque est persona, id est essentia. — Sed quomodo, iuxta hanc intelligentiam, dicetur: ‘alia est persona

1 Pater] et add. LNRVW. 6 dicuntur trp. p. personae LMNRTVW. et] id est LNTVW. 15 potest] videtur posse LN, videtur X. 24 personae nomine trp. NRX.

1 Dist. 23, c. 2, n. 3 (p. 183, 16-17). 2 Ibid., nn. 1-2 (pp. 182-183). 3 For sitan Gualtero de Mauritania, De Trinit., e. 6 (PL 209, 581 C-D). 4 Vide supra, p. 183, 16-17.

Patris, alia Filii’ ? Et hoc etiam ita volunt intelligere, scilicet: alius est Pater et alius Filius, id tamen commune habentes quod est persona. Et hoc confirmant auctoritate Augustini, qui in VII libro De Trini tate 1 ait: "Tres personas eiusdem essentiae, vel tres personas unam es sentiam dicimus. Tres autem personas ex eadem essentia non dicimus, quasi aliud ibi sit quod essentia est, aliud quod persona". — Hac aucto ritate et praemissis conantur asserere in praedictis locutionibus nomen personae essentiam significare. Sed quid respondebunt ad id quod ipse Augustinus in libro De fide 2 dicit, scilicet quod "alius est Pater in persona sive personaliter, alius personaliter Filius, alius personaliter Spiritus Sanctus"? Quomodo enim alius personaliter Pater, alius perso naliter Filius, si in esse personam omnino conveniunt, id est si persona essentiae tantum intelligentiam facit ? Ideo nobis videtur aliter hoc posse dici congruentius, iuxta catholicorum doctorum auctoritates.

Caput 2 (103).

1. Quod hoc nomen ‘persona’ tripliciter in Trinitate accipitur, et haec est utilis et catholica doctrina de persona et personis. Sciendum est igitur quod hoc nomen ‘persona’ multiplicem facit non unam tantum intelligen tiam; et ut ait H il a r i u in libro De Trinitate 3, "intelligentia dicto rum ex causis est assumenda dicendi, quia non sermoni res, sed rei est sermo subiectus". Discernentes ergo dicendi causas huius nominis, scilicet ‘persona’, significationem distinguimus, dicentes quod hoc nomen, scilicet persona, proprie secundum substantiam dicitur et essentiam significat, sicut supra 4 ostendit Augustinus, cum dicitur: Deus est persona, Pater est persona.

2. Quid signilicetur cum dicitur tres personae: scilicet tres subsisten tiae vel tres entes, non tres essentiae ‘ Quadam tamen necessitate, ut supra 5 dixit Augustinus, transiatum est hoc nomen, ut pluraliter diceretur ‘tres personae’, cum quaereretur quid tres vel quid tria; ubi non significat essentiam, id est naturam divinam quae communis est tribus, sed subsistentias, vel hypostases secundum Graecos. Graeci quippe, ut

1 Et] ex BMPWX, corr. ex ex 0. 2 et’ om. MNR. 9 fidel ad petrum add. BLNTVWX. 12 Filius] alius personaliter spiritus sanctus add. MT,add. interi. R, mg. V. 19 ait Hilarius trp. BMRT.

1 Caput 6, n. 11 (PL 42, 945; CCL 50, 264s). 2 Id est Fulgentius, De lde ad Petrum, c. 1, n. 5 (PL 65, 674 C; CCL O1A, 715). 3 Lib. 1V, n. 14 (PL 10, 107 C). 4 Dist. 23, c. 1, n. 2 (p. 181, 20-26). 5 Ibid., n. 3 (p; 182, 12-17); c. 2, n. 1 (p. 182, 27-183, 2).

supra 1 dixit Augustinus, aliter accipiunt substantiam, id est hy postasim, aliter nos. Nos enim substantiam dicimus essentiam sive natu ram; personas autem dicimus sicut illi dicunt substantias, id est hyposta ses. Si ergo nos ita accipimus personas ut illi accipiunt substantias vel hypostases, at illi aliter accipiunt hypostases quam nos substantiam: aliter ergo nos accipimus personas quam substantiam. Cum ergo dicimus ‘tres personas’, non ibi personae nomine essentiam significamus. Quid ergo dicimus ? Dicimus quia tres personae sunt, id ést tres subsistentiae, scilicet".res entes; pro quo Graeci dicunt tres hypostases.

3. Ostendit verba Augustini convenire huic sententiae. Et hic sensus adiuvatur ex verbis Augustini praemissis 2 si interius intelligantur: "Quia enim Pater est persona", id est essentia, " et Filius persona, et Spiritus Sanctus persona, ideo dicuntur tres personae", id est tres sub sistentiae, tres entes. Non enim possent dici subsistentiae vel entes, nisi singulus eorum esset persona, id est essentia. "Quia ergo eis com mune est id quod est persona ", id est essentia, "ideo recte dicuntur tres personae ", id est subsistentiae vel subsistentes: ut sicut essentia quae est eis communis vere ac proprie est, ita illi tres vere ac proprie subsistentiae vel entes intelligantur. Ideoque Augustinus, causas dictorum discernens, dicit 3 "tres personas esse unam essentiam vel eiusdem essentiae, non ex eadem essentia, ne aliud intelligatur ibi esse persona, aliud essen tia". Tres enim personae, id est subsistentiae, una sunt essentia et unius essentiae; non autem sunt una persona vel unius personae, licet persona secundum substantiam aliquando dicatur: nam si hoc diceretur, confusio fieret in personis.

4. Obiectloni illorum hic respondet, qua nituntur probare personas secundum essentiam accipi, quia respondemus quaerentlbus quid tres vel quid tria. Ad hoc autem quod illi dicunt: ‘Cum quaeritur quid tres vel

quid tria, de essentia quaeritur, quia non invenitur quid illi tres sint nisi essentia’, — per hoc volentes nos inducere ut nomine ‘personae’ essen tiam intelligamus, cum respondemus ‘tres personas’ — ita dicimus: Indu bitabiliter verum est quia non invenitur unum aliquid quod illi tres sint nisi essentia: unum enim sunt illi tres, id est essentia divina. Unde Veritas ait: Ego et Pater unum sumus. Verumtamen, cum quaeritur quid tres vel quid tria, non de essentia quaeritur, nec ibi ‘quid’ ad essentiam re

14 dici] tres add. BRVW, add. interl. N2. 31-32 Indubitabiliter] indubitanter LOP.

1 Ibid., c. 2, n. 1 (p. 182, 27-29).

3 Supra, p. 192, 4-6. 4 Supra, p. 191, 20-21.

2 Supra, p. 183, 14-16; et p. 184; 2-4. Ioan. 10, 30.

fertur; sed cum fides catholica tres esse profiteretur, sicut Ioannes in Epistola canonica ait 1: Tres sunt qui testimonium perhibent in caelo, quae rebatur quid illi tres essent, id est an essent tres res, et quae tres res, et quo nomine illae tres res sigi Et ideo loquendi necessitate inventum est ad respondendum hoc nomen ‘persona’, et dictum est 5 ‘tres personae’.

5. Quid tres res et una res dicatur *. Non autem te moveat quod diximus ‘tres res’: non enim hoc dicentes, diversarum rerum numerum ponimus in Trinitate; sed ita ‘tres res’ dicimus, ut easdem esse unam quandam summam rem confiteamur. Unde Augustinus in 1 libro De doctrina christiana 2 sic ait: "Res quibus fruendum est nos beatos faciunt". "Res 3 igitur quibus fruendum est, sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus; eademque Trinitas una quaedam summa res est communisque fruentibus ea, si tamen res, et non rerum omnium causa sit, si tamen et causa. Non enim facile potest inveniri nomen quod tantae excellentiae conveniat, nisi quod melius dicitur Trinitas haec ‘unus Deus’". Sicut rgo tres res dicuntur, et hae sunt una res; ita tres subsistentiae dicuntur, et hae sunt una substantia. Ecce ostensum est quae sit intelli gentia huius nominis ‘persona’, cum dicimus ‘tres personas’.

Caput 3 (104)

1. Ex quo sensu dlcatur: Alla est persona Patris, alla Fili1, alla Spiritus Sanctl. Nunc inspiciamus utrum secundum eandem rationem et causam dicatur: Alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus Sancti. — Quod utique sane intelligi potest, ut sit sensus talis: Alia est subsistentia vel hypostasis Patris, alia subsistentia Filii, alia Spiritus Sancti; et alia subsistentia Pater, alia Filius, alia Spiritus Sanctus.

2. Quomodo haec lntelllgantur: Allus In persona Pater, alius FIlius. Deinde quaeritur utrum secundum ‘eandem rationem accipiatur cum

dicitur: Alius est Pater in persona, alius Filius in persona, alius in per

1 profiteretur] profitetur LPX. 7 res’ om. OP. 14-15 si causa om. BOPX, add. mg. MLV. 25 alla Spiritus Sancti om. BMOPR, add. mg. LT3.

i 1 Ioan. 5, 7 2 Caput 3, n. 3 (PL 34, 20; CSEL 80, 9; CCL 32, 8). 3 Ibid., c. 5, n. 5 (PL 34, 21; CSEL 80, 10; CCL 32, 9). 4 Supra, p. 192, 9-11.

Num. 5: Hic, secundum N. HAring, opponitur doctrina Magistri Giiberti Porreta; cf. N. HAring, Das sogennante Glaubensbekenntnis des Reimser Konsistoriums von 1148, in Scho lastik 40 (1965) 62, nota 44.

sona Spiritus Sanctus; sive alius personaliter Pater, alius personaliter Filius, alius personaliter Spiritus Sanctus.

3. Quod aliter accipitur hic persona quam supra: hic pro proprietate accipitur *. Ad quod dicimus quia, etsi posset eodem modo accipi, con gruentius tamen ex ratione dicti alia variatur intelligentia, ut hic ‘per sonae’ nomine proprietas personae intelligatur, ut sit sensus talis: Alius est in persona vel personaliter Pater, ici est proprietate sua Pater alius est quam Filius, et Filius sua proprietate alius quam Pater. Paternali enim proprietate distinguitur hypostasis Patris ab hypostasi Filii, et hypostasis Filii filiali proprietate discernitur a Patre, et Spiritus Sanctus ab utroque distinguitur processibili proprietate.

4. Quod secundum hune modum etiam in praedictis locutionibus potest accipi. Hoc etiam modo sane potest accipi ‘persona’ in praemissis locutionibus 1, cum dicitur: Alia est persona Patris, alia Filii, id est alia est proprietas qua Pater est Pater, alia qua Filius est Filius, alia qu,a Spiritus Sanctus est Spiritus Sanctus. — Ita etiam nomine ‘personae’ q u i d a m proprietates intelligere volunt, cum dicuntur ‘tres personae’; sed melius est ut subsistentias vel hypostases intelligamus cum dicimus ‘tres personas’

5. Summam dictorum colilgit *. Ex praedictis colligitur quod nomen personae in Trinitate triplicem tenet rationem: est enim ubi facit intelli gentiam essentiae, et est ùbi facit intelligentiam hypostasis, et est ubi facit intelligentiam proprietatis.

6. Auctorltatibus Sanctorum ostendit quod dixit. Quod autem secun dum substantiam dicatur et essentiam aliquando significet, supra 3 ex dictis Augustini aperte ostendimus. — Quod vero pro hypostasi atque proprietate accipiatur, ex auctoritatibus Sanctorum ostendi oportet, ne coniecturis nostris aliquid ausi dicere videamur. De hoc Hierony

1 Sub num. 1 huius capituli. 2 Forsitan Rolandus Bandinelli: *. Quod vero obiec tum est: ‘in personis proprietas...’, hoc intransitive legendum est; et est sensus: ‘in personis proprietas’, Id est, personae sunt ipsae proprietates; Id est, res nominibus proprietatum designatae sunt ipsae personae’" (Sent., ed. A. M. GietI, 20, lss). 3 Dist. 23, cc. 1-2 (pp. 181-183).

Num. 6: Cf. Hugo, De sacram., 11, 1, 4 (PL 176,379 C), ubi citantur in parte haec verba pseudo-Hieronymi; ita etiam in Summa sent., 1, 11 (PL 171, 1085 8; 176,59 A), cuius conclu sionem accipit Lombardus. Secundum Gualterum de Mauritania, quidam male exposuerunt ista verba Hieronymo attributa ad relationum exsistentiam affirmandum; cf. De Trinit., c. 12 (PL 209, 587 D-588 B). Unde Magister vuit veritatem recte proponere eisdem verbis, recur rendo ad ipsum textum Expositionis.

mus in Expositione fidei catholicae ad Alypium et Augustinum episcopos 1 ita ait: "Non est prorsus aliquis in Trinitate gradus, nihil quod inferius superiusve dici possit, sed tota deitas sui perfectione aequalis est: ut cx ceptis vocabulis quae proprietatem indicant personarum, quidquid de una persona dicitur, de tribus dignissime possit intelligi. Atque ut confutantes Arium, unam eandemque dicimus Trinitatis esse substantiam et unum in tribus personis fatemur Deum, ita impietatem Sabellii declinantes, tres personas expressas sub proprietate distinguimus: non ipsum sibi Pa trem, ipsum sibi Filium, ipsum sibi Spiritum Sanctum esse dicentes, sed aliam Patris, aliam Filii, aliam Spiritus Sancti esse personam. Non enim nomina tantummodo, sed etiam nominum proprietates, id est personas, vel ut Graeci exprimunt hypostases, id est subsistentias, confitemur. Nec Pater Filii vel Spiritus Sancti personam aliquando exciudit, nec Filius vel Spiritus Sanctus Patris nomen personamque recipit, sed Pater semper Pater, et Filius semper Filius, et Spiritus Sanctus semper Spiritus Sanctus. Itaque substantia unum sunt, sed personis ac nominibus distin guuntur". Ecce hic aperte dicit Hieronymus proprietates esse personas, et personas esse subsistentias; unde manifestum fit quod dixi mus, scilicet ‘personae’ nomine significari et hypostasim et proprietatem. Ioannes etiam Damascenus personas dicit esse hypostases, et eas dicit entes, ita inquiens: "In deitate unam naturam confitemur et tres hypostases secundum veritatem entes, id est personas".

DISTINCTIO XXVI

Caput 1 (105).

1. De proprietatibus personarum, sed prius de hoc nomine hypostasis. Nunc de proprietatibus personarum, quas frequenter in hoc tractatu com memoravimus, aliquid nos Ioqui oportet. Sed primum audiamus quid

13 vel] nec MNVW. 21 dicit] esse add. OP.

1 Immo Pelagius, in Libelle fidei ad Innocentium Papam, n. 3 (inter opp. August., PL 39, 2181s); revera textus melior invenitur inter Scripta ad historiam Pelagiariorum perti nentia (PL 45, 1716s); denuo legitur apud Garnerium, Dissertatio V: De libellis fidei (opp.

Marli Mercatoris praemissa, PL 48, 488ss). 2 De fide orthodoxa, III, C. 5 (P0 94,999 B); versio Burgundionis, c. 49 (ed. E. Buytaert, p. 183).

Caput 1: Cf. P. Abaelardus, Theologia christiana, IV (PL 178, 1269 B-D); Magister autem hic recurrit ad textum ipsius Hieronymi.

de hoc nomine, scilicet hypostasis, Hieronymus dicit. Ait enim sub hoc nomine venenum latere. Sed hoc dicit secundum quod haeretici eo utebanfur ut simplices seducerent, scilicet pro persona et pro essentia, ut sive diceretur una tantum hypostasis sive tres, minus peritos ad in conveniens deducerent, cum non erat hoc nomen ita apud catholicos vulgatum, nec ita eius significatio determinata ut modo. Et ideo Hieronymus dicit hoc nomine non utendum fore sine distinctione vel expositione, tunc scilicet quando cum haereticis contendebatur, ita scribens, De fide catholica ad Damasum Papani 1: "Ab Arianorum praesule hypo staseon novellum nomen a me, homme romano, exigitur. Interrogamus quid tres hypostases arbitrentur intelligi: tres personas subsistentes, aiunt. Respondemus nos ita credere. Non sufficit eis sensus, ipsum nomen effla gitant, quia nescio quid veneni in syllabis latet. Clamamus: Si quis tres hypostases, id est tres subsistentes personas, non confitetur, anathema sit.

Si quis autem, hypostasim usiam intelligens, non tribus personis unam hypostasim dicit, alienus a Christo est; qui scilicettres hypostases dicens, sub nomine pietatis tres naturas conatur asserere. Sufficiat nobis dicere unam substantiam et tres personas perfectas, aequales; taceamus tres hypostases, si placet. Non bonae suspicionis est, cum in eodem verbo sensus dissentiunt. Aut si rectum putatis ‘tres hypostases’ cum interpre tationibus suis debere nos dicere, non negamus. Sed mihi credite, venenum sub melle latet: transfigurat enim se angelus Satanae in Angetum lucis". His verbis non negat utendum esse nomine ‘hypostasis’, sed haereticos eo prave usos ostendit; contra quos cautela opus erat in distinctione signifi cationis. Alioquin sibi contradiceret, qui supra tres hypostases confitetur.

Caput 2 (106).

1. De proprietatibus personarum et de nominibus earum relativis. Iam de proprietatibus personarum videamus, quae etiam notiones sive rela tiones in Scriptura plerumque dicuntur. "In illa Trinitate sancta (quae ideo a nobis repetitur, ut nostro cordi tenacius infigatur), ait Augustinus in libro De fide ad Petrum 3, aliud est genuisse quam natum esse, aliudque procedere quam genuisse vel natum esse; unde manifestum est quod alius est Pater, alius est Filius, alius est Spiritus Sanctus".

16 dicit] indicit BcLRTv, corr. in indicit N02. 32 aliudque] aliud est R, est add. NW (Fulg.). 33 est om. BCMRW.

1 Epist. 15, nu. 3-4 (PL 22 [ 356s; CSEL 54, 64ss). 2 11 Cor. 11, 14.

3 Caput 1, n. 6 (opus Fulgentii, PL 65, 675 A-B; CCL 91A, 715s).

2. QuId sit proprium Patris, quid sit proprlum Filii, quid sit proprlum Spiritus Sancti *. "Et est 1 proprium solius Patris, non quia non est natus ipse, sed quod unum Filium genuit; propriumque solius Fili1, non quia ipse non genuit, sed quia de Patris essentia natus est; proprium vero

Spiritus Sancti est, non quia nec natus est ipse nec genuit, sed quia solus de Patre Filique procedit". Ecce breviter assignavit tres proprietates trium personarum, quarum una non est alla. HOC enim significavit cum dixit: "Aliud est genuisse quam natum esse, aliudque procedere", id est alia proprietas sive notio est generatio, et alia nativitas, alla processio; quae allis nominibus dicuntur paternitas, filiatio.

3. Hic de nomlnibus relativis quae notant ipsas relationes *. Has pro prietates designant nomina illa personarum, scilicet Pater, Filius, Spiritus Sanctus, quae relativa sunt et ad se invicem dicuntur, quia notant rela tiones; quae non sunt Deo accidentales, sed in ipsis personis ab aeterno sunt immutabiliter: ut non modo appellationes sint relativae, sed etiam ipsae relationes sive notiones in rebus ipsis, scilicet in personis, sint.

Caput 3 (107).

1. Quod non omnia quae de Deo dlcuntur, secundum substantiam dicuntur; quaedam enlm secundum relationem dicuntur, nihil tamen secun dum accidens. Quocirca sciendum est non omne quod de Deo dicitur, dici secundum substantiam, quia quaedam dicuntur secundum relationem; quae non est accidens, quia non est mutabilis. Ut Augustinus in V libro De Trinitate 2 docet, "nihil in Deo secundum accidens dicitur, quia nihil ei accidit; nec tamen omne quod dicitur, secundum substantiam dicitur. In rebus creatis atque mutabilibus, quod non secundum substantiam dicitur, restat ut secundum accidens dicatur. In Deo autem nihil quidem secundum accidens dicitur, quia nihil in eo mutabile est aut amissibile; nec tamen omne quod dicitur, secundum substantiam dici tur. Dicitur enim ad aliquid, sicut Pater ad Filium et Filius ad Patrem; 3 Filii] est add. BCW. 5 nec non NRV. II Rubrica om. NRW. 18 non omnia] nomina BCMNPTX. 23-25 quia... dicitur mg. N202.

1 Ibid., c. 2, n.7 (PL 65, 675 C; CCL 91A, 716). 2 Caput 5, n. 6 (PL 42, 913s; CCL 50, 210s).

Caput 3: Post quaedam verba introductoria ex Summa sent., 1, 9 (PL 171, 1081 B-C; 176, 55 B), se confert Magister ad textum Augustini plenius proferendum. Cf. L. Ott, Die Trini t5fslehre der Summa sententiarum..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 168s.

quod non est accidens, quia et Ille semper Pater, et Ille semper Filius; et ita semper, quia semper natus est Filius nec coepit unquam esse Filius. Quod si aliquando esse coepisset, aut aliquando desineret esse Filius, secundum accidens diceretur. Et quia Pater non dicitur Pater nisi ex eo quod est ei Filius, et Filius non dicitur nisi ex eo quod habet Patrem, non secundum substantiam haec dicuntur, sed ad invicem ista dicuntur; neque tamen secundum accidens, quia et quod dicitur Pater, et quod dicitur Filius, aeternum atque incommutabile est eis". — Ecce ex his verbis aperte ostenditur quaedam dici de Deo secundum substantiam, quaedam secundum relationem, nihil tamen secundum accidens. Osten ditur etiam proprietas Patris esse quod habet Filium, et proprietas Filii quod liabet Patrem. Ideoque, cum dixit ‘aeternum et incommutabile’ esse quod Pater dicitur et quod Filius dicitur, ita intelligi voluit: id est pro prietas qua Pater est Pater, et proprietas qua Filius est Filius, aeterna est et incommutabilis, quia et Pater semper Pater, et Filius semper Filius.

2. Hilarius proprietates Patris et Fili1 determinat *. Unde Hilariius, proprietates personarum assignans, in XII libro De Trinitate 1 ita ait: "Si semper Patri proprium est quod semper est Pater, necesse est semper Filio proprium esse quod semper est Filius. Ubi enim semper Pater est, semper et Filius est; ergo qui non semper Pater est, non semper genuit". Item in eodem 2: "Nato Deo manifestum est proprium esse quod Filius est".

Caput 4 (108).

1. Quare dlcatur esse proprium Unigeniti quod Filins est Del, cum etiam hommes sint fillii Del. Hic quaeritur quomodo dicatur esse proprium nato Deo, quod est Dei Filius vel genitus ex Deo, cum etiam hommes fuji Dei dicantur et sint, secundum illud: Filii Excelsi omnes; et ad Moysen de populo Israel Dominus ait: Filius meus primogenitus Israel.

2. Solutio *. Sed magna est distantia: hommes enim filii Dei sunt factura, non nativitatis proprietate; Deus autem Filius originis proprietate

5 dlcitur] filius add. L2NRW. 8 ex om. LNRVWX. semperi] est add. BCNV. j seinper2] est add. CNV.

1 Num. 23 (PL 10, 447 A).

4 Exod. 4, 22.

2 Num. (PL 10, 442 A).

3 Ps 81, 6.

Caput 4: Quaestio originem habet ex contextu Huant, De Trinit., XII, no. 14-15 (PL 10, 441 B-C); responsio eruitur ex aliis numenis eiusdem infra citatis.

Filius est et veritate nativitatis, non factura vel adoptione. Et illi quidem ante sunt quam fuji Dei sint: fiunt enim fuji, non nascuntur fuji Dei.

3. Auctoritate firmat solutionem. Aperta distinctio Inter Detim Filium et hommes filios: quia Ille natus Filius, hi facti filii *. Unde Hilarius, solum Deum natum originis proprietate Dei Filium ostendens, inter ipsum 5 et hommes filios Dei evidentissime distinguit in XII libro De Trinitate 1 ita dicens: "Vero Patri solus qui ex eo nascitur, vere Filius est. Et nos quidem filii Deo sumus, sed per facturam. Fuimus enim aliquando fuji iracundiae 2, sed filii Dei per adoptionem effecti sumus potius quam na scimur. Et quia omne quod fit, antequam fiat non fuit, nos cum filli non fuissemus efficimur. Ante enim filii non eramus, sed per gratiam facti sumus; non nati neque generati, sed acquisiti. Acquisivit enim nos Deus sibi, et per hoc dicitur nos genuisse: genuisse enim Deum filios nun quam cum proprietatis significatione cognoscimus dici". "Ex adoptione 3 enim homo est filius Dei, non ex generatione; neque ei proprietas est, sed nuncupatio; ac per id non vere filius, quia nec proprie natus dicitur, nec semper filius fuit. Unigenitus autem Deus nec fuit aliquando non filius, nec fuit aliquid antequam filius, nec quidquam ipse nisi filius. Atque ita, qui semper est filius" nascibilitatis proprietate ac veritate, filius est eius solius qui genuit; et file tantum qui genuit, pater ipsius est, quia sicut ille filius origine, ita ille pater generatione.

Caput 5 (109).

1. Quod homo dicitur tillus Trinitatis, et Trinitas potest dici pater hominum. Homo vero, qui filius Dei est factura, non tantum Patris, sed Filii et Spiritus Sancti filius est, id est totius Trinitatis; et Trinitas ipsa pater eius dici potest. — Unde Augustinus in V libro De Trini tate 4 ait: "Non potest dici Trinitas pater, nisi forte transiative ad crea turam, propter adoptionem filiorum. Quod enim scriptum est: Audi Israel, Dominus Deus tuus, Deus unus est, non utique excepto Filio aut Spiritu Sancto oportet intelligi; quem unum Dominum Deum nostrum recte dicimus etiam patrem nostrum, per gratiam suam nos regeneran

4 fuji] hommes BCX. 8 Deo] dei nCL2RVX. 24 sed] et add. BCRTVWX.

" Num. 12-13 (PL 10, 440 C-441 A). 2 Resp. Eph. 2, 3. 3 Hilarius, ibid., n. (PL 10, 441 C-442 A). 4 Caput 11, n. 12 (PL 42, 918s; CCL 50, 219). Deut. 6, 4.

Caput 5: Cf. Lombardus, Glossa in Rom. 1, 4 (PL 191, 1310 D-1311 B).

tem". — De hoc etiam Hilarius in VI libro De Trinitate 1 ait: "Omnibus per fidem Deus est pater, quibus est pater: per eam fidem lesum Christum Dei Filium confitemur".

2. Ecce ostensum est quare proprium dicatur esse Dei nati quod filius est, quia scilicet ipse solus ‘natus’ proprie dicitur. Unde Hilarius in III libro De Trinitate 2 ait: "Dominus dicens: Clarifica Filium tuam 3, non solo nomine contestatus est se esse Filium, sed et proprie tate. Nos filii Dei sumus, sed non talis hic filius. Hic enim verus et proprius est Filius: origine, non adoptione; veritate, non nuncupatione; nativitate, non creatione".

Caput 6 (110).

1. Quod Spiritus Sanctus proprie dicitur donum Del, quia proprietate est donum ut Filius nativitate, et utroque modo dicitur relative et secun dum eandem relationem. Ita etiam et de Spiritu Sancto dicendum est, qui proprie dicitur donum Dei, cum tamen et alia plura sint dona Dei; sed Spiritus Sanctus ita proprietate immutabili et aeterna donum est, sicut Filins proprietate Filius. Eo enim donum dicitur quo Spiritus Sanc tus, et utroque utique nomine relative dicitur; eademque relatione dicitur Spiritus Sanctus et donum, licet ipsa relatio non ita appareat in hoc nomine ‘Spiritus Sanctus’, sicut in hoc nomine ‘donum’. — Unde Augustinus in V libro De Trinitate 4 ita ait: "Spiritus Sanctus, qui non Trinitas est, sed in Trinitate intelligitur, in eo quod proprie dicitur Spintus Sanctus, relative dicitur, cum et ad Patrem et ad Filium refertur, quia Spiritus Sanctus et Patris et Filii spiritus est. Sed ipsa relatio non apparet in hoc nomine; apparet autem cum dicitur donum Dei: donum est enim Patris et Filii, quia et a Patre procedit et a Filio".

2. Quid sit Spiritus Sanctus *. "Ergo 6 Spiritus Sanctus ineffabilis quaedam Patris Filiique communio est. Et ideo fortasse sic appellatur, ut iam diximus nec iterare piget, quia Patri et Filio potest eadem appellatio convenire. Nam hoc ipse proprie dicitur, quod illi communiter, quia et Pater spiritus, et Filius spiritus; et Pater sanctus, et Filius sanctus. Ut ergo ex nomine quod utrique convenit, utriusque communio significetur, 6 III libro lrp. BCMNT. 14 et om. LNRX. 15 qui] quod COP.

27 Rubrica om. LNOPRW.

1 Num. (PL 10, 181 C). 2 Num. 11 (PL 10, 82 A-B). 3 Ioan. 17, 1.

4 Caput 11, n. 12 (PL 42, 919; CCL 50, 219). 5 In Act. 8, 20. 6 August., ibid.

vocatur donum amborum Spiritus Sanctus". — Ecce habes quare Spiritus Sanctus proprie dicatur donum, et quod relative dicitur sive donum sive Spiritus Sanctus; et quod nomen sibi proprium tenet, quod com muniter Patri et Filio convenit, sed divisim. Et est sciendum quia cum Pater vel Filius dicitur ‘spiritus’ sive ‘sanctus’, neutrum relative dicitur, sed secundum substantiam.

Caput 7 (111).

An Pater vel Filius vel Trinitas ipsa possit dici spiritus sanctus. Hic quaeri potest utrum Pater vel Filius vel etiam ipsa Trinitas possit dici spiritus sanctus, sicut disiunctim dicitur et ‘spiritus’ et ‘sanctus’. De hoc Augustinus in V libro De Trinitate 1 sic ait: "Trinitas nullo modo potest dici filius; spiritus vero sanctus potest quidem universaliter dici, secundum id quod scriptum est quoniam Deus spiritus est. Itaque Pater et Filius et Spiritus Sanctus, quoniam unus Deus est, et utique Deus sanctus est et Deus spiritus est, potest appeilari Trinitas et spiritus sanc tus; sed tamen tunc ‘spiritus sanctus’ relative non dicetur, sed secundum essentiam, quia proprie Spiritus Sanctus qui non est Trinitas, sed in Trinitate, dicitur relative".

Caput 8 (112).

Quidam putant Spiritum Sanctum non dici relative ad Patrem et Fi hum, quia non vicissim respondent sibi vocabula, sed falso. Quidam tamen putant Spiritum Sanctum vel donum non dici relative ad Patrem vel Filium. Si enim, inquiunt, haec relative ad se dicuntur, suis invicem sibi respondent vocabulis: ut sicut dicitur Pater ‘Filii pater’, et Filius ‘Patris filius’, ita dicatur Pater ‘Spiritus Sancti vel Doni pater’, et Spiritus vel Donum ‘Patris spiritus vel donum’. — Sed non ita est in omnibus re lativis: non enim omnia quae relative dicuntur, suis ad se vicissim re spondent vocabulis. Unde Augustinus, horum elidens opinionem, in V libro De Trinitate 3 ait: "Non moveat, inquit, quoniam diximus Spiritum Sanctum, non ipsam Trinitatem, sed eum qui est in Trinitate, relative dici, licet non ei vicissim respondeat vocabulum eius ad quem

20 Sanctum] vel donum add. CVX. 27 vicissim] invicem LNV. 29 quoniam] quod CLT.

1 Caput 1], n. 12 (PL 42, 919; CCL 50, 219).

(PL 42, 919s; CCL 50, 220).

2 Ioan. 4, 24. 3 Caput 12, n. 13

refertur. Dicimus enim ‘Spiritum Sanctum Patris’, sed non vicissim di cimus ‘Patrem Spiritus Sancti’, ne filius eius intelligatur Spiritus Sanc tus. Item dicimus ‘Spiritum Sanctum Filii’, sed non dicimus ‘Filium Spiritus Sancti’, ne pater eius intelligatur Spiritus Sanctus. In multis enim relativis hoc contingit, ut non inveniatur vocabulum quo sibi vicissim respondeant. Cum ergo dicimus ‘Donum Patris et Filii’, non quidem possumus dicere ‘Patrem Doni’ aut ‘Filium Doni’; sed ut haec vicissim respondeant, dicimus ‘Donum donatoris’ et ‘donatorem Doni’, quia hic potuit inveniri usitatum vocabulum, illic non potuit". "Donum 1 ergo donatoris et donator Doni cum dicimus, relative utrumque ad invicem dicimus". Donator tamen non fuit Deus nisi ex tempore, cum Spiritus Sanctus sit Donum etiam ab aeterno 2.

DISTINCTIO XXVII

Caput 1 (113).

1. An easdem proprietates assignent Augustinus et Hilarlus, et an istae sint quae dicuntur paternitas, fillatlo, processlo. Hic quaeri potest utrum proprietates quas Hilarius supra 3 assignavit, scilicet quod Pater semper est Pater et Filius semper est Filius, sint illae eaedem proprietates quas Augustinus superius 4 distinxit, dicens proprium esse Patris quod genuit Filium, et proprium Filii quod, genitus est a Patre, et Spiritus Sancti quod ab utroque procedit; ac deinde, utrum et istae sint illae quae dicuntur paternitas, filiatio, processio.

2. Quod non videntur eaedem proprletates, quas ponit Hilarius et Augustinus *. Videtur quod non sint eaedem proprietates quas ponit Hilarius, et illae quas ponit Augustinus. Si enim eaedem sunt, idem est ergo Patri esse Patrem et genuisse Filium: quod utique qui

23-24 Rubrica om. RVW.

1 Ibid., C. 11, n. 12 (PL 42, 919; CCL 50, 219). 2 Cf. August., ibid., C. 16, n. 17 (PL 42, 922; CCL 50, 224). 3 Dist. 26, c. 3, n. 2 (P. 199). 4 Seu Fulgentius; supra, Dist. 26, c. 2, n. 2 (p. 198, 2-6).

Dist. XXVII: De diversis initiis huius Distinctionis, cf. Ign. Brady, The Distinctions..., in Franc. Studies (1965) 109s. — De doctrina Lombardi, vide J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen GotI..., 166-172.

dam concedunt. Si autem hoc est, cui ergo convenit ut sit Pater, ei convenit genuisse Filium. Natura igitur divina, si Pater est, genuit Filium; si vero non genuit, Pater non est. Sed quis audeat dicere, aut quod ipsa genuit Filium, aut quod ipsa Pater non sit ? Si autem ipsa Pater est nec Filium genuit, non est ergo idem dicere aliquid esse Patrem et gignere Filium; et ita non videtur una eademque esse proprietas.

3. Responsio ubi ostendit esse easdem proprietates. — Quomodo in tehligenda shit praedicta verba Hilarii ‘ Ad quod, sine praeiudicio ahio rum, dicimus quod easdem proprietates notavit uterque, hicet diversis verbis. Quod enim Hilarius ait, ita intehhigi debet: ‘Proprium Patris est quod semper Pater est’, id est proprietas Patris est qua semper Pater est; semper vero Pater est, quia semper genuit Filium. Ita et ‘proprium Filii est quod semper Filius est’, id est proprietas Filii qua semper Filius est; Filius vero semper est, quia semper genitus est. Ergo proprietas qua Pater est Pater, est quia semper genuit; et haec eadem dicitur pa ternitas vel generatio. Et proprietas qua Filius semper est Filius, est quia semper genitus est a Patre; et haec eadem dicitur filiatio, vel genitura, vel nativitas, vel origo, vel nascibihitas. Sic et proprietas qua Spiritus Sanctus est Spiritus Sanctus vel Donum, est quia procedit ah utroque; et haec eadem dicitur processio. In praemissis igitur Iocutionibus eaedem significatae sunt proprietates.

Caput 2 (114).

1. Quod non est omnino Idem dicere allquid esse Patrem et genuisse vel habere Filium; ita et de allis. Nec tamen videtur nobis omnino idem esse dicere aliquid esse Patrem et genuisse Filium, vel ahiquid esse Filium et habere Patrem, vel esse Spiritum Sanctum et procedere ab utroque. Ahioquin Pater non esset nomen hypostasis, id est personae, sed proprie tatis tantum; simihiter Filius et Spiritus Sanctus; et ita non per tria nomina significarentur tres personae.

2. Haec nomina, Pater, Filius, Spiritus Sanctus, non tantum relationes, sed etiam hypostases significant et sunt hypostaslum ‘ Ideoque dicimus quia Patris nomen non tantum relationem notat, sed etiam hypostasim, id est subsistentiam significat; ita et Filius et Spiritus Sanctus.

3. Relationum vocabula sunt paternitas, fihiatlo, processlo, nec personas signilicant *. Relationum vero vocabula, scihicet paternitas, fihiatio, 13 Filii 2] est add. LNRT2VW. 15 est om. BCMPR. 16 est om. BLMN, exp. P. esse om. MPV. 34-35 Rubrica om. MRW. 34 Relatiorium] veroqdd. BLX.

processio, vel gignere, gigni, procedere, ipsas tantum relationes, non hypostases significant, sive habere Filium et habere Patrem.

4. Quid Intelligatur cum dicitur: Deus est Pater, vel Deus est Filius, vel Deus est Spiritus Sanctus *. Ut verbi gratia cum dicimus ‘Deus est Pater’, nomine Patris et relationem notamus et divinam hypostasim significamus, ut sit intelligentia talis: Deus vel divina essentia est Pater, id est ille qui genuit, scilicet hypostasis quae habet Filium. Similiter ‘Deus est Filius’, id est hypostasis genita vel habens Patrem. Ita etiam ‘Deus est Spiritus Sanctus’, id est hypostasis procedens ah utroque, sive ille qui procedit. Cum vero nomina relationum ponimus in praedicatis, notiones ipsas tantum significamus, non hypostases, ut cum dicitur ‘Deus genuit’, id est habet Filium, et ‘Deus genitus est’, id est habet Patrem; et tunc oportet intelligi in subiectis hypostases tantum, non essentiam, quae illis proprietatibus determinantur.

Caput 3 (115).

1. Quae proprietates determinant hypostases, non substantiam, id est naturam. IIIae enim proprietates singulae singulis proprie conveniunt per sonis, et per cas personae determinantur; et a se invicem differunt, sed a se non secedunt. — Unde Ioanne Damascenus ait 1: "Non differunt ab invicem hypostases secundum substantiam, sed secundum characteristica idiomata, id est determinativas proprietates; characte ristica vero, id est deterniinativa, sunt hypostaseon, et non naturae: etenim hypostases determinant". — Item 2: "Esse quidem intemporaliter et aeternaliter dicimus divinam Verbi hypostasim, simplicem, omnia habentem quae habet Pater ut eius homousion, id est consubstantialem, nativitatis modo et habitudine a paternali hypostasi differentem, nun quain vero a paternali hypostasi secedentem".

2. Hic distinguuntur proprietates aperte *. Idem, apertius exprimens personales proprietates, in eodem ait 3: "Differentiam hypostaseon, id est personarum, in tribus proprietatibus, id est paternali et filiali et proces sibili, recognoscimus; insecessibiles autem ipsas hypostases et indistabiles

1 gignere] vel add. LOP. 23 intemporaliter] temporaliter OPRX, qttod corr. 0. 28 Rubrica om. RVW.

1 De j’ide orthodoxa, III, c. 6 (P0 94, 1002 C-1003A); versio Burgundionis, c. 50, n. 1 (eci. E. Buytaert, p. 186s). 2 Ibid., C. 7 (P0 94, 1007 C-D); versio Burgundionis, c. 51, n. 1 (ed. cit., p. 191). 3 Ibid., e. 5 (P0 94, 999 B-C); versio Burgundionis, c. 49 (ed. cit., p. 183s), ubi et textus immediate sequens.

invicem et unitas, et unitas quidem inconfusibiliter: tres enim surit etsi unitae, divisas autem indistanter". Etenim singula "perfecta est hypo stasis, et propriam proprietatem, scilicet exsistentiae modum proprium possidet; sed unitae sunt substantia, et non distant neque secedunt a paternali hypostasi". Ecce hic habes distinctas tres illas proprietates, 5 quae supra 1 diversis significatae sunt modis.

3. Quod sunt alla nomina personarum easdem proprietates notantia, scilicet genitus, genitor, verbum, imago. Hic non est praetermittendum quod, sicut Pater et Filius et Spiritus Sanctus nomina personarum surit et proprietates personales designant, ita etiam sunt et alia nomina personarum, id est quae ipsas personas significant et earum proprietates denotant, et easdem quas et nomina praedicta: unde et relative dicuntur, scilicet genitor, genitus, verbum, imago. — Unde Augustinus in V libro De Trinitate 2: "Videndum est, inquit, hoc significari cum dicitur genitus, quod significatur cum dicitur filius. Ideo enim filius quia genitus, et quia filius, utique genitus". "Sicut 3 autem filius ad patrem, sic genitus ad genitorem refertur; et sicut pater ad filium, ita genitor ad genitum".

4. De nomine verbi et imaginis *. Idem in VI libro De Trinitate: "Verbum quidem solus Filius accipitur, non simul Pater et Filius, tamquam ambosint unum verbum. Sic enimverbum dicitur, quomodo imago; non autem Pater et Filius simul ambo imago, sed Filius solus imago Patris, quemadmodum et filius". Idem in VII libro De Trinitate: "Verbum, secundum quod sapientia est et essentia, hoc est quod Pater; secundum quod Verbum, non hoc est quod Pater, quia Verbum non est Pater, et verbum relative dicitur sicut filius".

5. Quod non eo verbum dicitur quo saplentia Item in eodem 6: "Sicut filius ad patrem refertur, ita et verbum ad eum cuius est verbum refertur cum dicitur verbum. Et propterea, non eo verbum quo sapientia

1 et unitas om. LNPRV, exp. OT. 2 divisas] diversas BCW. 6 modis] vel no-

minibus add. BCW. 21 solus] est add. BCNTV.

1 Dist. 26, cc. 2-3 (pp. 197-199). 2 Caput 7, n. 8 (PL 42, 915; CCL 50, 213).

3 Ibid., c. 6, n. 7 (PL 42,915; CCL 50,211). 4 Caput 2, n. 3 (PL 42,925; CCL 50, 230). Caput 3, n. 4 (PL 42, 937; CCL 50, 251). 6 Ibid., e. 2, n. 3 (PL 42, 936; CCL 50, 249); ubi et textus qui immediate sequitur.

Num. 3-6: Vide formam antiquiorem huius materiae in Glossa primitiva in Rom. 1,3: Sed quaeritur quomodo supra imaginem Augustinus retuterit (retulit x) ad essentiam, cum ipse alibi dicat (dicit x) imaginem referri ad personam, his verbis (Augustinus in libro VI De Trinitate rubrica marg.): Non Pater et Filius simul ambo imago, sed Filius solus imago Patris, quemadmodum et Filius’. (Augustinus in libro VII rubr. X; Item in eodem rubr. z) Item:

dicitur, quia verbum non ad se dicitur, sed tantum relative ad eum cuius est verbum, sicut filius ad patrem". — Quod eo verbum dicltur quo fillus *. — "Eo quippe filius quo verbum, et eo verbum quo filius, sa pientia vero quo essentia; et ideo, quia Pater et Filius una essentia, et una sapientia". — Item in eodem 1: "Non est Pater ipse verbum, sicut nec filius nec imago". "Quid autem absurdius quam imaginem ad se dici ?" Idem in V 2: "Dicitur relative filius, relative etiam dicitur verbum et imago, et in omnibus his vocabulis ad Patrem refertur; nihil autem horum Pater dicitur". 6. Brevlter summani coffiglt praedlctorum intelligentiam. Aperte osten sum est quod sicut filius vel genitus relative dicitur ad patrem, ita verbum et imago; et quod eo dicitur verbum sive imago quo filius, id est eadem proprietate sive notione dicitur verbum et imago qua filius; sed non eo quo verbum dicitur sapientia vel essentia, quia non notione qua dicitur verbum, dicitur sapientia: nam sapientia dicitur secundum essentiam, non secundum relationem.

Caput 4 (116).

Generalis regula eorum quae ad se et eorum quae relative dicuntur: quidquid enini ad se, slmt ambo dicuntur, sed non lia in praedictis rela tivis. Et est hic advertenda quaedam generalis regula eorum quae ad se et eorum quae relative dicuntur de Patre et Filio. "Quidquid enim ad se dicuntur, ut ait Augustinus in VI libro De Trinitate 3, non dicitur alter sine altero, id est quidquid dicuntur quôd substantiam eorum osten dat, ambo simul dicuntur. Ergo nec Pater est Deus sine Filio, nec Filius sine Patre, sed ambo simul Deus"; sed non ambo simul pater, non ambo simul filius vel verbum vel imago.

4 vero] eo add. N (Aug.), add. mien. RT. 22 dicuntur] dicitur CL, corr. In dicitur 02.

23 dicuntur] dicitur M, corr. in dicitur 02V. 25 non nec BCL.

1 Ibid., c. 1, nn. 1-2 (PL 42, 933, 934; CCL 50, 244, 247). 2 Caput 13, n. 14

(PL 42, 920; CCL 50, 221). 3 Caput 2, n. 3 (PL 42, 925; CCL 50, 230).

‘Non ipse Pater Verbum est, sicut nec Filius nec imago’. Item: ‘Quid autem absurdius quam imaginem ad se dici?’ (Solutio rubr. z) Ad quod respondetur imaginem interdum referri ad personam, et tunc relative dici de Filio tantum; interdum vero ad essentiam, et tunc ad se dici et de tribus personis pariter enuntiari" (x 5a; z 3b).

Caput 5 (117).

1. An secundum substantiam dicatur Deus de Deo et hulusmodi. Hic quaeritur, cum dicitur ‘Deus de Deo’, ‘lumen de lumine’ et huiusmodi, utruni dicantur secundum substantiam; nam secundum relationem constat ista non dici. Si vero secundum substantiam dicuntur, simul ambo, scilicet Pater et Filius, possunt dici Deus de Deo, lumen de lumine, secundum praedictam regulam.

2. Responsio tibi nomina substantiae dicuntur ailquando poni pro personis *. Ad quod dicimus quia, licet Deus secundum substantiam dicatur et lumen et sapientia et huiusmodi, et nunquam relative accipiantur, aliquando tamen pro relativis, id est pro personis, sed non relative accipiuntur, ut cum dicitur ‘Deus genuit Deum’, alterum pro Patre, alterum pro Filio ponimus. Similiter cum dicitur ‘Deus de Deo’, ‘lumen de lumine’. In allis quoque locutionibus saepe reperiuntur nomina essentiae ad significationem personarum deducta, ut cum dicitur ‘Deus natus’,’ is ‘Deus mortuus’, ‘Deus passus’, ubi Filius tantum significatur. Ita et de solo Filio intelligitur, cum dicitur ‘Deus de Deo’ et huiusmodi. Unde Augustinus, quaerens quomodo huiusmodi dicantur, in VI libro De Trirntate 1 ait: "Quomodo Deus de Deo, lumen de lumine dicitur ? Non enim simul ambo Deus de Deo, sed solus Filius de Deo, scilicet Patre; nec ambo simul lumen de lumine, sed solus Filius de lumine Patre".

3. Quod tantum secundum nomen substantlae dicitur illud de Illo, non secundum nomina personarum. Et est sciendum quod secundum nomina substantiae tantum dicitur ‘illud de illo’, licet illa nomina ibi substantiam non significent. Secundum vero eadem nomina personarum nunquam dicitur illud de illo , sicut Verbum de Verbo vel Filius de Filio, quia huiusmodi nomina diversis personis convenire non possunt. Quod Augustinus, hicet obscure, in eodem libro ita ait 2: "Hoc solum de eis dici non potest, illud de illo, quod siniul ambo non sunt ", id est illo solo nomine non possumus uti ad ostendendum unum de uno, quod simul ambobus non convenit. "Sicut Verbum de Verbo dici non potest, quia non simul ambo Verbum; nec Imago de Imagine, nec Filius de Filio, quia non simul ambo Filius vel Imago".

8-9 Rubrica om. LRW. 9 quia] quod LWX. 11 proZ om. OP. 18 VI] septimo MOPTX. eadem om. LNRW, exp.". 28 ait] dicit BCLMRTV.

1 Caput 2, n. 3 (PL 42, 925; CCL 50, 231). 2 Ibid. (PL 42, 925s; CCL 50, 231).

Caput 5, num. 1: Quaestio est Augustini, ut apparet infra in fine num. 2.

4. Quod nomina substantiae aliquando Trinitatis intelligentiam fa ciunt *. Et sicut nomina substantiae aliquando ad intelligentiam persona rum distincte faciunt, ita etiam interdum totius Trinitatis simul. Unde Augustinus in codem libro ait 1: "In Patris nomine ipse Pater per 5 se pronuntiatur, in Del vero nomine et ipse et Filius et Spiritus Sanctus, ut cum dicitur 2: Nemo bonus nisi Deus, quia Trinitas est unus Deus".

DISTINCTIO XXVIII

Caput 1 (118).

1. Quod non tantum tres praedlctae proprietates sunt in personis, sed etiam allae, quae aliis significantur nominibus, ut ingenitus. Praeterea con siderari oportet quod non tantuni tres praedictae proprietates sive notio nes in personis sunt, verum etiam aliae, quae aliis notantur noniinibus. Nam etiam hoc nomen ‘ ingenitus ‘ relative dicitur de Patre tantum, et aliam designat notionem quam ‘pater’ vel ‘genitor’. Non est enim idem

is esse patrem et esse ingenitum, id est non ea notione pater dicitur qua in genitus. Pater enim, ut praedictum est 3, dicitur secundum proprietatem generationis, ingenitus autem secundum proprietatem innascibilitatis. Dif fert ergo Pater a Filio auctoritate generationis, differt etiam proprietate innascibilitatis, id est quia ingenitus. — De ingenito plena assignatio, sellicet quod relative dicitur, et alla est notio qua dicitur ingenitus, alla qua Pater ‘ Unde Augustinus, distinguens inter proprietatem qua dici tur ‘pater’ et illam qua dicitur ‘ingenitus’, in V libro De Trinitate 4 sic ait: "Non est hoc dicere ingenitum, quod est patrem dicere; quia etsi Filium non genuisset, nihil prohiberet dicere eum ingenitum. Et si gignat quisque filium, non ex eo ipse est ingenitus, quia geniti hommes gignunt alios". Non ergo ideo dicitur ‘pater’ quia ‘ingenitus’. Ideoque, cum "de 5 Deo

2 ad om. BcMNV, exp.".

1 De Trinit., V, c. 8, n. 9 (PL 42, 917; CCL 50, 215). 2 Luc. 18, 19. 3 Dist.

26, cc. 2-3 (pp. 197-199). 4 Caput 6, n. 7 (PL 42, 914; CCL 50, 211). 5 Ibid.

(PL 42, 914s; CCL 50, 211s).

Caput 1: Cf. P. Abael., Theologia Scholarium s, 1, 5-6 (PL 178, 987 A-988 C); et Somma sent., 1, 11 (PL 171, 1086 A-B; 176, 59 C-D); hic autem de novo nobis offert Lombardus ipsa verba Augustini. Quomodo doctrinam Magistri discipuli eius evolvunt ostendit J. Schnei der, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 172-180.

Patre utrumque dicatur, alia notio est qua intelligitur genitor, alia qua ingenitus. Genitor enim dicitur ad genitum, id est Filium; cum vero ingenitus dicitur, non quid sit, sed quid non sit dicitur *.

2. Exemplis utitur ad hoc ostendendum *. "Hoc 1 exemplis planum faciendum est. Quod dicitur ingenitus, hoc ostenditur, quod non sit filius. Sed genitus et ingenitus commode dicuntur; filius autem latine dicitur, sed ut dicatur in-filius, non admittit loquendi consuetudo. Nihil tamen intellectui demitur si dicatur non-filius; quemadmodum etiam si dicatur non-genitus pro eo quod dicitur ingenitus, nihil aliud dicitur. ldeo non est in rebus considerandum quid vel sinat vel non sinat dici usus sermonis nostri, sed quis rerum ipsarum intellectus eluceat". — Quod tantum valet non-genitus quantum ingenitus, et tantumdem non fihius *. — "Non ergo iam tantum dicamus ingenitum, sed et non-genitum, quod tantum valet. Numquid ergo aliud dicimus quain non-filium?

Negativa porro particula non id efficit, ut quod sine illa relative dicitur, eadem praeposita substantialiter dicatur; sed id tantum negatur, quod sine illa aiebatur. Sicut in aliis praedicamentis cum dicimus ‘homo est’, substantiam designamus. Qui ergo dicit ‘non homo est’, non aliud genus praedicamenti enuntiat, sed tantum illud negat. Sicut ergo secun dum substantiam aio ‘homo est’, sic secundum substantiam nego cum dico ‘non homo est’. At si tantum valet quod dicitur genitus, quantum valet quod dicitur filius, tantumdem ergo valet quod dicitur non-genitus, quantum valet quod dicitur non-filius. Relative autem negamus dicendo non-filius; relative igitur negamus dicendo non-genitus. Ingenitus porro quid est nisi non-genitus ? Non ergo receditur a relativo praedicamento cum ingenitus dicitur. Sicut enim genitus non ad se dicitur, sed quod ex genitore sit; ita cum dicitur ingenitus, non ad se dicitur, sed quod ex genitore non sit ostenditur; utrumque tamen relative dicitur. Quod autem relative pronuntiatur, non indicat substantiam. Quamvis ergo diversum sit genitus et ingenitus, tamen non indicat diversam substantiam, quia sicut filius ad patrem et non-filius ad non-patrem refertur, ita genitus ad genitorem et non-genitus ad non-genitorem referatur necesse est". — Ecce evidenter ostendit quod ingenitus relative dicitur et de solo Patre accipitur, aliaque notio est qua dicitur ingenitus, alia qua pater; atque tantum valet cum dicitur ingenitus, quantum non genitus vel non-filius.

4 Rubrica om. RTW. 5 hoc] hic BCOP\V. 11 quis] quid BCOX, quod P.

12-13 Rubrica om. RTVW. 30 tamen om. LWX.

1 August., ibid., c. 7, n. 8 (PL 42, 915s; CCL 50, 212ss); ubi et textus immediate sequens.

Caput 2 (119).

1. An sicut solus Pater dicitur ingenitus, dici debeat non-genitus vel non-filius. Ideo solet quaeri utrum sicut solus Pater dicitur ingenitus, ita ipse solus debeat dici non-genitus vel non-filius, ut nec etiam Spiritus Sanctus possit dici non-filius vel non-genitus.

2. Quorundam opinio *. Quibusdam videtur quod Pater solus debeat dici non-genitus vel non-filius; Spiritus vero Sanctus, sicut non dicitur ingenitus, ita, inquiunt, non est dicendus non-genitus vel non-filius. De bet quidem dici et credi Spiritus Sanctus non esse genitus vel non esse filius, sed non debet dici esse non-genitus vel non-filius.

3. Aliorum opinio *. Aliis autem videtur quod, cum Spiritus Sanctus non possit dici ingenitus, potest tamen dici non-genitus vel non-filius. Quod vero Augustinus supra ait 1, tantum valere cum dicitur ingenitus, quantum cum dicitur non-genitus vel non-filius, etymologiam nominis ostendendo eum hoc dixisse dicunt, non ratione praedicationis.

Caput 3 (120).

Quae sit proprietas secundum quam dicitur ingenitus. Si autem vis scire quae sit proprietas secundum quam Pater dicitur ingenitus, audi Hilarium ipsam vocantem innascibilitatem, in IV libro De Trinitate 2 ita aientem: "Est unus ab uno, scilicet ab ingenito genitus, proprietate vide licet in unoquoque et innascibilitatis et originis. Significata ergo in Scrip turis personarum intelligentia, et distincto innascibilitatis nativitatisque sensu, solitarius Deus non est opinandus. Discretio ergo vel distinctio personarum in Scripturis posita est, in nullo autem naturae distinctio".

1 Pag. 210, 21-23.

2 Num. 33 (PL 10, 120 C-121 B).

Num. 3: "Allis s, scilicet P. Abaelardo, in Theologia "Scho?arium s, 1, 6: "Spiritus vero Sanctus ipse quoque est non-genitus... nec tamen est ingenitus"; vide etiam Theol. christ., 1,4, et III (PL 178, 987 D-988 A; 1131 D-1132 A, 1230 B); necnon est disciputis eius: ex. gr., SententiaeHermanni, c.4 (PL 178, 1698 D); et anon. Ysagoge in theologiam, 111: Non itaque licet dicere Spiritum ingenitum, cum non habet non-esse ab alio, sed potius non-genitum, hoc est non-filius" (ed. A. M. Landgraf, Écrits théologiques de l’école d’Abélard, in Spicil. sacrum Lovan. 14, 1934, 259).

Caput 4 (121).

1. Ariani nitebantur probare alterius substantiae Patrem, alterius Filium, quia Ille ingenitus, Ille genitus; quibus respondens Ambrosius dixit se hoc nomen in Scripturis non legisse divinis. IIIud etiam taceri non oportet, quod Ariani ex eo probare nitebantur alterius substantiae esse Patrem, alterius Filium, quia ille ingenitus et iste genitus dicitur, cum diversum sit esse ingenitum et esse genitum. — Unde Ambrosius eorum quae stioni respondens, dicit se in divinis Scripturis hoc nomen, scilicet ingeni tus, non legisse, ita inquiens in IV libro De Spiritu Sancto 1: "Cum dudum audierint quidam, dicentibus nobis Filium Dei qui generatus est, Patri qui generavit inaequalem esse non posse, quamvis iÏle generatus sit, iste generavit, quia generatio est naturae: adversus quidem illam quaestionem vocem sibi arbitrantur acclusam; sed tergiversatione damnabili in eodem loco vestigium vertunt, ut putent mutationem fieri quaestionis muta tione sermonis, dicentes: Quomodo possunt ingenitus et genitus esse unius naturae atque substantiae? Ergo ut repondeam mihi propositae quaestioni, primo omnium in divinis Scripturis ingenitum nusquam inve nio, non legi, non audivi. Cuius igitur mutabilitatis sunt hommes huius modi, ut nos dicant ea usurpare quae non sunt scripta, cum ea quae sunt scripta dicamus et ipsi obiciant quod scriptum non sit ? Nonne ipsi sibi adversantur et auctoritatem calumniae suae derogant ? *.

2. Quare Ambrosius noluerit uti hoc nomine ingenitus, scilicet propter haeretlcos *. Attende, lector, quoniam hoc nomine ‘ingenitus’ nolebat uti Ambrosius propter haereticos. Ita et nos subticere quaedam oportet propter calumniantium insidias, quae catholicis ac pus lectoribus secure credi possunt.

3. Regula perutiils, scilicet quod quaedam sunt quibus ahiquando uti, aliquando silere rehigiose possumus *. Sunt etenim quaedam quae non tantae sunt religionis et auctoritatis, ut eis nos oporteat semper confitendo ac recipiendo inservire, verum silentio praeteriri queunt aliquando; nec illius tamen sunt perversitatis, quin cum opportunum fuerit, eis uti liberum habeamus.

4 etiam] autem BCL.

1 Immo De inearnationis dom. sacramenfo, c. 8, nn. 79-80 (PL 16, [ 838 C-D; CSEL 79, 264s).

Caput 5 (122).

1. An diversum sit esse Patrem et esse Fillum. Praeterea quaeri solet, cum supra 1 dictum sit quia aliud est dicere ingenitum, aliud patrem, et quod diversum sit genitus et ingenitus, utrum similiter diversum sit esse patrem et esse filium, an idem.

2. Responsio ubi dicit esse diversum esse Patrem et esse Fillum, sed non Patrem esse et Filium esse *. Ad quod dicimus quia ex eodem sensu, quo dicitur diversum genitus et ingenitus et quo dicitur non esse idem dicere genitum et ingenitum, potest dici non esse idem, sed diversum, esse Patrem et esse Filium vel esse Spiritum Sanctum; quia non ea no tione Pater est pater, qua Filius est filius vel qua Spiritus Sanctus est spiritus sanctus. Ideoque ex hoc sensu concedimus quod aliud est esse Patrem, et aliud est esse Filium, quia alia notio est qua Pater est pater, alia qua Filius est filius. Sed si transponas, ut dicas: Aliud est Patrem esse, aliud Filium esse, variatur intelligentia; et ideo non conceditur. Est enim sensus talis ac si dicatur: Aliud est quo Pater est, non quidem pater, sed est; aliud quo Filius est, non quidem filius, sed est; quod penitus fal sum est. Eo enim Pater est, quo Pater Deus est, id est per essentiam Vel naturam. At Filius eo Deus est, quo Pater est Deus; eo igitur Filius est quo Pater est, et ita idem est Patrem esse et Filium esse; sed non est idem esse patrem et esse filium. — Unde Augustinus in V libro De Trinitate 2 ait: "QuamVis diversum sit esse patrem et esse filium, non est tamen diversa substantia, quia hoc non secundum substantiam dicitur, sed secundum relativum: quod tamen relativum non est accidens, quia non est mutabile". Ecce diversum esse dicit esse patrem et esse filium. Quod iuxta rationem praedictam accipi oportet, quia scilicet alia notio est qua est pater, alia qua est filius; non enim secundum essentiam Pater dicitur pater vel Filius filius, sed secundum relationem.

Caput 6 (123).

1. Quomodo dicatur sapientia genita vel nata, an secundum relationem vel secundum substantiam. Sciendum quoque est quod, sicut solus Filius dicitur ‘verbum’ Vel ‘imago’, ita etiam ipse solus dicitur ‘sapientia nata’

16 quidem] quod BCP. 17 quidem] quod BCPW.

1 In Caput 1 (pp. 209-210).

2 Caput 5, n. 6 (PL 42, 914; CCL 50, 211).

vel genita; et ideo quaeritur utrum hoc relative dicatur; et si relative dicitur, an secundum eandem relationem qua dicitur ‘verbum’ et ‘imago’. —Dehoc Augustinus in VII libroDeTrinitatel itaait: accipiamus cum dicitur ‘verbum’, ac si dicatur ‘nata sapientia’, ut sit et Filius et imago; et haec duo cum dicuntur, id est ‘nata sapientia’, in uno eorum, eo quod est ‘nata’, et verbum et imago et Filius intelligatur, et in his omnibus nominibus non ostendatur essentia, quia relative dicuntur; at in altero, quod est ‘ sapientia’, etiam essentia demonstretur, quoniam et ad se dicitur. Se ipsa enim sapiens est, et hoc est eius esse quod sa pere; unde Pater et Filius simul una sapientia, quia una essentia *.

2. Qualiter intelligenda sint praemissa verba Augustini. Cave, lector, qualiter intelligas quod hic dicit Augustinus. Videtur enim dicere quod, cum dicitur ‘nata sapientia’, ibi ‘sapientia’ essentiam significet, et ‘nata’ relationem notet. Quod si ita est, cogimur dicere essentiam divi nam esse natam, quod superioribus repugnat. — Sed ad hoc dicimus quod in altero, id est in eo quod est ‘nata’, eadem notio inteliigitur, quae notatur cum dicitur ‘verbum’ et ‘imago’; in altero vero, scilicet ‘sapientia’, demonstratur essentia, id est demonstratur quod Filius sit essentia, quia sapientia secundum essentiam dicitur. Et ideo cum dicitur ‘nata sapientia’, intelligitur quod ipse qui natus est, essentia est. Ibi tamen ‘sapientia’ non pro essentia, sed pro hypostasi facit: (Attende diligenter *) ut sicut quando dicitur Verbum vel Filius, intelligitur hypostasis cum sua proprietate, ita cum dicitur ‘nata sapientia’, idem intelligatur, id est genita hypostasis. Ideo vigilanter ait idem esse intelligendum cum dicitur Verbum et cum dicitur ‘nata sapientia’, id est eadem relatio ea demque hypostasis, cui inest illa proprietas. Et ex hoc adiuvatur illud quod supra diximus 3, scilicet quod cum dicitur Pater vel Filius vel Spiritus Sanctus, nec tantum illae proprietates significantur, ut cum dicitur paternitas, filiatio, sed etiam hypostases cum suis proprietatibus.

Caput 7 (124).

Quod imago aliquando dicitur secundum essentiani. lllud etiam sciri oportet, quia cum supra dictum sit 4 imaginem relative dici de Filio, sicut verbum vel filius, interdum tamen reperitur secundum substantiam dici.

5 Filius] fïlius add. MOPT, quod exp.". 28 nec] non LMNRVW, corr. in non".

1 Caput 2, n. 3. (L 42, 936; CCL 50, 250). 2 Nempe dictis in Dist. 5 (pp. 80-88).

3 Dist. 27, c. 2, no. 2-3 (pp. 204-205). 4 Ibid., c. 3, no. 3-6 (pp. 206-207).

Unde Augustinus in libro De fide 1 dicit quod "una est sanctae Trinitatis essentialiter divinitas" et imago, ad quam factus est homo. — Hilarius etiam in V libro De Trinitate2 sic ait: "Homo fit ad communem imaginem. Nomen non discrepat, natura non differt: una est enim ad quam homo creatus est species". Ex his ostenditur quod imago aliquando essentiae intelligentiam facit, et tunc ad se dicitur, et non relative.

DISTINCTIO XXIX

Caput 1 (125).

1. De principio: quod relative dicitur et multiplicem notat relationem. Est praeterea aliud nomen, multiplicem notans relationem, scilicet prin cipium. Dicitur enim principium semper ad aliquid. Et dicitur Pater principium, et Filius principium, et Spiritus Sanctus principium, sed differenter; nam Pater dicitur principium ad Filium et ad Spiritum Sanctum.

2. Quomodo Pater principlum totius deitatis dicitur *. Unde Augustinus in. libro IV De Trinitate 3 ait: "Pater est principium totius divinitatis, vel si melius dicitur, deitatis", quia ipse est a nullo. " Non enim habet de quo sit vel de quo procedat"; sed ab eo et Filius est genitus, et Spiritus Sanctus procedit. Non igitur dicitur principium totius deitatis, quod vel sui vel divinae essentiae principium sit, sed quia principium est Filii et Spiritus Sancti, in quibus singulis tota divinitas est.

3. Quomodo Filius et ad quid dicatur principlum, et Spiritus Sanctus, et etiam Trinitas *. Filius ad Spiritum Sanctum, Spiritus vero Sanctus non dicitur principium nisi ad creaturas, ad quas etiam et Pater dicitur principium et Filius, et Trinitas ipsa simul et singula persona princi

16 1 om. RWX. 24 Filius] dicitur principium add. vw, add. mg. R2T2. et om. LMN. 26 persona] personarum M, corr. in personarurn".

1 Id est Fuigentius, De fide ad Petrum, e. 1, n. 5 (PL 65, 674 D; CCL 9M, 715).

2 Num. 8 (PL 10, 134 B-C). 3 Caput 20, nn. 29 et 28 (PL 42, 908; CCL 50, 199s).

Dist. XXIX: Cf. Abaelardus, Theologia christ., IV (PL 178, 1291 ss). Doctrina autem Caput 1-3 fundatur potius immediate super textus Augustini et Hilarii.

pium dicitur creaturarum. "Pater 1 ergo principium est sine principio, Filius principium de principio, Spiritus Sanctus principium de utroque , id est de Patre et Filio.

Caput 2 (126).

1. Quod ab aeterno Pater est principium, et Filius, sed Spiritus Sanctus non, immo coepit esse principlum. Et Pater ab aeterno principium est Filii, et Pater et Filius principium Spiritus Sancti, quia Filius est a Patre, et Spiritus Sanctus ah utroque. Spiritus vero Sanctus non ah aeterno principium est, sed esse coepit, quia non dicitur principium nisi ad creaturas. Cum ergo creaturae esse coeperunt, et Spiritus Sanctus esse coepit principiuni earum. Ita etiam Pater et Filius esse coepit cum Spiritu Sancto unum principium creaturarum, quia creaturae coeperunt esse a Patre et Filio et Spiritu Sancto.

2. Quomodo hi tres sint unum creaturae principlum *. Et dicuntur hi tres non tria, sed unum principium omnium creaturarum, quia uno eodemque modo principium rerum sunt. Non enim aliter sunt res a Patre, et aliter a Filio, sed penitus eodem modo. Jdeo Apostolus, intelligens hanc Trinitatem esse unum principium rerurn, ait Ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia.

3. Quomodo acciplendum sit omnia esse ex Deo *. "Cum vero audimus omnia esse ex Deo, ut ait Augustinus, De natura boni 3, omnes utique naturas intelligere debemus, et omnia quae naturaliter sunt. Non enim ex ipso sunt peccata, quae naturam non servant sed vitiant, quae ex voluntate peccantium nascuntur". Omnium ergo quae naturaliter sunt, unum principium est Pater curn Filio et Spiritu Sancto, et hoc esse coepit.

4. Quod ah aeterno principium Fui, et Pater et Fillus Spiritus Sancti *. Ab aeterno autem Pater principium Filii est generatione, et Pater et Filius unum principium Spiritus Sancti. Unde Augustinus in V libro De Trinitate 4 ita ait: "Dicitur relative Pater, idemque relative

10 esse coeperunt] ex tempore tantum sint L. esse coepit] est ex tempore L. 11 esse coepit] ex tempore LNR. 12 creaturarum] sunt add. LNR. coeperunt] ex tempore habent LNR. 26 esse coepit] ex tempore LR. 27 Quod] pater add. M. ab aeterno] pater add. LX.

1 August., Contra Maximinum, 11, c. 17, n. 4 (PL 42, 784s). 2 Rom. 11, 36.

3 Caput 28 (PL 42, 560; CSEL 25, 868); iam apud Glossam Magistri in Rom. 11, 30

(PL 191, 1493 A). 4 Caput 13, n. 14 (PL 42, 920; CCL 50, 220s); cf. etiam Ena.rr. in Ps.

109, n. 13 (PL 37, 1457; CCL 40, 1614).

dicitur principium; sed Pater ad Filium dicitur, principium vero ad omnia quae ab ipso sunt. Et principium dicitur Filius. Cum enim dice retur ei 1: Tu quis es? respondit: Principium, qui et loquor vobis. Sed numquid Patris principium est ? Immo creatorem se voluit ostendere, cum se dixit esse principium, sicut et Pater principium est creaturae, quia ab ipso sunt omnia. Cum vero dicimus et Patrem principium et Filium principium, non duo principia creaturae dicimus, quia Pater et Filius simul ad creaturam unum principium est, sicut unus creator".

5. Hic adiungit de Spiritu Sancto, quod et ipse principium sit *. "Si autem 2 quidquid in se manet et gignit vel operatur aliquid, principium est ei rei quam gignit vel ei quam operatur, non possumus negare etiam Spiritum Sanctum recte dici principium. Quia non eum separamus ah ap peliatione creatoris; quia scriptum est de illo quod operetur 3 utique in se manens operatur: non enim in aliquid eorum quae operatur ipse mutatur et vertitur. Unum ergo principium ad creaturam cum Patre et Filio est Spiritus Sanctus, non duo vel tria principia". — Ecce aperte ostendit Augustinus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse unum principium rerum creatarum, id est uno eodemque modo esse principium, et ilium modum satis aperuit, quia scilicet operantur omnia, et quia simul operantur hi tres, ideo unum principium esse dicuntur.

Caput 3 (127).

1. Hic ostendit quomodo Pater sit principium Filii, et ipse et Fiilus principium Spiritus Sancti. Deinde in eodem libro continue ostendit quomodo Pater dicatur principium ad Filium, et ad Spiritum Sanctum ipse et Filius, dicens ideo Patrem esse principium Fiiii quia genuit eum, et Patrem et Filium esse principium Spiritus Sancti quia Spiritus Sanctus procedit vel datur ah utroque. Ait enim ita: "Si gignens ad id quod gignit principium est, Pater ad Filium principium est, quia genuit eum. Utrum autem et ad Spiritum Sanctum principium sit Pater, quia dictum est: De Patre procedit, non parva quaestio est. Quod si ita est, non iam principium ei tantum rei erit quam gignit aut facit, sed etiam ei quam

9 et om. 8CM. Il eu] eius BCLNTVWX. ei eius BCTVWX, om. LR. 14 aIl quid] auiquod BCN. simul NPT, similiter alii codd.

1 Ioan. 8, 25. 2 August., ibid. (PL 42, 920; CCL 50, 221s). 3 Resp. 1

Cor. 12, 11: Haec aulem omnia operafur unus atque idem Spirif us. De Trinit., V, c. 14, n. 15 (PL 42, 920s; CCL 50, 222s). Ioannes15, 26.

dat et quae procedit ah ipso. Si ergo quod datur vel quod procedit principium habet a quo datur vel procedit, fatendum est Patrem et Filium principium esse Spiritus Sancti, non duo principia; sed sicut Pater et Filius ad creaturam relative unus creator et unus dominus dicitur, sic relative ad Spiritum Sanctum unum principium; ad créaturam vero Pater 5 et Filius et Spiritus Sanctus unum principium, sicut unus Creator et unus dominus".

2. Ex bis colflgitur quod Pater eo est principium Fili1 quo Pater, sdllicet generatione, et eodem etiam auctor Filii *. Ecce habes quod Pater principium Filii dicitur quia genuit eum: qua ergo notione est pater, ea w principiurn Filii dicitur, id est generatione. Secundum quarn etiam dicitur auctor Filii. Unde Hilarium IV libro De Trinitate 1 ait: "Ipso quo Pater dicitur, eius quem genuit auctor ostenditur, id habens nomen quod neque ex alio profectum intelligatur, et ex quo is qui genitus est sub stitisse doceatur". — Nota quia dicit Fillum non esse ah initio sed ab initiali *. "Novit 2 Ecclesia unum innascibilem Deum, novit unigenitum Dei Filium. Confitetur Patrem ab origine liberum, confitetur et Filii originem ab initio: non ipsum ab initio, sed ah initiabili; non per se ipsum, sed ab eo qui a nemine est natum ah aeterno, nativitatem scilicet ex paterna aeternitate sumentem. Edita est hic fidei professio, sed professionis ratio nondum exposita est"; et ideo quaerenda, scilicet quomodo intelligendum sit quod ait, Filii originem esse ab initio, et non ipsum esse ah initio, sed ab initiabili.

3. Aperit ex quo sensu fila dixerit *. Hoc utique subdens, determinavit quomodo acceperit initium inquiens originem Filii esse ah initio, ac si diceret: Non ita intelligas originem Filii esse ah initio, quasi ipse Filius habeat initium, sed quia ipse est ab initiabili, id est a Patre, a quo sunt omnia. Nam licet Filius sit principium de principio, non est tamen con cedendum quod Filius habeat principium. Cumque 3 Filius sit princi piuni de principio, et Pater principium non de principio, non est principium de principio principium sine principio, sicut Filius non est Pater; neque duo tamen principia, sed unum, sicut Pater et Filius non duo creatores, sed unus creator.

8-9 Rubrh om. RVW. 12 ait om. 0F. 18 initiabili] initiali LP, Ininitiabili Hil. 19 ipsum] nota lilium non esse per seipsum rubr. mg. BCTX. 23 initiabili] initiali M, corr. ex initiali LN, corr. in Initiali P. 24 Rubrica om. RVW. 27 initiabill] initiali P, corr. in initiali L.

1 Num. 9 (PL 10, 102 B). 2 Ibid., n. 6 (PL 10, 100 A). 3 Secundum August., supra, c. 1, n. 3 (p. 216, 1-2).

Caput 4 (128).

1. Cum Pater et Filius sint unum principium Spiritus Sancti, quaeritur an eadem notione. Unum autem principium sunt Pater et Filius non tantum creaturarum, ut dictum est supra 1, sed etiam Spiritus Sancti. Ideo quaeri solet utrum eadem notione Pater sit principium Spiritus Sancti et Filius, an sit alla notio qua Pater dicatur principium Spiritus Sancti, et alla qua Filius. — Responsio 1 Ad quod dicimus: cum Pater dicatur principium Spiritus Sancti et Filius, quia Spiritus Sanctus procedit vel datur ab utroque, nec aliter procedit vel datur a Patre quam a Filio, sane intelligi potest Patrem et Filium eadem relatione vel notione dici principium Spiritus Sancti.

2. Quaeritur quae sit notio qua Pater et Filins dicitur principium Spiritus Sancti *. Si vero quaeritur quae sit illa notio, quam ibi notat ‘principium’, nomen eius non habemus sed non est ipsa paternitas vel filiatio, immo notio quaedam quae Patris et Filii est, qua ab aeterno Pater et Filius unum principium est Spiritus Sancti. Donator autem, ut praedictum est 3, dicitur Pater vel Filius ex tempore, sicut Spiritus Sanctus datum vel donatum.

7 Responsio om. MRW. 16 est] sunt BCV.

1 Hic supra, c. 2 (pp. 216-217). 2 Nempe authenticum, licet iam tunc nomen

‘spiratio’ exstiterit, ut videtur. 1110 enim utitur Petrus Manducator, successor Magistri in scholis Parisius: e Dicitur illa relatio spiratio, quia Pater spirat Spiritum Sanctum, et Filius similiter" (Q. ‘Nota quod principium’, in cod. Trecis Civit. 964, f. 94r). Dein in h. 1. notat Glossa Petro Pictaviensi ohm attributa: e Potest tamen convenienter dici spiratio, quia Pater et Filius ab aeterno spirant Spiritum Sanctum (n 17d). Parum postea ipse Pictaviensis de hoc nomine refert: e *... a magistris nostris solet dici spiratio; quod tamen vocabulum non habent de auctoritate Sanctorum (Sententiae, 1, c. 28; PL 211, 895 D; ed. Moore-Dulong, 1, 224); et infra, c. 30: hlla autem notio spiratio dicitur, et est istud verbum in ore omnium, licet non authenticum; immo usui odiosum videtur" etc. (PL 211, 903 B; ed. Moore-Dulong, 239). Nomen postea sancitum est auctoritate Concilii Lugdun. II (1274); apud DS n. 850. 3 Dist. 18, e. 2 (pp. 153-155).

DISTINCTIO XXX

Caput 1 (129).

1. De his quae temporailter de Deo dicuntur et relative, secundum accidens quod non Deo, sed creaturis accidit. Sunt enim quaedam quae ex tempore de Deo dicuntur eique temporaliter conveniunt sine sui coni mutatione, et relative dicuntur secundum accidens, non quod accidit Deo, sed quod accidit creaturis, ut creator, dominus, refugium, datum vel donatuni et huiusmodi. — De his Augustinus in V libro De Trinitate 1 ita ait: "Creator relative dicitur ad creaturam, sicut doniinus ad servum". Item 2: "Non moveat quod Spiritus Sanctus, cum sit coae ternus Patri et Filio, dicitur tamen aliquid ex tempore, veluti hoc ipsum quod donatum diximus. Nam sempiterne Spiritus est donum, temporali ter autem donatum. Et si dominus non dicitur nisi cum habere incipit servum, etiam ista appellatio relativa ex tempore est Deo. Non enim sem piterna creatura est, cuius ille dominus est; ergo dominum esse non sempiternum habet, ne cogamur etiam creaturam sempiternam dicere: quia ille sempiterne non dominaretur, nisi etiam ista sempiterne famularetur. Sicut autem non potest esse servus qui non habet dominum, sic nec dominus qui non habet servum".

2. Opinio quod non ex tempore sit domlnus, quia est dominus temporis, quod non est ex tempore *. Sed hic aliquis dicet quod non ex tempore com petit Deo haec appellatio qua dicitur domirius, quia non est tantum dominus rerum quae ex tempore coeperunt, sed etiam illius rei quae non

5-6 commutatIone mutatione LN RW.

1 Caput 13, n. 14 (PL 42, 920; CCL 50, 221). CCL 50, 224s).

2 Ibid., c. 16, n. 17 (PL 42, 922; Caput 1: Problema ponitur quasi ut exstat in Summa sent., 1, (PL 171, 1084 C-1085 A; 176, 58 A-C); sed iterum recurritur ad ipsissima verba Augustini. Secunda eiusdem auctoritas

(s Non moveat... s) partim habetur in Glossa primitiva in Rom. 11, 36 (x 59b-c; z 36a). Vide etiam P. Abaelardus, Theologia christ., III et 1V (PL 178, 1255s, 1309s); qui tamen non est fons huius capituli.

Num. 2: De parva additione (cf. lectiones variantes) nihil determinari potest cum certi tudine. Accipi videtur i Glossa pseudo-Pictaviensis, quatenus legitur: temporis... incepit esse dominus, etsi non ex ternpore, quia tempus non est ante tempus [ verba Augustini quae

coepit ex tempore, id est ipsius temporis, quod non coepit in tempore, quia non erat ante tempus quam inciperet; et ideo non coepit esse dominus ex tempore. — Responsio *. Ad quod dici potest quia, licet non Coeperit ex tempore esse dominus temporis, coepit tamen esse dominus temporis, quia non semper fuit tempus; et ipsius hominis ex tempore coepit esse dominus. De hoc Augustinus in eodem libro 1 conti nue ita dicit: "Quisquis exstiterit qui aeternum Deum solum dicat, tem pora vero non esse aeterna, propter varietatem et mutabilitatem, sed tamen tempora non in tempore esse coepisse, quia non erat tempus antequam tempora inciperent, et ideo non in tempore accident Deo ut dominus esset, quia ipsorum temporum dominus erat, quae utique non in tempore esse coeperunt: quid respondebit de homme, qui in tempore factus est, cuius utique dominus non erat antequam esset ? Certe, ut dominus hominis esset, ex tempore accidit Deo; et ut omnis amoveatur controversia, certe ut tuus dominus esset vel meus, qui modo esse coe pimus, ex tempore habuit".

3. Quomodo intelllgendum sit nihil de Deo dici secundum accidens et quae sint accidentia relativa ‘1’. "Quomodo 2 igitur obtinebimus nihil se cundum accidens dici Deum? nisi quia ipsius naturae nihil accidit quo mutetur: ut ea sint accidentia relativa, quae cum aliqua mutatione rerum de quibus dicuntur accidunt, sicut amicus relative dicitur. Non enim amicus esse incipit, nisi cum amare coeperit: fit ergo aliqua mutatio voluntatis ut amicus dicatur".

4. Per similitudinem ostendit quod potest Deus dici ubi ante non dice batur sine sui mutatione, ut nummus dicitur pretium *. "Nummus 3 vero, cum dicitur pretium, relative dicitur; nec tamen mutatus est cum esse coepit pretium, neque cum dicitur pignus et huiusmodi. Si ergo nummus potest nulla sui mutatione toties dici relative, ut neque cum incipit dici, neque cum desinit, aliquid in eius natura vel forma, qua nummus est, 3 Responsto om. MNRWX. 6 dominus] Quando cepit tempus, deus cepit esse dominus, nec ante tempus fuit dominus, sed cum tempore, non ex tempore vel in tempore, quia non ante fuit tempus quam ipse dominus, sed simul add. mg. LX, add. in tertia columna BCW. Cf. Nota infra. 7 dicit] ait 0F. 10 accederit] accidit NRW (Aug.). 24-25 Rubrica (inauthent.) NT, om. alii.

1 Caput 16, n. 17 (PL 42, 922; CCL 50, 225). 2 August., ibid. 3 August., ibid. (PL 42, 922s; CCL 50, 226).

sequuntur banc additionem], id est antequam inceperit esse tempus, sed cum tempore incepit esse dominus temporis, non ex tem pore vel in tem pore (n 18a; p 58b). Haec additio autem contradicere videtur verba Augustini infra in libro II, dist. 2, c. 2, n. 1, proposita. Ex alia parte, licet meliores codices eam omittant, nihil inde deduci potest.

mutationis fiat: quanto facilius de illa incommutabili Dei substantia debemus accipere quod ita dicatur relative aliquid ad creaturam, ut quamvis temporaliter incipiat dici, non tamen ipsi substantiae Dei acci disse aliquid intelligatur, sed illi creaturae ad quam dicitur".

5. Quod Deus dicitur retugium relative ex tempore sine sui mutatlone*. "Qualiter 1 etiam refugium nostrum dicitur refugium enim nostrum dici tur Deus relative: ad nos enim refertur, et tunc refugium nostrum fit cum ad eum refugimus. Numquid tunc fit aliquid in eius natura, quod antequam refugeremus ad eum non erat? In nobis ergo fit aliqua mu tatio, qui ad eum refugiendo efficirnur meliores; in illo autem nulla".

6. Quod et pater dicittir relative *. "Sic 3 et pater noster esse incipit cum per eius gratiam regeneramur, qui dedit nobis potestatem fihios Dei fieri 4. Substantia igitur nostra mutatur in melius cum filii eius effici mur; simul et ilie pater noster esse incipit, sed nulla suae commutatione substantiae. Quod ergo temporaliter dici incipit Deus quod antea non is dicebatur, manifestum est relative clici, non tamen secundum accidens Dei, quod ei aliquid accident, sed plane secundum accidens eius ad quod dici aliquid Deus incipit relative".

7. Summatim praedictorum intelilgentiam perstringit *. Ex his aperte ostenditur quod quaedam de Deo temporaliter dicuntur relative ad creaturas sine mutatione deitatis, sed non sine mutatione creaturae; et ita accidens est in creatura, non in Creatore. Et appellatio qua creatura relative dicitur ad Creatorem relativa est, et relationem notat quae est in ipsa creatura; appellatio vero illa qua Creator relative dicitur ad creaturam, relativa quidem est, sed nullam notat relationem quae sit in Creatore.

Caput 2 (130).

Hic solvitur quaestio qua quaerebatur an Spiritus Sanctus dicatur da tum relative ad se, cum ipse det se. Hic potest solvi quaestio superius pro posita 5, ubi quaerebatur: cum Spiritus Sanctus dicatur datum vel donatum (ï quod autem datur, refertur et ad eum qui dat et ad ilium cui datur" 6); et cum Spiritus Sanctus det se ipsum, utrum ad se ipsum relative dicatur cum dicitur dan vel donari. — Solutio *. Cui quaestioni

3-4 accidisse aliquid trp. BNVW. 14 simul] similiter MVN. 28 ad... se om. BCR. et om. LNR, int crI.". II ilium] eum LPX. 31 cum om. LMNX. 32 Solutio om. MRWX.

1 August., ibid. (PL 42, 923; CCL 50, 226). 2 Ps. 17, 3; 30,4; 31, 7; etc.

3 August., ibid. (PL 42, 923s; CCL 50, 226s). 4 Ioan. 1, 12. 5 Dist. 18, c. 6

(pp. 158-159). 6 Ut dicit August., supra, p. 157, 13-14.

DISTINCTIO XXXI

Caput 1 (131).

respondentes, dicimus Spiritum SanCtum dici datum vel donatum relative et ad dantem et ad ilium *.CUi datur. Dans autem sive donator est Pater um Filio et Spiritu Sancto. NeC tamen dicimus Spiritum Sanctum referri ad se, sed appellatio dati vel donati refertur et ad dantem et ad recipientem, quia non potest aiiquid dici datum, nisi ab aiiquo et alicui detur. Cum autem Spiritus Sanctus dan a se vel datus a se dicitur, relative quidem dicitur ad ilium cui datur, et est appellatio relativa, et in illo Cui datur mutatio fit, non in dante.

1. Quomodo dicatur Filius aequalis Patri, an secundum substantiam, an secundum relationem; ita et similis. Praeterea considerari oportet, cum tres personae coaequales sibi sint, utrum relative hoc dicatur an secun dum substantiam; et si relative, utrum secundum relationem an secundum essentiam consideranda sit aequalitas; deinde quid sit ipsa aequalitas. — Docet *. Ad quod dicimus quia, sicut simile nihil sibi est: "similitudo enim, ut ait Hilarius 1, sibi ipsi non est ", ita et aequale aliquid sibi non dicitur; ac per hoc, sicut simile, ita et aequale relative dicitur. Dicitur ergo relative Filius aequalis Patri, et utrique Spiritus Sanctus. — Est tamen aequalis Patri Filius, et utrique Spiritus Sanctus, propter sumrnam simpiicitatem essentiae et unitatem; aequaiis est igitur Filius Patri secundum substantiam, non secundum relationem. Unde Augustinus in V libro De Trinitate 2 ait: "Quaerimus secundum quid aequaIis sit Patri Filius. Non secundum hoc quod ad Patrem dicitur, Filius aequalis est Patri; restat igitur ut secundum id aequaiis sit quod ad se dicitur. Quid quid autem ad se dicitur, secundum substantiam dicitur; restat ergo ut secundum substantiam sit aequaiis. Eadem est igitur utriusque substan

16 Docet MOPT, om. alii.

1 De Trinit., III, n. 23 (PL 10, 92 B). CCL 50, 212).

2 Caput 6, n. 7 (PL 42, 915; Caput 1: Quaestio agitur ab Hugone, De sacram., 11, 1,4 (PL 176, 379 A); deinde expressius in Summa sent., 1, 8 (PL 171, 1080 D-1081 B; 176, 54 C-55 A), quae Ions seu inspiratio Ma gistri videtur.

tia". Item in VI libro 1: "Satis est videre nullo modo Filium aequalem esse Patri, si in aliquo, scilicet quod pertineat ad significandam eius sub stantiam, inaequalis invenitur; in omnibus ergo aequalis est Patri Filius, et est eiusdem substantiae". "Aequalis 2 est etiam Spiritus Sanctus, et in omnibus aequalis, propter summam simplicitatem illius substantiae". Ex his perspicuum fit quod secundum substantiam Filius est aequalis Patri, et utrique Spiritus Sanctus; et appellatio tantum relativa est.

2. Quid sit aequalitas ‘ Aequalitas ergo Patris et Filii non est relatio vel notio, sed propter naturae unitatem indisparitas.

3. Hic quomodo dicitur similis et quid sit similitudo. Hoc idem etiam dicimus de simili et similitudine. Cum enim dicitur Filius similis Patri, relative quidem dicitur, sed similis est Patri propter unitatem essentiae; est ergo appellatio tantum relativa, similitudo vero est indifferentia 3.

1 VI] vii BCOPTW, quod corr. C. 4 Sanctus] patri et filio add. TV, add. mien. W.

9 propter.. disparitas (ed. 2 nature unitas et identitas LMOPX, sed corr. interl. L202. Cf. Pro legomena. indisparitas] exclusive dicitur non positive ita et similis add. BC, add. mg. T2. 13 indifferentia (ed. 2g)] indifferens essentia (cd. 1 LMOPX, quod corr. 02P2. Cf. Prolegomena et nota hie infra posita.

1 Caput 4, n. 6 (PL 42, 927; CCL 50, 234s). 2 Ibid., c. 5, n. 7 (PL 42, 928; CCL 50, 236). 3 Resp. Hilarius, De synodis, n. 73: "Similitudo res ipsas naturalis

coaequat per similitudinem non (!) indifferentis essentiae (PL 10, 528 B).

Num. 2: *... propter naturae unitatem indisparitas nobis correctio esse videtur quam fecit Magister in secunda traditione" seu editione Sententiarum, secundum Glossam saepius lam laudatam pseudo-Petri Pictaviensis. Ad verba enim Augustini in dist. 5, c. 1, in fine num. 2: Quod relative dicitur, non indicat substantiam" (supra, p. 81, 11-12), glossator ille anonymus commentum apponit: "Sed nunquid huiusmodi nomina: ‘simile’, ‘aequale’, relative (om. n) dicuntur? Ha. Et tamen indicant substantiam... Huiusmodi tamen obiectiones non tan gunt Magistrum Petrum (om. b). Non enim dicit haec nomina et simula dici de Deo secundum essentiam vel praedicare divinam essentiam. Non enim aliquid ponunt, sed tantum exclu dunt [ num. 4 infra]. Cum enim dicitur: ‘Pater et Filius sunt similes’ vel ‘aequales’, cum videantur habere vim affirmationis, vim habent (videatur affirmare, vim habet b) nega tionis; et est idem ac si dicatur: ‘In nullo dissimiles, in nullo inaequales’. Magister tamen (qui b) inprimatraditione Sententiarum tradidit quod cum dicitur ‘Tres personae sunt similes’, sensus est: ‘Unius essentiae sunt’, et praedicatur ibi divina essentia. Sed postea hoc c o r r e x 1 ", et quod secundo traditum (dictum n) est, est tutius dictum (tutius traditur n), utrumque tamen catholice (b 34b; n 7d); cf. J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Golf..., 197, nota 57, ubi textus integer offertur.

Num. 3: similitudo est indifferentia s: hic certo certius distingui debet inter traditio nem seu editionem primam Sentenfiarum et secundam; testimonium enim habemus Magistri Praepositini (c. 1190-1194), quod pluribus correctionibus codicum omnino corroboratur. In sua enim Summa "Qui producit ventos s, 1, q. 1, "quaeritur quare concedamus nomina quae notant respectum unius personae ad aliam, et verba et participia dici in plurali de tribus per sonis et non de aliis adiectivis similiter... Surit alii qui dicunt quod haec vocabula: ‘aequalis’,

4. Quibusdam videtur quod nomine aequalitatis vel similitudinis non ponitur aliquid, sed removetur *. Unde quibudam 1 non indocte videtur nomine aequalitatis vel similitudinis non aliquid poni, sed remo yen: ut ea ratione dicatur Filins aequalis Patri, quia nec maior est eo nec minor, et hoc propter unitatem essentiae. Ita et similis dicitur, quia nec diversus, nec alienus, nec in aliquo dissimilis, et hoc propter essentiae simplicitatem. Non ergo secundum quod Filius est genitus a Patre, aequalis vel inaequalis est Patri, nec similis vel dissimilis, sed aequalis et similis secundum substantiam.

Caput 2 (132).

1. De sententia S. Hilarii qua in Trinitate personarum propria ostendit. Non est hic praetereundum quod iliustris vir Hilarius proprietates personarum assignans dicit 2 aeternitatem esse in Patre, speciem in Imagine, usum in Munere.

2. Augustinus. De Hilario qui ait: Aeternitas est in Patre, species in Imagine, usus in Munere. Ex quo sensu Illa intelligenda sint verba Hilarii hic docet Augustinus, et prius quare Patri aeternitas tribuatur *. Quae tantae difficultatis sunt verba, ut in eorum intelligentia atque explana tione vehementer laboraverit Augustinus, ut ipse ostendit in VI libro De Trinitate 3 ita dicens: "Quidam, cum vellet brevissime singula rum in Trinitate personarum insinuare propria: Aeternitas est, inquit, in

2 Unde... indocte] Quibusdam "amen (ed. D?) LMPRTX. Il in om. LMOP. II Tri

nitate] trinitatem MO, trium L. 12 praetereundum] pretermittendum BCLN. 15-17 Ru

bricae om. MRW.

1 Inter quos P. Abaelardus, Theol. christ., IV (PL 178, 1265 D-1266 C).

Trinit., II, n. 1 (PL 10, 51 A). 3 Caput 10, n. 11 (PL 42, 931; CCL 50, 241).

‘similis’ (etc. ET!.), tantum remotive accipiantur (accipiuntur Tud.), ut cum dicitur ‘Pater et Filius sunt aequales’, id est non sunt inaequales, et ‘sunt similes’ (consimiles Toi.), id est non sunt dissimiles [ verba pseudo-Pictaviensis in nota praecedenti}. In qua sententia visus est fuisse summus (om. En.) Magister Petrus Lombardus (om. Tud.). In prima namque Sententia rum editione dixit: ‘Similitudo est indifferens essentia’; et in secunda quasi corrigens dixit: ‘Similitudo est indifferentia’; quasi dicat: ‘Pater et Filius dicuntur similes, quia non sunt diffe rentes (ex codd. Erlangen Univ. 260, 2c; Tolosae Civit. 159, 142r; Tuderti Commun. 71, ld-2a). Cf. Rech. de Théol. anc. et méd. 2 (1930) 90; Mediaeval Studies 8 (1946) 52, nota 1; J. Schneider, Die Lehre..., 199, nota 62. — Non pauci codices adhuc legunt indif,terens essentia; in aliis haec Iectio originalis aut raditur aut cancellatur et ilta nova lectio inseritur; alii codd. lectionem secundam solum portant. De hoc nihil in Glossa pseudo-Pictaviensis praeter lec tionem ‘indifferentia’.

Caput 2, num. 2: Partim in Glossa in Rom. 11, 36 (PL 191, 1495 A).

Patre, species in Imagine, usus in Munere. Et quia non mediocris auctori tatis in tractatione Scripturarum et assertione fidei vir exstitit — Hilarius enim hoc in libris suis posuit — horum verborum, id est Patris et Imaginis et Muneris, aeternitatis, speciei et usus, abditam scrutatus intelligentiam quantum valeo, non eum secutum arbitror in ‘aeternitatis’ vocabulo, (Attende *) nisi quod Pater non habet patrem de quo sit, Filius autem de Patre est ut sit atque ut illi coaeternus sit". — Hic quare Imagini specles *. "Imago 1 enim si perfeete implet illud cuius imago est, ipsa coaequatur ei, non illud imagini suae. In qua imagine ‘speciem’ nominavit, Credo, propter pulchritudinem: ubi est tanta congruentia et prima aequa litas et prima similitudo, nulla in re dissidens et nullo modo inaequalis et nulla ex parte dissimilis, sed ad identidem respondens ei Cuius imago est.

Ubi est prima et summa vita, cui non est aliud vivere et aliud esse, sed idem; et primus ac suminus intellectus, cui non est aliud vivere et aliud intelligere, sed idem, hoc est unum, tamquam verbum perfectum cui non desit aliquid, et ars quaedam omnipotentis et sapientis Dei plena om nium rationum viventium incommutabilium; et omnes unum in ea, sicut ipsa unum de uno, cum quo unum. Ibi novit omnia Deus quae fecit per ipsam". — Hic de Spiritu Sancto, quare usus dicatur *. "Est autem ineffabilis quidam complexus Patris et Imaginis, qui non est sine perfruitione, sine Cantate, sine gaudio. Illa ergo dilectio, delectatio, felicitas vel beatitudo, si tamen aliqua humana voce digne dicitur, ‘usus’ ab illo appellata est breviter; et est in Trinitate Spiritus Sanctus, non genitus, sed genitoris genitique suavitas, ingenti largitate atque ubertate perfun dens omnes creaturas pro Captu earum. Itaque illa tria et a se invicem determinari videntur, et in se infinita sunt. Qui videt hoc, vel ex parte vel per speculum et in aenigmate 3, gaudeat cognoscens Deum et gratias agat; qui vero non videt, tendat per pietatem ad videndum, non per caecita tem ad calumniandum, quoniam unus est Deus, sed tamen Trinitas".

3. Quod non modo Illa verba Hilaril, sed explanatio super his Augustini obscurlsslma est ‘i Ecce habes qualiter verba Hilarii praemissa accipienda sint, licet tantae sint profunditatis, ut etiam adhibita exposi tione vix aliquatenus ea intelligere valeat humanus sensus, cum et ipsa eorum explanatio, quam hic Augustinus edidit, plurimum in se habeat difficultatis et ambiguitatis.

6 Attende om. LMRW. 7-8 Rubrica om. MRW; supple ‘tribuatur’ (p. 225, 17).

12 identidem] identitatem BC, corr. In identitatem TX, quod add, mg. V. 24 ingenti] in geniti CLPRV, quod corr. PV. a] ad LPR. modo om. BCX.

2 August., ibid., nn. 11-12 (PL 42, 932; CCL 50, 242s).

1 August., ibid.

Resp. 1 Cor. 13, 12.

4. Quod secundum hanc expositionem non distinguuntur ibi proprie tates personarum tres. Non enim secundum praemissam expositionem dis tinguuntur hic tres illae proprietates superius assignatae 1, sed ipsae hypo stases distinctae ab invicem monstrantur. — Quod nomine aeternitatis ibi significatur Illa notio quam notat ingenitus *. Aeternitatis tamen nomine eadem videtur designata proprietas, quam notat hoc nomen ‘ingenitus’.

5. Ex quo sensu dixerit illud: Imago si perfecte implet etc. *. Sed videamus quid sit quod ait "Imago si perfecte implet iilud cuius imago est, ipsa coaequatur ei, non illud imagini suae". Videtur enim dicere quod Filius, qui est imago Patris, coaequatur Patri, non Pater Filio, cum et Fi lius dicatur aequalis Patri in Scriptura et Pater Filio; sed Filius hoc habet a Patre, ut sit ei aequalis, Pater autem non habet a Filio; et tamen Filius plene ac perfeCte aequalis est Patri, id est imago ei cuius est imago.

6. Hilarius in libro De synodo3: Imago eius ad quem imaginatur species indifferens est. Neque enim ipse sibi quisquam imago est, sed eum cuius imago est, necesse est ut imago demonstret. Imago igitur est rei ad rem coaequandam et ima ginata et indiscreta similitudo. Est ergo Pater, est et Filus, quia imago Patris est Filius; et quia imago est, ut rei imago sU, speciem necesse est et naturam et essentiam, secundum quod imago est, in se habeat auctoris".

7. Quare dicatur Hilarius propria personarum assignasse in verbis praedictis, cum ibi non sint expressae proprietates. Propria igitur persona rum in praedictis verbis 4 assignasse dicitur Hilarius, quia relativa nomina personarum posuit, scilicet Patris, Imaginis, Muneris, quae re lative dicuntur de personis, et proprietates notant quibus distinguuntur personae. Ita enim dicitur Spiritus Sanctus ‘munus’ relative, sicut ‘donum’. Verumtamen ipsas proprietates aliis tribus nominibus non signifi cavit, iuxta praedictam Augustini expositionem, nisi solo nomine ‘aeternitatis’: quo non ipsam paternitatem, sed eani voluit intelligi notionem, qua dicitur ‘ingenitus’

14-19 Glossa volatilis in textu MT, mg. LNRX, in tertia col. BCW, om. OPV. 14 sy nodo] synodis LNRTWX. quem] quam BCRWX.

1 Dist. 26, cc. 2-3 (pp. 197-199), vel hic supra, n. 1. 2 August., supra, p. 226, 3 Num. 13 (PL 10, 490 B-C). 4 Supra, n. 1 (p. 225, 13-14).

Num. 6: lam ad num 2: e Imago enim...’" (supra, 226, 7ss) notat Glossa pseudo-Petri: "Nota quod perfecte tunc (tunc perfecta b; nunc p) implet imago (illud cuius est imago add. b), cum (imago add. n) est idem cum eo cuius est imago in specie et natura et essentia, ut p o " dicet Hilarius in quadam glossa volatili quam Magister posuit (b 49v; n isa-b; p 58e). Tunc infra: "Hilarius in libro De synodo: Volatilis glossa est (b 49v; n 18e; p 58d-59a). Inveni tur etiam ut additio marginalis in quibusdam codd. Glossae in Rom. 11, 36.

8. Hilarius in hibro De synodo: Si quis innascibilem et sine initio dicat Filium, quasi duo sine principio et duo innascibilia et duo innata dicens, duos faciat deos, anathema sit. Caput enim quod est principium omnium, Filius; caput autem quod est principium Christi, Deus. Sic enim ad unum initiabilem, omnium initium, per Filium universa referimus. Filium innascibilem confiteriimpiissimum est. Iamenim non erit unus Deus, quia Deum unum praedicari natura unius innascibihis Dei exigit. Cum ergo Deus unus sit, duo innascibiles esse non possunt: cum idcirco Deus unus sit (cum et Pater Deus sit et Filius Dei Deus sit), quia innascibihitas sola penes unum sit; Filius autem idcirco Deus, quia ex innascibili essentia natus exsistat. Caput enim omnium Filius est, sed caput Filii Deus est; et ad unum Deum omnia hoc gradu et hac confessione referuntur, cum ab eo sumant universa principium, curn ipse principium sit s. — Idem in eodemZ: "Omnibus creaturis substantiam voluntas Dei attuhit, sed naturam Fihio dedit ex impassibihi ac non nata substantia perfecta nativitas. Tahia enim cuncta creata sunt, quahia esse Deus volait; Filius autem natus ex Deo talis subsistit, quahis et Deus est. Nec dissimilem sui edidit natura naturam, sed ex substantia Dei genitus naturae secundum originem attuhit, non secundum creaturas voluntatis essentiain".

9. Quod eandem personarum distinctionem notat Augustinus allis verbis sine expositione trium proprietatum. lllud etiam sciri oportet, quod earundem trium personarum distinctionem Augustinus ostendere volens sine expressione illarum trium proprietatum superius commemora tarum, in 1 libro De doctrina christiana 3 sic ait: "In Patre est unitas, in Filio aequalitas, in Spiritu Sancto unitatis aequalitatisque concordia: et tria haec unum omnia propter Patrem, aequalia omnia propter Filium, connexa omnia propter Spiritum Sanctum. Itaque Pater et Filius ac Spi ritus Sanctus, et singulus quisque horum Deus est, et simul omnes unus Deus; et singulus quisque horum plena substantia est, et simul omnes una substantia. Pater nec Filius est nec Spiritus Sanctus; Filius nec Pater est nec Spiritus Sanctus; Spiritus Sanctus nec Pater est nec Filius; sed Pater tantum Pater, et Filius tantum Filius, et Spiritus Sanctus tantum

1-17 Olossa volatilis (N2T) in textu MNT, mg. LRX, in tertia col. BCW, om. OPV. 1 synodo] synodis LTWX. 4 initiabihem codd. (corr. T2), Ininitiabilem Hïl. 6 Deum unum trp. BCX. 7 Deus unus trp. BCLNRWX. 11 eo] ea BCX. 19 expositione] expressione BCW. ac] et LRWX.

2 Num. 58 (PL 10, 520 C).

1 Num. 59-60 (PL 10, 521 A-C).

n. 5 (PL 34, 21; CSEL 80, lOs; CCL 32, 9).

Num. 8: De his notulis nihil dicitur in Glossa praelaudata quae ohm Petro Pictav. attribuebatur. In diversis codicibus diversimode etiam disponuntur; nam quandoque hic, quandoque post num. 9, quandoque etiam inveniuntur post sequens capitulum tertium. — Num. 9: Verba Augustini hic posita inveniuntur etiam in Glossa in Rom. 11, 36 (PL 191, 1494 C-D).

Spiritus Sanctus. Eadem tribus aeternitas, eadem incommutabilitas, eadem maiestas, eadem potestas". In his verbis aperte insinuatur perso narum trium distinctio.

Caput 3 (133).

Quare Patri attribuitur imitas et Fillo aequalitas. Sed plurimos niovet, quod Patri attribuit unitatem, Filio aequalitatem. Cum enim unitas di catur secundum substantiam, non tantum in Patre est, sed et in Filio et in Spiritu Sancto; et aequalitas una est Patris et Filii et Spiritus Sancti. Cur ergo Patri attribuitur unitas et Filio aequalitas ? — Forte eadem

so ratione attribuitur Patri unitas secundum Augustinum, qua supra eidem aeternitas secundum Hilarium: quia videlicet Pater ita est ut ab alio non sit, et quia Filium genuit unum secum Deum, et Spiritus ab eo procedit unus cum eo Deus. Unitas ergo in Patre esse dicitur, quia nec est aliquid aliud a quo sit: non enim ab alio est, nec ab eo aliquid vel aliquis est ab aeterno quod unum cum eo non sit. Filius enim et Spiritus Sanctus unum sunt cum Patre; unde Veritas ait 1: Ego et Pater unum sumus.

Caput 4 (134).

1. Quare Pater et Fillus dicantur esse unum vel unus Deus, sed non unus: quia res eiusdem naturae recte possunt ilici esse unum simpilciter et cum adiectione, res vero dlversae naturae non possunt dici unum nisi dicatur quid unum. Hic dici oportet quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus

5 attribuitur] attribuatur N RVX.

1 Ioan. 10, 30.

Caput 3: Cf. L. Ott, Unlersuchungen ZUT theol. Brie fiiteratur..., 569-576; J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 1 12s.

Caput 4: Principium hic enuntiatum (ad initium num. 1) iam proponitur in Glossa in 1 Cor. 6, 17: "Diligenter attende quod quando de rebus duabus vel pluribus dicitur ‘unus est’ vel ‘una est’, et additur quid unus vel quid una, et de his quae diversae et de his quae sunt unius substantiae dici potest (PL 191, 1583 A-B; x 84a; z 51a); quae verba, ut recteindicat rubrica marginalis in cod. z, Augustini sunt, Contra Maxirninum, 11, 20, 1 (PL 42, 788). Hic Magister quodam modo dependet a Gilberto Porreta, Glossatura in h. 1. (cf. A. M. Landgraf, Mitteilungen ZUT Schule Gilberts de la Porrée, in Collectanea Franc. 3 1933 191). — Verba Au gustini quae sequuntur partim inveniuntur in eadem Glossa Lombardi. Alius fons videtur esse Glossa eius in Ps. 5, 3 (PL 191, 95 D), ubi citantur verba Augustini Super Ioannem (hic in num. 2).

recte dicuntur esse unum et unus Deus, sed non unus. Res enim duae vel plures reCte possunt dici unum esse, si sint unius essentiae et earum una sit natura; unus autem vel una non potest dici de diversis rebus, nisi addatur quid unus vel una: quo addito, recte potest dici de rebus et unius et diversae substantiae. — Unde Augustinus in VI libro De Trini5 tate 1 ait sic: "Nescio utrum inveniatur in Scripturis dictum, unum sunt, quorum est diversa natura. Si autem et aliqua plura eiusdem naturae sint et diversa sentiant, non sunt unum in quantum diversa sentiunt. Cum ergo sic dicitur unum ut non addatur quid unum, et plura unum dicuntur, eadem natura atque essentia, non dissidens neque dissentiens, significatur". — Exemplum ponit *. "Unde Paulus et Apollo, qui et ambo hommes erant et idem sentiebant, unum esse dicuntur cum dicitur 2: Qui plant ut et qui rigat unum sunt. Cum vero additur quid unum, potest aliquid significari ex pluribus unum factum, quamvis diversis natura; sicut anima et corpus non possunt utique dici unum (quid enim tam diversum?), nisi addatur vel subintelligatur quid unum, id est unus homo. Unde Aposto lus: Qui adhaeret, inquit, Domino, unus spiritus est; non dixit unus est vel unum sunt, sed addidit spiritus. Diversi sunt enim natura spiritus hominis et spiritus Dei, sed inhaerendo fit spiritus hominis unus spiritus cum Deo", quia particeps fit veritatis beatitudinis illius. Si ergo de his quae diversae substantiae sunt recte dicitur quod sint unus spiritus, quanto magis qui unius substantiae sunt recte dicuntur unus Deus esse. "Pater ergo et Filius unum sunt, utique secundum unitatem substantiae, et unus Deus".

2. De haeresl AriI *. In quo Ariana haeresis damnatur, quae "Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, ut ait Augustinus in libro De Iiaeresibus 4, non vuit esse unius eiusdemque substantiae atque naturae, vel, ut expressius dicatur, essentiae, quae graece dicitur ‘usia’, sed Filium esse creaturam". — De haeresl Sabellii *. Necnon et Sabelliana, quae, ut Augustinus ait in eodem libro 5, dicebat "Christum eundem ipsum et Patrem et Spiritum Sanctum esse ", ut esset trinitas nominum sine substantia personarum. — "Utramque pestem, ut ait Augustinus

6 ait sic trp. LMVX. 11 Exemplum ponit om. CPRVW. veritatis] et add. L, add. interi. PTW. 23 substantiae] essentie LM. Rubrica om. CPRVW. 29 Ru brica om. CPRVW. Aug. ait trp. LNVX. 32 substantia] subsistentia BCL, corr. in subsistentia".

1 Caput 3, n. 4 (PL 42, 926; CCL 50, 231s); ubi et textus immediate sequens.

Z 1 Cor. 3, 8. 3 1 Cor. 6, 17. 4 Num. 49 (PL 42, 39). Num. 36 et 41 (PL 42, 32s).

Super Ioannem 1, elidit Veritas dicens 2: Ego et Pater unum sumus. Utrum que audi et adverte, et unum et sumus, et a Charybdi et a Scylla libe raberis. Quod enim dixit unum, liberat te ab Ario; quod dixit sumus, liberat te a S a b e lii o. Si unum, ergo non diversum; si sumus, ergo et Pater et Filius; sumus enim non diceret de uno, nec unum de diverso. Erubescant ergo Sabelliani, qui dicunt ipsum esse Patrem qui est Filius, confundentes personas; qui et dicti sunt Patripassiani, quia dicunt Pa trem fuisse passum. Ariani vero dicunt aliud Patrem esse, aliud Filium, non unam substantiam, sed duas: Patrem maiorem, Filium minorem. Noli hoc dicere tu, catholice. In medio ergo naviga; utrumque pericu losum latus devita, et dic: Pater pater est, et Filius filius est; alius Pater, alius Filius, sed non aliud, immo hoc ipsum, quia unus Deus est". — Ecce ostensum est quare unitas esse in Patre dicatur, cum tres illi unum sint.

3. Hilarium libro De synodo: "Minus forte expresse videtur de indifferenti similitudine Patris et Filii fides locuta esse, cum de Patre et Fillo et Spiritu Sancto ita senserit significatam in nominibus propriam uniuscuiusque nominatorum substantiam et ordinem et gloriam, ut sint quidem per substantiam tria, per consonantiam vero unum. Volens igitur congregata Sanctorum Synodus impietatem eam perimere, quae veritatem Patris et Filii et Spiritus Sancti nominum numero eluderet, ut non subsistente causa uniuscuiusque nominis, triplex nuncupatio obtineret sub falsitate nominum unionem, et Pater solus atque unus idem et ipse haberet et Spiritus Sancti nomen et Filii: idcirco tres substantias esse dixerunt, subsistentium personas per substantias edocentes, non substantiam Patris et Filii diversitate dissimilis essentiae separantes. Quod autem dictum est, ‘ut sint quidem per substantiam tria, per consonantiam vero unum’, non habet calumniam, quia connominato Spiritu, Id est Paraclito, consonantiae potius quam essentiae, per similitudinem substantiae, praedicari convenit unitatem". — Idem in eodem 4: "Cum Deum Patrem confitemur et Christum Dei Filium praedicamus, et inter haec duum deorum sit irreligiosa confessio, non possunt secundum naturae indifferentiam et nomen indifferens, non unum esse in essentiae genere, quorum essentiae nomen non licet esse nisi unum. Non enim religiosa unitas nominis, ex indifferentis naturae essentia, constitutam personam genitae ademit essentiae, ut unica ac singularis Dei substantia per unionem nominis intelligatur, cum utriusque essentiae nomen unum, id est Deus unus, ob indiscretae in utroque naturae indissimilem substantiam praedicetur".

12 est om. LMX. 15-3 1 (35) Glossa volatilis (T) in textu M (in fine c. 3) N (in fin. c. 6) T (hic), mg. LX, in tertia col. BCW, om. OPRV. synodo] synodis LTWX. 19 eam] illam TW, vero CX. 26 connominato] cognominato BNW. 31-35 Non enim... praedl cetur in textu N, mg. C, in 1mo folio W, va-cat T, om. BLMX.

1 Tract. 36, nn. 8-9 (PL 35, 1667s; CCL 36, 328ss). 2 Ioan. 10, 30. 3 Num.

31-32 (PL 10, 504 A-505 A). 4 Num. 41-42 (PL 10, 513 C-514 A).

Num. 3: De hac glossa volatili nihil allegatur a pseudo-Petro Pictaviensi.

Caput 5 (135).

Quare dicitur aequalitas esse in Filio, cum sit una aequalltas trium. Nunc videamus quare aequalitas dicatur esse in Filio, cum una et summa sit aequalitas trium. — Hoc ideo forte dictum est 1, quia Filius genitus est a Patre aequalis gignenti et dono quod ab utroque procedit, et ideo 5 fila tria dicuntur esse aequalia propter Filium. Filius enim habet a Patre ut sit ei aequalis et Spiritui Sancto, et Spiritus Sanctus ab utroque habet ut sit aequalis utrique. Haec autem sine assertionis supercilio et maioris intelligentiae praeiudicio dicimus, malentes in apertione tam clausorum sermonum peritiores audire quam aliquid aliis influere.

Caput 6 (136).

Quare in Spiritu Sancto dicitur esse utriusque concordia vel connexlo. Quod autem in Spiritu Sancto dicitur esse utriusque concor.dia et per eum omnia connexa, facilior est intelligentia nobis praemissa ad men tem revocantibus. Supra enim 2, secundum auctoritates Sanctorum, dictum est quod Spiritus Sanctus amor est quo Pater diligit Filium et Filius Patrem. Recte igitur Spiritus Sanctus dicitur connexio vel concordia Patris et Filii, et per eum omnia connexa. — Unde Augustinus in XV libro De Trinitate: "Communio quaedam consubstantialis Patris et Filii est amborum Spiritus". Idem in VII libro: "Spiritus Sanctus est summa caritas utrumque coniungens, nosque subiungens".

DISTINCTIO XXXII

Caput 1 (137).

1. Utrum Pater vel Filius Spiritu Sancto diligat, cum diligere idem Deo sit quod esse. Hic oritur quaestio ex praedictis deducta. Dictum est

1 Supra, in c. 2 (P. 228, 22-23), ubi etiam Spiritus Sanctus dicitur esse concordia (ut

infra in c. 6). 2 Dist. (pp. 110-114). 3 Caput 27, n. 50 (PL 42, 1097; CCL 50A, 532).

4 Caput 3, n. 6 (PL 42, 938; CCL 50, 254).

Caput 1: Cf. L. Ott, Untersuchungen sur tfzeol. Brie fiiteratur..., 624-631.

enim supra 1, atque Sanctorum auctoritatibus ostensum, quod Spiritus Sanctus est conimunio Patris et Filii, et amor quo Pater et Filius se in vicem diligunt. Ideo quaeritur utrum Pater vel Filius per Spiritum Sanc tum vel Spiritu Sancto diligat. — Quod utique videtur oportere dici secundum auctoritates supra positas, quibus ostenditur Spiritum Sanctum esse "quo 2 genitus a gignente diligatur genitoremque suum diligat". — Sed econtra: Si Pater vel Filius dicatur diligere per Spiritum Sanctum, videtur esse per Spiritum Sanctum, quia non est aliud Deo esse et aliud diligere, sed idem; quia, ut ait Augustinus in XV libro De Trini fate 3, "quidquid secundum qualitates in illa simplici natura dici videtur, secundum essentiam est intelligendum", ut bonus, magnus, immortalis, sapiens, diligens et huiusmodi. Ideoque, si Pater vel Filius diligit per Spiritum Sanctum, per ipsum Spiritum esse videtur; neque tantum essentia sua diligit, sed etiam Dono. 2. Haec quaestio insolubilis est, humanum superans sensum, in qua auctoritates sibi occurrunt. Huic quaestioni, cum altitudinem nimiae pro funditatis contineat, id solum respondemus quod Augustinus signi ficare videtur, scilicet quod Pater et Filius se diligant et unitatem servent non solum essentia sua, sed suo Dono proprio. Quod licet supra 4 positum sit, iterare tamen non piget, quia sic expedit.

3. Aperte dicit quod Pater et Filius et essentia et Dono suo diilgunt se et pacem servant *. Ait ergo in VI libro De Trinitate 5 ita: "Manifestum est quod non aliquis duorum est, quo uterque coniungitur, quo genitus a gignente diligatur genitoremque suum diligat; suntque non participatione, sed essentia sua neque dono superioris alicuius, sed suo proprio servantes unitatem pacis 6". Ecce hic dicit quod essentia sua et Dono suo servant unitatem. — Idem in XV libro De Trinitate "In illa Trinitate quis audeat dicere Patrem nec se nec Filium nec Spiritum Sanctum diii gere nisi per Spiritum Sanctum ?" Hic aperte ostendit Patrem non tantum per Spiritum Sanctum diligere; non autem simpiiciter dicit Patrem non diligere per Spiritum Sanctum.

13 Spiritum sanctum add. TV, add. interl. N. 23 coniungitur coniungantur MX.

1 Supra, in c. 6; et plenius in Dist. (pp. 110-114). 2 Verba sunt August., infra, ad initium n. 3. 3 Caput 5, n. 8 (PL 42, 1062; CCL 50A, 470). 4 Dist. 10, C. 2, n. 5 (p. 113). 5 Caput 5, n. 7 (PL 42, 928; CCL 50, 235). 6 Resp. Eph. 4, 3.

7 Caput 7, n. 12 (PL 42, 1065; CCL 50A, 475).

Caput 2 (138).

1. Utrum Pater sit sapiens sapientia quam genuit, sicut diligit amore qui ab ipso procedit. Praeterea diligenter investigari oportet utrum Pater sit sapiens sapientia quam genuit, quae tantum Filius est. — Quod vide tur a simili posse probari: si enim diligit amore qui ab ipso procedit, cur non et sapientia vel intelligentia quam genuit sapit vel intelligit ? — Hanc quàestionem urgere videtur, ut ait Augustinus in VII libro De Trinitate 1, quod scripsit Apostolus dicens 2: Christum Dei virtutem et Dei sapientiam; ubi quaeritur "utrum ita sit Pater sapientiae et virtutis suae, ut hac sapientia sapiens sit quam genuit, et hac virtute potens quam genuit".

2. Hic determinat dicens Patrem non esse sapientem sapientia quam genuit *. "Sed absit 3 ut ita sit: quia si hoc est ibi esse quod sapere, non per illam sapientiam quam genuit sapiens est Pater; alioquin non ipsa ab illo, sed ille ab ipsa est. Si enim sapientia quam genuit causa est illi ut sapiens sit, etiam ut sit ipsa illi causa est; quod fieri non potest nisi gi gnendo eum aut faciendo. Sed nec genitricem, nec conditricem Patris ullo modo quisquam dixerit sapientiam: quid enim est insanius ? Ergo Pater ipsa sapientia est qua sapiens est. Filius vero dicitur sapientia Patris et virtus Patris: non quia Pater per eum sit sapiens vel potens, sed quia Filius, sapientia et virtus, est de Patre sapientia et virtute". Ex his patet quod Pater non est sapiens sapientia genita, sed se ipso, sapientia ingenita.

5 dillgit] pater add. LMNRVW. 10-II et... genuit mg. CMV.12-13 Rubrica om.

MNRW. J Hic] Augustinus praem. OP. 23-6 (p. 235) Nota (M) in textu LMNT, mg. 02X, in tertia col. BcW, om. PRV. 23 Deus dicitur trp. BLNX.

1 Caput 1, n. 1 (PL 42, 933; CCL 50, 244). 2 1 Cor. 1, 24. ibid., n. 2, et c. 3, n. 4 (PL 42, 935s, 937; CCL 50, 249, 251). quaest. 83, q. 23 (PL 40, 16).

3 August., Scil. De div.

Num. 1: Quaestio proponitur in Summa sent., 1, 11 (PL 171, 1086 C; 176, 60 A); sed ea inspirante Magister se confert ad textum Augustini ut solutionem inveniat. Cf. etiam Lomb., Glossa in 1 Cor. 1, 24 (PL 191, 1545 B-D).

Num. 3: De hac Nota sic Ioquitur Glossa pseudo-Petri: Sed notandum quod praedictis videtur contradicere Augustinus in libro 84 Quaestionum; sed (se n; et p) in libro Retractatio num correxit. Et hoc est quod scriptum invenitur in margine librorum (b 51v; n 19b; p 60a). Codices sequentes Notam hic apposuimus, licet Glossa praelaudata eam post capitulum quin tum velle videatur.

3. Augustinus in libro 84 Quaestionum Cum sapiens Deus dicitur, et sapientia sapiens dicitur sine qua eum vel fuisse aliquando vel esse posse nefas est credere, non participatione sapientiae sapiens dicitur, sicut anima quae et esse et non esse sapiens potest, sed quod eam ipse genuerit qua sapiens dicitur sapientiam". — Animadverte, lector: Patrem dicit sapientem genita sapientia; quod allis obviat testimoniis. Verum hoc Augustinus corrigit in libro Retractationuml inquiens: "Dixi in libro 84 Quaestionum de Patre, quod eam ipse genuit qua sapiens dicitur sapientiam; sed melius istam quaestionem in libro postea De Trinitate tractavi".

4. Utrum Filius sit sapiens sapientia genita vel ingenita. Post haec quaeri solet a quibusdam utrum Filius sit sapiens sapientia genita vel ingenita Si enim non est sapiens sapientia genita, nec se ipso sapiens est; si vero sapientia genita sapiens est, non videtur esse sapiens sapientia ingenita, et ita non videtur esse sapiens a Patre, cum a Patre habeat omnia — Responsio *. Ad quod dicimus quia una est sapientia Patris et Filii et Spiritus Sancti, sicut una essentia, quia sapientia in illius na turae simplicitate est essentia. Et tamen Filius tantum est sapientia genita, et Pater sapientia ingenita; et sapientia genita est de sapientia ingenita vel a sapientia ingenita. Et cuni idem sit ibi esse quod sapientem esse, relinquitur ut sapientia genita sit sapiens de sapientia ingenita. — Non ergo Filius dicitur sapientia Dei, tamquam ipse solus sit intelligens vel sapiens, sibi et Patri et Spiritui Sancto; quia, ut ait Augustinus in XV libro De Trinitate 3, "si solus ibi Filius intelligit, et sibi et Patri et Spiritui Sancto, ad illam reditur absurditatem, ut Pater non sit sapiens de se ipso, sed de Filio; nec sapientia sapientiam genuerit, sed ea sapientia Pater dicatur apiens esse quam genuit. Ubi enim non est intelligentia, nec sapientia potest esse. Ideoque, si Pater non intelligit ipse sibi, sed Filius intelligit Patri, profecto Filius Patrem sapientem facit. Et si hoc

2 sapiens dicitur trp. BCX. sapientiam] sapientia BCLX. 6 sapientiam] sapien tia BCLX. 11 esse sapiens trp. BCL. Pater] tantum add. LTV.

1 Lib. 1, c. 26 (PL 32, 625; CSEL 36, 118). 2 Resp. Ioan. 16, 15. 3 Caput 7, n. 12 (PL 42, 1065s; CCL 50A, 476).

Num. 4: Quaestio innuitur in Summa sent., 1, 11 (PL 171, 1086 C; 176, 60 A); planius proponitur ab ipso Lombardo in Glossa in 1 Cor. 1, 24: Cave ne intelligas Filium dici sa pientiam Dei tamquam ipse solus sit intelligens vel sapiens sibi et Patri et Spiritui Sancto. Augustinus, De Trinitate (rubr. marg.): ‘Si enim ibi solus... de qua genitus est’" (PL 191, 1545 B-D). Quae verba Augustini aliqualiter fusius infra leguntur in hoc num. et in sequenti. Magister hic certo dependet a Glossatura Gilberti in h. 1.: "Attende quod ait: ‘Dei sapientiam’, et cave ne intelligas Patrem esse sapientem ex Fillo... s; deinde citat in partetantum eadem verba Augustini (Cf. A. M. Landgraf, Conimentarius Porretanus in primam epistolam ad Corin tlzios, in Studi e Testi 117, Vaticano 1945, 21, nota 15*; et V. Maiano, Il Commento aile lettere diS. Paolo di Gilberto Porretano, in Scholastica ratione historico-critica instauranda, Romae 1951, 180).

est Deo esse quod sapere et ea illi essentia est quae sapientia, non Filius a Patre, quod verum est, sed a Filio potius Pater habet essentiam: quod absurdissimum est atque falsissimum".

5. Pater est sapiens ea quae ipse est saplentia, et de ea Filius est ge nitus et sapiens: illa Ingenita, haec genita, una tamen sapientia *. "Est ergo 1 Deus Pater sapiens ea quae ipse est sua sapientia; et Filius, sapientia Patris, est sapiens de sapientia quae est Pater, de quo est genitus Filius. Ita et Pater est intelligens ea quae ipse est sua intelligentia: non enim esset sapiens, qui non esset intelligens; Filius autem, intelligentia Patris, de intelligentia genitus est quae est Pater, de qua et intelligens est". — Proinde Pater est sapientia, et Filius sapientia, et uterque una sapientia; et tamen solus Pater est ingenita sapientia, et Filius solus genita sapientia; nec tamen alia sapientia Pater, alia Filius, sed una eademque. Sicut Pater est Deus ingenitus, et Filius est Deus genitus, neque Deus genitus est Deus ingenitus: non ideo tamen alius Deus est Pater, alius Filius, sed unus Deus uterque; non autem ‘unus’: alius est enim genitus, alius ingenitus, sed non ‘alius Deus’, immo uterque unum sive unus Deus. Ita non est sapientia genita sapientia ingenita, sed alia est sapientia genita, alia ingenita; non est tamen alia sapientia, sed una eademque sapientia.

Caput 3 (139).

1. An Filius sit sapiens se ipso vel per se ipsum. Ex praedictis constat quod Filius non est sapiens a se neque de se, sed a Patre et de Patre. Quaeri autem solet utrum Filius sit sapiens se ipso vel per se ipsum.

2. Solutio secundum quosdam ‘ Q u i d a m dicunt multiplicem hic fieri intelligentiam, et ideo distinguendum fore: ita ut cum dicis Filium esse sapientem se ipso vel per se ipsum, si sui natura et essentia sapien tem intelligas, verus sit intellectus; si vero a se ipso vel de se ipso sapien tem esse intelligas, falsitati subiectam habes intelligentiam.

3. Aliorum determinatio *. Alii vero simpliciter et absque determina tione concedunt huiusmodi locutiones: ‘Filius est sapiens per se, sed non so a se vel de se’, et ‘Filius est Deus per se et est per se, sed non a se vel ‘de se’; hoc confirmantes verbis Hilarii, qui Filium non a se, sed per se agere, in libro IX De Trinitate 2 ait: "Naturae, inquit, cui contradicis, 4-5 Rubrica om. NRVW. 5 haec genita om. BCX. II sapientia] intelligentia BCX.

24 Rubrica om. BCMRWX. 28 esse om. OPV.

1 August., ibid. (PL 42, 1066; CCL 50A, 476).

2 Num. 48 (PL 10, 319 C-D).

haeretice, haec unitas est: ut ita per se agat Filius ne a se agat, et ita non a se agat ut per se agat. Intellige Filium agentem, et per eum Patrem agentem. Non a se agit, cum Pater in eo manere monstratur 1; per se agit, cum secundum nativitatem Filii agit ipse quae placita sunt 2. In5 firmus sit non a se agendo, nisi adeo ipse agit; non sit vero in unitate naturae, si quae agit et in quibus placet, non per se agit". Sicut ergo, inquiunt, Filius per se agit, sed non a se; ita Filius debet dici sapiens per se, sed non a se. Sic et per se Deus est vel esse dicendus est, ut aiunt, sed non a se vel de se.

Caput 4 (140).

1. An una tantum sit saplentia Patris. Post haec a quibusdam quaeri solet utrum una tantum sit sapientia Patris.

2. Quomodo nituntur quidam probare quod non una tantum est sa pientia Patris *. Quod non esse, nituntur probare hoc modo: Filius, in quiunt, est sapientia Patris genita, qua Pater sapiens non est; est igitur âli qua sapientia Patris qua sapiens non est. Est autem et sapientia Patris in genita, et ea Pater sapiens est; est ergo quaedam sapientia Patris qua sa piens est; et ipsa non est illa sapientia Patris qua Pater sapiens non est; non est ergo una tantum sapientia Patris. Item, sapientia ingenita est sapientia Patris, et sapientia genita est sapientia Patris; non est autem sapientia ingenità sapientia genita; non est igitur una tantum sapientia Patris.

3. Quod responso Indigna sunt haec et huiusmodi *. Haec et his similia tamquam sophistica et a veritate longinqua, cunctisque in theologia peri tis patentia, abicimus, responso indigna advertentes; id tamen adicientes quia una est tantum sapientia Patris, sed non uno modo dicitur. Nam sapientia Patris dicitur illa quam genuit, et sapientia Patris dicitur ea qua sapiens est. Diversa est ergo ratio dicti. Illa enim dicitur Patris quia eam genuit, et ea dicitur Patris quia ea sapit. Una est tamen sapientia Pa tris, quia sapientia genita est eadem sapientia et ea qua sapiens est, sive ea qua sapiens est intelligatur persona Patris, sive essentia Patris; quia persona Patris quae intelligitur cum dicitur ‘sapientia ingenita’, et persona Filii quae significatur cum dicitur ‘sapientia genita’, una eademque sa pientia est, quae essentia divina intelligitur communis tribus personis.

1 ne] bon LMOP. 5 adeo CMNP, a deo alii. sit2] fit CRTW. 8 estl] esse BC

NOPW. 13-14 Rubrica om. NRW. II est] sit BCX. 22 Rubrica om. NRW.

1 Resp. Ioan. 14, 10: Pater autem in me manens, ipse facit opera. 2 Resp. Ioan. 8, 29: Ego quae placita sunt ei facio semper.

Caput 5 (141).

Ut in Trinitate est dllectio quae est Trinitas, et tamen Spiritus Sanctus est dllectio quae non est Trinitas, nec ideo duae sunt dilectiones: ita et de sapientia. Et sicut in Trinitate dilectio est quae est Pater, Filius et Spiritus Sanctus, quae est ipsa essentia deitatis; et tamen Spiritus Sanctus dilectio 5 est quae non est Pater vel Filius, nec ideo duae dilectiones sunt in Trinitate 1 quia dilectio quae proprie Spiritus Sanctus est, est dilectio quae Trinitas est, non tamen ipsa Trinitas est; sicut Spiritus Sanctus est es sentia quae Trinitas est, non tamen ipse Trinitas est — ita in Trinitate sapientia est quae est Pater, Filius et Spiritus Sanctus, quae est essentia divina, et tamen Filius est sapientia quae non est Pater vel Spiritus Sanctus; nec ideo duae sapientiae ibi sunt, quia sapientia quae proprie est Filius, est sapientia quae est Trinitas, ipsa tamen non est Trinitas; sicut Filius est essentia quae est Trinitas, ipse tamen non est Trinitas.

Caput 6 (142).

1. Qua ratione Pater non dicitur sapiens ea sapientia quam genuit, eadem videtur debere dici quod non sit diligens Pater vel Filius dilectione quae ah utroque procedit. Praeterea diligenter notandum est quod ea ràtione qua Pater non dicitur esse sapiens sapientia quam genuit, videtur fore dicendum quod Pater non diligat Filium vel Filius Patrem ea dilectione quae ab utroque procedit, scilicet quae proprie Spiritus Sanctus est. Sicut enim idem est Deo sapere quod esse, ita idem est ei diligere quod esse. Ideoque, sicut negatur Pater esse sapiens sapientia quam ge nuit, quia si ea ciiceretur sapiens, non ipsa ab eo, sed ipse ab ea intellige retur esse; ita videtur non debere concedi quod Pater vel Filius diligat dilectione quae tantum Spiritus Sanctus est, quia si ea diligit Pater vel Filius, non Spiritus Sanctus videtur esse a Patre et Filio, sed Pater et Filius a Spiritu Sancto, quia idem est ibi diligere quod esse. — Augustinus in VI libro De Trinitate *. At supra 2 dictum est, atque auctoritate sancitum Augustini 3, quod in Trinitate "tria sunt: unus diligens

4 Pater] et add. NRVWX. 9 ipse] ipsa BCL. 12 quia] quoniam NRW. 28 quia]

quod BCMP, quod corr. C.

1 Vide supra, Dist. 10, c. 1 (pp. 110-111). 2 DIst. 10, c. 2, n. 5 (p. 113), et in parte hic supra, c. 1, n. 3 (p. 233). 3 De Trinit., VI, c. 5, n. 7 (PL 42, 928; CCL 50, 235).

eum qui de illo est, et unus diligens eum de quo est, et ipsa dilectio et "non est aliquis duorum, quo genitus a gignente diligitur et genitorem suum diligit". Quibus verbis aperte significatur Patrem Filium et Filium Patrem diligere ea etiam dilectione quae non est aliquis eorum, sed tan tum Spiritus Sanctus. Cum igitur idem sit ibi diligere quod esse, quomodo dicitur Pater vel Filius non esse ea dilectione qua alter alterum diligit, cum ideo Pater negetur sapere sapientia quam genuit, ne ea esse intelligatur?

2. Quod et haec quaestio inexplicabilis est, quoniam excellit infirmi tates hominis. Difficile est mihi hanc fateor quaestionem solvere, praecipue cum ex dictis oriatur quae similem Videntur habere rationem; quod meae intelligentiae attendens infirmitas turbatur, cupiens magis ex dictis Sanctorum referre quam afferre. — Hilarius in 1 libro De Trinitate *. "Optimus enim lector est, inquit Hilarius in 1 libro De Trinitate 1, qui dictorum intelligentiam exspectet ex dictis potius quam imponat, et retulerit magis quam attulerit, neque cogat id videri dictis contineri, quod ante lectionem praesumpserit intelligendum. Cum igitur de rebus Dei ser mo est, concedamus Deo sui cognitionem, dictisque eius pia veneratione famulemur". Investiget ergo diligenter pius lector dictorum rationem, si forte dictorum aliquam valeat reperire causam, qua nota, praemissa quaestio aliquatenus explicari valeat.

3. Aliquid tamen dicit *. Ego autem, quaestionem non absolvens, sed errorem exciudens, profiteor non ita dictum esse ‘Patrem diligere Filium vel Filium Patrem ea dilectione quae ab utroque procedit, quae non est aliquis eorum, sed tantum Spiritus Sanctus’, tamquam ea dilectione Pater sit vel Filius; sed sic ea Pater diligit Filium et Filius Patrem, ut etiam Pater per se ea quae ipse est dilectione diligat, sic et Filius non autem sic ut Pater per se non diligat et Filius, sed per eam tantum. "Quis haec in illa Trinitate, inquit Augustinu 2, opinari vel affirmare prae sumat ?" Eam tamen quaestionem lectorum diligentiae plenius diiudi candam atque absolvendam relinquimus, ad hoc minus sufficientes.

5 sit ibi trp. BCMNTX. 9 et om. nCOpx. quoniam] que RVW. 9-10 infirmita tes] infirmitatem LNRW. Difficile.., hand Difficilem hanc mihi esse (om. NRW) B2LNRT2WX. solvere C202V2W, exsolvere P, om. alii. 11 videntur] videtur R, videre tur W (cf. Rech. de *.Théol. anc. et méd. 2 1930 98, nn. 63-64). exspectet] exspectat NRT. 20-21 praemissa quaestio... explicari] premissam questionem... explicare PX. 22 Rubrica

om. MNRW. 31 absolvendam] solvendam NVW.

1 Num. 18 (PL 10, 38 B).

2 Vide supra, c. 1, n. 3 (p. 233, 27-29).

DISTINCTIO XXXIII

Caput 1 (143).

1. Utrum proprietates personarum sint ipsae personae et Deus, id est divina essentia. Post supradicta, interius considerari atque subtiliter in quiri oportet utrum proprietates personarum, quibus ipsae personae determinantur, sint ipsae personae et sint Deus, id est divina essentia, an ita sint in personis ut non sint personae, ac per hoc nec divina essentia. Quod enim in personis sint proprietates, nemo inficiari audet, cum aperte ciamet auctoritas 1 quod "in personis est proprietas, et in essentia unitas". Superius quoque 2 multis Sanctorum testimoniis adstruximus personas proprietatibus distingui atque determinari, ipsasque propiietates, tres scilicet, propriis expressimus vocabulis.

2. Quod proprietates sint personae *. Cum ergo proprietates ipsae ab aeterno fuerint, quibus ipsae personae determinantur et differunt, quomodo essent si in eis non essent ? et quomodo in eis essent et ipsae personae non essent, quin ibi esset multiplicitas ? — Breviter tangit quae

1 Praefatio ‘de Ss. Trinitate’ (PL 74, 1136 D; Sacramentarium Gelasianum, ed. C. MohI berg, Romae 1960, n. 680, 105); v. P. Bruylants, Les préfaces du missel romain, in La MaisonDieu 87 (1966) 127. 2 In Dist. 26 et 27.

Dist. XXXIII: Cf. J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 166; N. H1.ring, Pe trus Lombardus und die Sprachlogik in der Trinitaetslehre der Porretanerschule, in Miscellanea Lombardiana 120s; id., Das sogennante Glaubensbekenntnis des Reimser Konsistoriums, in Schol. 40 (1965) 55-90; id., The Case of Gilbert de la Porrée Bishop of Poitiers (1142-1154), in Med. Stu dies 13 (1951) 1-40. — Caput 1: Secundum N. Hàring, hoc capitulo Magister positionem S. Bernardi defendit contra Gilbertum Porretanum (Das sogennante Glaubensbekenntnis, Ioc. cit., 65, nota 53). Vide Bernard., De consideratione, V, 8, 18: o Personarum proprietates non aliud quam personas... Catholica confitetur" (PL 182,799 A; Opera, III, ed. J. Leclercq, 482).

Num. 1: Quaestio partim proponitur in Summa sent., 1, 11 (PL 171, 1085 B; 176,58 D), ubi offeruntur etiam auctoritas Praef. de Trinitate et illa Hieronymi; cf. L. Ott, Die Trini— tiitslelzre der Summa sententiarum ais Quelle des Petrus Lombardus, in Div. Thom. (Fr.) 21(1943) 177. Quod proprietates non sint ipsae personae acceperunt Gilbertus Universalis, Albericus Remensis, et alii; cf. L. Ott, lac, cit., et clarius in Der Trinitiitstraktat Walters von Mortagne ais Quelle der Summa sententiarum, in Schol. 18 (1943) 229s; et N. Hiiring, The Case o! Gilbert..., in Med. Studies 13 (1951) 25; eandem positionem sed suo modo tenuit etiam Gilbertus Par reta (cf. infra, num. 6).

supra posita sunt ut aliud addat *. Quocirca, sicut proprietates esse in personis, ita et eas esse personas confitemur, sicut supra 1 auctoritate Hieronymi 2, ut non pigeat revocare ad mentem, protestati sumus, in Expositione fidei ita dicentis: "Sabellii haeresim declinantes, tres per sonas expressas sub proprietate distinguimus. Non enim nomina tantum modo, sed etiam nominum proprietates, idest personas, vel ut Graeci exprimunt hypostases, hoc est subsistentias, confitemur". Ecce aperte dicit personas proprietatibus distingui et ipsas proprietates esse personas; cuius hic verba perstringimus, quia supra latius posuimus.

3. Quod proprietates sint divina essentia *. Cumque de simplicitate deitatis supra 3 dissereremus, auctoritatibus Sanctorum, scilicet Augustini, Hilarii, Isidori necnon et Boethii, evidenter monstravimus Deum hoc esse omnino quod in se habet, excepto quod Pater habet Filium nec est Filius, et Filius habet Patrem nec est Pater; et sic esse in natura trium ut qui habet, hoc sit quod habet, et totum quod ibi est unum esse, unam vitam esse: quae modo non iteramus, ne fasti dium lectori ingeramus.

4. Ex praedictls concludit proprietates esse personas et unam essentiam *. Si ergo proprietates ibi sunt, singula earum est id in quo est, et unum eademque vita singulae sunt. Fateamur ergo et proprietates esse in tribus personis, et ipsas esse personas atque divinam essentiam.

4. Auctoritate adstrult quod proprietas sit natura. Quod enim proprie tas etiam natura divina sit, ostendit Hilarius, dicens nativitatem Filii esse naturam unde ipsa est, in VII libro De Trinitate: "Utriusque natura non differt: unum sunt Pater et Filius. Habet igitur hoc sacramenti nativitas, ut complectatur in se et nomen et naturam et potestatem, quia nativitas non potest non esse ea natura unde nascatur Filius". — Idem in VI: "Nativitas proprietas est, veritas est". — Idem in VII 6 dicit quod "naturae nativitas sit intelligenda esse in naturae Dei". — Supra

10 Rubrica om. NRW. 18-19 Rubrica om. NRVW. 23 natura divina trp. LNP.

24 ipsa] ipse mg. W, etiam M, om. LMPRX, in corr. O. J est om. LM, exp. VW. 27 ea

om. BCOPX (ed. D?). 28 VI] libro add. NVX. 29 naturae nativitas trp. OP.

1 Dist. 25, c. 3, n. 6 (pp. 195-196). 2 Immo Pelagii, in Libello fidei, n. 3 (PL 45, 1717).

3 Dist. 8, c. 8 (pp. 101-102). 4 Num. 21 (PL 10, 216 8-217 A). 5 Num. 40

(PL 10, 190 B). 6 Num. 22 (PL 10, 218 A).

Num. 5: Notare lubet iudicium Magistri Alexandri de Hales in h. L: Magister in isto capitula ponit quasdam auctoritates ad probandum proprietatem esse naturam; et non valent ad hoc. Unde Magister non semper bene ducit auctoritates (Magistri Alex. de Hales Glossa... in librum primum, Quaracchi 1951, 333).

etiam dicit 1 quia "proprium Patris est quod semper Pater est, et pro prium Filii quod semper Filius est", significans quod proprietas Patris est Pater, et proprietas Filii est Filius. His aliisque pluribus auctoritatibus aperte significari videtur quod proprietas Filii Filius sit, sic et Deus; ita et proprietas Patris et proprietas Spiritus Sancti. 5

6. QuIdam negant, scilicet proprietates esse personas et divinam na turam, et quare. HOC autem aliqui 2 negant, dicentes quidem proprietates in personis esse, sed non esse personas ipsas, quia ita dicunt esse in per sonis vel in essentia divina, ut non sint interius, sicut ea sunt, quae secun dum substantiam de Deo dicuntur, ut bonitas, iustitia, sed extrinsecus affixa sunt. Atque ita esse, rationibus probare contendunt.

7. Obiectio eorum prima, qua volunt probare proprietates non esse personas *. Si enim, inquiunt, proprietates personae sunt, non eis personae determinantur. — Contra quod dicimus quia etiam se ipsis personae differunt, sicut supra Hieronymus 3, loquens de Patre et Filio et Spiritu Sancto, dicit: "Substantia unum sunt, sed personis ac nominibus distinguuntur".

8. Secunda *. Sed iterum addunt: Si proprietates ipsae clivina essentia sunt, cum essentia non differant tres personae, nec proprietatibus differunt. Quomodo enim differt Pater a Filio eo quod divina essentia est, cum in essentia unum sint ? — Responsio ad praemissa atictoritate nltens*. Horum doctrinis novis et humanis commentis verbo Hilarii respondeo: "Immensum est quod exigitur et incomprehensibile; extra significantiam sermonis est, extra sensus intentionem; non enuntiatur, non attingitur, non tenetur. Verborum significantiam rei ipsius natura consumit; sensus contemplationem imperspicabile lumen obcaecat; intel ligentiae capacitatem quod fine nullo continetur excedit. Mihi ergo in

1 quia] quod CLN. 6 scilicet om. LNX. 9 ea] que add. MOPT, quod exp.". II

sunt om. BCLNRX. 10 de Deo dicuntur trp. BCN. 12-13 Rubrica om. RVW. 13 personae personis BCNOPTW, quod corr. OT. 18 Secunda om. MNRVW.

1 Dist. 26, c. 3, n. 2 (p. 199); ex De Trinit., XII, n. 23 (PL 10, 447 A). 2 Scilicet Gilbertus Porreta, Expositio in Boelliii De Trinitate, 1, 5, n. 43: "Theologicae vero personae quoniam eius, quo sunt, singularitate unum sunt et simplicitate id quod sunt, essentiarum oppositione a se invicem aliae esse non possunt. Sed harum, quae dictae sunt, extrinsecus affixarum rerum oppositione a se invicem aliae et probantur et sunt", necnon et II, 1, n. 37:"... illorum substantiae esse non possunt quia non secundum rem sed extrinsecus affixa praedicamenta sunt * (Tise Commentaries on Boet hi us by Gilbert of Poitiers, ed. N. M. Hsring, Toronto 1966, 148, et 170s). 3 Immo Pelagius, Libellus fidei, n. 3 (PL 45, 1717); v. supra, p. 196, 16-17. 4 De Trinit., II, n. 5 (PL 10, 53 C-54 C); de ‘novis doctrinis et humanis commentis’ Ioquitur ipse Hilarius, ibid., n. 4 (PL 10, 52 B).

sensu labes est, in intelligentia stupor est; in sermone vero non iam in firmitatem, sed silentium confitebor. Periculosum nimis est de rebus tantis actam reconditis aliquid ultra praescriptum caeleste proferre: ut ultra praefinitionem Dei sermo de Deo sit. Forma fidei certa est: non ergo aliquid addendum est, sed modus Constituendus audaciae; quidquid ultra quaeritur, non intelligitur".

9. Quomodo improbi haeretlci insistant alla addentes. — Tertia obiectio *. Ceterum haereticorum improbitas "instinctu 1 diabolicae fraudu lentiae exCitata", nondum quiesCit; sed "in 2 tanta rerum quaestione" addit: Si paternitas et filiatio in Deo sive in divina essentia sunt, eadem igitur res sibi pater est et filius. Nam in quo paternitas est, Pater est; et in quo filiatio, Filius est. Si igitur una eademque res habet in se paterni tatem et fihiationem, ipsa et generat et generatur. — Quod dicentes 3, in Sabellianam haeresim pertrahuntur, "extendentes 4 Patrem in Filium, cum ipsum sibi Filium, ipsum proponant et Patrem". Si vero negaverint in una Dei essentia paternitatem esse et filiationem, quomodo ergo dicunt esse Deum ? His atque aliis argumentorum aculeis utuntur in suae opi nionis assertionem, ut veritatis formam dissecent.

10. Responsio contra hanc eorum oppositionem, ubi tradltur quod proprietates non penitus Ita esse In Dei essentia sicut in hypostasibus dicitur. Quorum audaciae resistentes atque ignorantiae providentes, audebimus aliquid super hoc loqui. Paternitas et filiatio non ita esse omnino dicuntur in divina substantia sicut in ipsis hypostasibus, in quibus ita sunt quod cas determinant, ut ait Ioannes Damascenus "Characte ristica idiomata sunt (id est determinativae proprietates) hypostaseos, et non naturae: etenim hypostasim determinant", et non naturam. Ideoque, licet paternitas et filiatio sint divina essentia, cum eam non determinent, non ideo potest dici quod divina essentia et generet et generetur, vel quod eadem res sit sibi pater et filius. Ita enim proprietas deterniinat personam, ut haC proprietate hypostasis sit generans, et illa alia, hypostasis alia sit genita; et ita non idem generat et generatur, sed alter alterum.

8 Ceterum] Veterum PX, vel veterum add. mg. 02. 12 flhiatio] est add. CNR. esse] sunt NW. II dicitur] dicuntur VX, om. NW. 22 omnino dicuntur trp. MRW.

23 substantia] essentia LT. 27 sint] in add. LMNO2RVW (ed. 2m?). 31 alia om. BCR, exp. P2T2.

1 j-Iilarius, ibid., n. 5 (PL 10, 54 A). 2 Ibid. (PL 10, 54 C). 3 Hilarius, ibid., n. 4 (PL 10, 52 B). Ibid., n. 5 (PL 10, 54 B). 5 De fide ortiiodoxa, III, 6 (P0 94, 1002 C-D); versio Burgundionis, C. 50, n. 1 (ed. E. Buytaert, p. 187); v. supra, p. 205, 21-23.

Caput 2 (144).

1. Quaeritur quomodo proprietates possint esse in natura nec eam determinent. Sed forte quaeres, cum hae proprietates non possint esse in personis quin eas determinent, quomodo in essentia divina esse possunt ita ut non eam determinent. — Respondeo tibi et hic cum Hilario 1: 5 "Ego nescio, non requiro; et consolabor me tamen. Archangeli nesciunt, Angeli non audierunt, saecula non tenent, Propheta non sensit, Apostolus non interrogavit, Pilius ipse non edidit. Cesset ergo dolor querelarum. Non putet homo sua intelligentia generationis sacramentum posse conse qui. Absolute tamen intelligendus est Pater et Filius" et Spiritus Sanctus. "Stat in hoc fine intelligentia verborum: est Filius a Patre, qui est uni genitus ab ingenito, progenies a parente, vivus a vivo; non natura dei tatis alia et alia, quia ambo unum". Hoc credendo "incipe, procurre, persiste; etsi non perventurum sciam, tamen gratulabor profecturum. Qui enim pie infinita persequitur, etsi non contingat aliquando, tamen proficiet prodeundo. Sed ne te inseras in illud secretum, et arcano ino pinabilis nativitatis ne te immergas, summam intelligentiae comprehen dere praesumens; sed intellige incomprehensibilia esse". His aliisque multis evidenter ostenditur nobis nullatenus licere maiestatem perscru tari 2, ius ponere potestati, modum circumscribere infinito.

2. Quibus auctoritatibus opinlonem suam, sdilicet quod proprietas Patris vel Full non sit Deus, muniant. Verumtamen nondum desistunt, impatientiae spiritu agitati, sed opinionem suam etiam Sanctorum auc toritatibus munire conantur. Quibus ostendere volunt proprietatem qua Pater est Pater et proprietatem qua Filius est Filius non esse Deum; ad hoc inducentes verba Augustini, super ilium locum Psalmi: Et

13 procurre] percurre MNRTV, curre OP. persequitur] prosequitur LTV, corr. in prosequitur B.

1 De Trinit., II, nn. 9-Il (PL 10, 58 A-59 B). 2 Prov. 25, 27: Qui scrutator est maiestatis, opprimetur a gloria. 3 Enarr. in Ps. 68, 3, sermo 1, n. 5 (PL 36, 844s; CCL 39, 905s).

Num. 2: Omnino obscurum est utrum his verbis Gilbertus Porreta accusetur an poilus discipuli eius. Isti autem auctoritatem Augustini hic inductam suam faciunt, ut manifeste apparet in duobus eorum operibus: in uno, quod confecit Adhemarus de S. Rufo Valentiae (cf. N; H Die Vdtersammlung des Adhemar von Saint.Ruf in Valence, in Scliol. 38 1963 406, num. 3 sub tertia distinctione), et in altero anonymo paucis abhinc annis in lucem prodito (vide M. L. Coiker, TIze Trial o Gilbert of Poitiers, 1148: A previously unknown Record, in Mediaeval Studies 27 1965 174, num. 11).

non est substantia, ita dicentis: "Deus est quaedam substantia. Unde etiam in fide catholica sic aedificamur, ut dicamus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unius esse substantiae. Quid est ‘unius substantiae’ ? Quidquid est Pater quod Deus est, hoc est Filius, hoc Spiritus Sanctus. Cum autem Pater est, non illud est quod est. Pater enim non ad se, sed ad Filium dicitur; ad se autem Deus dicitur. Eo ergo quod vel quo Deus est, substantia est. Et quia eiusdem substantiae est Filius, proculdubio et Filius est Deus. At vero quod Pater est, quia non substantiae est, sed refertur ad Filium, non sic dicimus Filium Patrem esse sicut dici mus Filium Deum esse".

3. Quailter retorquent verba Augustini ad suam pravitatem *. Ex his verbis significari dicunt quod proprietas Patris vel proprietas Filii non sit Deus vel essentia divina. Cum enim dicit: ‘Eo quod Deus est, substan tia est, sed quod Pater est, substantiae non est’, aperte, inquiunt, osten dit id esse substantiam quo Deus est, id vero quo Pater est nec esse substantiam. — Item cum ait: ‘Pater non illud est quod est’, ostendit eum non esse Patrem eo quod substantia est. Non enim simpliciter dixit: ‘Pater non est illud quod est’, sed ait: ‘Cum Pater est, non illud est quod est’, significans quo Pater est non esse illud quo est, id est essen tiam. Haec illi ita exponentes, sua commenta simplicibus et incautis vera videri faciunt.

4. Quod aliter illa sunt intelligenda quam dicant *. Nos autem aliter ista intelligenda fore dicimus. Dicens enim: ‘Eo quod Deus est, substantia est, sed quod Pater est, substantiae non est’, hoc intelligi voluit, quia essentia Deus est, et deitate substantia est. Eo enim substantia est, quo Deus est; et e converso: cuius ea est deitas quae substantia, et substantia quae deitas. Sed ‘quod Pater est, non est substantiae’, id est non quo Pater est, eo substantia est, quia proprietate generationis Pater est, qua substantia non est; ipsam tamen proprietatem substantiam esse non negavit. Ita etiam illud intelligendum est quod ait: ‘Cum Pater est, non illud est quod est’, id est non illo Pater est, quod vel quo ipse est, id est essentia, sed notione.

5. Allis etiam verbis Augustini utuntur ut asserant quod dicunt, scilicet proprietates personarum non esse Del substantiam. Item illis verbis Au-

4 hoc2] est add. LNVX. S quod] vel quo add. interl. N02R2, eorr. in quo B. 6 quod vel om. LW. vel quo codd. (praeter LW), om. Aug. 11 Rubrica om. RVW. nec] non LRTVW. 22 Rubrica om. NRVW. 1 illa om. BCTX. II sunt om. TX. 28 qua] que COX. 33-34 scilicet... substantiam om. BCLOPRW.

Num. 5: Haec verba Augustini quibus vehementer insistunt" non inveniuntur in com pilationibus supra laudatis (ad num. 2).

gustini vehementer insistunt superius positis 1, scilicet: "Verbum, secundum quod sapientia est et essentia, hoc est quod Pater; secundum quod Verbum, non hoc est quod Pater". Si, inquiunt, Verbum non est hoc quod Pater secundum quod est Verbum, id ergo quo Verbum est, non est illud quod Pater est; proprietas igitur qua Verbum est, non est id quod Pater est: non est igitur divina essentia. — Responsio 1’. Ad quod dicimus quia, licet secundum quod Verbum non sit hoc quod Pater est, ea tamen proprietas qua Verbum est, est id quod Pater est, id est divina essentia, sed non est hypostasis Patris.

DISTINCTIO XXXIV

Caput 1 (145).

1. Opinio quorundam non idem personam et essentiâm vel naturam dicentium, et eandem essentiam non posse esse Patris et Filil et Spiritus Sancti. Praedictis est adiciendum quod quidam perversi sensus hommes in tantam prosilierunt insaniam, ut dicerent non idem esse naturam Dei is et personam sive hypostasim, dicentes eandem essentiam non posse esse Patrem et Filium sine personarum confusione. Si enim, inquiunt, ea es sentia quae Pater est, Filius est, idem sibi pater est et filins. Si hanc rem

6 Responsio om. NRVW. 8 est Id trp. BCTVW. est om. MPW, interl. 01.

12 idem] esse add. MNVWX. 13-14 Patris... Filii... Sp. Sancti] Pater... Filius... Sp. San ctus MOTVW, Patrem... Filium... Spiritum Sanctum CLX. prosilierunt] prosilue runt MOPRW, quod corr. OP.

1 Dist. 27, c. 3, n. 4 (P. 206, 23-24).

Caput 1: In Consistorio Remensi (1148), teste Ottone episcopo Frisingensi, Magister Gilbertus Porreta, tunc episcopus Pictaviensis, ratione et auctoritate probare nitebatur e quod "inter naturam et personam non mathematica abstractione sed theologica consideratione quoquo modo divideret ratio" (Gesta Friderici 1 Imperatoris, MGH SS 20, 383). Ad hunc finem, ut omnibus notum est, faciebat lectitari quaedam capitula Hilarii, quem semper ma gnum habuit (vide auctoritates apud N. Hiiring, The Porretans and the Greek Fat hers, in Mediaeval Studies 24 1962 184s) Inter quae capitula probabiliter enumerari debet illud hic (in num. 2) citatum, quatenus discipuli Gilberti idem adiunxerunt cuidam repertorio textuum (cf. M. L. Colker, Tise Trial of Gilbert of Poitiers..., in Med. Studies 27 1965 171). Tam contra Gilbertum quam sequaces eius hic Magister acriter se commovet ad Hilarium orthodoxe in terpretandum, sicut et in Consistorio, ut videtur, "suam et aliorum linguas" in Gilbertum acuebat, secundum Ioannem Sarisberiensem (Historia Pontificalis, ed. R. L. Poole, Oxoniae

dicis esse Patrem, et aliam quaere quam dicas Filium. Si vero aliam non quaesieris, sed eandem dixeris, idem genuit et genitus est. Propter Iiaec et huiusmodi inter naturam et personam dividunt, ita ut non recipiant unam deitatis naturam et simplicem esse tres personas.

2. Auctoritatem quae pro els videtur facere ponit *. Idque testimonio Hilarii defendere nituntur, qui in VII libro De Trinitate 1, quaerens utrum Apostolus nominans spiritum Dei et spiritum Christi, idem signi ficaverit utroque verbo, inquit ita: "Gentium praedicator, volens naturae unitatem in Patre et Filio docere, ait 2: Spiritus Dei in vobis est: Si quis autem spiritum Christi non habet, hic non est eius. Si autem spiritus eius qui suscitavit Christum etc. Spiritales omnes sumus, si in nobis est spiritus Dei. Sed et hic spiritus Dei est et spiritus Christi. Et cum Christi spintus in nobis est, eius spiritus in nobis est qui suscitavit Christum. Et cum eius qui suscitavit Christum in nobis est spiritus, et spiritus in nobis est Christi; nec tamen non Dei est spiritus qui in nobis est. Discerne ergo, o haeretice, spiritum Christi a spiritu Dei, et excitati a mortuis spiritum Christi a spiritu Dei Christum a mortuis excitantis: cum qui habitat in nobis spinitus Christi, spiritus Dei sit; et spiritus Christi a mortuis excitati, spiritus Dei tantum sit Christum a mortuis excitantis. Et quaero nunc: in spiritu Dei, utrum naturam an rem naturae signifi catam existimes. Non idem est enim natura quod res naturae; sicut non idem est homo et quod hominis est, nec idem est ignis et quod ipsius ignis est; et secundum hoc non idem est Deus et quod Dei".

3. Hic ostendit quem sensum trahunt ex ilils verbis *. Huius dicti occasione praefati haeretici dogmatizarunt non idem esse personam et naturam Dei, asserentes naturam Dei non esse tres personas: intelligentes in his praemissis verbis Hilarii per ‘rem naturae’ personam, et nomine ‘naturae’ divinam naturam. Et ideo dicunt Hilarium inter rogasse haereticum, utrum per spiritum Dei putaret significatam esse ‘naturam’ an ‘rem naturae’, ut sic ostenderet distinguendum esse inter naturam et rem naturae, id est personam.

4. Quod eis obvlat Ipsius Scripturae circumstantia et qualiter praedlcta debeant intelligi, et quod Spiritus Sanctus est res unius naturae Patris et

1 et om. LRW. exp. NT. 5 Rubrica om. RVW. 1 Idque] Ad quod OP, Ad que M, Id

quod N, Id quidem X. Il Spiritales] spirituales LV (cf. Reeh. de Théol. anc. et méd. 2 1930

98). 13 spiritus] qui add. nC, quidem add. N. 13-14 Et... Christum om. BC, mg. V.

16 ergo] igitur LRWX. 20 Et] questio hylarli rubr. mg. LO. 21 existlmes] estimes BC

LNV, quod corr. V. 23 Dell est add. LPTV (Hil.). 24 Rubrica om. RVW. dog matizarunt] dogmatizaverunt LNVWX. 32 Quod] 1-lic docetur praem. MNTW. 33 de beant] debeat MTVW.

1 Immo lib. VIII, nn. 21-22 (PL 10, 252 A-253 A). 2 Rom. 8, 9-11.

Filii, et est ipsa natura. Hoc quidem dicunt, non intelligentes pia diligentia Scripturae circumstantiam, qua considerata percipi potest quomodo prae missa dixerit Hilarius. Subsequenter enim, in eadem serie 1, ostendit in spiritu Dei aliquando significari Patrem, ut cum dicitur 2: Spiritus Domini super me; aliquando significari Filium, ut cum dicit: In spiritu 5 Dei eicio daemonia, naturae suae potestate se daemones eicere demon strans; aliquando Spiritum Sanctum, ut ibi: Efiundam de spiritu meo super omnem carnem, quod dicit consummatum fuisse cum Apostoli, misso Spiritu, omnibus linguis locuti sunt *.

5. Verba Hilarii ponit quibus praemlssorum intelligentia aperltur. Deinde quare banc distinctionem fecerit, et quod in superioribus verbis Apostoli idem spiritus significatus sit, et quod ipse sit res unius naturae Patris et Filii, aperte ostendit, inquiens ita 6: "Haec idcirco sunt demon strata, ut quacumque parte haeretica faisitas se contulisset, finibus yen tatis concluderetur. Habitat enim in nobis Christus, quo habitante habitat Deus; et cum habitat in nobis spiritus Christi, non alius tamen habitat quam spiritus Dei 7. Quod si per Spiritum Sanctum Christus in nobis in teiligitur esse, hunc tamen ita spiritum Dei ut spiritum Christi esse no scendum est. Et cum per naturam Dei natura ipsa habitet in nobis, indiffe rens natura Filii creditur esse a Patre, cum Spiritus Sanctus, qui est spiritus Christi et spiritus Dei, res naturae demonstretur unius. Quaero nunc igitur quomodo non ex natura unum sunt. A Patre procedit Spiritus veritatis, a Filio mittitur 8, et a Filio accipit. Sed omnia quac habet Pater, Filii sunt 9; et idcirco, qui ab eo accipit, Dei spiritus est, et idem spiritus Christi est. Res naturae Filii est, sed et eadem res et naturae Patris est. Et Dei excitantis Christum a mortuis spiritus est, et idem spintus Christi est a mortuis excitati. In aliquo differt Christi et Dei natura ne eadem sit, si praestari potest ut spiritus qui Dei est, non sit et Christi". "Est ergo in nobis spiritus Dei, et est in nobis spiritus Christi; et cum spiritus Christi inest, inest spiritus Dei. Ita, cum quod Dei est et Christi est, et quod Christi est Dei est, non potest quid aliud diversum Christus esse quam Deus est. Deus igitur Christus est unus cum Deo spiritus", 1 et] is add. M, his add. V, hiis add. w. Rubrica (inauthent.) V, cm. aUj. 19 ha bitet] habitat BCN. 28 et] etiam TX, etiam add. M2.

1 De Trinit., VIII, n. (PL 10, 254 A-255 A). 2 Isai. 61, 1. 3 Matth. 12, 28

4 Act. 2, 17; 10e! 2,28. 5 Resp. Act. 2,3-21. 6 Hilarius, ibid., n. 26 (PL 10,255 A-C).

7 Resp. Rom. 8,9-11, de quo supra, p. 247, 9-11. 8 Resp. Ioan. 15, 26: Quem ego mittam

vobis a Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit. 9 Resp. Ioan. 16, 14-15: Quia de meo

accipiet... Omnia quaecumque habet Pater, mea sunt. Pro pterea dixi: Quia de meo accipiet.

‘O Hilarius, ibid., nn. 27-28 (PL 10, 256 A-B).

"secundum illud 1: Ego et Pater unum sumus. In quo docet Veritas unita tem esse naturae, non solitudinem unionis". Ecce, si haec verba diligenter attendas, invenis Spiritum Sanctum rem naturae dici Patris et Filii, et eundem dici esse naturam Dei, ubi dicitur "Per naturam Dei natura ipsa habitat in nobis", si per Spiritum Sanctum Christus est in nobis.

6. Discutit praedicta verba, et non ita esse distinguendum in Trinitate sicut in creaturis tradit *. Itaque in Trinitate non ita distinguendum est inter naturam et rem naturae sicut in rebus creatis, quia ut ait Hilarius 3, "comparatio terrenorum ad Deum nuila est; et si qua comparationum exempia interdum afferuntur, nemo ea existimet absolutae in se rationis perfectionem continere": "non 4 enim humano sensu de Deo loquendum est".

7. Quod propter res creatas iliud dixerit: Non idem est natura etc. Ad naturam ergo rerum creatarum respiciens inquit: "Non idem est natura quod naturae res", subiciens exempla de ipsis creaturis. Inde ostendens errons esse sub mensura creaturarum metiri Creatorem, addit 6: "Et secundum hoc non idem est Deus et quod Dei est"; ac si diceret: Si ad instar creaturarum de Creatore sentis, cogeris fateri quia non idem est Deus et quod Dei est. Quod dicere impium est, cum Spiritus Dei Deus sit, et Dei Filius sit Deus.

8. Quod non aliud est Deus et quae sua sunt ita ut Insint: alla enim sua sunt quae insunt, alla quae non insunt *. Non ergo secundum corporales modos, ut in eadem serie subdit, accipienda sunt haec quae de Deo dicuntur. Ubi evacuans opinionem eorum qui ita putant aliud esse Deum et aliud quod Dei est, aliudqùe naturam Dei et rem naturae, ut est in creaturis, aperte docet non aliud esse Deum et quae sua sunt ita ut in sint illi, sic dicens: "Homo, aut aliquid ei simile, cum alicubi erit, alibi non erit, quia id quod est illic, continetur ubi fuerit in forma, ut non ubique sit, qui insistens alicubi sit. Deus autem, immensae virtutis, vivens potestas, quae nusquam non adsit nec desit usquam, se omnem per sua edocet, et sua non aliud quam se esse significat: ut ubi sua insint, ipse esse per sua intelligatur. Non autem corporali modo, cum alicubi sit, 6-7 Rubrica om. RW, trp. ad lin. 2 MOPV. 6 Discutit] discunt CT, dissent L, discu tiunt X. 7 tradit NV, cm. alii. existimet] estimet CLNRTW. 12 est om. BCM. 13 etc.] et res nature LNVW, rem nature M. aliudque] et aliud L, aliud quod NO, alium quoque P. 31 significat] ita add. BCNWX, add. interi. LV.

1 Ioan. 10, 30. 2 Supra, p. 248, 19. 3 De Trinit., 1, n. 19 (PL 10, 38 B).

4 Ibid., VIII, n. 14 (PL 10, 247 A). 5 Vide supra, p. 247, 21. 6 Vide supra, p. 247, 23. 7 1-lilarius, De Trinit., VIII, n. 24 (PL 10, 253 B-254 A).

non etiam ubique esse credatur, cum per sua in omnibus esse non de sinat, non aliud autem sunt quam quod est ipse quae sua sunt. Et haec propter naturae intelligentiam dicta sunt". — His verbis aperte signi ficat, si tamen intelligis, haeretice, quia divina natura non aliud est ab his quae sua sunt ita ut insint, et per illa in omnibus est suis quae non 5 insunt. — Augustinus *. Sua enim sunt etiam quae non insunt, id est omnes creaturae; et sua sunt quae insunt, ut tres personae, quae sunt eiusdem naturae et eadem natura, sicut supra Augustini testimonio firmavimus 1, dicentis "tres personas esse eiusdem essentiae vel eandem essentiam, sed non ex eadem essentia, ne aliud intelligatur essentia, aliud persona".

9. Quod aliqua est in ratione intelligentiae distinctio cum dicitur hy postasis et cum dicitur essentia. Nec tamen diffitemur distinctionem haben dam fore secundum intelligentiae rationem, cum dicitur hypostasis, et cum dicitur essentia: quia ibi significatur quod est commune tribus, is hic vero non. Est tamen hypostasis essentia, et e converso. Fateamur ergo unum atque idem esse tres personas secundum essentiam, differentes autem proprietatibus. — Unde Augustinus super locum Psalmi praetaxatum ait 2: "Quaeris quid sit Pater; respondetur: Deus. Quaeris quid sit Filius; respondetur: Deus. Quaeris quid sit Pater et Filius; respondetur: Deus. De singulis interrogatus, ‘Deum’ responde. De utroque interrogatus, non ‘deos’, sed ‘Deum’ responde. Non sic in hominibus. Tanta enim ibi est substantiae unitas, ut aequalitatem admittat, plurali tatem non admittat. Si ergo tibi dictum fuerit: ‘cum dicis Filium esse quod Pater est, profecto Filius Pater est’, responde: secundum substantiam tibi dixi hoc esse Filium quod Pater est, non secundum id quod ad aliud dicitur: ad se enim dicitur Deus, ad Patrem Filius dicitur; rursum que Pater ad se dicitur Deus, ad Filium dicitur Pater. Quod Pater ad Fi hum dicitur, non est Filius; quod dicitur Filius ad Patrem, non est Pater; quod dicitur Pater ad se, Filius ad se, hoc est Pater et Filius, id est Deus".

2 sunti] shit BCL (Hi!.). 12-13 Rubrica (inauthent.) V, om. alii codd. 13 diffitemur] aliquam add. NTW, add. interl. L. 28-29 Pater... dicituri trp. die. ad Fil. Pater LMR (Aug.), dic. Pater ad Fil, W, ad Fil, die. Pater X.

1 Vide supra, p. 192, 4-6. 2 Enarr. in Ps. 68, 3, sermo 1, n. 5 (PL 36, 845; CCL 39, 906); verbotenus sed fusius apud Glossam Lombardi in h. 1. (PL 191, 627 C-D); vide etiam supra, Dist. 33, e. 2, n. 2 (pp. 244-245).

Caput 2 (146).

Utrum ita possit dici unus Deus trium personarum vel tres personae unius Dei, ut dicitur una essentia trium personarum et tres personae unius essentiae. Hic considerandum est, cum Deus sit divina essentia, et ita dicatur unus Deus esse tres personae sicut una essentia dicitur tres per sonac, utrum ita valeat sane dici ‘unus Deus trium personarum’ vel ‘tres personae unius Dei’, sicut dicitur ‘una essentia trium personarum’ et ‘tres personae unius essentiae’. — In bis Iocutionibus Scripturae usus nobis aemulandus videtur, ubi frequenter reperitur ita dictum 1: ‘una est essen tia trium’ et ‘tres sunt personae unius essentiae’; nusquam autem occurrit

legisse ‘unum Deum trium personarum’ vel ‘tres personas unius Dei’. Quod ideo puto sanctos doctores vitasse, ne ita forte acciperetur in divinis personis ut accipitur cum de creaturis simile quid dicitur. Dicitur enim Deus Abraham, Isaac et Iacob 2 et Deus omnis creaturae 3; quod utique dicitur propter principium creationis vel gratiae privilegium et creaturae subiectionem vel servitutem. Cum ergo in Trinitate nihil sit creatum vel serviens vel subiectum, non admisit fides in Trinitate talem Iocutionis modum. Ita etiam e converso non dicitur de Dei essentia quod ipsa sit essentia Abraham, Isaac et Iacob, vel alicuius creaturae, ne Creatoris et creaturae naturam confundere videamur.

Caput 3 (147).

Quod ilcet potentia, sapientia, bonitas de Deo secundum substantiam dicantur, in Scriptura tamen soient haec nomina distincte ad personas in

8 In] usum scripturae in his sequendum tradit rubr. mg. LNV. IF nobis trp. p. videtur OP.

9 est om. OPX. trium] personarum add. LV, add. mg. M, add. interi. T2.

1 Minime in Scriptura, sed apud Ss. Patres huiusmodi reperiuntur; ex. gr., apud August., De Trinit., 1, e. 2, n. 4; c. 4, n. 7 (PL 42,822,824; CCL 50, 31,35); VII, e. 6, n. 11 (PL 42, 945; CCL 50, 264s). 2 Exod. 3, 6. 3 Iudith 9, 17: Dominos totius creaturae.

Caput 3: Recolantur verba Bernardi ad Gilbertum in Consistorio Remensi: "Scribatur stilo ferreo, in ungue adamantino, vel sculpatur in silice, quod divina essentia, forma, natura, deitas, bonitas, sapientia, virtus, potentia, magnitudo vere est Deus (Ep. Gaufridi ad Albi nom Card., PL 185, 590 A-B; vide etiam ipsum Bernardum, In Cantica, sermo 80, nn. 6-7, PL 183, 1169 C-1170 A; Opera, II, Romae 1958, 281s). — Fons ultimae sententiae huius capituli, ubi quaestio de appropriatione aperitur: Glossa in Rom. 1, (PL 191, 1329 A).

terdum referri. Ex praedictis 1 constat quod sicut essentia, ita potentia, sapientia, bonitas de Deo dicuntur secundum substantiam. Quae autem secundum substantiam de Deo dicuntur, tribus personis pariter conve niunt. Una est ergo potentia, sapientia, bonitas Patris et Filii et Spiritus Sancti; et hi tres eadem potentia, eadem sapientia, eadem bonitas. Unde aperitur in Trinitate summa esse perfectio. Si enim ibi deesset potentia, vel sapientia, vel bonitas, non esset summum bonum; sed quia ibi est perfecta potentia, infinita sapientia, incomprehensibilis bonitas, recte dicitur et creditur summum bonum. Cumque unum et idem penitus sit in Deo potentia, sapientia, bonitas, in sacra tamen Scriptura 2 frequenter soient haec nomina distincte ad personas referri, ut Patri potentia, Filio sapientia, Spiritui Sancto bonitas tribuatur; quod quare fiat, non est otiosum inquirere.

Caput 4 (148).

1. Quare id fiat, scilicet Patri potentia, Filio sapientia tribuatur. Id ergo sacri eloquii prudentia facere curavit, ne Dei immensitatem similitudine creaturae metiremur. Dixerat enim Scriptura sancta quia Deus Pater est, et quod Deus Filius est; et audivit hoc homo qui hominem patrem viderat, Deum Patrem non viderat; et cogitare coepit ita esse in Creatore ut viderat in creaturis, a quibus liaec nomina translata sunt ad Crea-

17 metiremur] metiretur BVX.

1 Dist. 22, c. 5 (pp. 9-180). 2 Testimonia Scripturae ad rem videantur apud Abae lardum, Theologia "Scholarium s, 1, cc. 10-12 (PL 178, 994 B-998 C), et apud Hermannum, Sententiae, cc. 8-10 (PL 178, 1703 B-1712 A).

Caput 4: In eadem Glossa, in forma eius antiquiori, non autem in textu edito, immediate sequitur responsio: "Sciendum itaque est hoc ideo fore ne ita videatur esse in Creatore sicut est in creaturis a quibus haec nomina translata sunt ad creatorem. In hominibus pater prior est fluo, filius posterior patre, et ex antiquitate in patre defectus, ex posterioritate in filio im perfectio sensus solet notari (nominari z). Attribuitur igitur Patri potentia, ne videatur prior Filio et ideo impotentior; Fiuo sapientia, ne videatur posterior et inde minus sapiens; spiritus (sanctus add. interl. x) solet poni ad rigorem et crudelitatem notandam, ideoque Spiritui Sancto bonitas et benignitas frequentius attribuitur, ut omnis ferocitas ab eo relegata ostendatur... Potentiam itaque et sapientiam et bonitatem Dei per ea quae facta sunt (non add. x) intelle xerunt aut intelilgere potuerunt. Sicut enim..." (ut in PL 191, 1329 A-B) (x 13b-c; z 7d-8a). — Quae responsio quasi verbotenus sumitur ex Summa sent., 1, (PL 171, 1083 C-D; 176, 57 c-D), quae unacum Hugone, De sacram., 1, 2, 8 (PL 176, 209 C-210 A), denuo tons est praesentis capituli, ut apte demonstrat L. Ott, Die Trinitdtslehre..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) l7Oss. Vide etiam eiusdem Untersuchungen ZUT theol. Briefliteratur..., 576-594, et prae sertim 583ss.

torem: in quibus pater est prior filio, filius est posterior patre; et ex antiquitate in patre defectus, ex posteritate in filio imperfectio sensus soiet notari. Ideo occurrit Scriptura dicens Patrem potentem, ne videatur prior Filio, et ideo minus potens; et Filium sapientem, ne videatur posterior Patre, et ideo minus sapiens.

2. Quare Spirltui Sancto bonitas * Dictus est etiam Spiritus Deus, et dictus est habere spiritum Deus 1; et videbatur hoc quasi nomen inflationis et tumoris: unde humana conscientia ad Deum, pro rigore et crudelitate, accedere metuit. Ideo Scriptura temperavit sermonem suum, Spiritum bonum nominans 2, ne crudelis putaretur qui mitis erat. Non quod Pater solus sit potens vel magis potens, et Filius solus sapiens vel magis sapiens, et Spiritus Sanctus solus bonus Vel magis bonus. Una est ergo potentia, sapientia, benignitas trium, sicut una essentia; ideo que, sicut dicitur Filius homousios, id est consubstantialis Patri, ita et coomnipotens.

Caput 5 (149).

1. De hoc nomine, homouslon, ubi firmatur, et quid signiflcet. Hic non est praetermittendum quod Augustinus in libro II Contra Maximinum 3 dicit de hoc nomine ‘honiousion’, quo latini tractatores fre quenter utuntur: "Pater, inquit, et Filius unius sunt eiusdemque sub stantiae. H est illud ‘homousion’, quod in Concilio Nicaeno adVersus haereticos Arianos a catholicis Patribus Veritatis auctoritate firmatum est; quod postea in Concilio Ariminensi, propter novitatem verbi minus quam potuit intellectam, quam tamen fides antiqua pepererat, multis paucorum fraude deceptis, haeretica impietas sub haeretico imperatore Constantio labefactare tentavit. Sed post non Iongum tempus, libertate fidei catholicae praeValente, postquam vis Verbi sicut debuit inteilecta est, ‘homousion’ iilud catholicae fidei sanitate longe lateque defensum est et diffusum. Quid enim est ‘homousion’, nisi unius eiusdemque substan 3o tiae? Quid est, inquam, ‘homousion’, nisi Ego et Pater unum sumus

Non ergo inter profanas vocum novitates 5 hoc vitandum est".

6 Spiritui Sancto] spiritus sanctus (sit add. PX) LMPVWX. bonitas] tribuatur add. VW. Spiritus] sanctus add. BCLNRVW. 13 benignitas] bonitas CNTV. 14 ho.. mousios] homousyon BCMVX. 17 firmatur] confirmatur BCX, in auctoritatem receptum est RTVW. 26 Constantio] Constantino LNOPRTVX, quod corr. VX.

1 Resp. Ioan. 4, 24: Spiritus est Deus; de Spiritu Del, v. Gen. 1, 2; lob 33, 4; Sap. 1, 7; Isai. 11, 2; 1 Cor. 2, 11; etc. 2 Resp. Sap. 1, 6: Benignus est enim spiritus; Ps. 142, 10: Spiritus tuus bonus. 3 Caput 14, n. 3 (PL 42,772). 4 Ioan. 10, 30. 5 1 Tim. 6, 20.

2. De nomlnlbus quae transiative et per similitudinem de Deo dlcuntur. Praeterea sciendum est quod in assignatione distinctionis nominum, inter alia quae supra 1 diligenter exsecuti sumus, quaedam diximus 2 transla tive ac per similitudinem de Deo dici, ut speculum, splendor, character, figura et huiusmodi. De quibus p10 lectori breviter trado quod sentio: ut scilicet, ratione similitudinis considerata, ex causis dicendi dictorum intelligentiam assumat 3, sed catholicam.

3. Nihil digniim excellentia lneflabllls Trinitatis se tradidisse dicit, ad alla transiturus *. De sacramento Unitatis atque Trinitatis summae et ineffabilis multa iam diximus; nihil tamen dus ineffabilitate dignum tradidisse profitemur, sed potius ex nobis mirificatam eius scientiam, nec potuisse nos ad illam 4.

DISTINCTIO XXXV

Caput 1-6 (150-155).

1. De quibusdam quae secundum substantiam de Deo dicuntur, quae specialem efflagitant tractatum, scilicet de scientia et praescientla, pro videntia et dispositione, praedestinatione, voluntate et potentia. Cumque sup ra 5 disseruerimus ac plura dixerimus de his communiter quae se cundum substantiam de Deo dicuntur, eorum tamen quaedam specialem efflagitant tractatum; de quibus amodo tractandum est, scilicet de scien tia, praescientia, providentia, dispositione, praedestinatione, voluntate et potentia.

2. Quod saplentia Del cum sit una, tamen propter varios status rerum plura sortitur vocabula *. Sciendum est igitur quod sapientia vel scientia Dei, cum sit una et simplex, tamen propter varios status rerum et di-

8-9 Rubrica om. BCLNOPX. 8 Nihil] Quod praem. RV. 16 praescientia] et ?zdd. BCL.

23-24 Rubrica (inauthent.) LV, om. alii. 1 In Dist. 22-34. 2 Secundum August. et Ambrosium, supra, Dist. 22, c. 1, n. 2

(p. 178). 3 Secundum Hilarium; v. supra, p. 192, 19-20. Resp. Ps. 138, 6: Mirabilis facta est scientia tua ex me... et non potero ad eam. Dist. 8-9, 9-2O, 22-34.

Caput 1-6: Definitionum quae hic abundant fontes sunt Hugo, De sacram., 1, 2, 9, necnon et 21, ubi providentia dicitur etiam dispositio (PL 176, 210 B, 214 A); et Summa sent., 1, 12 (PL 171, 1088 A; 176, 61 C).

versos effectus, plura ac diversa sortitur nomina. Dicitur enim non tan tum scientia, sed etiam praescientia vel praevidentia, dispositio, praedestinatio et providentia. Et est praescientia sive praevidentia de futuris tantum, sed de omnibus: de bonis scilicet et malis; dispositio vero de faciendis; praedestinatio de hominibus salvandis, et de bonis quibus et hic liberantur et in futuro coronabuntur. — Praedestinavit enim Deus ab aeterno hommes ad bona eligendo, et praedestinavit eis bona praeparando. Quod hommes praedestinavit, Apostolus ostendit dicens 1: Praedestinavit quos praescivit fieri contormes imaginis Filii sui; et alibi 2: Elegit nos ante mundi constitutionem, ut essemus sancti et immaculati. Quod autem eis bona praeparavit, propheta Isaias ostendit dicens: Oculus non vidit, Deus, absque te, quae praeparasti duligentibus vel exspectantibus te. Ergo ab aeterno praedestinavit quosdam futuros bonos et beatos, id est elegit ut essent boni et beati, et bona eis praedestinavit, id est praeparavit. — is Providentia autem est gubernandorum, quae utique eodem modo videtur accipi quo dispositio; interdum tamen providentia accipitur pro prae scientia. — Sapientia vero vel scientia de omnibus est: scilicet bonis et malis, et de praesentibus, praeteritis et futuris, et non tantum de tempo ralibus, sed etiam de aeternis. Non enim ita scit Deus ista temporalia ut se ipsum nesciat, sed ipse solus se ipsum perfecte novit, cuius scientiae comparatione omnis creaturae scientia imperfecta est.

Caput 7 (156).

1. Utrum scientia vel praescientia vel dispositio vel praedestinatio potuent esse in Deo si nulla fuissent futura. Hic considerari oportet utrum scientia vel praescientia, vel dispositio vel praedestinatio, potuerit esse in Deo, si nulla fuissent futura. Cum enim "praescientia 4 sit futurorum, et dispositio faciendorum, et praedestinatio salvandorum", si nulla essent fu tura, si nihil esset facturus Deus vel aliquos salvaturus, non videtur po-

3 providentia] de quibus sit prescientia vel previdentia rubr. add. LV. 4 et] de add. LMVW. 1 dispositio] de quibus dispositio rubr. add. LV. 5 praedestinatio] de quibus predestinatio rubr. add. LV. hominibus... quibus] omnibus.., qui MX. 6 coronabuntur] quod et hommes predestinantur ad bona et bona hominibus rubr. add. LV. 14 praeparavit] de quibus providentia rubr. add. LV. 17 scientia] que add. CMOPRX, qua add. N.

omnibus] hominibus BCOP, quod corr. OP.

1 Rom. 8, 29. 2 Epli. 1, 4. Isai. 64, 4; item 1 Cor. 2, 9. 4 Definitio

Hugonis, De sacramenhis, 1, 2, 9 (PL 176, 210 B).

Caput 7: Inter fontes enumerari debet Hugo, De sacram., 1, 2, 14 (PL 176, 211 D-212 B); alii autem nos evadunt.

tuisse in Deo esse praescientia vel dispositio vel praedestinatio. Potuit autem Deus nulla praescire futura, potuit non creare aliquid, vel non salvare aliquos; potuit ergo non esse in Deo praescientia vel dispositio vel praedestinatio.

2. Oppositio contra *. Ad hoc autem ita a quibusdam opponitur: Si, inquiunt, potuit praescientia Dei non esse in Deo ab aeterno, et potuit non esse; si vero potuit non esse, cum praescientia Dei sit eius scientia, et scientia sit eius essentia, potuit ergo non esse ab aeterno id quod est divina essentia. Ita et de dispositione et de praedestinatione, quae est divina essentia, obiciunt.

3. Alla oppositio *. Addunt quoque et alia, ita dicentes: Si potuit Deus non praescire aliqua cum idem sit Deo praescire quod scire, et scire quod esse, potuit ergo non esse. Item, cum idem sit Deo praescium esse et Deum esse, si potuit non esse praescius, potuit non esse Deus. Potuit autem non esse praescius, si potuit nulla praescire; at potuit nulla praescire, quia potuit nulla facere.

4. Responsio: quod praescientia et dispositio et praedestinatio relative dicuntur ad futuras res vel faciendas. Ad hoc, iuxta modulum nostrae intel ligentiae, ita dicimus: praescientia et dispositio vel praedestinatio ad ah quid dici videntur. Sicut enim creator ad creaturam relative dicitur, ita praescientia vel praescius ad futura referri videtur, et dispositio ad facienda, ac praedestinatio ad salvanda. Verumtamen creator ita relative dicitur ut essentiam non significet; praescientia vero vel praescius et in respectu futurorum dicitur, et essentiam designat. Ita etiam dispositio et praedestinatio.

5. Ideoque, cum dicitur ‘si nulla essent futura, non esset in Deo praescientia vel non esset Deus praescius’, quia varia est ibi causa di cendi, distingui oportet rationem dicti. Cum ergo dicis: ‘si nulla essent futura, non esset in Deo praescientia vel non esset praescius’, si in di cendo hanc causam attendis, scihicet quia nuhla essent subiecta eius scientiae, unde ipsa possit dici praescientia vel ipse praescius: quod utrumque dicitur propter futura, verus est intellectus. Sin autem ex ea ratione iddicis, quod non sit in eo scientia qua praescit futura, vel quod ipse non sit Deus qui est futurorum praescius, falsa est intelhigentia.

6. Similiter et ihlae locutiones determinandae sunt: ‘potuit non esse a praescientia Dei vel potuit non esse praescius’ et ‘potuit Deus non prae

5 Rubrica (inauthent.) V, om. aUj. 8 sit elus fTp. BCL. 9 et’ om. NRW. Il Ru brica (inauthent.) Rv, om. ahi. 14 praescius] et add. LMRVW. 17 dispositio et praed. fTp. BCX. praedestinatio] si add. BCMO, si quasi add. T, quasi add. NW. 18 hoc] hec NRW. 28 rationem] ratione BCM. 30-31 scientiae] prescientie (ed. 1 BCLOPTW, quod corr.".

scire aliqua’, id est potuit esse quod nulla futura subiecta essent eius scientiae, et ita non posset dici ‘praescius’ vel ‘praescire’, vel eius scientia ‘praescientia’; non eo tamen ipse minus esset vel eius scientia, sed non posset dici ‘praescius’ vel ‘praescire’ vel ‘praescientia’, si eius scientiae futura nulla forent subiecta. Similiter de dispositione et praedestinatione vel providentia; haec enim, ut dictum est 1, ad temporalia referuntur et de temporalibus tantum sunt.

Caput 8 (157).

Quod scientia Dei non tantum est de temporalibus, sed etlam de aeter nis. Scientia vero vel sapientia non tantum de temporalibus, sed etiam de aeternis est; ideoque, etsi nulla fuissent futura, esset tamen in Deo scien tia eadem quae modo est, nec minor esset quam modo, nec major est quam esset. Scivit ergo Deus ab aeterno aeternum et omne quod futu rum erat, et scivit immutabiliter. Scit quoque non mjnus praeterita vel futura quam praesentia. Et sua aeterna sapientia et immutabili scit ipse omnia quae sciuntur. "Omnis enim ratio supernae et terrenae sapientiae, ut ait Ambros j u in eo est, quia omnem sapientiam et scientiam capit sua immensa scientia".

Caput 9 (158).

1. Quare omnia dicuntur esse In Deo, et quod factum est vita est in eo. Propterea omnia dicuntur esse in Deo et fujsse ab aeterno. Unde Augustinus, Super Genesim: "Haec visibilia, inquit, antequam fierent non erant. Quomodo ergo Deo nota erant quae non erant? Et rursus: Quomodo ea faceret, quae sibi nota non erant? Non enim quidquam fecit ignorans. Nota ergo fecit, non facta cognovit. Projnde antequam fierent, et erant, et non erant: erant in Dei scientia, non erant in sua

11 est] sunt OPX, om. B, mien. C. 20 est] esse BCLNTVX. 22 visibilia] invisibilia NRT, quod corr.".

1 Hic supra, cc. 1-6 (pp. 254-255). 2 Id est Ambrosiaster, In Epistolas B. Pauli, Col. 2, 3: In quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae (inter opp. Ambrosii, PL 17 [1845] 427 B). 3 De Genesi ad lift., V, c. 18, n. 36 (PL 34, 334; CSEL 28-1, 161).

Caput 8: Cf. Glossa in Rom. 11, 33 (PL 191, 1492 B-C); quae tamen non est fons. — Caput 9, num. 1: Auctoritas Augustini iam exstat in Glossa in Hebr. 11, 3 (PL 192, 489

D-490 A). —. Num. 2: Verba Augustini super Ps. 49, 11, inveniuntur in Glossa in h. 1. (PL 191, 479 A).

natura. Ipsi autem Deo non audeo dicere alio modo innotuisse cum ea fecisset, quam illo quo ea noverat ut faceret, apud quem non est transmu tatio nec vicissitudinis obumbratio 1". Ecce hic habes quia haec visibilia, antequam fierent, in Dei scientia erant. Ex hoc igitur sensu omnia di cuntur esse in Deo, et omne quod factum est dicitur esse vita in ipso 2: non ideo, quod creatura sit Creator, vel quod ista temporalia essentia liter sint in Deo, sed quia in eius scientia semper sunt, quae vita est.

2. Quod eadem ratione dicuntur omnia ei praesentia. Inde est etiam quod omnia dicuntur ei esse praesentia, non solum ea quae sunt, sed etiam ea quae praeterierunt et ea quae futura sunt, secundum illud: Qui vocat ea quae non sunt, tamquam eu quae sunt: quia ut ait Ambrosius in libro De Trinitate 4, ita cognoscit ea quae non sunt, ut ea quae sunt. Et hac ratione omnia dicuntur esse in eo vel apud eum, sive ei praesentia. Unde Augustinus, super ilium locum Psalmi: Et pulchritudo agri mecum est: "Ideo, inquit, mecum est, quia apud Deum nihii praeterit, nihil futurum est. Cum illo sunt omnia futura, et ei non de trahuntur iam praeterita. Cum illo sunt omnia cognitione quadam inef fabili sapientiae Dei". Ecce hic aperit Augustinus ex qua inteili gentia accipienda sint huiusmodi verba: ‘omnia sunt Deo praesentia’, ‘in Deo sunt omnia’, vel ‘cum Deo’, vel ‘apud Deum’, vel ‘in eo vita’: quia ineffabiiis omnium cognitio in eo est.

DISTINCTIO XXXVI

Caput 1 (159).

1. Utrum concedendum sit omnia esse in Dei essentia vel in Deo per essentiam, ut omnia dicuntur esse in cognitione Dei vel praesentia. Solet hic quaeri, cum omnia dicantur esse in Dei cognitione seu praesentia, vel

4 igitur] ergo LRW. 8 Inde] Unde BcMT. 16 praeterit] preteriit LRV. praesentia] prescientia ucox.

1 lac. 1, 17. 2 Resp. Ioan. 1, 3-4: Et sine ipso factum est nihil, quod factum est. In ipso vita erat, etc. Auctores medii aevi legere solebant: Et... nihil. Quod factum est in ipso vita erat, post August., In Ioan., tr. 1, n. 16 (PL 35, 1387; CCL 36, 9); De Genesi ad Iitt., V, c. 14, n. 31 (PL 34,332; CSEL 28-b, 157s); etc. 3 Rom. 4, 17. 4 Id est De j’ide, e. 16, n. 198

(PL 16 689 B-C; CSEL 78, 298s). 5 Enarr. in Ps. 49, 11, n. 18 (PL 36,577; CCL38,589).

Caput 1, num. 2: Verba Augustini iam apud Glossam in Rom. 4, 17 (PL 191, 1375 D-1376 A), ubi tamen, etiam in codicibus, rubricantur ut in sermone De verbis Domini.

in Deo per cognitionem, et eius cognitio vel praesentia sit divina essentia, utrum concedendum sit omnia esse in divina essentia vel in Deo per essentiam.

2. Responsio *. Ad quod dicimus quia Dei cognitio eius utique essentia est, et eius praesentia, in qua sunt omnia, ipsius cognitio est; nec ta men omnia quae sunt in eius praesentia vel cognitione, in eius essentia esse dici debent. Si enim hoc diceretur, intelligerentur esse eiusdem cum eo essentiae. In Deo enim dicitur esse per essentiam, quod est divina essentia, quod est Deus. Habet ergo Deus apud se, in praesentia sua, quae non habet in sui natura. — Unde Augustinus, De verbis Apost oit 1, ita ait: "Elegit nos ante mundi constitutionem 2: Quis sufficit hoc explicare? Eliguntur qui non sunt, nec errat qui eligit nec vane eligit. Eligit tamen et habet electos, quos creaturus est eligendos; quos habet apud semetip sum, non in natura sua, sed in praesentia sua". Nondum erant quibus promittebatur, sed et ipsi promissi sunt quibus promittebatur. — Ecce hic aperte dicit Deum apud semetipsum habere electos ante mundum, non in natura sua, sed in praesentia; cum tamen eius praesentia non sit aliud quam natura, quia ipsius praesentia est eius notitia. Potest tamen ad electos referri cum ait ‘in natura sua’, id est illorum. Illos quippe habuit ab aeterno apud se, non in natura sui, id est illorum, quia nondum erant, sed in sua praesentia, quia eos ita novit ac si essent.

Caput 2 (160).

1. Utrum mala debeant dici esse in Deo ut stint omnia bona, cum utra que sint in eius cognitione et praesentia: oninia euh cognoscit. Post praeclicta quaeritur, cum omnia dicantur esse in Deo non per essentiam naturae, sed per cognitionem scientiae, et Deus sciat bona et mala, utrum concedendum sit simpliciter mala esse in Deo, sive esse in Deo per cogni tionem. — Scit enim Deus et scivit semper omnia, tam bona quam mala, etiam antequam fierent, et praescivit ab aeterno ea futura. Ideoque, cum omnia bona dixerimus esse in Deo propter praesentiam cognitionis, eadem

4 Responsio om. OPRVWX. 12 errat] erat OPX, quod corr. O. qui quem P, quod X. eligiti... eiigitz] elegit... elegit BCMOPTVX, quod corr. TV. II EIigit] elegit BCMVX. promittebatur] regnum add. BCLVW. 17 praesential] sua add. LMV, add. Interl.".

18 quam] eius add. LMNRVW, add. interl. C.

1 Sermo 26, c. 4, n. 4 (PL 38, 173; CCL 41, 351)), ubi autem legitur: Elegit nos... sed in praescientia sua". 2 Eph. 1, 4.

Caput 2: Cf. Summa sent., 1, 4 (PL 171, 1074 B; 176, 48 C), ubi quaestio innuitur; et Lombarcius, Glossa In Rom. 8, 29 (PL 191, 1450 A).

ratione videtur dicendum omnia mala esse in eo, cum ea semper novent et per cognitionem ei praesentia fuerint. Praecognovit enim Deus ab aeterno quosdam futuros malos; et eorum malitiam, ut ait Augustinus 1, praescivit, sed non praeparavit. Cum ergo peccata omnium sciat, numquid intelligendum est ea includi in illa generalitate locutionis, qua dicit Apostolus 2 omnia esse in Deo ? Ex ipso, inquit, et per ipsum, et in ipso sunt omnia.

2. Quae in Deo Intelilgantur esse *. Sed quis, nisi insanus, dixerit mala esse in Deo ? Illa enim esse in Deo intelliguntur, quae ex ipso et per ipsum sunt; ea vero per ipsum sunt et ex ipso, quorum auctor est. Sed non est auctor nisi bonorum; non ergo ex ipso vel per ipsum sunt nisi bona; ita ergo nec in ipso sunt nisi bona.

3. Quod non omnino ita noscit Deus mala ut bona, quia mala tantum per scientiam, bona vero etiam per approbationem et beneplacitum *. Non ergo mala in Deo sunt, quia licet ea noscat, non tamen ita omnino noscit ut bona. Mala quasi de longe cognoscit, ut ait Propheta: Et alta de longe cognoscit, id est superbiam. Et alibi, ad Deum loquens, de malis ait: De absconditis tuis adimpletus est venter eorum. Quod exponens Augustinus: "Abscondita, inquit, peccata sunt, quae a lumine tuae veritatis absconduntur". Sed quomodo peccata a lumine veritatis divinae absconduntur, cum a Deo sciantur? Si enim non sciret, quomodo de illis iudicaret et pro illis malos damnaret? Alibi Propheta dicit 6:Quia neque ab Oriente, neque ab Occidente deest. Quod exponens C a s i o d o r u inquit: "Neque a bonis, neque a malis deest Deus, sed Om nibus praesens et cognitor est".

4. Cognoscit ergo Deus et bona et mala per scientiam; sed bona cognoscit etiam per approbationem, per beneplacitum, mala vero non. Unde Casiodorus super Psalmum dicit 8: "Peccata abscondita Deo sunt, quia non novit, id est non approbat". Et ex eo sensu Augustinus dixit ea abscondi a lumine Dei. Qui etiam in libro Ad

8 Rubrica om. RVW. 13-14 Rubrica om. MRW. 14 et beneplacitum om. BCX.

16 de a CMNRW. tuae] divine M (mg.) VW. 29 Deo sunt trp. BCNRV.

. 1 De praedest. sanctorum, c. 10, n. 19 (PL 44, 975); Hypognoslicon, VI, c. 6, n. 8 (inter opp. August., PL 45, 1661-1662). 2 Rom. 11, 36. 3 Ps. 137, 6. 4 Ps.

16, 14. 5 Enarr. in Ps. 16, n. 13 (PL 36, 147; CCL 38, 94). 6 Ps. 74, 7. 7 In Psalterium, in h. 1. (PL 70, 538 B-C; CCL 98, 688); v. Glossa Lombardi super h. 1. (PL 191, 701 C). 8 In Ps. 16, 16 (PL 70, 122 A; CCL 97, 149); cf. Glossa Magistri in h. 1.: Quia de absconditis tuis, id èst de Immunditiis, quas utique Deus non novit, id est prohibet (PL 191, 183 D-184 A).

Helvidium 1 insinuat cognitionem Dei varus modis accipiendam, in quiens: "Si ad scientiam referas, non ignorat Deus aliquos vel aliqua, qui tamen in iudicio quibusclam dicet 2: Non novi vos; sed eorum improbatio hoc verbo insinuata est". — Ecce non cognoscere dicitur Deus quae non approbat, quae ei non placent. Apparet itaque verum esse quod dixi mus, scilicet quia quodam modo cognoscit Deus bona, quo non cognoscit mala. Pariter quidem utraque eodemque modo noscit quantum ad notitiam, sed bona etiam approbatione et beneplacito cognoscit.

5. Hic aperit quare bona tanttim dicuntur esse in Deo, non mala. Et inde est quod bona tantum dicuntur esse in Deo, non mala, et illa prope, haec longe. Quia licet in Deo aliqua dicantur esse propter cognitionis praesentiam et Deus bona et mata cognoscat, mala tamen non cognoscit nisi per notitiam; bona vero non solum per scientiam, sed etiam per approbationem et beneplacitum. Et ob talem cognitionem aliqua dicuntur esse in Deo, scilicet quia ita ea scit ut etiam approbet et placeant, id est ita scit ut eorum sit auctor.

Caput 3 (161).

Quod idem est omnia esse ex Deo et per ipsum et in ipso. Proinde, si diligenter inspiciamus, idem videtur esse omnia esse ex Deo, et per ipsum, et in ipso. Unde Ambrosius in II libro De Spiritu Sancto: "Haec tria: Ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia 4, unum esse supra dixi mus. Cum dicit per ipsum esse omnia, negavit in ipso esse omnia? Ean dem vim habent omnia haec, scilicet in ipso et cum ipso et per ipsum; et unum in his atque consimile, non contrarium intelligitur". Ecce habes quia ex eadem intelligentia Scriptura dicit omnia esse in ipso et per ipswn et ex ipso vel cum ipso. — Cum ergo ex ea ratione omnia dicantur esse ex Deo vel per ipsum: non solum quia scit, sed etiam quia auctor est eorum, consequitur ut eadem ratione ea esse in Deo dicantur, scilicet

15 ita ea trp. LNWX. 22 omnia’] non add. PX, add. interl. CW. 28 scllicet] sed BCLOP, quod corr. BOP.

1 Id est Episf. 169 (Ad Evodium), e. 1, n. 2 (PL 33, 743; CSEL 44, 613). 2 Matth.

7,23; item Luc. 13, 27. 3 Rectius lib. III, c. 11, n. 84 (PL 16 [ 796 B-C; CSEL 79, 185). 4 Rom. 11, 36.

Caput 3-5: Cf. Glossa in Rom. 11, 36 (PL 176, 1493), ubi traduntur eaedem tres auctori tates Augustini necnon et verba introductoria Caput 5.

quia scit et eorum auctor est. Dicitur 1 quia in illo vivimus et movemur et sumus, quia eo auctore sumus et movemur et vivimus. Cum ergo non sit auctor nisi bonorum, merito sola bona in eo esse dicuntur, sicut ex ipso vel per ipsum. — Cum igitur in eius cognitione vel praesentia sint omnia, scilicet bona et mala, in eo tamen non dicuntur esse nisi bona quorum auctor est. Unde Augustinus in libro De natura boni 2: "Cum audimus, inquit, ex Deo et per ipsum et in ipso esse omnia, omnes utique naturas intelligere debemus, et omnia quae naturaliter sunt. Neque enim ex ipso sunt peccata, quae naturam non servant, sed vitiant, quae ex voluntate peccantium nascuntur". Hic aperte dicitur quod in illa generalitate locutionis bona tantum continentur.

Caput 4 (162).

Quod omnia ex Patre et per Patrem sunt et in Patre: et ita de Fillo et Spiritu Sancto est dicendum, licet propter personas fiat distinctio. Praeterea sciendum est quod, licet ibi indicetur distinctio personarum, cum dicitur ex ipso, per ipsum, in ipso, omnia tamen ex Patre et per Patrem et in Patre sunt; similiter de Filio et Spiritu Sancto accipiendum est. Unde Augustinus in libro De Trinitate: "Non confuse, inquit, accipiendum est quod ait Apostolus: Ex ipso et per ipsum et in ipso": "ex ipso dicens propter Patrem, per ipsum propter Filium, in ipso propter Spiritum Sanctum". Vigilanter autem attende, ne quia Patrem volens intelligi dixit ex ipso, sic intelligas omnia esse ex Patre, ut neges omnia esse ex Filio vel ex Spiritu Sancto. Cum ex Patre et per Patrem et in Patre omnia esse sane dici possit, similiter et de Filio et de Spiritu Sancto sentiendum est.

Caput 5 (163).

1. Quod non omnia quae ex Deo sunt, etiam de ipso sunt, sed e converso. Illud etiam hic adnectendum est, quod non omnia quae dicuntur esse ex Deo, etiam de ipso esse dici debent. Quia, ut ait Augustinus

2 eo] ex BCOP, quod corr. BO, ex eo LX. nascuntur] omnia add. BCLNOPRWX, quod exp. 0. 13 sunt trp. p. Patre RV, post omnia WX. 21 ne quia] neque BCL, quod corr. B. 24 possit] possint CMW, quod eorr. C.

1 Act. 17, 28. 2 Caput 28 (PL 42, 560; CSEL 25, 868). 3 Lib. VI, C. 10, n. 12

(PL 42, 932; CCL 50, 243). 4 Rom. 11, 36. 5 Ut feliciter nos advertit rubrica in

Glossa in Rom. 11, 36 (x fol. 58a; PL 191, 1493 D), non autem codd. Sentent., verba sunt

August., Contra Maximinum, II, c. 23, n. 5 (PL 42, 800).

in libro De natura boni 1, "non hoc significat penitus ex ipso quod de ipso. Quod enim de ipso est, potest dici ex ipso; sed non omne quod ex ipso est, potest dici esse de ipso, quia non est de sua substantia. Ex ipso enim sunt caelum et terra, quia ipse fecit ea; non autem de ipso, quia non de sua substantia. Sicut aliquis homo si gignat filium et faciat domum: ex ipso est filius, ex ipso est et domus; sed filius de ipso, domus vero de terra et ligno", non de se ipso.

2. Quae dicta sunt stimmatim colligit. In praemissis apertum est quod in Dei cognitione sive praesentia sunt omnia, scilicet bona et mala, sed non omni modo sunt ibi mala, quo bona; et quod in Deo bona tantum sunt, sicut ex ipso et per ipsum, non mala, et ex quo sensu liaec accipienda sint assignatum est; et quod de ipso non dicitur esse proprie quod aliud est ab ipso, ex ipso autem dicuntur esse omnia quae eo auctore sunt.

DISTINCTIO XXXVII

Caput 1 (164).

1. Quibus modis dicatur Deus esse in rebus. Et quoniam demonstra tum est ex parte quomodo omnia dicantur esse in Deo, addendum hic videtur quibus modis Deus dicatur esse in rebus; si tarnen liumana mens Vel ex parte digne valeat cogitare, Vel lingua sufficit eloqui.

2. Quod Deus In omni re est essentia, potentia, praesentia, et in sanctis per gratiam, et In homme Cliristo per unionem *. Sciendum igitur est quod Deus, incommutabiliter semper in se exsistens, praesentialiter, potentia liter, essentialiter est in omni natura sive essentia sine sui definitione, et in omni loco sine circumscriptione, et in omni tempore sine mutabilitate. Et praeterea in sanctis spiritibus et animabus est excellentius, scilicet per

5 sua substantia trp. LRTW. gignat] generat MOPTVX. 7 et] de add. NRVW.

18 tamen] id add. NRV. 19 valeat] valet NRW. 20-21 Rubrica om. PRW. 21 igitur est trp. RVWX.

1 Caput 27 (PL 42, 560; CSEL 25, 868).

Dist. XXXVII: Cf. L. Ott, Untersuchungen ZUT theol. BriefliteTator..., 188-213, et propius de Lombardo 208ss; id., Die Trinitiitslehre der Somma sententiarum..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 172ss. — Caput 1: Fons partialis: Hugo, De sacram., 1, 3, 17 (PL 176, 223 B); ad num. 4 cf. Lombard., Glossa in 1 Cor. 12, 7 (PL 191, 1652 C), obi verba Augustini ad Dardanum. Vide etiam Somma sent., 1, 4 (PL 171, 1075 C; 176, 49 C-D); de qua etiam infra.

gratiam inhabitans; et in homme Christo excellentissime, in quo pleni tudo divinitatis corporaliter habitat, ut ait Apostolus 1. In eo enim Deus habitavit non per gratiam adoptionis, sed per gratiam unionis.

3. Auctoritatlbus Ita esse confirmat *. Ne autem ista, quia capacita tem humanae intelligentiae excedunt, falsitatis arguere aliqui praesumant, Sanctorum auctoritatibus munienda mihi videntur. Beatus Gregorius super Cantica Canticorum 2 inquit: "Licet Deus communi modo omnibus rebus insit praesentia, potentia, substantia, tamen familiari modo dicitur messe per gratiam illis qui mirificentiam operum Dei acutius et fidelius considerant".

4. De hoc eodem Augustinus ad Dardanum in libro De praesentia Dei 3 ait: "Cum Deus sit natura incorporea et incommutabiliter viva, aeterna stabilitate in se ipso manens, totus adest rebus omnibus

et singulis totus; sed in quibus habitat, habent eum pro sua capacitatis diversitate, alii amplius, alii minus, quos ipse sibi dilectissimum templum gratia suae bonitatis aedificat". — Hilarius quoque in libro VIII De Trinitate 4 apertissime docet Deum esse ubique: "Deus, inquit, immensae virtutis, vivens potestas, quae nusquam non adsit nec desit usquam, se omnem per sua edocet, ut ubi sua sint, ipse esse intelligatur. Non autem corporali modi, cum alicubi sit, non et ubique esse credatur, cum et in omnibus esse non desinat".

5. Ambrosius etiam, in libro 1 De Spiritu Sancto, Spiritum Sanctum probat non esse creaturam, quia ubique est, quod est proprium divinitatis, ita dicens: "Cum omnis creatura certis naturae suae sit circumscripta limitibus, quomodo quis audeat creaturam appellare Spiritum Sanctum, qui non habeat circumscriptam determinatamque virtutem, qui et in omnibus et ubique semper est? quod utique divinitatis et dominationis est proprium". — Idem in eodem 6: "Domini est omnia complere, qui dicit: Ego caelum et terram compleo. Si Dominus est, qui caelum complet et terram, quis ergo potest Spiritum Sanctum iudicare domina

7 Cantica] cantlcis BCRT, corr. ex cantlcis L2. 8 familiari] famillariori BLNTVW.

14 Sua] sue NRTVWX (Aug.). et etiam CMTV. et om. RVW. 29 Si] ergo add.

MNRVW (Ambr.), add. interl.".

1 Col. 2, 9. 2 Immo Glossa ordin. in Cant. 5, 17: Quo abiit dilectus tuus (apud

Lyranum, III, 363a); inter sententias scholae Anselmi Laudunensis, n 286; apud O. Lottin, Psychologie et morale aux XII’ et XIII’ siècles, V: L’École d’Anselme de Laon etde Guili. de Cham peaux, Gembloux 1959, 232. 3 Epist. 187, c. 6, n. 19 (PL 33, 839; CSEL 57, 98).

4 Num. 24 (PL 10, 253 B-254 A); v. supra, p. 249, 29ss. 5 Caput 7, n. 81 (PL 16 [

723 D-724 A; CSEL 79, 48s). 6 Ibid., n. 86 (PL 16, 725 A; CSEL 79, 51). 7 1er. 23, 24.

tionis et divinae potestatis exsortem, qui replevit orbem 1, et quod plus est, replevit Iesum mundi totius redemptorem ?" Ex his aliisque pluribus auctoritatibus aperte monstratur quod Deus ubique et in omni creatura essentialiter, praesentialiter, potentialiter est. Caput 2 (165).

1. Quod in sanctis non modo est, sed etiam habitat: qui non ubictim que est habitat. In sanctis vero etiam habitat, in quibus est per gratiam. Non enim ubicumque est, ibi habitat; ubi vero habitat, ibi est. In solis bonis habitat, qui sunt templum eius et sedes eius. — Unde per Isaiam 3 Dominus ait: Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum pedum meorum: quia in electis, qui sunt caelum, habitat Deus et regnat, qui eius volun tati devoti obtemperant; malos vero, qui sunt terra, iudicii districtione calcat. Unde etiam in libro Sapientiae 4 dicitur thronus sapientiae anima iusti, quia in iustis specialius est quam in aliis rebus, in quibus tamen omnibus totus est.

2. Quemadmodum anima, ut ait Augustinus in epistola ad Hieronymum De origine animae 5, "per omnes particulas corporis tota adest simul, nec minor in minoribus, nec in maioribus maior est, sed tamen in aliis intensius, in aliis remissius operatur, cum in singulis particulis corporis essentialiter sit"; ita et Deus, cum sit in omnibus essentialiter ac totus, in illis tamen plenius esse dicitur quos inhabitat, id est in quibus ita est ut faciat eos templum suum. — Et hi tales cum eo sunt iam ex parte, sed in beatitudine perfecte; mali vero, etsi ibi sint ubi ipse est, qui nusquam deest, non tamen sunt cum eo. Unde Augustinus, Super Ioannem 6: "Non satis fuit dicere: Ubi ego sum, et illi

8 ibi habitat] inhabitat BcMOP. 18 major fTp. p. nec NRW. essentialiterl

tota add. mg. C, add., interl.". 23 iam... perfecte (additio ad ed. 2?) mg. LT, om. BCOPX.

1 Resp. Sap. 1, 7: Spiritus Domini replevit orbem terrarum. 2 Resp. Luc. 4, 1: lesus

autem plenus Spiritu Sancto. 3 Isai. 66, 1; cf. Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, IV, 106b).

Resp. Sap. 7, 27; 9, 10; 10, 16; sed vix quoad sensum ubique. 5 Epist. 166, c. 2, n. 4

(PL 33, 722; CSEL 44, 551). 6 Tract. 111, nn. 2-3 (PL 35, 1927; CCL 36, 630); sed verbotenus ex Glossa ordin. in Ioan. 17, 24 (apud Lyranum, V, 235c). 7 Ioan. 17, 14.

Num. 1: Cf. Glossa in Col. 2, 9 (PL 192, 272 C), ex August., Epist. 187 (ad Dardanum), c. 5, n. 16 (PL 33, 837; CSEL 57,93s). — Num. 2: Verba Augustini ad Hieron. inveniuntur in Summa sent., 1, 4 (PL 171, 1075 D; 176, 49 D-50 A), sed conclusio inde deducta Magistri est. Cf. L. Ott. Die Trinttiitslehre..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 183s.

sunt, sed addidit mecurn, quia et miseri possunt esse ubi et ilie est, qui nusquam deest; sed beati [soli] cum illo, quia non sunt beati nisi ex eo". Cum illo sunt qui fruuntur eo, vident ilium sicut est; mali vero cum illo, ut in luce non sunt cum luce. Nec boni ita nunc sunt cum eo ut videant per speciem, etsi aflquo modo cum eo per fidem.

3. Si vis inteiligere quomodo habitet, require praedicta de Spiritu Sancto. Quomodo autem Deus habitet in bonis, ex illis aliquatenus intel ligere valebis quae supra dicta sunt 1, cum de Spiritus Sancti processione temporali ageretur; ubi, iicet ex parte, exponitur — ex parte enim cogno scimus et ex parte prophetamus — quomodo Spiritus habitet in nobis, qui non sine Patre et Fiiio inhabitat.

Caput 3 (166).

1. Ubi erat vei habitabat Detis ante quam esset creatura. Sia utem quaeris ubi habitabat Deus antequam sancti essent, dicimus quia in se habitabat. Unde Augustinus, Contra Maximinum 3; "In templo, inquit, suo habitat Deus", scilicet in sanctis, "qui 4 sunt tempium Dei modo secundum fidem ambulantes, et templum Dei erunt aliquando etiam secundum speciem, qualiter etiam nunc tempium Dei sunt Angeli. Sed dicit aliquis: Antequam faceret Deus caelum et terram, antequam faceret sanctos, ubi habitabat? In se habitabat Deus: apud te habitat et apud se est. Non ergo sic sunt sancti domus Dei, ut ipsa subtracta cadat Deus; immo sic habitat Deus in sanctis, ut si ipse discesserit cadant".

2. Multa hic breviter docet quae confirmant praedicta. Sciendum etiam quia, ut ait Augustinus in libro Ad Dardanum 5, "dici nisi stultis sime nequit Spiritum Sarictum non habere locum in nostro corpore, 1 sunt] sint RWX (Aug.), corr. in sint N. 2 soli suppl. ex Aug. et Glossa ord. 3 qui] quia LM (Glossa), corr. in qui N. veto] non add. LN, add. interl. BT, non sunt add. G!. ord. 4 utl] ceci add. VX G!. ord., add. interl. BOT, add. mg. W (cf. Rech. de Théol. anc. et méd. 21930

99). 6-7 Rubrica om. PRW. 1! habitet] In bonis add. BCX. 9 exponitur] et add. BCLMOPT, quod exp. OT. 15 Aug.] in libro add. NRW, add. mien.". 20 te] se BRWX, quod corr. mg. B, corr. in se".

1 Dist. 14 (pp. 126-130). 2 Cor. 13, 9. 3 Lib. II, c. 21, n. 1 (PL 42, 791).

4 August., Enarr. in Ps. 122, 1, n. 4 (PL 37, 1632; CCL 40, 1817). 5 Epist. 187, cc. 4-5, nn. 15-16 (PL 33, 837s; CSEL 57, 93s).

Caput 3: Quaestio elicitur verbis Augustini parum infra citatis. Num. 1-3 iam verbotenus traduntur in Glossa in 1 Cor. 3, 16 (PL 191, 1562 B-D), ubi (etiam in codicibus x et z) verbis Augustini Contra Maximinum adiungitur sine nova rubrica auctoritas Enarr. in Psalmos. Cf. etiam Somma sent., 1, 4 (PL 171, 1075 C; 176, 49 C-D). — Num. 4: Verba Chrysostomi iam apud Glossam in Hebr. 1, 3 (PL 192, 403 A).

quod totum nostra anima impleverit. Stultius etiam dicitur angustiis ah cubi impediri Trinitatem, ut Pater et Filius et Spiritus Sanctus alicubi simul esse non possint. Verum illud est multum mirabilius, quod cum Deus ubique sit totus, non tamen in omnibus habitat. Quis porro au deat opinari, nisi inseparabihitatem Trinitatis penitus ignoret, quod in aliquo possit habitare Pater aut Filius, in quo non habitet Spiritus Sanc tus; aut in ahiquo Spiritus Sanctus, in quo non habitet Pater et Filius ?

Fatendum est igitur ubique esse Deum per divinitatis praesentiam, sed non ubique per inhabitationis gratiam. Propter hanc enim habitationem non dicimus Pater noster qui es ubique, cum et hoc verum sit, sed qui es in caelis 1", id est in sanctis, in quibus est quodam excehlentiori modo.

3. Quod Deus habitator est quorundam nondum cognoscentium Deus et non est habitator quorundam cognoscentium. "Ihlud quoque mirabile est, quia, ut ait Augustinus in eodem 2, Deus est inhabitator quorun dam nondum cognoscentium Deum, et non quorundam cognoscen um, Deum. Illi enim ad templum Dei non pertinent, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificant 3. Ad templum Dei pertinent parvuhi sanc tificati sacramento Christi et remunerati Spiritu Sancto, qui nondum valent cognoscere Deum. Igitur quem potuerunt ihhi nosse nec habere, isti potuerunt habere antequam nosse. Beatissimi autem sunt ihhi quibus hoc est Deum habere quod nosse". Hic ahiquatenus aperit Augustinus quomodo Deus habitet in ahiquo, id est habeatur, cum videhicet ita est in ahiquo ut ab eo cognoscatur et dihigatur.

4. Quomodo Deus totus sit ubique per essentiam, non potest intelhigi ab humano sensu. Ex praedictis patet quod Deus ubique totus est per essentiam, et in sanctis habitat per gratiam. Cumque superius 4, hicet tenuiter, ostensum sit qua ratione dicatur habitare in quibusdam, efflagi taret ordinis ratio id etiam assignari, quomodo ubique per essentiam et totus sit, nisi huius considerationis subhimitas atque immensitas humanae mentis sensum omnino excederet. Ut enim ait Chrysostomus s, Super epistolam ad Hebraeos 5, "sicut multa de Deo intelhigimus quae loqui penitus non valemus, ita multa loquimur quae intehhigere non sumus idonei. Verbi gratia, quod ubique Deus est, scimus et dicimus; quomodo

9 habitationem] gratie add. MNTW.

1 Resp. Matth. 6, 9. 2 Caput 6, n. 21 (PL 33, 840; CCL 57, 99s). 3 Resp.

Rom. 1,-21: Cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt. Scil., in c. 2 (pp. 265-266). 5 Hom. 2, n. 1 (PG 63, 19); resp. Hebr. 1, 3.

autem ubique sit, inteliectu non capimus. Item, quod est incorporea quaedam virtus quae omnium est causa bonorum, scimus; quomodo autem vel quae ista sit, penitus ignoramus *.

5. Quorundam opinlo, qui praesumunt ostendere quomodo Deus ubique sit per essentiam, potentiam, praesentiam. Quidam 1 tamen, immensa ingenio suo metiri praesumentes, hoc ita fore intelligendum tradiderunt: quod Deus ubique esse per essentiam dicitur, non quod Dei essentia proprie sit in omni loco et in omni creatura, sed quia omnis natura atque omne quod naturaliter est, in quocumque loco sit, per eum habet esse, et omnis locus in quo illud est. — Ipsi iidem etiam dicunt ideo Deum se ubique dici esse per praesentiam vel per potentiam, quia cuncta loca sunt ei praesentia et quae in eis sunt, nec in eis aliquid operari cessat. Nam et ipsa loca, et quidquid in eis est, nisi ipse conservet, manere non possunt. In eis ergo per substantiam Deus esse dicitur, ut aiunt, quia per virtutem propriae substantiae suae facit ut etiam loca sint et omnia quae in eis sunt. — Sed licet haec vera sint, quae asserunt in expJanandis intelligentiis praedictorum, in illis tamen verbis, quibus dicitur Deus ubique esse per essentiam, plus contineri credendum est, quod homo vivens capere non valet.

Caput 4 (167).

1. Quod Deus, cum insit omnibus rebus, non tamen inquinatur sordi bus rerum. Solet etiam ab eisdem quaeri quomodo substantialiter insit omnibus rebus, et corporalium sordium inquinationibus non contingatur. — Quod tam frivolum est, ut nec responsione sit dignum, cum etiam spi ritus creatus sordibus corporis, etiam leprosi vel quantumcumque polluti, inquinari non possit. — Per simula et minus ostendit *. — Sol 2 quoque radios sues sine sui poliutione effundit super loca et corpora, 4 Deus ubique trp. BCX. Ipsi om. MNWX, exp. L. 22 quomodol deus add. NRVW. add. interi. C. corporis] corporels BCT.

1 Id est Petrus Abaelardus, Theologia "Scholc.rium s, III, c. 6 (PL 178, 1105 A, 1106 A); cf. L. Ott, Die Trinitâtslehre der Summa sent..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 172s. 2 Resp. August., De agone christiano, c. 18, n. (PL 40, 300; CSEL 41, 120s).

Num. 1: Conflatur, ut iam monstrat L. Ott, Untersuchungen ZUT theol. Briefliteratur, 209, nota 40, et Die Trinitiitslehre der Summa sent..., in Div. Thom. (Fr.) 21 (1943) 172s, ex verbis Hugonis, De sacram., 1,3, 17 (PL 176, 223 C), Summae sent., 1, 4 (PL 171, 1074 B-C; 176,48 C), necnon et paraphrasi Magistri verborum Augustini De agone cizristiano. — Cf. A. Olivar, Sol intaminatus, in Analecta sacra, Tarraconensia (1952) 209-220, cum bibliog. adiecta.

non solum munda, sed etiam immunda ac sordibus foetentia, quorum. contactu hommes ac quaedam aliae res inficiuntur; sous vero radii impolluti et incontaminati ea contingentes exsistunt. Non est igitur mirandum si essentia divina omnino simplex et incommutabilis omnia replet loca et omnibus creaturis essentialiter inest, nec tamen cuius quam rei sordibus contaminetur Vel contingatur. — Unde Augustinus in libro De natura boni 1: "Cum in Deo, inquit, sint omnia quae condidit, non tamen inquinant eum illi qui peccant; de cuius etiam sapientia, quae attingit a fine usque ad finem fortiter dicitur: Attingit omnia propter suam munditiam, et niliil inquinatum in eam incurrit 3".

2. Augustinus, De agone christiano 4: "Timent quidam quod fieri non potest, scilicet ne humana carne veritas et substantia Dei inquinetur. Et tamen praedicant istum visibilem solem radios suos per omnes faeces et sordes spargere, et eos mun dos et sinceros servare. Si ergo visibilia munda visibilibus immundis contingi possunt et non inquinari, quanto magis invisibilis et incommutabilis Veritas s.

3. Per inconveniens ostendit Deum ubique esse *. Postremo respon deant quid potius de Deo respondendum aestiment: vel quod nusquam per essentiam sit, vel quod ubique, vel alicubi ita quod non ubique. Sed quis audeat dicere quod nusquam divina essentia sit, vel quod alicubi et non ubique? Si enim ita est alicubi quod non ubique, ergo localis est. Est ergo ubique tota, quae continet totum et penetrat totum; quae nec pro sui simplicitate dividi, nec pro sui puritate maculari, nec pro sui immen sitate ullo modo comprehendi potest. Unde Augustinus "Deus ubique est, cui non locis, sed actionibus propinquamus".

8 11h om. RWX. 1! etiam om. MRX. 11-15 Notula mg. LNRTX. in tertia col. BcW, om. MOPV. 14 munda] in add. NW, a add. Aug. 17 aestiment) existiment LMRX.

19 et] quod add. OP.

1 Caput 29 (PL 42, 560; CSEL 25, 869). 2 Resp. Sap. 8, 1. 3 Sap. 7, 24-25.

4 Vide p. 268, nota 2. 5 Ita et Somma sent., 1, 4 (PL 171, 1074 D; PL 176, 48D); cf. August., Enarr. in Ps. 34, 14, sermo 2, n. 6: "Neque enim, fratres, Deo qui ubique est et folio continetur loco, aut per loca propinquamus aut ab 1110 per Ioca removemur. Propinquare illi, est similem liii fieri; recedere ab fila, dissimiiem illi fieri" (PL 36, 337; CSEL 38, 316). Vide etiam De Trinit., VII, c. 6, n. 12 (PL 42, 946; CCL 50, 266); Enarr. in Ps. 94, 1, n. 2: bonis moribus propinquatur Dea (PL 37, 1217; CCL 39, 1331); et De doctrina christ., 1, c. 10, n. (PL 34, 23; CSEL 80, 13; CCL 32, 12).

Num. 2: Ita Glossa pseudo-Pictav. in h. 1.: De eodem etiam in margine librorum ap posita est alla auctoritas Augustini, haec scihicet: Augustinus, De agone christiano: ‘Timent quidam etc.’ (b 54r; n 21a; p 62b). — Num. 3: Sumitur partim de Hug., De sacram., loc. cit., partim ex Summa sent., ibid.

Caput 5 (168).

Quod Deus, cum sit ubique et In omni tempore, non tamen localis est nec circumscriptibilis, nec ioco nec tempore movetur. Cumque divina natura veraciter et essentialiter sit in omni loco et in omni tempore, non tamen movetur per loca vel per tempora, nec localis est nec temporalis 1 5 Localis non est, quia penitus non circumscribitur loco: quia nec ita est in uno loco quod non sit in alio, neque dimensionem habet sicut Corpus, cui secundum locum assignatur principium, medium et finis, et ante et retro, dextra et sinistra, sursum et insum, "quod 2 sui interpositione facit distantiam circumstantium".

Caput 6 (169).

1. Quibus modis allquid dicatur locale vel circumscriptibile *. Duobus namque bis modis dicitur in Scriptura aliquid locale sive circumscriptibile, et e converso, scilicet vel quia dimensionem capiens longitudinis, altitu dinis et latitudinis, distantiam facit in loco, ut corpus 3; vel quia loco defiriitur ac determinatur, quoniam cum sit alicubi, non ubique inveni tur: quod non solum corpori, sed etiam omni creato spiritui congruit.

2. De spiritu creato: quod secundum alterum modum nec iocalis nec circumscriptibilis est, secundum alterum vero est; corpus vero omnino locale et circumscriptibile; Deus vero omnino inlocalis et incircumscriptibus *. Omne igitur corpus omni modo locale est; spiritus vero creatus quodam modo localis est, et quodam modo non est localis. Localis quidem dicitur, quia definitione loci terminatur, quoniam cum alicubi praesens sit totus, alibi non invenitur; non auteni ita localis est, ut dimensionem capiens, distantiam in loco faciat.

5 per om. BCLMNRW.

1 Vide auctoritates August., supra, p. 97, 2lss, et infra, p. 271, 5ss. 2 Ut dicit Abaelardus, Theol. "Scizolarium", III (PL 178, 1105 B-C). 3 Vide auctoritatem August., infra, c. 9, n. 2; et De Genesi ad lift., VIII, c. 21, n. 27 (PL 34, 365; CSEL 28-1, 217); necnon et Boethiurn, In Categorias Aristotelis, II (PL 64, 202 B-C).

Caput 6, num. 1: Praeter August., cf. Hugo, De sacram., 1,3, 18 (PL 176,224 B). — Num. 2: Cf. Hugo, lac. cit. (224 B-C), et Somma sent., 1, 5 (PL 171, 1076 B; 176, 50 B-C), unde etiam eonclusio huius capituli; cf. L. Ott, Die Trinhtiitslehre.,, in Div. Thom. (Fr.) 21(1943) 173s. — Num. 3: Auctoritas Augustini lam apud Glossam in Hebr. 1, 3 (PL 192, 406 A). —1

3. Divina ergo sola essentia omnino inlocalis et incircumscriptibilis est, quae nec locis movetur aliquo modo: scilicet vel determinatione finita vel dimensione suscepta; nec temporibus: scilicet affectu et cogi tatione. His enim duobus modis, scilicet loco vel tempore, fit mutatio creaturae, quae longe est a Creatore. — Unde Augustinus, Super Genesim 1: "Deus, inquit, omnipotens, incommutabili aeternitate, voluntate, Veritate semper idem, movet per tempus creaturam spiritualem; movet etiam per tempus et locum creaturam corporalem, ut eo motu naturas quas condidit administret. (Quod Deus est Interior et exterlor, antiquior et novior omnibus *.) Cum ergo tale aliquid agit, non de bemus opinari eius substantiam, quae Deus est, temporibus locisque mutabilem, sive per tempora et loca mobilem, cum sit ipse et interior omni re, quia in ipso sunt omnia; et exterior omni re, quia ipse est super omnia; et antiquior omnibus, quia ipse est ante omnia; et novior is omnibus, quia ipse idem est post omnia", scilicet post omnium initia. — Ecce hic aperte ostenditur quod nec locis nec temporibus mutatur vel movetur Deus; spiritualis autem creatura per tempus movetur, cor poralis vero etiam per tempus et locum.

Caput 7 (170).

1. Quid su mutari secundum tempus. Mutari autem per tempus est variari secundum qualitates interiores vel exteriores quae sunt in ipsa re quae mutatur, ut quando suscipit vicissitudinem gaudii, dolons, scientiae, oblivionis, vel variationem formae sive alicuius qualitatis exterioris. Haec enim mutatio, quae fit secundum tempus, variatio est qualitatum quae fit in corporali vel spirituali creatura, et ideo vocatur tempus.

2. OpInlo quorundam, qui dicunt spiritus creatos non moyen Ioco nec esse locales. De mutatione vero loci magna inter conquirentes disceptatio versatur. Sunt enim qui dicunt nullum spiritum aliquo modo posse mutari loco, ab omni spiritu locum universaliter removere volentes. Quo

1 -ergo] igitur BCLNTVW. 3-4 cogitatione] cognitione LMPV, vel cognitione add. interl. CT. Il quae] qua MNRW. 24 variatio est] varlatione L, fit variatione P, variationem M, corr. ex variationem O.

1 De Genesi ad litt., VIII, c. 26, n. 48 (PL 34, 391s; CSEL 28-1, 265).

Caput 7: Unde conficitur apte monstrat L. Ott, Die Trinitdtslehre..., Ioc. cit., 174; scilicet ex eisdem locis Hugonis et Summae sen fenhiarum; quibus inf ra impugnat Magister positionem P. Abaelardi et sequacium eius.

niam secundum dimensionem tantum et circumscriptionem locum con stare asserunt; atque id solum locale vel in loco esse dicunt, quod di mensionem recipit et distantiam in loco facit. — Atigiistini verba prae dicta pro se facere dicunt *. Et hoc dicunt Augustinu m sensisse, mutationem temporis tantum spirituali creaturae tribuentem, loci vero et temporis corporeae.

3. Hic respondetur eis. Sed ut supra diximus 1, dupliciter dicitur res esse localis vel circumscriptibilis, scilicet vel quia dimensionem recipit et distantiam facit, vel quia loci termino definitur; quorum utrumque convenit corporeae creaturae, alterum vero tantum spirituali. Nam, ut supra diximus 2, corporalis creatura ita est localis vel circumscriptibilis, quod terminatur definitione loci, et dimensionem recipiens distantiam facit. Spiritualis vero tantum definitione loci concluditur, cum ita sit alicubi quod non alibi; sed nec dimensionem recipit, nec distantiam in loco facit, quia si multi spiritus essent hic, non coangustarent locum quo minus de corporibus contineret. Ideoque Augustinus attribuit mutationem loci corpori, non spiritui, quia licet spiritus transeat de loco ad locum, non tamen ita ut dimensionibus circumscriptus, interpositione sui faciat distantiam circumstantium, sicut corpus.

Caput 8 (171).

Conclusio ex praedictis: quod spiritus creati sunt locales et circum scriptibiles quodam modo, spiritus vero Del omnino incircumscriptibilis.

Sunt ergo spiritus creati in loco, et transeunt de loco ad locum, et quodam modo locales et circumscriptibiles; sed non omni eo modo quo creaturae corporeae. Spiritus autem increatus, qui Deus est, in loco quidem est et in omni loco, sed omnino inlocalis et incircumscriptibilis est. — Unde Beda Super Lucam 3 ait: "Cum ad nos Angeli veniunt, sic exterius implent ministerium, ut tamen ante Deum interius per contemplationem assistant; quia etsi Angelus est spiritus circumscriptus, summus tamen spiritus qui Deus est, incircumscriptus est, intra quem currit Angelus,

5 tribuenteni] tribuens CLMOPTV. 12 et] quod add. C2RTW.

1 Caput 6, n. 1 (p. 270). 2 Caput 6, n. 2 (p. 270). 3 In Luc. 1, 19: Et missus sum loqui ad te; Lib. 1, c. 1 (PL 92, 313 D; CCL 120, 27); ex Gregorio, In Evangelia, hom. 34, n. 13 (PL 76, 1255 A-B).

Caput 8: Auctoritas Ambrosii sumitur de Somma sent., 1, 5 (PL 171, 1076 C; 176, 50 D); cf. L. Ott, Die TriniUitslehre..., I82s.

quocumque mittatur". Ecce hic dicitur quia spiritus angelicus circum scriptus est, spiritus autem qui Deus est, incircumscriptus. — Alibi etiam Ambrosius, distantiam ostendens inter spiritum increatum et spi ritum creatum, dicit Seraphin de loco ad locum transire, ita inquiens in libro De Trinitate 1: "Dixit Isaias 2 Quia missus est unus ad me de Sera phin. Et Spiritus quidem Sanctus missus dicitur 3, sed Seraph ad unum, Spiritus ad omnes. Seraph mittitur in ministerio, Spiritus operatur mysterium. Seraph de loco ad locum transit: non enim complet omnia, sed ipse repletur a Spiritu". Hic aperte monstratur quod Angeli quo dam modo locales sunt.

Caput 9 (172).

1. Cum repetitione superiorum, confirmat auctoritatibus Deum esse ubique sine locali motu. Fateamur itaque divinam naturam pro immensi tate sui nusquam deesse, eamque solam omnino inlocalem et incircum scriptibilem nullo concludi loco, sed a fine usque ad finem attingere 4; non tamen spatiosa magnitudine nec locali motu, sed immensitate atque 1mmobilitate suae essentiae. — Unde Augustinus Ad Dardanum 5 ait: "Non quasi spatiosa magnitudine opinernur Deum per cuncta diffundi, sicut humus aut lux ista diffunditur; sed potius sicut in duobus sapientibus, quorum alter altero corpore grandior est, sed sapientior non est, una sapientia est,nec est in maiore maior nec in minore minor, nec minor in uno quam in duobus: ita Deus, sine labore regens et continens mundum, in caelo totus est, in terra totus, et in utroque totus, et nullo contentus loco, sed in se ipso ubique totus". — Idem quoque super Psalmum ait:

2 incircumscriptus] est add. LNR. 4 Seraphin] seraphim BMR, seraph V. 5-6 Sera phin] seraphim MT. 6 Seraph] seraphin LRWX, seraphim M, corr. ex seraphin". 7 Spi ritusi] sanctus add. LNVW. Seraph] seraphim MW, seraphin LRTWX, quod corr. TX. 8 mysterium] ministerium CTVWX, corr. in ministerium OR. M Seraph] seraphin LNRTW, quod corr. NT. 14 inlocalem] illocaiem CLW.

" Immo De Spiritu Sancto, 1, cc. 10-11, nn. 115-116 (PL 16 [1845] 731 C-732A; CSEL 79, 65). 2 Isai. 6, 6. 3 Resp. Ioan. 16, 7; item Gal. 4, 6. Sap. 8, 1. 5 Epist. 187, C. 4, nn. 11 et 14 (PL 33, 836s; CSEL 57, 90, 92).

Caput 9, num. 1: Verba introductoria partim sunt Hugonis, Desacram.,1, 3, 17 (PL 176, 224 A), partim Glossae in Ps. 147, (PL 191, 1281 A), unde etiam infra sumitur auctoritas Aug. in h. 1. bIla Ad Dardanum transcribitur ex Somma sent., 1,4 (PL 171, 1074 D; 176,49 A), ut iam indicavit L. Ott, Die Trinitiitslehre der Summa sent..., in Div. Thom. (Fr.) 21(1943)184. — Num. 3 Eadem obiectio quasi verbotenus in Summa sent., 1,4 (PL 171, 1075 A; 176,49 B); de qua cf. L. Ott, art. cit., 179.

"Ad 1 Verbum Dei pertinet non esse in parte, sed ubique esse per se ipsum. HaeC est enim sapientia Dei quae attingit a fine us que ad finem fortiter 2, non tamen motu beau, sed immobilitate sui: velut si moles aliqua saxea impleat aliquem locum, dicitur quod attingit a fine illius loci usque ad finem, cum tamen alterum non deserat alterum occupando. Non ergo habet motum localem Verbum illud et sapientia illa: souda est et ubique". Ex praedictis innotescit quod Deus ita est ubique per essentiam, quod nec spatiosa magnitudine diffunditur, nec uno deserto boco alium occupat, quia bocalem motum non habet.

2. Ideoque Augustinus, volens praecidere a Dei puritate omnem localem motum et localem circumscriptionem, potius dicit om nia esse in illo quam ipsum esse alicubi, nec tamen ipsum esse bocum, qui non est in boco, in libro 84 Quaestionum 3 ita inquiens: "Deus non alicubi est. Quod alicubi est, continetur boco; quod continetur boco, corpus est. Deus autem non est corpus; non igitur alicubi est. Et tamen quia est, et in loco non est, in illo sunt potius omnia quam ipse alicubi; nec tamen ita in illo, ut ipse sit locus. Locus enim in spatio est, quod bongitudine et latitudine et altitudine corporis occupatur; nec Deus tale aliquid est. Et omnia igitur in ipso sunt, et locus non est nec in loco est. Locus tamen Dei, sed improprie, dicitur templum Dei; non quod eo contineatur. Id autem nihil melius quam anima munda intelligitur".

Ecce hic dicit Deum non esse in Ioco. Sed intelligendum est eum non esse in boco Iocaliter, scilicet quia nec circumscriptionem nec bocalem motum habet.

3. Oppositbo qua videtur probari quod Deus mutetur Ioco. Ad hoc autem solet opponi sic: Quotidie fiunt creaturae quae ante non erant, et in eis Deus est, cum ante non esset in eis; est ergo ubi ante non erat, ideoque mutabilis videtur. — Responsio *. Sed licet quotidie incipiat esse in creaturis in quibus ante non erat, quia illae non erant, hoc tamen fit sine sui mutatione: qualiter in mundo coepit esse quem fecit, tamen sine mutabilitate. Similiter et desinit esse in quibus ante erat sine sui mutatione, nec tunc ipse deserit locum, sed bocus desinit esse.

4. Epilogus ubi exponitur quare in praedictam veniant disputationem. Iam sufficienter demonstratum videtur quomodo omnia dicantur esse in Deo et Deus in omnibus. Quam disceptationem quasi incidenter suscepimus 1, quia id videbatur postulare res circa quam noster versabatur sermo. Disserebamus enim de scientia sive sapientia Dei, et quasi cum doceremus Deum scire omnia, quaesitum est utrum per cognitionem quam de omnibus habet, dicerentur omnia esse in Deo, an alia ratione qua hoc diceret Scriptura. Huius ergo quaestionis occasio in praemissam nos deduxit disputationem

13 84 BCL, 83 MNTVW, 85 OPR. 28 Responsio om. PRVW. 31 Similiter om. MNX, add. interl. L. 33 venlant CNOP, venlunt BTVX, evenitur LMRW.

2 Sap. 8, 1.

1 Enarr. in Ps. 147, 15, n. 22 (PL 37, 1931; CCL 40, 2158).

3 Scit. De diversis quaest. 83, q. (PL 40, 15s).

DISTINCTIO XXXVIII

Caput 1 (173).

1. Hic redit ad propositum, repetens superius dicta ut addat alla. Nunc ergo ad propositum revertentes, coepto insistamus. Supra dictum est 2 quod praescientia Dei futurorum tantum est, sed omnium, tam bonorum quam malorum; scientia vero vel sapientia non modo de futuris, sed etiam de praesentibus et futuris; nec tantum de temporalibus, sed etiam de aeternis, quia se ipsum novit Deus.

2. Quaestio an scientia vel praescientia sit causa rerum, vel res sint causa praescientiae *. Hic oritur quaestio non dissimulanda, utrum scilicet scientia vel praescientia sit causa rerum, an res sint çausa scientiae vel praescientiae Dei.

3. Quare scientia vel praescientia videtur causa rerum*. Videtur enim praescientia Dei causa esse eorum quae ei subsunt ac necessitatem eve niendi eis facere, quia nec aliqua futura fuissent, nisi ea Deus praescisset; nec possunt non evenire, cum Deus ea praesciverit. Si autem impossibile est ea non evenire quia praescita sunt, videtur igitur ipsa praescientia qua praescita sunt eis esse causa eveniendi. Impossibile est autem ea non evenire cum praescita sint, quia si non evenirent, cum praescita sint, 3 quasi om. LMNRVW, exp. CT. 4 per] propter LNRVW. 5 qua. mg. L, del. BCT, om. NRVW. 13 futuris] preteritis V (et ed. 1916).

1 In Dist. 36, cc. 1-2 (pp. 258-261).

2 Dist. 35, cc. 1-6 (pp. 254-255).

Num. 2: Quaestio proponitur in Summa sent., 1, 12 (PL 171, 1088 B; 176, 61 C). — Num. 3: Cf. Hûgo, De sacram., 1, 2, 14 (PL 176, 211 D); et Dicta Gratiani ad C. 23, q. 4, c. 23 (Corpus funs Canonici 1, ed. Ae. Friedberg, 907s); qui tamen auctores non videntur esse fontes.

falleretur Dei praescientia. At Dei praescientia faili non potest; impossi bile est ergo ea non evenire cum praescita sint. Sic ergo praescientia causa eorum videtur esse quae praescita sunt. Hoc idem et de scientia dicitur, scilicet quod quia Deus aliqua novit, ideo sint.

4. Auctoritates proponit quae videntur hoc asserere *. Cui sententiae Augustinus attestari videtur in XV libro De Trinitate 1, sic dicens: "Non ista ex aliquo tempore cognovit Deus, sed futura omnia temporalia, atque in eis etiam quid et quando ab illo petituri fueramus, et quos et de quibus rebus Vel exauditurus Vel non exauditurus esset, sine initio ante praescivit. Universas autem creaturas, et spirituales et corporales, non quia sunt, ideo novit, sed ideo sunt quia novit. Non enim nescivit quae fuerat creaturus. Quia ergo scivit creavit, non quia creavit scivit. Nec aliter scivit creata quam creanda. Non enim eius sapientiae aliquid accessit ex eis, sed illis exsistentibus sicut oportebat et quando oportebat, illa mansit ut erat. Unde in Ecclesiastico 2: Antequam crearentur, omnia nota sunt illi; sic et postquam consummata sunt". Ecce his Verbis Videtur Augustinus innuere scientiam vel praescientiam Dei causam esse eorum quae fiunt, cum dicit ideo ea esse quia Deus novit. — Idem quoque in VI libro 3 dicere videtur: "Cum, inquit, decedant et succedant tempora, non decedit aliquid vel succedit scientiae Dei, in qua novit omnia quae fecit per ipsam. Non enim haec quae creata sunt, ideo sciuntur a Deo quia facta sunt; potius ideo facta sunt quia immutabiliter ab eo sciuntur". Et hic etiam significare videtur Dei scientiam causam esse eorum quae fiunt, dicens ‘non ideo Deum ea novisse quia facta sunt, sed ideo facta quia novit ea Deus’. Ideoque videtur Dei scientia Vel praescientia causa eorum esse quae novit.

5. Inconvenientia ostendit quae sequerentur si diceretur scientia vel praescientia causa rerum omnium quae els subsunt. Quod si ita est, igitur

causa est omnium malorum, cum omnia mala sciantur et praesciantur a

2 ergo] igitur BCMV, om.". 3 esse trp. p. causa BMT, post praescientia V, om. CNR. Rubrica om. PRW. 21 haec] ea M, om. BCNOPX, add. interl.". 22 sunti] sed add. VX, add. interl. 02, add. mg.". 28 subsunt] subdunt BLX. 29 est om. BcM, trp. p. est

(28) LNRTWX.

1 Caput 13, n. 22 (PL 42, 1076; CCL 50A, 495). 2 Eccli. 23, 29; in Vulgata: Antequam crearentur omnia sunt agnita; sic et post per fectum respicit omnia. 3 Caput 10, n. 11 (PL 42, 931s; CCL 50, 241).

Num. 5-6: Fundantur super Summam sent., 1, 12 (PL 171, 1088 B; 176, 61 C-D), ubi etiam invenitur auctoritas Origenis (num. 7). — Num. 8 aequo modo dependet ab eadem Summa sent., pluribus autem adiunctis a parte Magistri. — Num. 9: Cf. Glossa in Rom. 10, 16 (PL 191, 1478 C), ubi verbotenus auctoritas Augustini Super Ioannem.

Deo; quod longe est a veritate. Si enim Dei scientia vel praescientia causa esset malorum, esset utique Deus auctor malorum; quod penitus falsum est; non igitur scientia vel praescientia Dei causa est omnium quae ei subsunt.

6. Quod res futurae non sunt causa sclentlae vel praesclentlae Dei. Neque etiam res futurae causa sunt Dei praescientiae: licet enim non essent futurae nisi praescirentur a Deo, non tamen ideo praesciuntur quia futurae sunt. Si enim hoc esset, tunc eius quod aeternum est aliquid exsisteret causa ab eo alienum, ab eo diversum, et ex creaturis penderet praescientia Creatoris, et creatum causa esset increati.

7. Hoc vldeturpraedictls contrarium *. Origenes tamen Super epi stolam ad Romanos 1 ait: "Non propterea aliquid erit, quia id scit Deus futurum; sed quia futurum est, ideo scitur a Deo antequam fiat". Hoc videtur praemissis verbis Augustini obviare. Hic enim significare Videtur quod res futurae causae sint praescientiae; ibi vero quod prae scientia causa sit rerum futurarum.

8. Quid ex praedictis tenendum sit, cum determinatione auctoritatum. Hanc igitur quae videtur repugnantiam de medio tollere cupientes, dici mus res futuras nullatenus causam esse praescientiae Dei Vel scientiae Dei, nec ideo praesciri vel sciri, quia futurae vel factae sunt; ita exponentes quod ait Origenes s: ‘Quia futurum est, ideo scitur a Deo antequam fiat’, id est quod futurum est, scitur a Deo antequam fiat, neque sciretur nisi futurum esset: ut non notetur ibi causa, nisi sine qua non fit. — Ita etiam dicimus scientiam vel praescientiam Dei non esse causam eorum quae fiunt, nisi talem, sine qua non fiunt; si tamen scientiam ad notitiam tantum referamus. Si vero nomine scientiae includitur etiam beneplacitum atque dispositio, tunc recte potest dici causa eorum quae Deus facit. His enim duobus modis, ut superius praetaxatum est 2, accipitur cognitio vel scientia Dei, scilicet pro notitia sola, vel pro notitia simul et beneplacito. Hoc modo forte accepit Augustinus, dicens: ‘Ideo sunt quia novit’, id est quia scienti placuit et quia sciens disposuit. Et hic sensus ex eo adiuvatur, quia de bonis ibi tantum agit Augustinus scilicet de creaturis, de his quae Deus facit; quae omnia novit non solum scientia, sed etiam beneplacito ac dispositione. Sic ergo ibi

14 significare] significari LRV, corr. in significari". 19 Dell om. LRVWX.

21 Quia] quod BcM, sed corr. BC, de].". 23 fit] sit LW, est X, vel fieret add. interl.".

1 Lib. VII, n. 8, in Rom. 8, 30: Quos autem praedeslinavit, etc. (P0 14, 1126 B

2 Dist. 36, c. 2, nn. 4-5 (pp. 260-261). 3 Supra, p. 276, 12.

accipitur Dei cognitio, ut non modo notitiam, sed etiam beneplacitum Dei significet.

9. Mata vero scit Deus, et praescit antequam fiant, sed sola notitia, non beneplacito. Praescit enim Deus et praedicit etiam quae non est ipse facturus, sicut praescivit et praedixit infidelitatem Iudaeorum, sed non fecit. Nec ideo quia praescivit, ad peccatum infidelitatis eos coegit; nec praescisset vel praedixisset eorum mata, nisi essent ea habituri. Unde Augustinus, Super Joannem 1: "Deus, inquit, futurorum praescius, per Prophetam praedixit infidelitatem Iudaeorum, sed non fecit "; neque

praescisset mata eorum, nisi ea haberent. "Non enim ideo quemquam ad peccandum cogit, quia futura hominum peccata praenovit: illorum enim peccata praescivit, non sua. Ideoque, si ea quae ille praescivit ipso rum, non sunt ipsorum, non vera ille praescivit; sed quia illius prae scientia falli non potest, sine dubio non alius, sed ipsi peccant, quos Deus peccaturos esse praescivit. Et ideo si non malum, sed bonum facere voluissent, non malum facturi praeviderentur ab eo qui novit quid sit quisque facturus". — His verbis aperte ostenditur, si diligenter intenda mus, praescientiam Dei non esse causam malorum quae pr quia non ea praescit tamquam facturus, nec tamquam sua, sed illorum qui sunt ea facturi vel habituri. Praescivit ergo illa sola notitia, non bene placito auctoritatis. Unde datur intelligi quod Deus e converso praescit bona tamquam sua, tamquam ea quae facturus est: ut in illa praesciendo simul fuerint ipsius notitia et auctoritatis beneplacitum.

Caput 2 (174).

1. Contra hoc quod dictum est, praescientlam Del non posse falli, oppositio. Ad hoc autem quod supra dictum est 2, scilicet praescientiam Dei falli non posse, sotet a quibusdam sic opponi: Deus praescivit hunc

7 praedixisset] scisset LMNWX. 12 peccata praescivit trp. LMRxz (Aug.). pec caturos] peccatores BCMNOPRTX, quod corr. NRT. 22 in om. PX, add. interl. T, add. mg. 02. 23 fuerint M02, fiant BCX, fiunt OP, fuerit LNRVW, sint". beneplacitum]

beneplacito BC, vel beneplacito add. interl. 0.

" Tract. 53, n. 4 (PL 35, 1776; CCL 36, 453s); ubi et textus immediate sequens; resp. Ioannes12, 38, et Isai. 53, 1. 2 In Caput 1, n. 3 (p. 276, Is).

Num. 1: Obiectio quorundam ignotorum iam recitatur quasi eisdem verbis in Summa sent., 1, 12 (PL 171, 1089 D-1090 A; 176, 63 B). De qua vide etiam P. Abael., Theologia Scho larium", III, 7 (PL 178, lll2ss), et Sententiae Hermanni,21 (PL 178 1729s); cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Pethi 148, nota 31.

lecturum, vel aliquid huiusmodi; sed potest esse ut iste non legat; ergo potest aliter esse quam Deus praescivit; ergo potest falli Dei praescientia. — Quod omnino falsum est. Potest equidem non fieri aliquid, et illud tamen praescitum est fieri; non ideo tamen potest falli Dei praescientia, quia si illud non fieret, nec a Deo praescitum esset fieri.

2. Sed adhuc urgent quaestionem dicentes: Aut aliter potest fieri quam Deus praescivit, aut non aliter. Si non aliter, ergo necessario cuncta eVeniunt; si vero aliter, potest igitur Dei praescientia falli vel mutari. Sed potest aliter fieri, quia potest aliter fieri quam fit; ita autem fit ut praescitum est; aliter ergo potest fieri quam praescitum est. — Responsio *. Ad quod dicimus illam locutionem multiplicem facere intelligen tiam, scilicet ‘aliter potest fieri quam Deus praescivit’ et huiusmodi: ut ‘potest non esse quod Deus praescivit’, et ‘impossibile est non esse quod Deus praescivit’, et ‘impossibile est non esse praescita omnia quae fiunt’ et huiusmodi. Possunt enim haec coniunctim intelligi, ut conditio sit implicita, et disiunctim. Si enim ita intelligas: ‘Non potest aliter fieri quam Deus praescivit’, id est non potest utrumque simul esse, scilicet quod Deus praesciverit ita fieri et aliter fiat, verum intelligis. Si autem per disiunctionem intelligas, ut dicas hoc aliter non posse evenire quam eVenit, quo modo futurum Deus praescivit, falsum est. Hoc enim aliter potest evenire quam evenit, et tamen Deus hoc modo futurum praescivit. — Similiter et alia determina, scilicet ‘impossibile est id non evenire quod Deus praescivit vel cum Deus praescierit’: si coniunctim intelligas, verum dicis; si disiunctim, falsum. — Ita etiam et illud ‘impossibile est non esse praescitum omne quod fit’, id est non potest esse utrumque simul, scilicet ut fiat et non sit praescitum: hic sensus verus est. Si vero dicis Deum non potuisse non praescire omne quod fit, falsum est. Potuit enim facere ut non fieret, et ita non esset praescitum.

8 Dei praescientia trp. LNR. 9 fit’] fiat LMNW, corr. in fiat". 10-11 Responsio om. PRVW. 20 futurum Deus Irp. LMRV. 22 determina] determinas O, determines P. scilicet om. BCOP. 24 et om. MTVW.

DISTINCTIO XXXIX

Caput 1 (175).

1. Utrum scientia Dei possit augeri vel minul, vel aliquo modo mutari: utrumque enim videtur posse probari. Praeterea solet quaeri utrum scien tia Dei possit augeri vel minui: utrumque enim videtur posse probari. 5 Quod divina scientia possit augeri vel mutari, hoc modo probatur: quia potest Deus scire quod nunquam scit. Est enim aliquis qui non est lectu rus liodie, et tamen potest esse ut legat hodie: potest enim hodie legere. Nihil autem potest fieri, quod non possit a Deo sciri. Potest ergo Deus scire hunc lecturum hodie; potest igitur aliquid scire quod non scit; ergo potest eius scientia augeri vel mutari. — Eademque videtur posse minui. Est enim aliquis hodie lecturus, quem Deus scit lecturum; at potest esse ut non legat; ergo potest Deus non scire hunc lecturum. Potest igitur non scire aliquid quod scit; ergo potest minui eius scientia vel mutari.

2. Responsio cum determinatione *. Ad quod dicimus quia Dei scientia omnino immutabilis est, nec augeri potest vel minui. Nam, ut ait Augustinum XV libro De Trinitate 1, "scientia Dei est ipsa sapientia, et sapientia est ipsa essentia sive substantia Dei; quia in illius naturae simplicitate mirabili non est aliud sapere, aliud esse, sed quod est sapere, hoc est et esse". Ideoque "novit 2 omnia Verbum, quae novit Pater; sed ei nosse de Patre est, sicut esse. Nosse enim et esse ibi unum est. Et ideo Patri, sicut esse non est a Filio, ita nec nosse. Proinde tamquam se ipsum dicens Pater genuit Verbum sibi aequale per omnia. Non enim se ipsum integre perfecteque dixisset, si aliquid minus aut amplius esset in eius Verbo quam in se ipso. Hoc est ergo omnino Verbum quod Pater, non tamen Pater est, quia iste Filius, ille Pater. Sciunt ergo invicem

4 solet quaerl frp. LMNR. 11 mutarl] minui V, minul vel mutari R. 15 quia] quod CLW. -

1 Caput 13, n. 22 (PL 42, 1076; CCL 50A, 495). 2 Ibid., e. 14, n. 23 (PL 42, 1076s; CCL 50A, 496s).

Caput 1: Quaestio quodam modo ponitur ut in Summa sent., 1, 12 (PL 171, 1089 A-B; 176,62 B-C); vide etiam P. Abael., Theol. "Scholariurn s, III, 5 (PL 178, 1 103s); et Rolandus, Sententiae, 8Oss.

Pater et Filius, sed Ille gignendo, iste nascendo. Et omnia quae sunt in eorum scientia, in eorum sapientia, in eorum essentia, unusquisque eorum simul videt, non particulatim aut singillatim, velut alternante conspectu hinc illuc, et inde hue et rursus inde, vel inde in aliud atque aliud, ut aliqua videre non possit nisi non videns alia; sed omnia simul videt, quorum nullum est quod non semper videat" et sciat. Eius itaque scientia inamissibilis et invariabilis est. — "Nostra 1 vero scientia et amissibilis est et receptibilis, quia non hoc est nobis esse quod scire. Propter hoc, sicut nostra scientia illi scientiae Dei, sic et nostrum verbum, quod nascitur de nostra scientia, dissimile est illi verbo, quod natum est de Patre scientia".

3. Ex hac auctoritate clare ostenditur scientiam Dei omnino inva riabilem esse, sicut ipsa essentia Dei omnino invariabilis est; et quod Pater et Filius cum Spiritu Sancto simul omnia sciunt et vident. Sicut ergo non potest augeri vel minui divina essentia, ita nec divina scientia. Et tamen conceditur posse scire quod non scit, et posse non scire quod scit; quia posset aliquid esse subiectum eius scientiae quod non est, et posset non esse subiectum aliquid quod est, sine permutatione ipsius scientiae.

Caput 2 (176).

1. Oppositio an Deus possit noviter vel ex tempore scire vel prae scire aliquid. Hic opponitur a quibusdam ita: Si Deus potest aliquid scire vel praescire quod nunquam scivit nec praescivit, potest ergo ex tempore aliquid scire vel praescire. 2. Ad quod dicimus: Potest quidem Deus scire vel praescire omne quod potest facere, et potest facere quod nunquam fiet; potest igitur scire vel praescire quod nunquam fiet, nec est, nec fuit. Nec illud scit vel scivit, neque praescit vel praescivit, quia scientia eius non est nisi de his quae sunt vel fuerunt vel erunt; et praescientia non est nisi de futuris. Et licet possit scire vel praescire quod nunquam est nec erit, non tamen potest aliquid scire vel praescire ex tempore. Potest utique scire vel prae scire quod nunquam est nec erit, nec illud scitum vel praescitum est ab aeterno; non tamen potest incipere scire vel praescire fllud; sed ita potest modo scire vel praescire, sicut potest scisse vel praescivisse ab aeterno. Si

34 praeScivisse] prescisse BCLMTVX.

1 August., ibid., C. 13, n. 22 (PL 42, 1076; CCL 50A, 495).

enim dicas eum modo posse scire vel praescire quod ab aeterno non scivit vel praesciit, id est ita quod ah aeterno non sciverit vel praesci vent, quasi utrumque simul esse possit, falsum est. Si vero dicis eum modo posse scire vel praescire quod ah aeterno non scivit vel praescivit, id est habere potentiam sciendi et praesciendi ab aeterno et modo aliquid, nec illud tamen praescitum est vel futurum, verum est. Non potest ergo noviter vel ex tempore scire vel praesCire aliquid, sicut nec potest novi ter vel ex tempore velle aliquid; et tamen potest velle quod nunquam vomit.

Utrum Deus possit plura scire quam scit. Item a quibusdam dicitur Deus posse plura scire quam sciat, quia potest scire omnia quae scit, et potest aliqua facere quae nunquam erunt, et illa potest scire: non enim aliqua incognita facere potest. Si vero omnia essent quae modo sunt, et alia quaedam faceret quae non sunt nec erunt, et illa omnia sciret, pro certo plura sciret quam modo sciat. Nec tamen eius scientia augeri potest, quia hoc totum fieri posset sine mutabilitate scientiae. Constat ergo Dei scientiam omnino esse immutabilem, nec augeri posse vel minui, sed ei subiecta.

Caput 4 (178).

1. Quod videatur adversum illi sententiae, qua supra dictum est Deum semper et simul scire omnia. Ei vero quod praedictum est 1, scilicet quod Deus omnia semper videt et simul, videtur obviare quod ait Hieronymus in Expositione Habacuc 2: "Absurdum est, inquit, ad hoc deducere Dei maiestatem, ut sciat per momenta singula quot culices nascantur quotve moriantur, quota pulicum et muscarum sit multitudo, quotve pisces natent in aquis, et similia. Non simus tam fatui adulatores Dei, ut dum providentiam eius etiam ad ima retrudimus, in nos ipsos

2 praesciit] prescivit MRT. sciverit] scivit MOPW. 2-3 praesciverit] prescivit MP, in corr. 0. 3 dicis] dicas LNRW. 7 necj non LRW. 21 Quod] Quid BCMTWX.

videatur] vicletur LNRV. 22 Ei] Si BCLM, quoc! corr. B. 1 praedictum] supradictum BMR.

1 Vide auctoritatem August., supra, p. 281, 5-6. (PL [ 1286 A-B).

2 Lib. 1, c. 1, vers. 13-14

Num. 1: Cf. Sutnma sent., 1, 12 (PL 171, 1088 D; 176, 62 A-B), quae fons est auctorita tis Hieronymi.

Caput 3 (177).

iniuriosi simus, eandem irrationabilium et rationabilium providentiam esse dicentes". Hic videtur dicere Hieronymus quod Deus illorum minimorum scientiam sive providentiam non habeat; quod si est, tunc non omnia simul scit et semper.

2. Quomodo praemissa verba Hieronymi Intelligenda sint *. Ex tau itaque sensu illud dictum esse noverimus, ut Deum illa alternatim vel par ticulatim scire neget. Neque per diversa temporum momenta sic illa cognovit, sicut per varia momenta illorum quaedam deficiunt, quaedam incipiunt. Neque iliis aliisque irrationabilibus ita providet, quemadmo dum rationabilibus. Numquid enim, ut ait Apostolus 1, cura est Deo de bobus? Et sicut non est cura Deo de bobus, ita nec de aliis irrationabi libus. Dicit tamen Scriptura 2 quia ipsi est cura de omnibus. Providentiam ergo et curam universaliter de cunctis quae condidit habet, ut habeat unumquodque quod sibi debetur et convenit. Sed specialem providentiam atque curam habet de rationabilibus, de quibus praecepta tradidit, eisque recte vivendi legem praescripsit ac praemia promisit. Hanc providentiam et curam de irrationabilibus non habet. Ideo Apostolus dicit quia non est cura Deo de bobus. Providet tamen omnibus, et curat, id est gubernat omnia, qui omnibus solem suum facit oriri et pluviam dat 3. Scit itaque Deus quanta sit multitudo pulicum, culicum et muscarum ac piscium, et quot nascantur quotve moriantur; sed non scit hoc per momenta singula, immo simul et semper omnia; neque ita scit, ut eandem habeat provi dentiam irrationabilium et rationabilium, id est ut eodem penitus modo provideat irrationabilibus et rationabilibus. Rationabilibus enim et prae cepta dedit, et Angelos ad custodiam delegavit.

3. Brevis summa praedlctorum cum additione quorundam. Simul ita que et immutabiliter scit Deus omnia quae fuerunt et sunt et erunt, tam bona quam mala; praescit quoque omnia futura, tam bona quam mala.

4. Quid sit praedestinatio et In quo differat a praescientia *. Praedesti natio vero de bonis salutaribus est et de hominibus salvandis. Ut enim ait Augustinus in libro De praedestinatione sanctorum 4, "praedestinatio

12 est cura ftp. CTW. de2 om. CNX.

1 1 Cor. 9, 9. *.(PL 44, 974s).

2 Sap. 12, 13.

Resp. Matth. 5, 45.

Num. 2: Pot jus fundari videtur super verba Hugonis, De sacram., 1, 2, 19 (PL 176, 213 B) quam super laudatam Summam (ubi supra). — Num. 4: Auctoritas Augustini verbotenus in Glossa in Rom. 8, 29 (PL 191, 1449 C), et partim in eadem Glossa in Eph. 2, (PL 192, 183 B). In codicibus antiquioribus hic numerus pertinet ad idem capitulum Lombardi

est gratiae praeparatio, quae sine praescientia esse non potest; potest autem sine praedestinatione esse praescientia. Praedestinatione quippe Deus ea praescivit quae fuerat ipse facturus; sed praesCivit Deus etiam quae non est ipse facturus, id est omnia mala". Praedestinavit eos quos elegit, reliquos vero reprobavit. id est ad mortem aeternam praescivit peccaturos.

DISTINCTIO XL

Caput 1 (179).

1. An aliquis praedestinatorum possit damnari vel reproborum salvari. Praedestinatorum nullus videtur posse damnari, nec reproborum aliquis posse salvari. Unde Augustinus in libro De correctione et gratia 1: "In Apocalypsi, inquit, dicitur Tene quod habes, nealiusaccipiatcoronam tuam. Si alius non est accepturus nisi iste perdiderit, certus est electorum numerus", id est non potest augeri vel minui.

2. Oppositio *. Ad hoc autem obiciunt quidam, nitentes probare numerum electorum posse minui et augeri, sic: Posset Deus non apponere gratiam quibus apponit, et posset subtrahere quibus non subtrahit; quod si fieret, utique damnarentur. Possent ergo damnari isti, qui tarnen salva buntur; posset itaque minui electorum numerus. Ita posset etiam augeri, quia posset apponi gratia quibus non apponitur, per quam salvarentur; possent ergo salvari habita gratia, qui tamen sine ea damnabuntur; posset itaque augeri numerus electorum.

11 correctione] correptione LPV. Oppositio om. LNPRW.

1 Seu De correptione et gratia, c. 13, n. 39 (PL 44, 940). 2 Apoc. 3, 11.

ac num. 3, ut etiam manifeste apparet ex rubrica ad num. 3; proinde contra Editores primae et secundae editionis haec verba reliquimus sub Caput quarto huius distinctionis. De qua quae stione cf. Ign. Brady, The Distinctions of Lombard’s Book of Sentences and Alexander of Hales, in Franc. Studies (1965) IlOs.

Dist. XL: De praedestinatione in doctrina Lombardi, cf. Glossa in Rom. 1, 4, in 8, 29, necnon et in 9, 18 (PL 191, 1309 B, 1449 B-D, 1462 Bss), unde desumuntur quamplura infra exposita; vide etiam J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 141-158; J. Schneider, Die Lehre vom Dreieinigen Gott..., 55-60. — Caput 1 inspirationem suam invenit in Summa sent., 1, 12 (PL 171, 1089 B-C; 176, 62 D-63 A), unde verbotenus trahitur num. 1 necnon et quaedam in num. 3 et 4.

3. Responsio *. Quibus respondemus ex ea ratione dictum esse, et verum esse, numerum electorum non posse augeri vel minui, quia non potest utrumque simul esse, scilicet ut aliquis salvetur et non sit prae destinatus, vel ut aliquis praedestinatus sit et damnetur. Intelligentia enim conditionis implicitae veritatem facit in dicto et impossibilitatem in vero. Si vero simpliciter intelligatur, impossibilitas non admittitur, ut cum dicitur: ‘Praedestinatus potest vel non potest damnari’ et ‘reprobus potest salvari’. In his enim et huiusmodi Iocutionibus ex ratione dicti diiudi canda est sententia dictionis. Alia namque fit intelligentia si per coniunc tionem haec accipiantur dicta, atque alia si per disiunctionem, ut supra, cum de praescientia agebatur, praetaxatum est 1 Si enim cum dicis ‘praedestinatus non potest damnari’, intelligas ita: id est non potest esse ut praedestinatus sit et damnetur, verum dicis, quia coniunctim intelligis; falsum autem si disiunctim, ut si intelligas istum non posse damnari quem dico praedestinatum. Potuit enim non esse praedestinatus, et ita damnaretur.

4. Quomodo adhuc Instent quaestionl. Verumtamen adhuc instant, et secundum coniunctionem argumentando ita procedunt: Non, inquiunt, potest esse ut aliquis praedestinatus sit et damnetur. Utrumque istorum simul esse non potest; sed alterum horum non potest non esse; scilicet quin iste sit praedestinatus: ab aéterno enim praedestinatus est, et non potest modo non esse praedestinatus. Cum ergo impossibile sit simul utrumque esse, et impossibile sit alterum non esse, videtur non posse alterum esse, scilicet ut damnetur. Quod si est, ergo non potest esse ut non salvetur.

5. Solutio, in qua magis vellet alios audire quatn docere. In huius quae stionis solutione mallem alios audire quam docere. Dicimus tamen similem de praescientia posse moyen quaestionem; ideoque, tam hic quam ibi, unam facimus responsionem, dicentes determinandum fore illud cui innititur tota haec quaestio, scilicet ‘impossibile est alterum non esse, scili cet quin iste modo sit praedestinatus: ah aeterno enim iste praedestinatus est’. Distinguendum enim est cum ait: ‘iste non potest modo non esse praedestinatus’ vel ‘non potest modo esse quin sit praedestinatus’. Hoc enim et coniunctim et disiunctim intelligi potest. Non enim potest esse ut ab aeterno sit praedestinatus et modo non sit praedestinatus, nec potest esse simul ut sit praedestinatus et non sit praedestinatus; sed

1 Responsio om. PRW. 21 sit praedestinatus trp. OPX.

1 Dist. 38, C. 2, n. 2 (p. 279, l5ss).

tamen potuit esse ab aeterno quod non esset praedestinatus, et potuit ab aeterno non esse praedestinatus. Et sicut ab aeterno Deus potuit eum non praedestinare, ita conceditur a quibusdam quod et modo potest Deus eum non praedestinasse ah aeterno. Ergo potest Deus non prae destinasse eum; ergo potest iste non fuisse praedestinatus. Si vero non fuisset praedestinatus, nec esset praedestinatus; ergo potest modo non esse praedestinatus. Ita et de praescientia et praescitis dicunt. Quod in actionibus vel operationibus Dei et hominum nullatenus concedunt.

Ex quo enim aliquid factum est vel dictum, non concedunt quod possit non esse vel non fuisse; immo impossibile est non esse vel non fuisse quod factum est vel dictum, referentes possibilitatem vel impossibilitatem ad naturam rei exsistentis. Cum vero de praescientia vel praedestinatione Dei agitur, possibilitas vel impossibilitas ad potentiam Dei refertur, quae semper eadem fuit et est, quia praedestinatio, praescientia, potentia unum in Deo est.

Caput 2 (180).

1. Quid sit reprobatio Del et in quibus consideretur, et quis sit prae destinationis effectus. Cumque praedestinatio sit gratiae praeparatio, id est divina electio, qua elegit quos voluit ante mundi constitutionem, ut ait Apostolus 1; reprobatio e converso intelligenda est praescientia iniquitatis quorundam et praeparatio damnationis eorundem. — Hic dicitur quid sit praedestinationis effectus *. Sicut enim praedestinationis effectus illa gra tia est qua in praesenti iustificamur atque ad recte videndum et in bono perseverandum adiuvamur, et illa qua in futuro beatificamur; (Hic secun dum quae consideretur reprobatio *.) ita reprobatio Dei, qua ab aeterno non eligendo quosdam reprobavit, secundum duo consideratur: quorum alterum praescit et non praeparat, id est iniquitatem; alterum praescit et praeparat, scilicet aeternam poenam. — Unde Augustinus Ad Pro sperum et Hilarium 2: "Haec, inquit, regula inconcusse tenenda est, pecca

4 ab aeterno. Ergo] Ab eterno ergo B (et ed. 1910. 6 nec] non BcMN, modo add.

LNW, mg. add.". II esset] modo add. RVX. 24 beatificamur] beatificabimur BCMNRVW. 24-25 Rubrica cm. RVW.

1 Eph. 1, 4. 2 Haec verba non leguntur ibi, scil. in De praedest. Sanctorum (PL 44, 959-992), sed in Ps-August., Hypognosticon, VI, c. 6, n. 8 (PL 45, 1661s).

Num. 1-2: Conficiuntur magna in parte ex Glossa in Rom. 8, 29 (PL 191, 1450 A, et 1449 C), ubi citatur Augustinus Ad Prosperum et Hilarium (rubrica marg. in z 28b).

tores in peccatis praescitos esse, non praeparatos, poenam autem esse prae paratam". "Praeparavit enim Deus, ut Augustinus ait in libro De bono perseverantiae 1, in praescientia sua quibus voluit bona sua; et qui buscumque donat, proculdubio se donaturum esse praescivit". "Praepa ravit etiam Deus, ut ait Fulgentius 2, malis ignem aeternum, illis utique quos iuste praeparavit ad luenda supplicia, nec tamen praeparavit ad facienda peccata. Praeparavit enim Deus quod divina aequitas red deret, non quod humana iniquitas admitteret. Non enim, sicut prae paravit sanctos ad iustitiam percipiendam, sic praeparavit iniquos ad iustitiam amittendam, quia pravitatis praeparator nunquam fuit". — Augustinus in Hbro De bono perseverantiae 3 Sicut ergo praedestinatio Dei proprie "est praescientia et praeparatio beneficiorum Dei, quibus certissime liberantur quicumque liberantur"; ita reprobatio Dei est prae scientia malitiae in quibusdam non finjendae et praeparatio poenae non terminandae.

2. Quod obduratio quodam modo effectus est reprobationis *. Et sicut praedestinationis effectus est gratiae appositio, ita reprobationis aeternae quodam modo effectus esse videtur obduratio.

3. Quomodo dicatur Deus obdurare *. "Nec obdurat Deus, ut ait Augustinus, Ad Sixtum 4, impertiendo malitiam, sed non imper tiendo gratiam", sicut nec digni sunt. "Quibus enim non impertitur, nec digni sunt, nec merentur; potius ut non impertiatur, hoc digni sunt, hoc merentur". Unde Apostolus ait: Cuius vuit irtiseretur Deus, et quem vuit indurat: misericordiam appellans praedestinationem, et praecipue praedestinationis effectum, id est gratiae appositionem; obdurationem vero, gratiae privationem. — Non enim, ut ait Augustinus, Ad Simplicianum 6, intelligendum est quod Deus ita induret, "quasi quem quam peccare cogat, sed tantum quibusdam peccatoribus misericordiam iustificationis suae non largitur; et oh hoc eos obdurare dicitur, quia non eorum miseretur, non quia impellit ut peccent. Eorum autem non

2 enim] autem BCV. 1 Aug. ait trp. LNRX.

1 Id est De dono perseveranhiae, c. 17, n. 41 (PL 45, 1018). 2 Ad Monimum, 1, cc. 23 et (PL 65, 169 B, 172 C; CCL 91, 21, 25); sed tota auctoritas sumitur ut iacet ex Glossa Lombardi in Rom. 8, 29 (PL 191, 1450 A). 3 Id est De dono perseverantiae, C. 14, n. 35 (PL 45, 1014). 4 Epist. 194, c. 3, n. 14 (PL 33, 879; CSEL 57, 187). Rom. 9, 18. 6 Id est De div. quaest. ad Simptic., 1, q. 2, n. 16 (PL 40, 121).

Num. 3 (praeter Unde Apostolus... gratiae privationem s) verbotenus in Glossa in Rom. 9, 18 (PL 191, 1462 B, deinde C-D).

iniseretur, quibus gratiam non esse praebendam aequitate occultissima et ab humanis sensibus remotissima iudicat"; "quam 1 non aperit, sed mi ratur Apostolus dicens 2; 0 altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei".

DISTINCTIO XLI

Caput 1 (181).

1. Utrum allquod sit meritum obdurationls vel misericordiae. — Augustinus in libro Ad Sixtum *: Si autem "quaerimus 3 meritum obdura tionis et misericordiae, obdurationis meritum invenimus; misericordiae vero meritum non invenimus, quia nullum est" misericordiae meritum, "ne gratia vacuetur si non gratis donatur, sed mentis redditur". — Au— gustinus, Contra lulianum * "Miseretur 4 itaque secundum gratiam quae gratis datur, obdurat autem secundum iudicium quod mentis redditur". "Unde 5 datur intelligi ut sicut reprobatio Dei est noue misereni, ita obduratio Dei sit non misereri: ut non ab illo irrogetur aliquid quo sit homo deterior, sed tantum quo sit melior non erogetur".

2. Hic summatim colligit praemissa ut addat alla *, Ex his aperte ostenditur quid misenicordiam, quid obdurationem intellexerit Apostolus 6; et quia misericordiam nultum advocat meritum, obduratio vero non est sine merito. Et ‘misericordiae’ verbo hic accipitur praedestinatio, et praecipue praedestinationis effectus; ‘obdurationis’ vero, non ipsa Dei aeterna reprobatio, quia eius nullum est meritum, sed gratiae privatio sive subtractio, quae quodam modo est reprobationis effectus. Accipitur

6 aliquod] aliquid CMR. 11 Itaque utique xz (Aug.). 19 est] semper add. LRW, add. interl.".

1 Epist. 194 (ad Sixtum), c. 2, n. 5 (PL 33, 876; CSEL 57, 179s). 2 Rom. 11, 33.

3 Episl. 194, e. 3, n. 14 (PL 33, 879; CSEL 57, 187). 4 Contra secundam luliani respon sionein opus imperfectum, 1, n. 141 (PL 45, 1140). 3 August., De div. quaest. ad Simpflc., 1, q. 2, n. (PL 40, 120). "Rom. 9, 18; supra, p. 287, 23-24.

Caput 1: Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 95-100, 151-153. — Num. 1: Verbotenus in eadem Glossa in Rom. 9, 18 (PL 191, 1462 B, 1463 B). — Nurn. 2 fundatur super eandem Glossam; cf. etiam Glossa in Rom. 1, 4 (PL 191, 1309 D), et in Eph. 1, 4 (PL 192, 172 A). — Num. 3 (necnon et Caput 2, num. 1-4): Cf.Summa sent., 1, 12 (PL 171, 1090 B; 176,63 C), cui plura addit Lombardus ex ipsis verbis Augustini; ex qua Sumîna transcribit etiam aucto ritatem Augustini ad finem num. 2 Caput 2, et illam in principio num. 3.

tamen aliquando reprobatio pro obduratione, sicut et praedestinatio pro suo effectu, quod est gratia apposita: gratia enim quae apponitur, effectus est praedestinationis. — Cum igitur gratiae quae apponitur homini ad iustificationem nulia sint merita, muito minus et ipsius praedestinationis, qua ab aeterno elegit Deus quos voluit, aliqua possunt exsistere merita; ita nec reprobationis, qua ab aeterno quosdam praescivit futuros maios et damnandos.

3. Exempium ponit de Iacob et Esau, dicens quia nec ilium elegit, nec ilium reprobavit Deus pro mentis *. Sicut elegit Iacob, et Esau re probavit 1: quod non fuit pro mentis eorum quae tunc haberent, quia nuila habebant, quoniam nec ipsi exsistebant; nec propter futura merita quae praevideret, vel ilium eiegit, vel ilium reprobavit.

Caput 2 (182).

1. Opinlo quorundam in qua fuit aliquando Augustinus, sed post ne tractavit. Opinati sunt tamen quidam Deum ideo eiegisse Iacob, quia taiem futurum praescivit, qui in eum crederet et ei serviret. Quod au quando se Augustinus sensisse dicit in libro Retractationum 2 — ubi aperte ostendit quod si propter futura merita electus esset, iam non ex gratia esset electio: non ergo ideo electus est a Deo, quia talis futurus erat, sed ex electione taiis est factus — ita dicens: "Disputans quid de gent Deus in nondum nato cui dixit serviturum esse maiorem, et quid in eodem maiore similiter nondum nato reprobaverit, ad hoc perduxi ra tiocinationem, ut dicerem: Non ergo elegit Deus opera cuiusquam in prae scientia, quae ipse daturas est, sed fidem elegit in praescientia, et quem sibi credituruin esse praescivit, ipsum elegit, cui Spiritum Sanctum daret, ut bona operando etiam aeternam vitam consequeretur".

2. Explanat sententiam praedictorum *. Ecce hic aperte dicit non propter opera eum eiegisse, sed propter fidem qua eum praescivit credi turum. — Augustini in eodem retractatio *. Sed quia et in fide meritum est, sicuti et in operibus, hoc retractavit dicens 3: "Nondum diligen tius quaesiveram, nec adhuc inveneram qualis sit eiectio gratiae de

2 quod] qui LNRVW, corr. in qui".

12 praevideret] previderent OPR, quod corr. OR.

1 Resp. Malach. 1, 2-3; item Rom. 9, 13. 2 Lib. 1, e. 23, n. 2 (PL 32, 621; CSEL 36, 107s), ubi retractat August. ea quae dixerat In Epist ad Rom., nn. 60-61 (PL 35,2079). Cf. de eodem, De div. quaest. ad Simplic., 1, q. 2, n. 8 (PL 40, 1 15s); De praedest. sanclorum, e. 3, n. 7 (PL 44, 964). 3 Retracl., ibid., nn. 2-3 (PL 32, 621s; CSEL 36, 108s).

qua dicit Apostolus 1: Reliquiae per electionem gratiae saivae fient. Quae utique non est gratia si ex mentis procedit, ut iam quod datur non secundum gratiam, sed secundum debituni, reddatur potius mentis quam *.donetur. Proinde quod continuo dixi: Dicit enim idem Apostolus2: Idem Deus qui operatur omnia in omnibus; nusquam autem dictum est: Deus credit omnia in omnibus; ac deinde subiunxi: Quod ergo credimus, nostrum est; quod vero bonum operamur, illius est qui credentibus dat Spiritum Sanctum, profecto non dicerem, si iam scirem etiam ipsam fidem inter Dei mu nera repeniri quae dantur in eodem Spiritu. Utrumque ergo nostrum est propter arbitrium voluntatis, et utrumque datum est per Spinitum fidei et caritatis. — Et quod paulo post dixi: Nostrum est enim credere et velle, illius autein dure credentibus et volentibus tacultatem bene operandi per Spiritum Sanctum, per quem caritas difjunditur in cordibus nostris 3, verum est quidem, sed eadeni regula, et utrumque ipsius est, quia ipse praeparat voluntatem; et utrumque nostrum, quia non fit nisi volentibus nobis". Ergo et meriturn fidei de misericordia Dei venit. Non ergo propter fidem vel aliqua merita elegit Deus aliquos ab aeterno vel apposuit gratiam iustificationis in tempore, sed gratuita bonitate sua elegit ut boni es sent. Unde Augustinus in libro De praedeslinatione sanctorum: "Non quia futuros nos tales esse praescivit, ideo elegit, sed ut essemus tales per ipsam electionem gratiae suae, qua gratificavil nos in diiecto Filio suo 5".

3. Quod bis vldetur contrarium quod alibi alt Augustinus. His tamen videtur adversari quod dicit Augustinus 6 super Malachiam pro phetam, ubi scriptum est 7: Iacob dilexi, Esau autem odio habui: "Cui vuit, inquit, miseretur, et quem vult indurai 8. Sed haec voluntas Dei iniusta esse non potest. Venit enim de occultissimis mentis: quia et ipsi pecca tores cum propter generale peccatum unam massam fecerint, non tamen nulla inter eos est diversitas. Praecedit ergo aliquid in peccatoribus, quo quamvis nondum sint iustificati, digni efficiantur iustificatione; et item praecedit in aliis peccatoribus, quo digni sunt obtusione". Ecce hic vide tur Augustinus dicere quod et ipsa Dei voluntas, qua alios elegit, alios reprobat, ex mentis veniat, sed occultissimis; id est quod pro meritis

2 est.., si] ex... sed LMOPTX, quod corr.". 5 credit] condidit BC, erit MOPX, quod

corr. in credidit 02. 24 videtur adversari lrp. LNR. 32 elegit eorr. in eligit PT.

Rom. 11, 5. (PL 44, 988). 7 Malach. 1, 2-3.

2 Cor. 12, 6. Eph. 1, 6.

8 Rom. 9, 18.

3 Resp. Rom. 5, 5. 4 Caput 19, n. 38

6 De div. quaest. 83, q. 68, n. 4 (PL 40, 72).

alios voluerit eligere, alios reprobare; et quod pro mentis aliis apponitur gratia iustificationis, aliis non, unde obtunduntur.

4. Potest dici hoc retractasse *. Sed quid intelligere voluenit ignoratur, nisi forte dicatur hoc intellexisse quod supra diximus eum retraCtasse. Nam ibidem 1 etiam quaedam alia Continue subdit, quae in libro Re tract ationis 2 aperte retraCtat; quod utrumque legenti patebit. Unde yen simile est in praemissis etiam hoc retractasse.

5. Potest etiam ex tau sensu dictum intelligi *. Potest tamen ex eo sensu accipi fore dictum: non quia aliquis praedestinetur promentis vel iustificationis gratiam mereatur, sed quia aliqui non adeo mali sunt, ut mereantur sibi gratiam non impertiri. Nullus enim Dei gratiam mereni potest, per quam iustificatur; potest tamen mereri ut non apponatur, ut penitus abiciatur. Et quidem aliqui in tantum profundum iniquitatis devenerunt, ut hoc mereantur, ut hoc digni sint; alii vero ita vivunt, ut etsi non mereantur gratiam iustificationis, non tamen merentur omnino repelli et gratiam sibi subtrahi. Ideoque dixit ‘in quibusdam peccatoribus praecedere quo digni sint iustificatione, et in aliis quo digni sint obtu sione’. Sed hoc frivolum est.

6. Opinio quorundam falsa de occultis Dei disserentium carnaliter. — Augustinus, De verbis Apostoil * "Multi 3 vero, de isto profundo quae rentes reddere rationem atque secundum ConieCturas Cordis sui inscruta bilem altitudinem iudiciorum Dei Cogitane Conantes, in fabulas vanitatis abierunt, dicentes quia animae sursum in caelo peccant, et seCundum sua peccata ad corpora pro mentis diriguntur et dignis sibi quasi carceribus inCluduntur 4. lerunthi tales post cogitationes suas etvolentesdisputare

4 hoc] hic NVW. iniquit. trp. LMRX.

om. BCMOPWX.

8-9 Potest accipi] Quidam... accipiunt BCNVW.

16 peccatoribus om. LT, de!. C, add. interl. V.

13 profundum

18 Sed... est

1 Scil. De div. quaest. 83, q. 68, n. 5 (PL 40, 73). 2 Lib. 1, c. 26 (PL 32, 628; CSEL 36, 127). 3 Sermo 165, c. 5, n. 6 (PL 38, 905). 4 Error fuit Origenis, ut refert August., De civil. Dei Xl, C. 23, n. 1 (PL 41, 336; CSEL 40-1, 544s; CCL 48, 341s).

Resp. 1er. 18, 12: Post cogitationes enim nostras ibimus.

Num. 5: Quid hic intelligere veut Magister, nescimus. In Summa sent., 1, 12 (uti iacet in PL 176, 64 A-C, non autem in PL 170) additio quaedam invenitur, de qua agit H. Weis weiler, La Summa Sententiarum s, source de Pierre Lombard, in Rech. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 157, nota 30; ubi nominatim impugnatur Gilbertus Porreta. Quae proinde iudicatur esse aetatis Lombardo posterions, circa finem saec. XII. Ad rem quod attinet nihil invenimus in Glossatura Gilberti in Rom. 9, 13; cf. A. M. Landgraf, Untersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porrée, in Zeitschr. f. kat h. Theol. 54 (1930) 21 Is. — Num. 6 sumitur ad litteram de Glossa in Rom. 9, 18 (PL 191, 1463 A); super quam etiam fundatur num. 7.

de Dei profundo, versi sunt in profundum, dicentes animas in caelo ante conversatas et ibi aliquid boni vel mali egisse, et promentis ad corpora terrena detrusas esse. Hoc autem respuit catholica fides, propter eviden tem Apostoli sententiam, qua ait 1: Cum nondum nati essent, aut aliquid boni vel mali egissent" etc. "Melior est ergo fidelis ignorantia, quam temeraria scientia".

7. Ex praecedentibus capituils concludit propositum de praedestina tione et reprobatione, scilicet quod non sunt ex mentis. Elegit ergo quos voluit gratuita misericordia, non quia fideles futuri erant, sed ut fideles essent; eisque gratiam dedit non quia fideles erant, sed ut fierent. — Augustinus in libro Retractationum 3 *: "Ait enim Apostolus: Miseri cordiam consecutus sum ut fidelis essem, non ait: quia fidelis eram. Datur quidem et fideli, sed data est etiam prius ut esset fidelis". Ita etiam reprobavit quos voluit, non propter merita futura quae praevideret, "venitate tamen rectissima et a nostris sensibus remota".

8. Quaestio. Sed quaeritur utrum sicut dicitur elegisse quosdam ut boni fierent et fideles, ita etiam concedi debeat reprobasse quosdam ut mali essent et infideles, et obdurare ut peccent. Responsio *. Quod nullatenus concedi oportet: non enim reprobatio ita est causa mali, sicut praedestinatio causa boni; neque obduratio ita facit hominem.malum, quemadmodum misericordia facit bonum.

Caput 3 (183).

1. An ea quae seinel scit Deus vel praescit, semper sciat et praesciat, et semper scient et praescienit. Praeterea considerari oportet utrum ea omnia quae semel scit vel praescit Deus, semper sciat et scient, et praesciat ac praescierit, an ohm scient vel praescierit quod modo non scit vel praescit.

2. De praescientia prius respondet dicens Deum non semper praescire quae ohm praesciit *. De praescientia primo respondemus, dicentes multa

5 vel] aut CPX. 7-8 Rubrica (inauthent.) V, om. alii. 13 est om. MOP. 18 Re

SponsiO om. RVW. 23-24 Rubrica om. RVW.

1 Rom. 9, 11. 2 August., Sermo 27, C. 3, n. 4 (PL 38, 179; CCL 41, 362).

3 Lib. 1, c. 23, n. 4 (PL 32, 622; CSEL 36, 110), allegata in De praedest. sanctorum, c. 3, n. 7

(PL 44,965). 4 1 Cor. 7,25. Cf. August., De div. quaest. ad Simplic., 1, q. 2, n. 16

(PL 40, 121).

Num. 1-2: Cf. Hugo, De sacram., 1, 2, 16s (PL 176, 212 c-213 A); et Rolandus, Sen tentiae, 84. — Num. 3-4 dependent, aliquando ad verba, a Petro Abaeh, Theologia Scho lariums, III, 5 (PL 178, 1103 A-B, 1104 A).

eum praescisse, quae modo non praescit. Cum enim eius praescientia non sit nisi de futuris, ex quo illa quae futura erant praesentia fiunt vel praetereunt, sub Dei praescientia esse desinunt; sub scientia vero semper sunt. Praescivit ergo Deus omnia ab aeterno quae futura erant, neque praescire desinit nisi cum futura esse desinunt. Neque, cum prae scire desinit aliqua quae ante praesciebat, minus ea noscit quam ante cognoscebat. Non enim dicitur ex defectu scientiae eius, quod aliqua praescierit aliquando, quae modo non praesciat, sed ex ratione verbi quod est praescientia: praescire enim est ante scire quam fiat aliquid; ideoque non potest dici Deus praescire nisi quae futura sunt.

3. Hic de scientia, dicens Deum semper scire quod semel scit. De scientia autem aliter dicimus. Scit enim Deus semper omnia quae ah quando scit: omnem enim scientiam quam ahiquando habet, semper habuit et habet et habebit.

4. Oppositio *. Ad hoc autem opponitur ita: Ohm scivit hune homi nem nasciturum, qui natus est; modo non scit eum nasciturum; scivit ergo ahiquid quod modo non scit. Item scivit mundum esse creandum; modo non scit eum creandum; ahiquid ergo scivit quod modo non scit. Et ahia huiusmodi infinita induci possent. — Solvit ‘i Sed ad hoc di cimus quia idem de nativitate huius hominis et mundi creatione nunc etiam scit, quod sciebat antequam fierent, hicet tunc et nunc hanc scien tiam eius diversis exprimi verbis oporteat. Nam quod tune futurum erat, nunc praeteritum est; ideoque verba commutanda sunt ad ipsum designandum. Sicut diversis temporibus loquentes, eandem diem modo per hoc adverbium ‘cras’ designamus, dum adhuc futura est; modo per ‘hodie’, dum praesens est; modo per ‘heri’, dum praeterita est. Ita ante quam crearetur mundus, sciebat Deus hune ereandum; postquam creatus est, scit eum creatum. Nec est hoc seire diversa, sed omnino idem de mundi creatione. Sicut antiqui Patres crediderunt Christum nasciturum et moriturum, nos autem credimus eum iam natum et mortuum; nec tamen diversa credimus nos et ihhi, sed eadem. "Tempora enim, ut ait Augustinus 1, variata sunt", et ideo verba mutata, "non fides". Indubitanter igitur teneamus Deum semper omnia scire, quae ahiquando scit.

11 quod] que RWX. 19 possent] possunt RTX. 21 nunc] et inter add. M, omnia add. BC. 22 oporteat] oporteret LMW.

1 In Ioan., tr. 45, n. 9 (PL 35, 1722; CCL 36, 392); cf. etiam Epist. 102 (ad Deogratias), q. 2, n. 12 (PL 33, 374s; CSEL 34-II, 554s).

DISTINCTIO XLII

Caput 1 (184).

De omnipotentia Del ubi prius consideratur quare dicatur omnipotens. Nunc de omnipotentia Dei agendum est: ubi prima consideratio occurrit quomodo vere Deus dicatur omnipotens: an quia omnia possit, an tantum quia ea possit quae vuit. — Quod enim Deus omnia possit, pluribus auctoritatibus probatur. Ait enim Augustinus in libro Quaestionum veteris et novae Legis 1 "Omnia quidem potest Deus, sed non facit nisi quod convenit veritati eius et iustitiae". Idem in eodem "Potuit Deus cuncta simul facere, sed ratio prohibuit", id est voluntas. Rationem ° nempe ibi voluntatem appellavit, quia Dei voluntas rationabilis est et aequissima. Fatendum est ergo Deum omnia posse.

Caput 2 (185).

1. Quomodo Deus dicatur omnia posse, cum nos multa possimus quae ipse non potest. Sed quaeritur quomodo omnia posse dicatur, cum nos quaedam possimus quae ipse non potest: non enim potest ambulare, Ioqui et huiusmodi, quae a natura divinitatis penitus sunt aliena, cum horum instrumenta nuflatenus habere queat incorporea et simplex sub stantia. — Responsio *. Quibus id respondendum arbitror, quod huiusmodi actiones, ambulatio scilicet et locutio et huiusmodi, a Dei potentia alienae non sunt, sed ad ipsam pertinent. Licet enim huiusmodi actiones in se Deus habere non possit: non enim potest ambulare vel loqui et huius

7 probatur] comprobatur LNR, corroboratur MX. 8 et] ac LMRT. 19 Re sponsio om. LRWX.

1 Quaest. 07 (opus Ambrosiastri, PL 35, 2291; CSEL 50, 172). 2 Quaest. 106

(PL 35, 2320; CSEL 50, 244).

Dist. XLII: Magna ex parte fundatur super P. Abael., Theologia e Scholarium s, III, 4 (PL 178, 1091 C-1093 D); vide etiam eius Theol. christ., V (PL 178, 1321 A-1324 A). — Caput 1: Post verba introductoria ab Abaelardo sumpta, reliqua transcripta sunt ex Somma sent., 1, 14 (PL 171, 1094 A; 176, 68 A). Caput 2 conflatur ex verbis Abaelardi (1091 C-1092 B) et Summae sent. (1094 B-C; 68 B); unde etiam auctoritates Augustini.

modi, eas tamen in creaturis potest operari. Facit enim ut homo ambulet et loquatur et huiusmodi. Non ergo per istas actiones divinae potentiae detrahitur aliquid quia et haec potest facere Deus omnipotens.

2. De allis obicitur. Sed sunt alia quaedam, quae Deus nullatenus facere potest, ut peccata: non enim potest mentiri, non potest peccare. — Solvit *. Sed non ideo omnipotentiae Dei in aliquo detrahitur vel dero gatur, si peccare non posse dicitur, quia non esset hoc potentiae, sed infirmitatis: si enim hoc posset, omnipotens non esset. Non igitur im potentiae, sed potentiae imputandum est, quod ista non potest. Unde Augustinus in XV libro De Trinitate 1: "Magna, inquit, Dei potentia est, non posse mentiri". Sunt enim quaedam quae in aliis rebus potentiae deputanda sunt, in aliis vero minime; et quae in aliis lauda bilia sunt, in aliis reprehensibilia sunt. Non ergo ideo Deus minus po tens est, quia peccare non potest, cum omnipotens nullatenus sit qui hoc potest.

3. Item de allis opponit. Sunt etiam et alia quaedam, quae Deus non potest; unde videtur non omnia posse: non enim potest mori vel falli. — Unde Augustinus in libro De symbèlo 2: "Deus omnipo tens non potest mori, non potest falli, non potest miser fieri, non potest vinci. Haec utique et hulusmodi, absit ut possit omnipotens !" Si enim huiusmodi passionibus atque defectibus subici posset, omnipotens minime foret. Et inde monstratur omnipotens, quia ei haec propinquare non valent; potest tamen haec et in aliis operari.

Caput 3 (186).

1. Quod omnlpotentia Del secundum duo consideratur. Hic igitur dili genter considerantibus omnipotentia eius secundum duo apparet, scilicet quod omnia facit quae vuit, et nihil omnino patitur. Secundum utrumque Deus omnipotens verissime praedicatur, quia nec aliquid est quod ei ad patiendum corruptionem inferre valeat, nec aliquid ad faciendum impedimentum afferre. Manifestum est itaque Deum omnino nihil posse pati, et omnia facere posse, praeter ea sola quibus eius dignitas laede

22 propinquare] appropinquare PTX. 23 et om. LRTVWX. posse om. BMOP, add. interi. C2. 31 facere posse trp. LRT.

i Caput 15, n. 24 (PL 42, 1078; CCL 50A, 498). 2 Sermo 214, n. 4 (PL 38, 1068); cf. August., Sermo ad catechumenos de symbolo, c. 1, n. 2 (PL 40, 627).

Num. 1: Quasi verbotenus sumitur ex Hugon., De Sacram., 1, 2, 22 (PL 176, 214 B).

retur eiusque excellentiae derogaretur; in quo tamen non est minus omnipotens: hoc enim posse non esset posse, sed non posse. Nemo ergo Deum impotentem in aliquo dicere praesumat, qui omnia potest quae posse potentiae est; et inde vere dicitur omnipotens.

2. Quibusdam auctoritatibus traditur quod Ideo dicitur omnipotens quia potest quidquid vuit. Ex quibusdam tamen auctoritatibus traditur ideo vere dici omnipotens, quia quidquid vuit, potest. Unde Augustinus in Enchiridion 1: "Non ob aliud veraciter vocatur omnipotens, nisi quo niam quidquid vuit, potest, nec voluntate cuiuspiam creaturae vo omnipotentis impeditur effectus". — Idem in libro De spiritu et Iittera 2: "Non potest Deus facere iniusta, quia ipse summa iustitia et bonitas est. Omnipotens vero est, non quod possit omnia facere, sed quia potest efficere quidquid vuit, ita ut nihil valeat eius voluntati resistere quin com pleatur, aut aliquo modo impedire eandem". — Ioannes Chrysostomus in homilia quadam De expositione Symboli 3 ait: "Omnipotens dicitur quia posse illius non potest invenire non posse; dicente, Propheta: Omnia, quaecwn que voluit, fecit; ipse est ergo omnipotens, ut totum quod vuit possit". Unde Apostolus: Eius, inquit, voluntati quis resistet? His auctoritatibus videtur ostendi quod Deus ex eo tantum dicatur omni potens, quod omnia potest quae vult, non quia omnia possit.

3. Determlnatio praemissarum auctoritatum. Sed ad hoc potest dici quod Augustinus, ubi dicit: ‘Omnipotens non dicitur quod omnia possit’ etc., tam ample et generaliter accepit ‘omnia’, ut etianl mala includeret, quae Deus nec vult nec potest. Non ergo negavit eum posse

3 quij quia TX. 11 est trp. p. ipse LR, post iustitia". 12 vero] deus add. OP.

24 nec’] non LRTX. 24-1 (P. 297) posse omnia trp. BMR.

Caput 96 (PL 40, 276). 2 Ita et Abaclardus, ut infra notatur (in altera serie no tarum), sed auctoritas non occurrit in libro De spiritu et liftera (PL 44, 201-246; CSEL 60, 155-299). 3 Immo Ioannis Mediocris, Sermo 27 (De expositione Symboli II): "Omnipo tens dicitur quia posse Illius non potest invenire non posse... Ipsa ergo omnipotentia, ut totum quod vuit possit (PLS 4, 822). 4 Ps. 113, 11. Rom. 9, 19.

Num. 2: Auctoritates omnes in Abael., Theot. ,Scholarium", 111, 4 (PL 178, 1092 D-1093 A). — Nuns. 3: Ad hanc determinationem praemissarumauctoritatum (rubrica) recte intelligendum, sciat lector quod Magister hic manifestat suam dependentiani a Summa sententiarum. Nam supra, in num. 2, auctoritas Augustini Iegitur cum Abaelardo: *. Omnipotens vero est, non quod omnia possit facere s; hic autem eandem interpretando sese refert Lombardus ad Summam sent., 1, 14 (PL 171, 1094 B; 176, 68 A-B), ubi auctoritas Augustini in parte traditur, et quidem sub formula: e Omnipotens non dicitur Deus quod omnia possit facere".

omnia quae convenit ei posse. Similiter, cum dicit: ‘Non ob aliud veraciter dicitur omnipotens, nisi quoniam quidquid vuit, potest’, non negat eum posse etiam ea quae non vuit, sed adversus illos qui dicebant Deum multa velle quae non poterat, affirmat eum posse quidquid vuit, et ex eo vere dici omnipotentem, non ob aliud, quia potest quidquid vuit.

4. Quomodo intelligendum sit: potest quidquid vult. Sed cave quomodo intelligas ‘potest quidquid vuit’, an quidquid vult se posse, an quidquid vult facere, an quidquid vuit fieri. Si enim dicas ideo omrii potentem vocari, quia potest quidquid vult se posse, ergo et Petrus nunc omnipotens similiter dici potest, vel quilibet sanctorum Beatorum, quia potest quidquid vult se posse, et potest facere quidquid vuit facere. Non enim vult facere nisi quod facit, nec posse nisi quod potest. Sed non potest facere quidquid vuit fieri: vuit enim salvos fieri qui salvandi sunt; verumtamen eos salvare non valet. Deus autem quidquid vuit fieri, potest facere. Si enim vuit aliquid fieri per se, potest illud per se facere, et per se facit; sicut caelum et terram per se fecit quia voluit. Si autem vult fieri per creaturam, et per eam operatur: sicut per hommes facit domos et huiusmodi artificialia. Et Deus quidem ex se et per se potest; homo autem vel Angelus, quantumcumque beatus, non est potens ex se vel per se.

5. Oppositlo. Sed forte dices: Nec Dei Filius potest a se, nec Spiritus Sanctus,, sed solus Pater. Ille enim potest a se, qui est a se; Filius autem, quia non est a se. sed a Patre, non potest a se, sed a Patre, et Spiritus Sanctus ab utroque. — Solvit *. Ad quod dicimus quia, licet Filius non possit a se nec operetur a se, potest tamen et operatur per se, sicut et Spiritus Sanctus. Unde Hilarius in libro IX De Trinitate: "Na turae, inquit, cui contradicis, haeretice, haec unitas est, ut ita per se agat Filius ne a se agat, et ita non a se agat ut per se agat". Per se autem dicitur agere et potens esse, quia naturalem habet potentiam eandem quam et Pater, qua potens est et operatur; sed quia illam habet a Patre, non a se, ideo a Patre, non a se, dicitur posse et agere. Homo autem vel Angelus gratuitam habet potentiam qua potens est.

6. Hic plene ostenditur quare omnipotens dicatur *. Ideo igitur vere ac proprie Deus Trinitas omnipotens dicitur, quia per se, id est naturali potentia, potest quidquid vuit fieri, et quidquid vuit se posse. Nihil enim

5 aliud] nisi add. PX, add. interl. 02. 6 potest] et add. BCX. 14 valet] potest LRX. sicut CNOPRV, sic aUj codd.

1 Num. 48 (PL 10, 319 C).

vuit fieri, quod non possit facere per se vel per creaturam; et nihil vult se posse, quod non possit. Et omne quod vuit fieri, vult se posse; sed non omne quod vuit se posse, vuit et fieri: si enim vellet, et fieret, quia voluntati eius nihil resistere potest.

DISTINCTIO XLIII

Caput unicum (187).

1. Opinio quorundam dicentium Deum nil posse nisi quod facit. Qui dam tamen, de suo sensu gloriantes, Dei potentiam coarctare sub men sura conati sunt. Cum enim dicunt: ‘hucusque potest Deus, et non am plius’, quid est hoc aliud quam eius potentiam, quae infinita est, concludere et restringere ad mensuram ? Aiunt enim: Non potest Deus aliud facere quam facit, nec melius facere id quod facit, nec aliquid praeter mittere de his quae facit. Istamque suam opinionem verisimilibus argumentis causisque commentitiis, necnon et sacrarum auctoritatum testi moniis munire nituntur, dicentes: (Ratio illorum prima.) Non potest Deus facere nisi quod bonum est et iustum fieri; non est autem iustum

10 est hoc trp. BCLNR.

Dist. XLIII: Quod per totam hanc Distinctionem Magister oppugnat doctrinam Petri Abaelardi manifeste apparet tam ex textibus eiusdem infra adiunctis quam ex testimonio cuiusdam eius auditons: "Magister P A diçebat quod Deus non potest fa cere nisi quod facit, nec dimittere nisi quod dimittit. Quod sic volebat probare: ‘Nihil facit Deus sine ratione, nihil dimittit sine ratione. Itaque si faceret quid quod modo dimittit, iam ageret contra illam rationem qua modo illud dimittit; et si dimitteret quod modo facit, con tra illam ageret qua se facturum illud proposuit’. Sic a u d i v i ilium docentem" (Quaestio nes Magistri Odonis Soessionenis, Pars II, n. 298; ed. 1. B. Card. Pitra, in Analecta novissima Spicilegii Solesmensis II, Tusculum 1888, 113; et cod. Cameracensis, Bibi. Civit., 561 [ 519}, 65a-b). Minus recte autem Qq. 288-334 Magistro Odoni Suessionensi seu Ursicampi ab earum iii. editore assignantur; sunt potius, ut nobis videtur, reportationes disputationum Magistri Petri Manducatoris; de qua quaestione cf. Ign. Brady, Peler Manducator and tue Oral Teachings of Peler Lombard, in Antonianum 41 (1966) 461-465.

Num. 1: Quaestio introducitur (lin. 8-13) verbis Hugonis, De sacram., 1, 2, 22 (PL 176, 214 B-C); et dein discutitur auxihiante Somma sent., 1, 14 (PL 171, 1094 C-1095 D; 176, 68

C-69 C). De qua quaestione vide P. Abael., Theologia christ., V, et Theologia "Scholarium", 111,5 (PL 178, 1324 A-1330 C, 1093 D-1101 A), necnon et eius Apologia seu fidei confessio (PL

178, 107, 7-8), et elenchum eius errorum (DS nn. 721°, 726). — ‘Prima illorum ratio’ et

‘Seconda’ proponuntur in Theologia "Scholarium", III, 5 (PL 178, 1095 C).

et bonum fieri ah eo nisi quod facit. Si enim aliud iustum est et bonum eum facere quam facit, non ergo facit omne quod iustum est et bonum est eum facere. Sed quis hoc audeat dicere ? — Secunda. Addunt etiam: Non potest facere nisi quod iustitia eius exigit; sed non exigit eius iusti tia ut faciat, nisi quod facit; non ergo potest facere nisi quod facit. Ea demque iustitia exigit ut id non faciat quod non facit; non autem potest facere Contra iustitiam suam; non igitur potest aliquid eorum facere quae dimittit.

2. Responsio ad prius dictum. His autem respondemus, duplicem verborum intelligentiam aperientes et ab eis involuta evolventes, sic: ‘Non potest Deus facere nisi quod bonum est et iustum’, id est non potest facere nisi illud quod, si faceret, bonum esset et iustum, verum est; sed multa potest facere quae nec bona sunt nec iusta, quia nec sunt nec erunt, nec bene fiunt vel fient, quia nunquam fient. — Responsio ad Id quod secundo dictum est *. Item, quod secundo propositum fuit: ‘Non potest facere nisi quod iustitia sua exigit, et non potest id facere quod iustitia sua exigit ut non fiat’, dicimus quia exactionis verbum de Deo congrue non dicitur, nec proprie accipitur. Et in illis locutionibus duplex est sensus. Si enim intelligas: ‘Non potest facere nisi quod iustitia sua exigit’, id est nisi quod iusta voluntas sua vuit, falsum dicis. Iustitia enim Dei ipsius aequissima voluntas accipitur, qualiter accipit Augustinus 1 illa verba Domini in Genesi loquentis ad Loth 2: Non possum quidquam facere, donec illo introeas, exponens: "Non posse, inquit, se dixit, quod sine dubio poterat per potentiam, sed non poterat per iustitiam"; quasi: poterat quidem, sed non volebat, et illa voluntas iusta erat. — Si vero per haec verba intelligas eum non posse facere nisi illud quod, si fieret, iustitiae eius conveniret, verum dicis. — Similiter distingue illud: ‘Non potest facere quod iustitia eius exigit ut non faciat’: id est non potest facere id quod ipse, qui est summa iustitia, non vuit facere, falsum est. Si autem intelligas his verbis eum non posse facere id quod iustitiae eius convenire non potest, verum dicis.

3. Tertia illorum ratio. Addunt quoque et alia, dicentes: Non potest Deus facere nisi quod debet; non autem debet facere nisi quod facit. Si

16 Id facere fTp. BCN. 26 intelligas] intelligis BCLW. intelligas ftp. p. verbis BCLMR.

1 Contra Gaudentium, 1, c. 30, n. 35 (PL 43, 727; CSEL 53, 233). 2 Gen. 19, 22.

Num. 3: Tertia ratio breviter citatur in Summa sent., 1, 14 (PL 171, 1095 D; 176,69 B-C), sed sub hac forma non invenitur ad litteram apud Abaelardum; cf. tamen eius Theol. Scho-

enini debet alia facere, non ergo facit omne quod debet; si vero facit onine quod debet nec potest facere nisi quod debet, non ergo potest facere nisi quod facit. — Item, aut debet dimittere quod dimittit, ne faciat, aut non debet. Si non debet, non recte dimittit; si vero debet dimittere, ergo non debet facere. Si autem non debet, nec deCet nec 5 oportet eum facere; et si non decet nec oportet eum facere, ergo non potest facere. Non ergo potest facere nisi quod facit. Nec potest illud dimittere quod facit, quin faciat, quia debet iliud facere; et quod debet facere, non potest illud dimittere. Responsio. Sed, ut mihi videtur, hoc verbum ‘debet’ venenum habet. Multiplicem enim et involutam tenet intelligentiam. Nec Deo proprie competit, qui non est debitor nobis, nisi forte ex promisso; nos vero ei debitores sumus ex commisso. Ut autem venenum evacuetur, distingue verbi sensus: ‘Non potest Deus facere nisi quod debet’, id est nisi quod vult, falsum est: sic enim potest ipse dici debere aliquid quia vuit illud. Si autem dicatur: ‘Non potest nisi quod debet’, id est non potest nisi illud quod, si faceret,, ei bene conveniret, verum est.

4. Quarta illorum ratio. Adiciunt quoque illi, dicentes: Nihil facit aut dimittit nisi optima et rationabili causa, licet nobis occulta sit, se cundum quam oportet eum facere et dimittere quae facit vel dimittit. Ratio enim penes eum est, qua illa facit et illa dimittit; quae ratio aeterna est et semper manens, praeter quam non potest aliquid facere vel dimit l lila ergo manente, non potest quod facit dimittere, nec quod di mittit facere; et ita non potest facere nisi quod facit. — Responsio. Et ad hoc respondemus ambiguitatem locutionis determinantes. Cum enim dicitur: ‘Ratio vel causa optima penes Deum est, qua facit cuncta quae facit et dimittit ea quae dimittit’, verum quidem est, quia in eo voluntas est aequissima et rectissima, qua facit et dimittit quae vuit, contra quam facere non potest, nec praeter eam facere potest. Nec utique contra eam faceret nec praeter eam, si quae facit dimitteret vel quae dimittit faceret, sed eadem manente ratione et causa, alia potuit facere et ista dimittere. Licet ergo ratio sit penes eum qua alia facit, alia dimittit, potest tamen secundum eandem rationem et dimittere quae facit et facere quae dimittit.

9 facere om. OPW. 20 quamj quod BCL.

larium *, III, 5 (PL 178, 1095 C-1096 B). Quod sub verbe ‘debet’ latet venenum dicit etiam

auctor Summae senlentiarum.

Num. 4: Rationetn quartam Magister invenit in Tlzeologia e Sciiolarium e, III, 5 (PL

178, 1094 D). Quoad num. 5, vide Abaci. parum infra (1095 B).

5. Adhuc addunt quaestioni. Ipsi autem addunt: Ratio est eum facere quae facit, et non alia; et non potest facere nisi quod ratio est eum facere; et ita non potest facere nisi quod facit. Item ratio est eum dimit tere quod dimittit; et non potest non dimittere quod ratio est eum di mittere; et ita non potest non dimittere quod dimittit. — Responsio ‘r Et ad hoc dicimus Iocutiones ambiguas esse, et ideo determinandas. Si enim cum dicitur: ‘Non potest facere nisi quod ratio est eum facere’, intelligas eum non posse facere nisi ea quae rationabilia sunt, et ea quae, si fierent, rationabilia essent, verus est sensus. Si autem intelligas eum non pusse facere alia rationabilia et bona, nisi ea quae vult et facit, falsus est intellectus.

6. Alla illorum ratio. Item aliud adiungunt, dicentes: Si potest aliud Deus facere quam facit, potest igitur facere quod non praescivit; et si potest facere quod non praescivit, potest sine praescientia operari. Quia omne quod facturum se praescivit, facit; nec facit aliquid quod non praescivit. Quod si praeter praescientiam eius aliquid fieri impossibile est, omne quod praescitum est, fieri necesse est; igitur aliud fieri quam fit, nulla ratione possibile est; non ergo potest a Deo fieri nisi quod fit. — Haec quaestio ex praedlctis !aclle determinatur *. Haec autem quaestio de praescientia facile determinari potest per ea quae superius dicta sunt, cum de praescientia ageretur 1

7 Auctoritatibus utuntur in assertlone suae opinionis. His autem illi scrutatores, qui defecerunt scrutantes scrutinia 2, Sanctorum annectunt testimonia. Dicit enim Augustinus in libro De Symbolo: "Hoc solum non potest Deus, quod non vuit". Per quod videtur non posse facere aliquid nisi quod vult. Sed non vult nisi quod facit; et ita videtur non posse nisi quod facit. — Quomodo Intelligenda sit auctoritas *. Illud autem ita intelligendum est: ‘Id solum non potest Deus, quod non vuit’, scilicet se posse.

5 Responsio om. ORTW. 12-13 aliud Deus trp. BCV.

27 Rubrica om. LRVW

19 Rubrica om. RTW.

1 Dist. 38-39 (pp. 275-284).

2 Ps. 63, 7.

3 Sermo 214, n. 3 (PL 38, 1067).

Num. 6: Haec nova ratio proponitur uti iacet in Hugon., Desacram., 1, 2,22 (PL 176, 214 C-D). — Num. 7-8: Testimonia Sanctorum, scil. Augustini, quibus utitur Abaelardus, sumuntur ex Somma sent., 1, 14 (PL 171, 1095 A-B; 176, 68 D-69 A); apud ipsum Abaelardum illud De symbolo invenitur solummodo in Sic et non, c. 35 (PL 178, 1396 A); aliud, de libro VII Confessionum, exstat in Theol. "Scholarium ", 11, (PL 178, 1058 D).

8. Augustinus *. Idem in libro VII Confessionum 1, acl Deum loquens, ait: "Nec cogeris invitus ad aliquid, quia voluntas tua non est major quam potentia; esset autem major, site ipso tu ipse major esses". Ex hoc videtur quod Deus non possit plura quam vuit: sicut non vuit plura quam potest. Sjcut enim voluntas non est maior potentia; ita nec potentia maior est voluntate; ideoque, sicut plura non vuit quam potest, ita eum non plura posse quam velle dicunt. — Responsio. Sed ad hoc dicimus qu nec voluntas potentia, nec potentia voluntate major est, quia una et eadem res est potentia, voluntas, scilicet ipse Deus, qui esset maior se ipso, si voluntas esset maior potentia vel potentia voluntate. Nec hac auctoritate negatur Deum plura posse quam velle, quia plura sunt subiecta eitis potentiae quam voluntati. Fateamur itaque Deum multa posse facere quae non vuif, et posse dimittere quae facit.

9. Auctoritatibtis confirmat Deum plura quam faciat posse facere *. Quod ut certius firmiusque teneatur, Scripturae testimoniis asseramus Deum plura facere posse quam faciat. Veritas ipsa secundum Matthaeum ait 2: An putas quia non possum rogare Patrem meum, et exhibebit mihi modo plus quam duodecim legiones Angelorum? Ex quibus verbjs patenter innuitur quia et Filius poterat rogare quod non rogabat, et Pater exhi bere quod non exhibebat. Uterque igitur poterat facere quod non facie bat. — Augustinus etiam in Enchiridion 3 ait: "Omnipotentis voluntas multa potest facere, quae nec vuit nec facit. Potuit enim facere ut duodecim legiones Angelorum pugnarent contra illos qui Christum ceperunt". — Item in eodem: "Cur apud quosdam non factae sunt virtutes, quae si factae fuissent, egissent illi hommes poenitentiam 5, et factae sunt apud eos qui non fuerant credituri? Tunc non latebit quod nunc latet. Nec utique Deus iniuste noluit salvos fieri, cum possent salvi

9 potentia] et add. BcRTW2. II Deum] deus LOR, deo M. 14 Rubrica om. CRW.

16 faciat] facit BLN. 24 sunt] sint L (Aug.), vel sint add. interi. O.

1 Caput 4, n. 6 (PL 32, 736; CSEL 33, 145s). Z Matth. 26, 53. 3 Ita et Summa sent., ut infra in altera serie notatur; sed non habetur apud August. nisi quoad sensum, partim in Enchiridion, e. 95 (PL 40, 276), partim in De spiritu et liftera, c. 35, n. 62 (PL 44,241; CSEL 60, 221s). 4 Enchiridion, c. 95 (PL 40, 275s). 5 Resp. Matth. 11, 21: Si in Tyro et Sidone factae essent virtutes quae factae sunt in vobis... poenitentiam egissent.

Num. 9: Auctoritas Matthaei unacum commento transcribitur ex Tlzeologia "Schola rium s, ubi ea utebatur contra seipsum Magister Abaelardus (PL 178, 1097 B-c). Quod se quitur, de Enchiridion, verbotenus habetur in Summa sent., 1, 14 (PL 171, 1094 C; 176, 68 C). quae idem exsculpserat de Theol. christ., V (PL 178, 1328 C). Secunda auctoritas de eodem solum in parte citatur in Summa sent., unde sumitur etiam reliquum huius numeri.

esse si vellet. Tunc in clarissima sapientiae luce videbitur, quod nunc piorum fides habet antequam manifesta cognitione videatur, quam certa et immutabilis et efficacissima sit voluntas Dei, quae multa possit et non veut, nihil autem quod non possit veut". — Idem in libro De natura et gratia 1: "Dominus Lazarum suscitavit in corpore 2 Numquid dicen dum est: non potuit ludam suscitare in mente ? Potuit quidem, sed noluit". Hi auctoritatibus multisque aliis aperte docetur quod Deus multa possit facere, quae non vuit.

10. Quod sine mutabilitate potentlae vel voluntatis potest Deus et alla velle et alia facere quam vuit vel facit *. Quod etiam ratione probari potest. Non enim vult Deus omnes hommes iustificare, et tamen quis dubitat eum posse ? Potest ergo Deus aliud facere quam facit; et tamen, si aliud faceret, alius ipse non esset. Et potest aliud velle quam vult, et tamen eius voluntas nec alia, nec nova, nec mutabilis aliquo modo esse potest. Etsi enim possit velle quod nunquam voluit, non tamen noviter, nec nova voluntate, sed sempiterna tantum velle potest; potest enim velle quod potest ab aeterno voluisse. Habet enim potentiam volendi et nunc et ah aeterno; quod tamen nec modo vuit, nec ah aeterno voluit.

DISTINCTIO XLIV

Caput 1 (188).

1. An Deus possit facere aliquid mellus quam facit. Nunc illud restat discutiendum, utrum melius aliquid Deus possit facere quam facit.

1 sapientiae luce trp. BCRTW. 3 et3] que BcL.

1 Caput 7, n. 8 (PL 44, 250s; CSEL 60, 237).

2 1 Ioan. 11, 43-44.

Num. 10: Partim in Summa sent., ibidem, partim in De sacram., 1, 2, 22 (PL 176, 215 C); conctusio autem Magistri est.

Caput 1 magna ex parte conflatur ex textibus Hugon., De sacram., 1, 2, 22 (PL 176, 215 D-216 B), num. 1 et 3; et Summae sent., 1, 14 (PL 171, 1096 A-C; 176, 69 D-70 A), unde num. 2, auctoritas Aug. in num. 3, et quaedam in num. 4; ultima auctoritas Augustini inve nitur ibidem, sed parum supra; quae omnia praeter ultimum ad oculos demonstrat H. Weis weiler, La "Summa Sententiarum s, source de Pierre Lombard, in Rech. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 166s. — Hoc capitulum dirigitur contra quosdam "scrutatores s, scil. P. Abaelardum; cf. Theol. christ., V, et Theologia Scholarium s, III, 5 (PL 178, 1326 D; 1093 D, 1094 C), et etiam Sententiae Hermanni, e. 18 (PL 178, 1725 C).

2. Illi dicunt non posse * Soient enim illi scrutatores dicere quod ea quae facit Deus, non potest meliora facere, quia si posset facere et non faceret, invidus esset et non summe bonus. Et hoc ex simili adstruere conantur. Ait enim Augustinus in libro Quaestionum 84 1: "Deus quem genuit, quoniam meliorem se generare non potuit: nihil enim 5 Deo melius, debuit aequalem. Si enim voluit et non potuit, infirmus est; si potuit et noluit, invidus. Ex quo conficitur aequalem genuisse Filium". A simili volunt dicere quod, si potest Deus rem meliorem facere quam facit, invidus est. — Sed non valet huius similitudinis inductio, quia Filium genuit de substantia sua; ideoque, si posset gignere aequaleni et non gigneret, invidus esset. Alla vero, quae non de substantia sua facit, nieliora facere potest.

3. Quaestio qua illi arctantur. Verum hic ab eis responderi deposco, cur dicant rem aliquam, sive etiam rerum universitatem, in qua major consummatio expressa est, non posse esse meliorem quam est: sive ideo, quia summe bona est, ita ut nulla omnino boni perfectio ei desit; sive ideo, quia maius bonum quod ei deest, capere ipsa non valeat. Sed si ita summe bona dicitur ut nuila ei perfectio boni desit, iam crea tura Creatori aequatur. Si vero ideo non potest melior esse, quia bonum amplius quod ei deest, capere ipsa non valet, iam hoc ipsum non posse defectionis est, non consummationis; et potest esse melior, si fiat capax melioris boni, quod ipse potest qui eam fecit. Potest ergo Deus melio rem rem facere quam faciat. Unde Augustinus, Super Genesim 2: "Talem potuit Deus hominem fecisse, qui nec peccare posset nec vellet; et si talem fecisset, quis dubitat eum meliorem fuisse ?" Ex praedictis constat quod potest Deus et alia facere quam facit, et quae facit, meliora ea facere quam facit.

4. Utrum allo vel meilori modo possit facere quam facit. Post haec considerandum est utrum alio modo vel meliori quam facit, possit ea facere quae facit. — Responsio *. Si modus operationis ad sapientiam opificis referatur, nec alius, nec melior esse potest. Non enim potest facere aliquid aliter vel melius quam facit, id est alia sapientia vel maiori sapientia: nihil enim sapientius potest facere quam facit. Si vero referatur modus ad rem ipsam quam facit Deus, dicimus quia et alius et melior

3 ex] a MRTX. 7 confleitur] convincitur T, confitetur M, connicitur W. 13 Verum]

verumtanien LT. 17 valeat] valet LRVW. 28 facit] faciat OP. haec] que BCLMX.

1 Scil. De div. quaest. 83, q. 50 (PL 40, 31s); cf. etiani Contra Maxirninwn, U, c. 7 (PL

42,762). 2 De Genesi ad lift., XI, c. 7, n. 9 (PL 34, 433; CSEL 28-1, 340), quoad sensum.

potest esse modus. Et secundum hoc concedi potest quia ea quae facit, potest facere melius et aliter quam facit, quia potest quibusdam meliorem modum exsistendi praestare, et quibusdam alium. Unde Augustinus in XIII libro De Trinitate 1 dicit quod fuit et alius modus nostrae liberationis possibilis Deo, qui omnia potest; sed nullus alius nostrae miseriae sanandae fuit convenientior. Potest igitur Deus eorum quae facit quaedam alio modo meliori, quaedam alio modo aeque bono, quae dam etiam minus bono facere quam facit: ut tamen modus referatur ad qualitatem opens, id est creaturae, non ad sapientiam Creatoris.

Caput 2 (189).

1. Utrum Deus semper possit omne quod olim potuit. Praeterea quaeri solet utrum Deus semper possit omne quod ohm potuit. Quod quibus dam non videtur, dicentibus: Potuit Deus incarnari, potuit mori et resurgere, et ahia huiusmodi, quae modo non potest. Potuit ergo quae modo non potest, et ita habuit potentiam quam modo non habet: unde videtur eius potentia imminuta.

2. Responsio: sicut semper scit quae ailquando scit, et semper vuit, ita semper potest quod ohm potuit *. Ad quod dicimus quia, sicut omnia semper scit quae ahiquando scivit, et semper vuit quae aliquando voluit, nec unquam ahiquam scientiam amittit vel voluntatem mutat quam habuit, ita omnia semper potest quae aliquando potuit, nec unquam aliqua potentia sua privatur. Non est ergo privatus potentia incarnandi vel resurgendi, hicet non possit modo incarnari Vel resurgere. Sicut enim potuit ohm incarnari, ita et potest modo esse incarnatus; in quo eiusdem rei potentia monstratur.

3. Ut enim ohm scivit se resurrecturum, et modo scit se resur rexisse; nec est alia scientia illud ohm scivisse, et hoc modo scire, sed eadem omnino. Et sicut Vohuit ohm resurgere, et modo resurrexisse; in quo unius rei voluntas exprimitur. Ita potuit olim nasci et resurgere,

9 opens id est om. BCLMRWX, acld. interl. V. 13 incarnari] et add. LNTW.

17 scit2] scivit BCMX. 24 potest modo trp. CMTX. esse incarnatus trp. BCLPRW.

26 resurrecturum] ita add. MT.

1 Caput 10, n. 13 (PL 42, 1024; CCL 50A, 399s).

Num. 1-2 dependent aliqualiter ad litteram ab Abaelardo, Theologia "Scholarium o, 111,5

(PL 178, 1102 B-1103 D), plunibus omissis. Vide etiam Roland., Sententiae, 58s.

et modo potest natus fuisse et resurrexisse; et est eiusdem rei potentia. Si enim posset modo nasci et resurgere, non esset idem posse. Verba enim diversorum temporum, diversis prolata temporibus et diversis adiuncta adverbiis, eundem faciunt sensum, ut modo loquentes dicimus: Iste potest legere hodie; cras autem dicemus: Iste potest legisse, vel potuit legere heri; ubi unius rei monstratur potentia. Si autem diversis temporibus loquentes, eiusdem temporis verbis et adVerbiis utamur, dicentes liodie: Iste potest hodie legere; et dicentes cras: Iste potest hodie legere, non idem, sed diversa dicimus eum posse.

4. Fateamur igitur Deum semper posse et quidquid semel potuit, id est habere omnem illam potentiam quam semel habuit, et illius omnis rei potentiam cuius semel habuit; sed non semper posse facere omne illud quod aliquando potuit facere: potest quidem facere aut fecisse quod aliquando potuit. Similiter quidquid voluit, et vult, id est omnem quam habuit voluntatem, et modo habet; et cuiuscumque rei volunis tatem habuit, et modo habet; non tamen vuit esse vel fieri omne quod aliquando voluit esse vel fieri, sed vuit fuisse vel factum esse. Ita et de scientia Dei dicendum est.

DISTINCTIO XLV

Caput 1 (190).

De voluntate Del, quae essentia Del dicitur una et aeterna, et de signis elus. Iam de voluntate Dei aliquid pro sensus nostri imbecillitate dicendum est. Sciendum est igitur quia voluntas sive volens de Deo se cundum essentiam dicitur. Non est enim ei aliud velle et aliud esse, sed omnino idem. Et sicut idem est ei esse bonum quod esse Deum, ita idem est ei esse volentem quod esse Deum: nam voluntas qua semper volens est, non affectus vel motus est, qui in Deum cadere non valet, sed divina usia, qua volens est, Deus est, et huiuscemodi.

10 et 0m, BCLNVWX. 14 quidquid] enim add. BCLMOP, quod exp. 0. 21 dici tur] est LT.

Caput 1-2: Cf. Glossa in Rom. 12, 2 (PL 191, 1497 B-C), quae signatur in marg. cod. Vatic. Iat. 695 [ z], 36e, ut Pe *, id est commentum pro Magistri; et etiam Summa sent., 1, 13 (PL 171, 1090 D; 176, 64 D).

Caput 2 (191).

1. Quod licet idem sit Deo velle quod esse, non tamen potest dici Deus esse omnia quae vuit. Et licet idem sit Deo velle quod esse, non tamen dicendum est Deum esse omnia quae vuit.

2. Obiectio quorundam *. Quod quidam, de Dei voluntate non recte sentientes, nobis obiciunt, dicentes: Si idem est Deo velle quod esse, ergo cum dicimus Deum velle omnia quae facit, dicimus eum esse omnia quae facit; alioquin non ibi illo verbo idem significatur, quod signifi catur hoc verbo ‘esse’, cum de Deo dicitur. Et si ita est, non semper dicitur de Deo ‘velle’ secundum essentiam. Si vero secundum essen tiam non dicitur aliquando, quomodo ergo dicitur de Deo? Relative enim nunquam dicitur.

3. Responsio plenam continens solutionem *. Ad quod dicimus quia, licet idem penitus sit Deo velle quod esse, non tamen potest dici esse omnia quae vuit; sicut idem est Deo esse quod scire, nec tamen sicut dicitur scire omnia, ita quoque potest dici esse omnia.

Caput 3 (192).

Quis sit sensus horum verborum: Deus scit vel Deus vult; item Deus scit omnia vel vuit aliquid, et quid de Deo in his praedicetur. Et ubicum que Deus dicitur scire vel sciens, et velle vel volens, haec de eo secun dum essentiam dicuntur. Cum enim dicitur: Deus scit vel Deus vult, sive Deus est sciens vel volens, essentia divina praedicatur et Deus esse enuntiatur. Cum autem additur: omnia, vel aliquid, vel aliqua, et dicitur: Deus scit omnia, vel vuit aliquid vel aliqua, essentia quidem divina praedicatur non simpliciter et absolute, sed ita ut scientiae quae ipsa est, omnia subiecta monstrentur; et voluntati quae ipsa eadem est, ah quid vel ahiqua subiecta dicantur. Ut tahis fiat sensus: Deus scit omnia, id est Deus est, cuius scientiae, quae ipsius essentia est, omnia subiecta sunt; simihiter: Deus vuit liaec vel ihla, id est Deus est, cuius voluntati, quae ipse est, haec sive ihla subiecta sunt. Volens ergo sive velle dicitur Deus secundum essentiam, cuius voluntas essentia est sempiterna et immutabilis, licet ea varientur et transeant quae ei subiecta sunt; quae non potest esse iniusta nec mala, quia Deus est.

3 esse omnia trp. BCX. sit Deo trp. CNX. 5 Rubrica om. RvW. 8 idem

significatur trp. OPV. 19 Et] At BR, Ut 0. 20 eo] deo LRTV. 23 aliqua] facere

-add. P, add. interl, 0. 23-24 et... aliqua om. COPX, add. mg. V.

Caput 4 (193).

1. Quod Dei voluntas summe bona causa est omnium quae naturaliter sunt, cuius causa non est quaerenda, quia nullam habet cum sit aeterna.

Haec itaque summe bona voluntas causa est omnium quae naturaliter fiunt, vel facta sive futura sunt; quae nuUa praeventa est causa, quia aeterna est. Ideoque causa ipsius quaerenda non est.

2. Hic dicit quare eius causa non est quaerenda. Qui enim eius causam quaerit, aliquid ea maius quaerit, cum nihil maius ea sit. Unde Augustinus in libro 84 Quaestionum 1: "Qui quaerit quare voluerit Deus mundum facere, causam quaerit v Dei. Omnis autem causa effi ciens maior est eo quod efficitur; nihil autem maius est voluntate Dei; non ergo eius causa quaerenda est". Idem in libro Contra Manichaeos2: "Si qui dixerint: Quid placuit Deo facere caeium et terram ? responden dum est eis qui voluntatem Dei nosse desiderant, causas et voluntatem Dei scire quaerunt, quod voluntas Dei omnium quae sunt ipsa sit causa. Si enim habet causam voluntas, est aliquid quod antecedat voluntatem Dei: quod nefas est credere. Qui ergo dicit: Quare fecit Deus caelum et terram ? respondendum est illi: quia voluit. Voluritas enim Dei causa est caeli et terrae, et ideo major est voluntas Dei quam caelum et terra.

Qui autem dicit: ‘quare voluit facere caelum et terram’, maius aliquid quaerit quam est voluntas Dei; nihil autem maius inveniri potest. Com pescat se ergo humana temeritas, et id quod non est non quaerat, ne id quod est non inveniat". Ecce his auctoritatibus aperte insinuatur quod voluntatis Dei causa nulla est, et ideo quaerenda non est.

3. Quod voluntas Dei prima et summa causa omnium est. "Voluntas igitur Dei, ut ait Augustinus in III libro De Trinitate 3, prima

et summa causa est omnium specierum atque motionum. Nihil enim fit, quod non de interiore atque intelligibili aula summi Imperatoris egrediatur secundum ineffabilem iustitiam". "Ubi 4 enim non operatur

3 aeterna] essentia OP. 8 ea maius trp. LTVX. 9 84 LNTW, 85 BCMOPR, 83 VX. 22 se ergo trp. BCRTX. 24 votuntatis corr. ex voluntas MOTV.

1 Scil. De div. quaest. 83, q. 28 (PL 40, 18). 2 De Genesi contra Manichaeos, 1, c. 2, n. 4 (PL 34, 175). 3 Caput 4, n. 9 (PL 42, 873; CCL 50, 136). 4 Ibid., c. 1, n. 6 (PL 42, 871; CCL 50, 132).

Caput 4: Cf. Summa sent., 1, 13 (PL 171, 1090 D; 176, 64 D), quae aliqualiter fons esse

videtur; et P. Abaelardus, Theol. christ., IV, et Sic et non, e. 13 (PL 178, 1291 B, 1368 C).

quod vult Dei omnipotentis sapientia, quae praetendit u fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter 1 ?" Et non solum ea. quae "per severantia consuetudinis admirationem" non admittunt, sed etiam ea quae propter raritatem et insolituni eventum mira videntur, "ut sunt defectus luminarium, et terrae motus, et monstruosi animantium partus, et his similia; quorum nihil fit nisi Dei voluntate, sed plerisque non apparet. Ideoque placuit vanitati Philosophorum etiam causis allis ea tribuere, cum omnino videre non possent superiorem ceteris omnibus causam, id est voluntatem Dei". Itaque nonnisi "Dei 3 voluntas causa prima est sanitatis, aegritudinis, praemiorum atque poenarum, gratiarum et retributionum". Haec igitur sola est onde ortum est quidquid est, et ipsa non est orta, sed aeterna.

Caput 5 (194).

1. Quibus modls in Scriptura accipitur Del voluntas. Hic non est praetereundum nobis quod sacra Scriptura de voluntate Dei varus modis loqui consuevit; et non est Dei voluntas diversa, sed locutio diversa est de voluntate, quia nomine voluntatis diversa accipit.

2. Quae vere et proprie dicitur Del voluntas, et ea dicitur beneplaci tum ‘i Nam voluntas Dei vere ac proprie dicitur, quae in ipso est, et ipsius essentia est; et haec una est, nec muitiplicitatem recipit nec mu tabilitatem, quae inexpleta esse non potest. De qua Propheta ait: Omnia, quaecum que voluit, Dominus fecit. Et Apostolus: Voluntati eius quis resistet? Et alibi 6: Ut probetis quae sit voluntas Dei bona et bene placens et perfecta. Et haec voluntas recte appeilatur benepiacitum Dei sive dispositio.

1 praetendit pertendit LNW (Aug.), tendit R, pertingit". 6 nisil sine TX. 23 re sisteti resistit BcTwX.

1 Sap. 8, 1. 2 August., ibid., c. 2, n. 7 (PL 42, 871; CCL 50, 132). 3 Ibid., c. 3, n. 8 (causa aegritudinis), et c. 4, n. 9 (PL 42, 872, 873; CCL 50, 134, 136).

4 Ps. 113, 11. 5 Rom. 9, 19. 6 Rom. 12, 2.

Caput 5-6 confiantur ex verbis Hugonis, De sacram., 1, 4, 2 (PL 176, 235 A-B), et Summae sent., 1, 13 (PL 171, 1090 D-1091 C; 176, 64 D-65 C). — Quod proinde in lucem editur tamquam sententia scholae An Laudunensis de voluntate Dei reapse excerptio est Caput 5-7 huius Distinctionis (cf. O. Lottin, L’&ole d’Ansel,ne de Laon et de Guillaume de Cfzam peaux, in Psychologie et morale aux XII et XIII’ siècles V, Gembloux 1959, 236-238).

Caput 6 (195).

1. Quod secundum figuram dicitur voluntas Del praeceptlo, prohibitlo, consilium, permlssio, operatlo, et ldeo plurailter dicit Scriptura: voluntates. Aliquando vero, secundum quandam dicendi figuram, voluntas Dei vocatur quod secundum proprietatem non est voluntas eius: ut praecep tio, prohibitio, consilium, necnon permissio et operatio. Ideoque plura liter aliquando Scriptura ‘voluntates Dei’ pronuntiat. Unde Propheta 1: Magna opera Domini, exquisita in omnes voluntates eius. Cum non sit nisi una voluntas Dei, quae ipse est, pluraliter tamen dicit ‘voluntates’, quia voluntas Dei varus modis ac pro diversis accipitur, ut dictum est 2 Ita etiam idem Propheta, propter multos effectus misericordiae et iusti tiae, pluraliter dicit: Misericordias Doinini in aeternum cantabo; et alibi: Iustitiae Domini rectae, laetificantes corda; cum tamen in Deo una sit misericordia, una sit iustitia, eademque sit misericordia quae iustitia, scilicet divina usia.

2. Quare praeceptio et prohlbltio et consillum dlcantur Del voluntas. Ideo autem praeceptio et prohibitio atque consilium, cum sint tria, dici tur tamen unumquodque eorum ‘Dei voluntas’, quia ista signa sunt divinae voluntatis. Quemadmodum et signa irae dicuntur ira, et dilec tionis signa dilectio appellantur. Et dicitur iratus Deus, et non est ira in eo aliqua; sed signa tantum quae foris fiunt, quibus iratus ostenditur, ira ipsius nominantur. Et est figura dicendi secundum quam non est falsum quod dicitur; sed verum quod dicitur, sub tropi nubilo obum bratur. Et secundum hos tropos diversae voluntates Dei dicuntur, quia diversa sunt illa quae per tropum ‘voluntas Dei’ dicuntur.

3. Ubi voluntas Dei pro praecepto et consillo accipiatur. Pro prae cepto Dei atque consilio potest accipi voluntas ibi: Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra; et ibi 6: Qui facit voluntatem Patris mei qui in caelis est, ipse frater meus et soror et mater est. Et contra banc volunta tem multa fiunt. Unde Augustinus in libro De spiritu et lutera 7: o "Infideles, inquit, contra voluntatem Dei faciunt, cum eius Evangelio non credunt".

21 in eo trp. p. aliqua BCLT, post est R. 1 fiunt] sunt LNV, quod corr. N. 29 frater meus trp. BCLMTX. 31 vol. D trp. BCL.

1 Ps. 110, 2. 2 Supra, c. 5, n. 1. 3 Ps. 88, 2. 4 Ps. 18, 9. Matth. 6, 10. 6 Matth. 12, 50. 7 Caput 33, n. 58 (PL 44, 238; CSEL 60, 216).

Caput 7 (196).

1. Quod Deus non vuit ab liominibus Tien omnla quae praeciplt, vel non Tien quae prohibet. Etsi illa tria dicantur Dei voluntas ideo quia signa sunt divinae voluntatis, non est tamen intelligenduni Deum omne illud fieri velle quod cuicumque praecepit, vel non fieri quod prohibuit. Praecepit enim Abrahae immolare filium 1, nec tamen voluit; nec ideo praecepit ut id fieret, sed ut Abrahae probaretur fides. Et in Evangelio praecepit sanato ne cui diceret 2, ille autem praedicavit ubique, intelligens Deum non ideo prohibuisse, quin vellet opus suum praedicari, sed ut daret formam homini laudem humanam declinandi.

2. De permissione et operatione, ubi dicatur Del voluntas. Permissio quoque Dei et operatio voluntas Dei appellantur, qualiter accipit Augustinum Enchiridion 3, dicens: "Non fit aliquid nisi Omnipotens fieri veut, vel sinendo ut fiat, vel ipse faciendo. Nec dubitandum est

Deum facere bene etiam sinendo fieri quaecumque fiunt male: non enim hoc nisi iusto iudicio sinit, et profecto bonum est omne quod iustum est". — Ecce manifeste hic habes Dei voluntatem appellari ipsius opera tionem vel permissionem, cum dicit ‘non fieri auiquid nisi Omnipotens fieri veut’, ubi includit et bona et mala omnia quae fiunt. Ideoque aperte distinguit quomodo Deum velle dixerit, ne eadem ratione intelligeretur velle bona et mala, subdens: ‘vel sinendo ut fiat’: hoc quantum ad mala dicit, ‘vel ipse faciendo’: hoc quantum ad bona. Mala enim sinit fieri, sed non facit; bona vero ipse facit. Ideoque dixit ‘eum velle’, quia volens mala sinit, et volens bona operatur; et ob hoc permissio et operatio ‘voluntas Dei’ dicuntur.

3. Quinque supra posita sunt quae dlcuntur secundum tropum, et Ideo distinguat lector ubicumque pro unoquoque eorum accipiatur voluntas.

Quinque igitur supra posita sunt, quae dicuntur secundum tropum ‘Dei voluntas’, quia signa sunt divinae voluntatis, quae una est et immuta

3 Etsi] Et sicut BcLoPx. dicantur] dicuntur BCLMOPX. Il dicatur] dican tur BcNTV. 12 accipit] acCepit BcL. 23 quia] et add. LRTVW. 26 secundum

tropum] signa NRTW.

1 Resp. Gen. 22, 2-12.

2 Resp. Marc. 1, 44.

3 Caput 95-96 (PL 40, 276).

Num. 2: Auctoritas Augustini, unacum verbis introductoriis, ex Summa sent., 1, 13 (PL 171, 1091 c-D; 176, 65 B-C); commentum vero Magistri est. — Num. 3: Quatuor signa Summae sent., ibidem, in quinque mutantur, quatenus supra (Caput 6) consilium additur. Praeter eandem Sutnmam dependet hic numerus ab Hugone, De sacram., 1, 4, 8 (PL 176, 237 A-B).

bilis, scilicet Dei beneplacitum. Ideoque diligenter distinguat lector, ubi de voluntate Dei Scriptura commemorat, iuxta quem modum accipi oporteat, utrum scilicet pro beneplacito Dei, an pro aliquo signo eius. Magna enim est adhibenda discretio in cognitione divinae voluntatis, quia et beneplacitum Dei est voluntas eius, et signum beneplaciti eius dicitur voluntas eius. Sed beneplacitum eius aeternum est, signum vero beneplaciti eius non. Et consonat rerur" effectibus beneplacitum ipsius, et ipsi effectus rerum ab illo non discordant: fit enim omne quod beneplacito vuit fieri; et omne quod vuit non fieri, nequaquam fit. Non ita autem est de signis, quia praecepit Deus multis ea quae non faciunt, et prohibet quae non cavent, et consulit quae non implent.

DISTINCTIO XLVI

Caput 1 (197).

Illi sententlae, qua dictiim est Dei voltintatem non posse cassari, quae ipse est, quaedam videntur obviare. Hic oritur quaestio. Dictum est enim in superioribus 1, et auctoritatibus communitum, quod voluntas Dei, quae ipse est vocaturque beneplacitum dus, cassari non potest, quia illa voluntate quaecumque voluit fecit in caelo et in terra 2; cui, teste Apostolo 3, nihil resistit. — Augustinus in Enchiridion 4 *: "Quaeritur ergo quomodo accipiendum sit quod Apostolus de Domino ait: Qui vult omnes hommes salvos fieri. Cum enim non omnes salvi fiant, sed plures dam nentur, videtur utique non fieri quod Deus vuit fieri, humana scilicet voluntate impediente voluntatem Dei. Dominus quoque in Evangelio 6, impiam civitatem compellans: Quoties, inquit, volul con gregare fihios tuos, sicut gallina con gregat pullos suos, et noluisti. Ita haec dicuntur, tamquam Dei voluntas superata sit hominum voluntate, et infirmissimis nolendo

3 signo] signorum LMNRVW. 6 signum] signa BCV. 7 ipsius] dus BCV. suos] sub alas add. NTV, add. interl, W. Ita haec] Hec ita". Ita etiam (et N) hec NV.

1 Dist. 45, C. 5, n. 2 (p. 309).

(PL 40, 276$). 5 1 Tim. 2, 4, 2 Ps. 113, 11.

6 Matt. 23, 37.

3 Rom. 9, 19. “ Caput 97

Caput 1-2: De hac quaestione cf. Lombardus, Glossa in 1 Tim. 2, 4 (PL 192, 338 A-D); et P. Abael., Theologia e Sclzolarium", III, 5 (PL 178, 1093 A-B). Vide etiam J. Schupp, Die Gnadenlelzre des Petrus Lombardus, 116-121.

impedientibus, non potuerit facere potentissimus quod volebat. Ubi est ergo fila omnipotentia, qua in caelo et in terra, secundum Prophetam, omnia quaecumque voluit fecit? et quomodo voluatati eius, secundum Apostolum,nihil resistit, si colligere filios lerusalem voluit, et non fecit?". Haec enim praedictis plurirnum obviare videntur.

Caput 2 (198).

1. So quomodo inteffigendum sit lllud Volui congregare et no luisti. Sed audiamus solutionem; ac primum, quomodo accipiendum sit illud quod Dominus ait, videamus. "Non enim ex eo sensu illud dictum est, ut ait Augustinus in Encliiridion 1, praedictam solvens quae stionem, quasi Dominus voluerit colligere filios lerusalem, et non sit factum quod voluit quia ipsa noluerit; sed potius illa quidem filios suos ab ipso colligi noluit; qua tanien nolente, filios eius collegit ipse omnes quos voluit: quia in caelo et in terra non quaedam voluit et fecit, quaedam is vero voluit et non fecit, sed omnia quaecurnque voluit lecit"; ut sit sensus 2: "Quoties volui con gregare fihios tuos, et noluisti, id est quotquot congre gavi voluntate mea semper efficaci, te nolente feci". Ecce in evidenti positum est quia fila Domini verba superioribus non repugnant.

2. Quomodo intelligendum sit illud Qui vuit onines hommes salvos fleri. Nunc videre restat quomodo etiam praemissa verba Apostoli prae dictis non contradicant, qui de Deo loquens ait: VuIt omnes hommes salvos fieri. Quorum occasione verborum multi a veritate deviarunt, dicentes Deum multa velle fieri, quae non fiunt. Sed non est intelligen dum ea ratione illud esse dictum, quasi Deus voluerit aliquos salvari, et non salventur. — Augustinus In Enchiridion 4 *: "Quis enim tam impie desipiat, ut dicat Deum malas hominum voluntates, quas voluerit, et quando voluerit, et ubi voluerit, in bonum non posse con vertere ?" "Nons est utique verum quod in Psalmo dicitur, Quaecum que voluit tecit, si aliqua voluit et non fecit; et quod est indignius, ideo non fecit, quoniam ne fieret quod volebat Omnipotens, voluntas hominis mm pedivit".

3. Ideoque, "cum 6 audimus, et in sacris litteris legimus, quod veut omnes hommes salvos fieri, non tamen ideo debemus omnipotentissimae

18 quia] quod LRVW.

1 Caput 97 (PL 40, 277); Ps. 113, 11. 2 Glossa ordin. in Matth. 23,37 (apud Lyranum, V, 72e). 3 1 Tim. 2, 4. 4 Caput 98 (PL 40, 277). Ibid., e. 95 (PI. 40, 276); resp. Ps. 113, 11. 6 Ibid., e. 103 (PL 40, 280s).

Dei voluntati aliquid derogare, sed ita intelligere quod scriptum est 1: Vult omnes hommes salvos fieri, tamquam diceretur nullum hominem fieri salvum, nisi quem fieri ipse voluerit: non quod nullus sit hominum, nisi quem salvum fieri veut; sed quod nullus fiat salvus, nisi quem veut salvari; et ideo rogandus est ut veut, quia necesse est fieri si voluerit 8. 5 Non est enim credendus Omnipotens aliquid voluisse fieri, quod factum non sit. — Sic etiam Intelligitiir illud: Illuminat omnem hominem ve nientem in hunc mundum *. "Sic etiam intelligitur illud 2: Illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: non quia nullus hominum est qui non illuminetur, sed quia nisi ab ipso nullus illuminatur. Potest et alio modo illud intelligi, dum tamen credere non cogamur Omnipo tentem aliquid voluisse fieri factumque non esse, qui, sine ullis ambigui tatibus, si in caelo et in terra, sicut Veritas cantat 3, omnia quaecum que voluit fecit, profecto facere non voluit quaecumque non fecit". Ex his aperte ostenditur quoniam Deus, ea voluntate quae ipse est, non vult aliquid fieri quod non fiat, neque non fieri quod fiat.

Caput 3 (199).

1. Utrum mala Dei voluntate fiant, an eo nolente. Ideoque, cum constet omnia bona quae fiunt eius fieri voluntate, quae si fieri nollet, nullatenus fierent, recte quaeri solet utrum et mala omnia quae fiunt, Id est peccata, Dei fiant voluntate, an eo nolente fiant.

2. Quod super hoc a diversis dicuntur. Alii dicunt Deum velle mala esse vel Tien. AHi non ‘r Super hoc diversi varie sentientes et sibi con tradicere inveniuntur. Alii 4 enim dicunt quod Deus vuit mala esse vel fieri, non tamen vuit mala; alii 5 vero quod nec vuit mala esse vel fieri.

3 quem] salvum add. LTV. 7-8 Rubrica om. RTVW. 13 su sicut BC, sive MNOP, quod exp. P. 14 quaecumque] quodcumque BCLWX (Aug.). 16 quods] non add. MOPR, quod exp. MPR. 18 Dei om. BCX. 22-23 Rubrica om. MTW. 23 variel varia MR, diversa V. II et om. LRTVW, de!. N. vel] nec RTVW.

1 Tim. 2, 4. 2 Ioan. 1, 9. 3 Ps. 113, 11. Ita Hugo de S. Victore, De sacramentis, 1, 4, 5 et 13 (PL 176, 236 A, 239 C-240 A); auctor Sumrnae sent., 1, 13 (PL 171, 1091 D; 176, 65 C-66 C); vide notam infra positam ad hunc numerum. 5 Scil. ipse Lombardus, ut apparet infra et in Glossa in Rom. 12, 2 (PL 191, 1497 B-C).

Num. 2: De opinionibus hic propositis, cf. A. M. Landgraf, Die Abhiingigkeit der SOnde von Gott, in Dogmengesclziclzte der Friihsclio!astik 1-2, Regensburg 1953, 204-281; de prima opinione agitur 217ss; de secunda, scilicet ipsius Magistri, 238ss, potius revera in contextu libri II, Dist. 35-37. Caput 96 (PL 40, 276).

In hoc tamen conveniunt et hi et illi, quod utrique fatentur Deum mata non velle. Utrique vero rationibus atque auCtoritatibus innituntur ad muniendam suam assertionem.

3. Quare dicunt quidam Deum velle mala esse vel fieri. Qui enim dicunt Deum mala velle esse vel fieri, suam his modis muniunt intentionem.

4. Prima ratio eorum qui dicunt Deum velle lien mata *. Si enim, in quiunt, mala non esse Vel fieri vellet, nullo modo essent vel fierent. Quia si vuit ea non esse vel fieri, et non potest id efficere, scilicet ut non sint vel fiant, voluntati eius et potentiae atiquid resistit. Et non est omnipotens, quia non potest omne quod vult; sed impotens, sicuti et nos sumus, qui quod volumus, quandoque non valemus. Sed quia omnipotens est et in nullo impotens, certum est non posse fieri mala vel esse nisi eo volente. Quomodo enim, eo invito et nolente, posset ab aliquo malum fieri, cum sCriptum sit 1: Voluntati eius quis resistet? 5. Secunda *. Supra etiam dixit Augustinus "Quia necesse est fieri si voluerit". Sed vuit mala fieri, aut non fieri; si vuit non fieri, non fiunt; fiunt autem: vuit igitur fieri.

6. Tertia *. Item bonum est mata esse vet fieri: alioquin summe bo nus non permitteret ea fieri. Unde Augustinus in Enchiridion3: "Quamvis ea, inquit, quae mata sunt, in quantum mala sunt non sunt bona, tamen ut non solum bona, sed etiam sint et mala, bonum est. Nam, nisi esset hoc bonum, ut essent et mata, nulto modo esse sineren tur ab omnipotenti bono, Cul procutdubio quam facile est quod vutt facere, tam facile est quod non vult esse non sinere. Hoc nisi credamus, periclitatur nostra confessio, qua nos in Patrem omnipotenteni credere confitemur". — Ecce hic aperte habes quod bonum est mata esse; omnis autem boni Deus auctor est, qui vutt omne bonum esse quod est. Cum ergo bonum sit mala fieri vet esse, et vuit mata fieri vel esse. His atque atiis huiusmodi rationibus et auctoritatibus utuntur, qui dicunt Deum vette mala esse vet fieri.

2 atque] et OP. 6 Rubrica om. MRW. 7 velu non add. T, add. mg. W. 8 vel] non add. NRT. impotens] est add. MNV. sicuti] sicut BMTVX. 14 resistet] resistit CLTX, corr. ex resistit 0, Secunda om. MRVW. etiam] enim BCX, om. L. 18 Tertia om. MRVW. 21 etiam] ut add. OP, add. interl. C.

1 Rom. 9, 19. 2 Vide supra, p. 314, 5-6.

Num. 4: Ratio est Summae sent., 1, 13 (PL 171, 1092 A-B; 176, 66 A). — Num. 6: Cf. Hugo, De sacram., 1, 4, 13 (PL 176, 239 D); ratio tamen fundatur super verba Augustini quae sequuntur.

7. Hic exponit rationes lllorum qui dicunt Dei voinutate non fieri mala. Illi vero qui dicunt Dei voluntate mala non fieri vel non esse, in ductionibus praemissis ita respondent, dicentes Deum nec velle mala fieri, nec velle non fieri vel noue fieri, sed tantum non velle fieri.

8. Quare non sit verum Deum velle mala fieri *. Si enim veut ea fieri vel esse, faceret utique ea fieri vel esse, et ita esset auctor malorum. Non est autem auctor malorum, ut Sanctorum protestantur auctoritates; non ergo eius voluntate fiunt mala.

9. Hic quare non sit verum Deum velle non fier! mala vel noUe fieri*. Item, si nollet mala fieri vel vellet non fieri, et tamen fierent, omnipotens non esset, cum eius voluntas humanae voluntatis effectu impe diretur. Ideoque non concedunt Deum velle mala fieri, ne malorum auc tor intelligatur; nec concedunt eum velle maia non fieri vel noue fieri, ne impotens videatur.

10. Quod verum sit Deum non velle mala fieri *. Sed tantum dicunt eum non velle mala fieri, ut non auctor, sed permissor malorum mori stretur. Unde et Evangelista, ubi ostendit Deum auctorem esse omnium bonorum dicens 1: Omnia per ipswn facta surit, consequenter malorum auctorem esse negat dicens: Et sine ipso factum est nihht, id est peccatum Non dixit per eum factum esse, vel eo nolente et invito, sed tantum sine eo, id est sine eius voluntate, quia non eius voluntate fit peccatum.

11. Quod non Deo vofente vel nofente, sed non volente fiunt mala *. Non ergo Deo volente vel nolente, sed non volente fiunt mala, quia non subest Dei voluntati ut malum fiat vel non fiat, sed ut fieri sinat, quia bonum est sinere niala fieri; et utique volens sinit, non volens mala, sed volens sinere ut ipsa fiant, quia nec mala sunt bona, nec ea fieri vel esse bonuni est.

1 exponit ponit LRTW. illorum] eorum BCX. 2 non om. LRVW. 3 velle mala ftp. BCL. 5 Rubrica om. MRW. LI veUt] vellet LNRTVW. 8 fiunt mala] mala sunt LV. 9 Rubrica om. MRW. Rubrica om. MRVW. ftantum] tamen BCVX, quod corr. CV. 22 Rubrica om. MRW.

1 Ioan. 1, 3. 2 Cf. August., in h. 1., Ir. 1, n. 13 (PL 35, 1385; CCL 36, 7).

Num. 7-9 fundantur super Glossam in Rom. 12, 2 (PL 191, 1497 B-C), de qua iam locuti sumus in Dist. 45, Caput 1-2.

Caput 4 (200).

1. Quomodo sit Intelilgendum illud Augustini: Mala fieri bonum est. Quod vero Augustinus ait 1, "Mala fieri bonum est, nec sinerentur niala ab omnipotenti bono fieri, nisi hoc esset bonum ut ea essent", ea ratione dictum esse asserunt, quia ex malis quae fiunt Deus bona elicit; nec ipse permitteret ea fieri, nisi de eis bene aliquid faceret.

2. Confirmat ilium sensum alla auctoritate eiusdem *. Unde Augustinus in eodem libro Enchiridion 2, aperte indicans praedictorum verborum talem esse intelligentiam, ait: "Deus omnipotens, cui rerum est summa potestas, cum summe bonus sit, nullo modo sineret aliquid mali esse in operibus suis, nisi usque adeo esset omnipotens et bonus, ut bene faceret etiam de malo". — Item in eodem: "Melius iudicavit Deus de malis bona facere, quam mala nulla permittere". Ex hoc itaque sensu dictum est, ac verum est, bonum esse mala fieri, quia ex quae fiunt, bonis qui secundum pro positum vocati sunt sancti 4 accedit bonitas, id est utilitas. Talibus enim, ut ait Apostolus 5, in bonum cooperantur omnia, etiam mala, quia eis prosunt, quae aliis facientibus obsunt. Unde etiam aliquando in Scriptura legitur malum appellari bonum, ut Hieronymus, Super Marcum 6: Malum, inquit, Iudae bonum fuit, scilicet nobis. Nec si bonum est illi vel illi, inde sequitur quod simpliciter bonum sit. Proprie enim ac simpliciter bonum est, quod in se et facienti bonum est.

Caput 5 (201).

Quadripartita boni acceptio. Est enim aliquid quod in se bonum est et cui fit, sed non est bonum facienti, ut cum subvenitur pauperi, sed non propter Deum. Et aliquid bonum in se et facienti, sed non ei cui fit, ut cum veritas propter Deum alicui non obedienti praedicatur. Et

3 vero] ergo V, autem X, om. N. 16 utilitas] humilitas MV2xz, patièntia OPX, patientia humilitas R, vel humiiltas add. interl. V2 (de quibus lectionibus cf. PL 191, 1448 C).

1 Vide supra, p. 315, 21-23. 2 Caput 11 (PL 40, 236). 3 Caput 27 (PL 40, 245). 4 Rom. 8, 28. 5 Rom. 8, 28. 6 Glossa interl, in Marc. 14, 21: Vae autem homini: e Multi bonun ut ludas, faciunt, sed omnino illis non proficit" (apud

Lyranum, V, 115c); ex Ps-Hieron. in h. 1. (PL [ 631 D).

Caput 5: Cf. Hugo, De sacram., 1, 4, 17-20 (PL 176, 241 C-243 A).

aliquid in se et facienti et cui fit bonum, ut cum veritas praedicatur propter Deum credenti; unde Apostolus 1: Bonus odor sumus Deo, aliis odor vitae, aliis odor mortis. Est autem aliud quod nec in se bonum est et facienti nocet, et damnat nisi poeniteat, ut malum; valet tamen ad aliquid. Ut enim ait Augustinus in Enchiridion 2, "a summe et 5 acqualiter et immutabiliter bona Trinitate creata sunt omnia, nec sum me, nec aequaliter, nec immutabiliter bona, sed tamen bona etiam singula; simul vero universa valde bona 3, quia ex omnibus consistit universitatis admirabilis pulchritudo. In qua etiam illud quod malum dicitur, berie ordinatum et in loco suo positum, eminentius commendat bona, ut magis placeant et laudabiliora sint dum comparantur malis".

Caput 6 (202).

1. Quod mala universitati valent, et facientibus sua propria vel patien tibus ailena prosunt electis tamen. Hinc patet quod ex malis quac fiunt aliquod provenit bonum, dum bona magis placent et laudabiliora exsistunt. Ipsis etiam facientibus, ex malis quae faciunt interdum bona veniunt, si secundum pro positum vocati sunt sancti ‘ "Talibus enim, ut ait Augustinus in libro De correctione et gratia 5, usque adeo Deus omnia cooperatur in bonum 6, ut si qui horum deviant et exorbitant, etiam hoc ipsum eis faciat proficere in bonum, quia humiliores redeunt atque doctiores", ut Petrus 7. "Illa etiam mala quae ab iniquis fideles pie perferunt, ut ait Augustinus in libro De Trinitate 8, ipsis utique prosunt, vel ad demenda peccata, vel ad exercendam probandamque iustitiam, vel ad demonstrandam huius vitae miseriam". Ideoque et lob Dei manum 9, et Apostolus satanae stimulum sensit; et uterque profecit, quia malum bene portavit.

2. Ex praedlctis concludit ostendens etiam esse bonum tien mala multis modis. Si quis igitur diligenter attendat quae scripta sunt, facile

4 et facienti nocet om. NTW. II et facientem add. NTVW. Ifl om. LMRTVWX (Aug.). 14 prosunt] prosint BCX. Hinc] Sicut BcP, quod corr. CP. 18 correctione]

correptione CN. 19 horum] eorum LRTV (Aug.). 23 demenda] emenda M, delenda T, emendanda Aug. 27 etiam] non LRWX.

iII Cor. 2, 15. 2 Caput 10-Il (PL 40,236). 3 Resp. Gen. 1,31. Rom. 8,28. Id est De correptione et gratia, e. 9, n. 24 (PL 44, 930). 6 Resp. Rom. 8, 28. Resp. Luc. 22, 61-62. 8 Lib. XIII, c. 16, n. (PL 42, 1030; CCL 50A, 409). Resp. lob. 19, 21: quia manus Domini tetigit me. Resp. II Cor. 12, 7.

Caput 6-7: Cf. Somma sent., 1, 13 (PL 171, 1093 D-1094 A; 176, 67 D); et ipse Lombar dus, Glossa in Rom. 6, 9, et in 8, 18 (PL 191, 1406 C, 1448 D-1449 A).

est ei percipere ex malis bona provenire, et ex ea ratione dictum esse quod bonum est mala fieri vel esse; non quia malum sit bonum, vel quia bonum sit malum fieri. Non est enim bonum malum fieri ab aliquo, quia non est bonum ut aliquis faciat malum. Si enim hoc esset bonum, profecto huius Deus auctor esset, qui est auctor omnis boni. Quod si huius Deus auctor est, ergo eo auctore homo agit malum; et ita eo auc tore homo fit deterior. Et si eo auctore homo fit deterior, tunc eo volente homo fit deterior.

3. Quod Deo auctore non fit homo deterlor *. Quid sit dlcere Deo auctore, Id est Deo volente *. Idem enim est dicere aliquid fieri Deo auc tore quod Deo volente. Deo autem auctore non fit homo deterior; ergo nec Deo volente, ut Augustinus in libro 84 Quaestionum 1 aperte adstruit a minori, dicens ita: "Nullo sapiente homme auctore fit homo deterior: tanta enim est ista culpa, quod in sapientem hominem cadere nequit. Est autem Deus omni homme sapiente praestantior; multo minus igitur Deo auctore fit homo deterior. Multo enim est praestantior Dei vo-’ luntas quam hominis sapientis. Illo autem auctore cum dicitur, illo volente dicitur; est ergo vitium voluntatis, quo est homo deterior. Quod vitium, si longe abest a Dei voluntate, ut ratio docet, a quo sit quaeren dum est". Ecce aperte dicit hic Augustinus Deo auctore vel volente hominen non fieri deteriorem, sed vitio voluntatis suae. Non est ergo Deo auctore quod malum fit ab aliquo; et ita Deo volente mala non fiunt.

Caput 7 (203).

1. Quod in Deo non est causa ut sit homo deterior. Deinde idem A ug u " i n u s, quaerens quae sit causa ut sit homo deterior, in Deo non esse asserit, in eodem libro 2 sic dicens: "Ut sit homo deterior, aut in ipso est, aut in alio, aut in nihilo. Si in nihilo, nulla causa est. Si in alio, aut in Deo, aut in aliquo quolibet homme, aut in eo quod neque Deus neque homo sit. Sed non in Deo: bonorum enim Deus tantum causa est; ergo aut in homme est, aut in eo quod nec Deus nec homo, aut in nihilo". Ex his aperte ostenditur quod non est bonum ut sit homo deterior, quia non est Deus eius rei causa, qui tantum causa

9 Quod... deterior om. MRVW. enim est trp. BCLRTX. 12 84 LT, 83 VX, 85 ahi codd. 14 enim est trp. CTX. hic om. OP. dicit hic trp. BLRVWX.

31 est om. LNTV. *. 33 eius] eiusdem M, huius BT. 1 Scil. De div. quaest. 83, q. 3 (PL 40, 11). 2 Ibid., q. 4 (PL 40, 12).

bonorum est. Et si non est bonum ut homo fiat deterior, non est igitur bonum ut ab eo fiat malum; non igitur vuit Deus ut ab eo fiat malum.

2. Altter probat quod Deo auctore non fiunt mala. Item, aliter etiam ostenditur quod Deo auctore, id est volente, non fiunt mala, quia ipse non est causa tendendi ad non-esse. Tendere enim ad non-esse malum est; ipse autem auctor mali non est. Tendit vero ad non-esse, qui ope ratur malum; non ergo Deo auctore est quod aliquis operatur malum. 3 Non est ergo bonum quod aliquis operatur malum, quia tantum boni Deus auctor est. Hoc autem Augustinus in eodem libro 1 aperte expiicat, ita dicens: "Qui omnium quae sunt auctor est, et ad cuius bonitatem id pertinet, ut sit omne quod est, boni tantummodo causa est. Quocirca mali auctor non est, et ideo ipse summum bonum est, a quo in nullo deficere bonum est, et malum est deficere; non est igitur causa deficiendi, id est tendendi ad non-esse, qui, ut ita dicam, essendi IS causa est, quia omnium quae sunt auctor est, quae in quantum sunt, bona sunt". Ecce aperte habes quod deficere a Duo, qui est summum bonum, malum est; mala ergo facere malum est; non ergo Deo auctore vel volente mala fiunt.

3. Obiectio quorundam sophistica, qua probare nituntur ex Deo esse quod mala flunt. Iam sufficienter ostensum est quod Deo auctore non fiunt mala. Quidam tamen sophistice incedentes, et ideo Deo odibiles 2, probare conantur ex Deo auctore esse quod mala fiunt, hoc modo: Quod mala fiunt, verum est; omne autem verum quod est, est a veritate quae Deus est; a Deo igitur est quod mala fiunt. Quod autem omne verum a Deo sit, confirmant auctoritate Augustini in libro 84 Quaestio num 3 ita dicentis: "Omne verum a veritate verum est; est autem veritas Deus; Deum igitur habet auctorem omne verum". Est autem verum quod mala fiunt vel sunt; Deo ergo auctore est quod sunt vel fiunt mala.

4. Responsio, ubi concedit omne verum esse a Deo et sophisma aperit. Quibus facile est nobis respondere, sed indignum responsione videtur quod dicunt. Omne namque verum a Deo est, ut ait Augustinus. Cui consonat Ambrosius 4, qui tractans illud verbum Apostoli 5:

16 quia] qui T (Aug.). 26 84 LNT, 83 VX, 85 alii. 29 ergo] igitur MNR, auteni C.

1 Quaest. 21 (PL 40, 16). 2 1 Eccli. 37, 23: Qui sophistice loquif or, odibilis est. 3 Scil. De div. quaest. 83, q. 1 (PL 40, 11). 4 Id est Ambrosiaster, in 1 Cor. 12, 3 (PL 17 [ 245 B; CSEL 81-II, 132); cf. etiam Glossa Lombardi in h. 1. (PL 191, 1651 A). 5 1 Cor. 12, 3.

Nemo pot est dicere: Dominus Jesus, nisi in Spiritu Sancto, dicit quod "omne verum, a quocumque dicitur, a Spiritu Sancto est". Cum itaque verum sit quod mala fiunt, hoc verum quod dicitur illa locutione, scilicet mala fiunt, a Deo est; sed non inde sequitur quod a Deo sit ut mala fiant. Si enim hoc diceretur, auctor malorum Deus esse intelligeretur. — Per simile ostendit lllud esse talsum *. Quod ex simili manifeste faisum osten ditur: Deus prohibet furtum fieri; sed furtum fieri verum est; ergo pro hibet verum. Non sequitur.

5. Partem quaestlonls approbat Illorum qui dlcunt Deum non velle mala fieri. Hoc igitur et alia huiusmodi mania relinquentes, praemissae quae stionis parti saniori faventes, quae Sanctorum testimoniis pienius appro batur, dicamus Deum non velle mala fieri, nec tamen velle non fieri neque noue fieri. Omne enim quod vuit fieri, fit; et omne quod vuit non fieri, non fit. Fiunt autem multa, quae non vuit fieri, ut omnia mala.

DISTINCTIO XLVII

Caput 1 (204).

1. Quod voluntas Del semper lmpletur de homme, quocumque se vertat. Voluntas quippe Dei semper efficax est, ut fiat omne quod veut, et nihil fiat quod fout; quae de homme semper impletur, quocumque se vertat. "Nihil enim, ut ait Augustinus 1, in libero arbitrio consti tutum, superat voluntatem Dei; etsi faciat contra eius voluntatem", tamen contra eius voluntatem quae ipse est, nihil putandum est ita fieri, tanquam Veut fieri et non fiat, Vel nolit fieri et fiat. Illa enim voluntas, ut ait Augustinus in Enclziridion 2, semper impletur, aut de nobis, aut a nobis. De nobis impletur, sed tamen non implemus eam, quando peccamus. A nobis impletur quando bonum facimus: ideo enim facimus, quia scimus placere Deo. Ita de homme semper Deus suam

10 Hoc] Hec LPTX. 18 Voluntas... voluntatem (p. 323, 8) om. M. 22 tamen] non add. LOPX. 27-1 (322) suam Implet trp. BCNR.

1 Enarr. (n Ps. 110, n. 2 (PL 37, 1464; CCL 40, 1622). 2 Caput 100-101 (PL 40, 279).

Num. 1-2 conflantur ex Glossa Maglstri in Ps. 110,2 (PL 191, 1008 D-1009 A) et Summa sent., 1, 13 (PL 171, 1092 D-1093 A; 176, 66 D-67 A).

implet voluntatem, quia nihil facit homo de quo Deus non operetur quod vuit. — Augustinus, Super Psalmum 1 *: "Non enim vuit Deus ut peccet homo quilibet; si autem peccaverit, poenitenti vuit parcere ut vivat; in peccatis vero perseverantem pUnire ut iustitiae potentiam contumax non evadat". Sicut alios ab aeterno praeparavit ad poenam, alios praeparavit ad gloriam.

2. Augustinus In Enchiridion2 *: "Et haec sunt magna opera Domini, exquisita in omnes voluntates eius 3, et tam sapienter exquisita, ut cum angelica et liumana creatura peccasset, id est non quod ille, sed quod voluit ipsa fecisset, etiam per eandem creaturae voluntatem, qua factum est quod Creator non voluit, impleret ipse quod voluit: bene utens et malis, tanquam summe bonus, ad eorum damnationem quos juste prae destinavit ad poenam, et ad eorum salutem quos benigne praedestinavit ad gloriam. Quantum enim ad ipsos attinet, quod Deus noluit fecerunt; quantum vero ad omnipotentiam Dei, nullo modo id facere valuerunt. Hoc quippe ipso quod contra eius voluntatem fecerunt, ‘de ipsis facta est voluntas eius. Propterea namque magna opera Domini sunt exquisita in omnes voluntates eius, ut miro et ineffabili modo non fjat praeter eius voluntatem, quod etiam fit contra eius voluntatem; quia non fieret, si non sineret; nec utique nolens sinit, sed volens; nec sineret bonus fieri male, nisi omnipotens et de malo posset facere bene". His verbis evi denter monstratur quod voluntas Dei aeterna semper impletur de ho mine, etiam si faciat homo contra Dei voluntatem.

3. Inquirit sensum praedictorum verborum. Sed attendendum est diligenter quomodo superioribus dicitur fieri’ aliquid contra Dei volun tatem, quod tamen non fit praeter eam; et qualiter intelligendum sit illud: ‘Quantum ad se, fecerunt quod Deus noluit; quantum vero ad omnipotentiam Dei, nullo modo id facere valuerunt’. Videntur enim ista superioribus obviare, ubi dictum est 4 voluntati eius nihil resistere.

4. Hic aperit dicens diversis modis supra accipi Dei voluntatem. Verum, ut supra diximus 5, voluntas Dei diversis modis accipitur, quae diversitas in praedictis verbis si diligenter notetur, nihil ibi contradic tionis reperietur. Ubi enim dicit ‘non fieri praeter eius voluntatem etiam

4 punire (subaudi vult)1 punit BCLT. voluitl ut add. BCOPX, quod exp. P. 19 quod etiam] etiam illud quod BC, i1!ud etiam quod V. 24 Rubrica om. NPRVW. sensum] verba BCLOTX. quomodo] in add. BcLNRVWX, add. interl.". 29 nilail resistere] quis reslstet? OP. 33 elus voluntatem] voluntatem de! NVW.

1 Enarr. in Ps. 110, n. 2 (PL 37, 1464; CCL 40, 1622). 2 Caput 100 (PL 40, 279).

3 Ps. 110, 2. Dist. 46, e. 1 (p. 312s). 5 Dist. 45, e. 5-6 (pp. 309-310).

quod fit contra eius voluntatem’, dissimiliter accepit voluntatem; et non ipsam voluntatem quae Deus est et sempiterna est, sed eius signa prae dictis verbis inteliigi voluit, id est prohibitionem sive praeceptionem et permissionem.

Caput 2 (205).

1. Ex quo sensu quaedam dicuntur lien contra Dei voluntatem, quae tamen non flunt praeter elus voluntatem, et ex quo sensu verum sit nihil lien contra elus voluntatem *. Multa enim fiunt contra Dei praeceptum vel contra prohibitionem, quae tamen non fiunt praeter eius permissio nem. Ipsius namque permissione omnia fiunt mala, quae tamen praeter

eius voluntatem sempiternam fiunt, sicut Augustinus dicit super ilium iocum Psalmi 1: Ut non loquatur os meum opera hominum. Opera enim hominum dicit ea quae mala sunt, quae praeter Dei voluntatem fiunt quae ipse est, sed non praeter eius permissionem, quae ipse non est; appeilatur tamen ipsa ‘Dei voiuntas’, quia Deus volens sinit maiafieri. Fiunt et contra eius praeceptionem vel prohibitionem, sed non contra eius voluntatem quae ipse est, nisi dicantur contra eam fieri quia praeter eam fiunt: contra eam quippe nihil ita fit, ut veut fieri et non fiat, vel nolit fieri et fiat.

2. Quod evidentur ibi Augustinus notavit 2, ubi ait: "Quan tum ad ipsos attinet, quod Deus noluit fecerunt; quantum vero ad om nipotentiam Dei, nullo modo id facere valuerunt"; ac si diceret: Fece runt contra Dei praeceptum, quod appellatur ‘voluntas’, sed non fecerunt contra Dei voiuntatem omnipotentem, quia hoc non valuerunt, illud valuerunt; et ita, per hoc quod fecerunt contra Dei voluntatem, id est praeceptum, de ipsis facta est voluntas eius, id est impleta est voluntas eius sempiterna, qua eos uamnari voiebat. — Unde Gregorius super Genesim: "Multi [inde] voluntatem Dei peragunt, unde [eam] mutare contendunt, et consilio eius resistentes obsequuntur; quia hoc

9 contra om. LNRTV.

1 Enayr. in Ps. 16, 4, n. 4 (PL 36, 146; CCL 38, 92). 2 Supra, p. 322, 14-16.

3 Moralia, VI, e. 18, n. 28 (PL 75, 745 B); resp. Gen. 37, de Ioseph vendito a suis fratribus. Vide notam infra positam ad hunc numerum.

Num. 1: Cf. Glossa Lombardi in P8. 16, 4 (PL 191, 179 C). — Num. 2: Auctoritas Gre gorii sumitur de Sumina sent., 1, 13 (PL 171, 1093 B; 176, 67 A); invenitur In Paterlo, Expositio super Gen. 37, 7 (PL 79, 718 C-D).

eius dispositioni militat, quod per liumanum studium resultat". Hic aperte ostenditur quia dum mali consilio ac praecepto Dei resistunt, quod ‘Dei voluntas’ appellatur, ea faciunt unde voluntas eius quae ipse est impletur, quae dispositio vel beneplacitum vocatur.

3. Nam, ut ait Augustinus in Enchiridion 1, "quantaelibet sint voluntates Angelorum vel hominum, bonorum vel nialorum, vel illud quod Deus vel aIiud volentium quam Deus, Omnipotentis voluntas semper invicta est; quae mala esse nunquam potest, quae etiam dum mala irrogat iusta est, et profecto quae iusta est, mala non est. Deus igitur omnipotens, sive per misericordiam cuius vuit misereatur, sive per iudicium quem vuit obduret2, nec inique aliquid facit, nec nisi volens quidquam facit, et omnia quaecum que vuit facit 3".

Caput 3 (206).

Summatim perstringit sententiam praedictorum, addens. quare Deus praecipit omnibus bona facere et mala vitare, cum non veut hoc ab om nibus impleri. Ex praedictis liquet quod voluntas Dei quae ipse est, semper invicta est, nec in aiiquo cassatur, sed per omnia impletur. Con silium vero eius atque praeceptio sive prohibitio non ab omnibus implen tur, quibus proposita et data sunt. Neque ideo praecepit omnibus bona, vel prohibuit mala, vel consuluit optima, quod vellet ab omnibus bona quae praecepit fieri, vel mala quae prohibet vitari — si enim veilet, utique et fierent, quia in nullo potest ab homme superari vel impediri eius vo luntas — sed ut iustitiam suam hominibus ostenderet et mali essent mcx cusabiles; denique ut boni ex obedientia gloriam, mail ex inobedientia poenam sortirentur, sicut utrisque ab aeterno praeparavit. Ea igitur quae omnibus praecepit vel prohibuit, a quibusdam voluit fieri vel vitari, sed non ab omnibus; et quaedam personaiiter praecepit, et in veteri et in nova Lege, quae ab eis quibus praecepit fieri noluit, ut Abrahae de immolatione fuji 4, et in Evangelio quibusdam curatis, quibus praecepit ne cui dicerent 5.

11 obdureti obdurat MOP, induret". noluit MOWX.

21 praecepit] precipit NWX.

26 voluit]

1 Caput 102 (PL 40, 279s). 2 Rom. 9, 18. 3 Ps. 113, 11.

Gen. 22, 2-12. 5 Resp. Marc. 1, 44; v. supra, Dist. 45, C. 7, n. 1 (p. 311).

4 Resp.

DISTINCTIO XLVIII

Caput 1 (207).

1. Quod aliquando homo bona voluntate aliud vuit quam Deus, et aliquando mala Idem quod Deus bona voluntate vuit. Sciendum quoque est quod aliquando mala est voluntas hominis idem volentis quod Deus vuit fieri, et aliquando bona est voluntas hominis aliud volentis quam Deus.

2. Quod secundum duo consideratur bona voluntas hominis *. Ut enim bona sit hominis voluntas, oportet attendere quid congruat ei velle, et quo fine, Tantum enim interest inter voluntatem Dei et voluntatem hominis, ut in quibusdam aliud congruat Deo velle, aliud homini. Unde Augustinus in Enchiridion 1: "Aliquando, inquit, bona voluntate homo vuit aliquid, quod Deus non vult bona multo amplius multoque certius voluntate, nam illius mala voluntas esse nunquam potest; tan j quam si bonus filius patrem veut vivere, quem Deus bona voluntate vult mori. Et rursus fieri potest ut hoc velit homo voluntate mala, quod Deus vult bona: velut si malus filius velit mori patrem, velit etiaru hoc Deus. Nempe ille vuit quod non vuit Deus, iste vero Id vuit quod vuit et Deus; et tamen bonae Dei voluntati pietas illius potius consonat, quamvis aliud volentis, quam liuius idem volentis impietas. Multum enim interest quid velle homini, quid Deo congruat, et ad quem finem suam quisque referat voluntatem ut approbetur vel improbetur". Potest enim velle bonum quod non congruit ei velle; et potest velle bonum quod congruit, sed non refert ad finem rectum, et ideo non est bona voluntas.

Caput 2 (208).

1. Quod bona Del voluntas per malas hominum voluntates Impie tur, ut in passione Chrlstl contigit, ubi quiddam factum est quod Deus

8 Rubrica om. MNRW. 14-15 tamquamj exemplum ponit rubr. (autFwnf.) add. mg. BCLOPX. 17 velut] Item exemplum ponit In opposito rubr. (authent.) add. mg. BCLOPX.

1 Caput 101 (PL 40, 279).

Caput 2: Vide Surnmam sent., 1, 13 (PL 171, 1092 C-D; 176, 66 B-C), unde aliqua; et Hu gonem, De sacram., 1, 4, (PL 176, 240 D).

bona et Iudael mala voluntate voluerunt; voluerunt tamen et aliquid quod Deus non voluit. IIlud quoque non est praetermittendum, quod aliquando Dei voluntas bona per malam hominis voluntatem impletur, ut in crucifi xione Christi factum est: quem Deus bona voluntate mori voluit, Iudaei vero impia voluntate eum crucifixerunt. Et volebant Iudaei mala vo luntate quiddam quod Deus bona voluntate volebat, scilicet ut Christus pateretur, moreretur; sed volebant et aliquid aliud, quod Deus non vo lebat, scilicet occidere Christum, quod fuit mala actio et peccatum. Actum quippe Iudaeorum non voluit Deus, passionem vero Christi voluit; sicut in Psalmo Chnistus ad Patrem ait 1: Tu cognovisti sessionem meam, "id est voluisti et approbasti * passionem meam: tibi enim placuit. Voluit itaque tota Trinitas ut Christus pateretur, nec tamen voluit ut Iudaei occiderent; quia voluit poenam Christi, sed non voluit culpam Iudaeorum; nec tamen noluit: si enim noluisset, nec fuisset.

2. Oppositio *. Sed ad hoc opponitur sic: Si voluit Deus ut Christus pateretur, voluit utique ut pateretur a Iudaeis, vel non. Si voluit ut non pateretur a Iudaeis, cum passus sit, factum est itaque quod voluit Deus non fieri. Si ergo voluit eum pati a Iudaeis, ergo voluit eum occidi a Iudaeis; voluit itaque ut Iudaei occiderent eum.

3. Responsio *. Ad quod respondentes, dicimus simpiiciter concedendum esse quod Deus voluit Christum pati, mori, quia eius passio bonum fuit et causa nostrae salutis. Cum autem dicitur: ‘Volebat eum pati vel occidi a Iudaeis’, hic distinguendum est. Si enim intelligitur sic: Volebat eum sustinere passionem sive crucifixionem a Iudaeis illatam, verus est sensus. Si vero intelligitur sic: Volebat ut Iudaei occiderent eum, falsum est; non enim volebat Deus actionem Iudaeorum, quae mala erat, sed volebat passionem bonam, et haec voluntas per malas Iudaeo rum voluntates impleta est. — Unde Augustinus in Enchiridion 2: "Deus quasdam voluntates suas, utique bonas, implet per malorum hominum voluntates malas, sicut per malivolos Iudaeos bona voluntate Patris Christus pro nobis occisus est; quod tantum bonumT fuit, ut apo stolus Petrus, quando id fieni nolebat, satanas ab ipso qui occisus est diceretur 3". Ecce manifeste habes magnum bonum fuisse quod Christus occisus est; et hoc bonum quia Petrus nolebat, ideo redargutus est.

16 utique] Itaque COP. 17 itaquej ita C, utique LX. 18 ergol] autem LNRTVW.

1 Ps. 138, 2; et August., in h. L (PL 37, 1786; CCL 40, 1992); apud Lombardum, Glossa

in h. 1. (PL 191, 1212 A). 2 Caput 101 (PL 40, 279). 3 Resp. Matth. 16, 23.

Caput 3 (209).

Utrum placuerit vins bonis quod Chnlstus pateretur et moreretur: placuit quidem intultu nostrae Ilberationis, sed non ipsius cruclatus. Ex quo solvitur quaestio qua quaeri solet utrum vins sanctis placere debuerit quod Christus pateretur vel occideretur. Debuit enim eis placere intuitu nostrae redemptionis, sed non intuitu eius cruciatus. Voluerunt ergo ac vehementer cupierunt Christum mori propter liberationem hominis et impletionem divinae voluntatis, sed non voluerunt delectatione ipsius afflictionis. De eodem ergo Iaetabantur et tristabantur, sed ob aliud gaudebant, et propter aliud dolebant. Voiebant igitur Christum mori pro hominis redemptione, et tamen de morte ipsius diversis de causis corda eorum varie movebantur.

Caput 4 (210).

1. Quomodo sentiendum sit de passionibus sanctorum, an veile, an is noue debeas. Si vero quaeritur utrum eodem modo sentiendum sit de pas sionibus et martyriis sanctorum, dicimus aliquam esse differentiam inter passionem capitis ac membrorum. Christi namque passio causa est nostrae salutis, quod non est passio alicuius sancti. Nullius enim passione re dempti sumus nisi Christi. Profuerunt quidem non modo eis qui passi sunt, verum etiam aliis fidelibus ipsorum passiones; verumtamen nostra redemptio non sunt: hoc enim illius sola passio potuit, qui Deus est et homo. Illius ergo passionem credentium piae mentes voluerunt et optaverunt fieri sicut futuram credebant.

2. Quod passiones sanctorum possumus velle et noue, et utrumque bona voluntate *. Passiones vero sanctorum possumus velle et noue, et utrumque bona voluntate, si rectos nobis proponamus fines. Cui enim placuit Pauli passio eo fine, quia praemium eius per hoc auctum et para tum cernebat, bonam videtur habuisse voluntatem; quae voluntati eius congruebat, qua cupiebat dissolvi et esse cum Cliristo 1. Qui autem voluit eum deciinare passionem et effugere manus iniquorum compassione pie tatis, et ille bonam habuit voluntatem. — Unde Augustinus in

7 liberationem] mortis add. MOPX. debeas] debeamus LNTW, debeant X, corr. in debeamus V. 17 ac] et LTV. 24-25 Rubrica om. MNRW.

1 Phil. 1, 23.

Enchiridion 1: "Bonae apparebant voluntates piorum fidelium, qui noie bant apostolum Paulum lerusalem pergere, ne ibi pateretur mala quae Agabus propheta praedixerat 2; et tamen hoc ilium Deus pati voiebat pro annuntianda fide Christi, exercens martyrem Christi. Neque bonam voluntatem suam ipse implevit per christianorum voluntates bonas, sed 5 per Iudaeorum malas; et ad eum potius pertinebant qui nolebant quod volebat, quam illi per quos voientes factum est quod voiebat, quia id ipsum mala voluntate fecerunt, quod Deus bona voluntate Voluit".

3. ita et in passione Christi factum est. Quod enim Deus voluit, hoc idem Ludas, Iudaeus et diabolus; sed illi mala voluntate, Deus vero bona voluntate, scilicet ut Christus moreretur. Verumtamen iii actum voluerunt, quem Deus non voluit.

Hic FINITUR PRIMUS LIBER DE MYSTERIO TRJNITATIS.

5 ipse trp. p. Neque (4) LNR. 13 Hic... Trinitatis om. NV. Il Hic finitur] explicit LW, finit X. II Primus Liber trp. TWX.

1 Caput 101 (PL 40, 279). 2 Resp. Act. 21, 10-14.

INCIPIT LIBER SECUNDUS: De rerum creatione et formatione corporallum et spirituallum et allis pitiribus els pertinentibus

Quae ad mysterium divinae unitatis atque trinitatis, licet ex parte 1, cognoscendum pertinere noscuntur, quantum valuimus, diligenter exsecuti sumus. Nunc ad considerationem creaturarum transeamus.

DISTINCTIO 1

Caput 1.

1. Unum esse rerum principium ostendit, non plura, ut quidam puta verunt. — Beda 2 *. Creationem rerum insinuans Scriptura, Deum esse creatorem initiumque temporis atque omnium, visibilium vel invisibilium creaturarum, in primordio sui ostendit dicens: In principio creavit Deus

1 Incipit Lib. Sec. om.". Liber om. BCLMPX. 2-3 De... pertinentibus om. N, trp. anfe elenchum capp.". 4 Quae] incipit prologus libri secundi praem.". 4-6 Quae... transeamus trp. ad finem primi libri BCNX. 6 transeamus] explicit prologus add.". Beda BOT, om. alii.

1 Resp. 1 Cor. 13, 9: Ex parte enim cognoscimus. 2 Libri quatuor in principium Genesis, 1, 1 (PL 91, 13 A; CCL 1 18A, 3); cf. Ambrosius, Hexameron, 1, cc. 1-2 (PL 14 [123ss; CSEL 32, 3-7). 3 Gen. 1, 1.

Dist. 1. Quod in Dist. 1-24 necnon et in Dist. 29 Magister dependeat a Glossa ordinaria in Gen. 1-3, et non viceversa, alibi ostendetur. Hic sufficiat, ut nobis videtur, rubricas eius inspicere, ubi Beda, Strabus, Alcuinus, modo satis obscuro citantur, nominatim utpote sed sine titulo opens. Insuper, quod nunquam prae oculis habuerit De Genesi ad litteram beati Augustini, sed semper idem cognoverit mediante aut eadem Glossa in Genesim aut quandoque opere Fioni Lugdunensis in Epistolas s. Pauli, evidentissimum est. IlIud enim opus Augustini simpliciter vocatur Super Genesim, sine altera designatione sive tituli sive numeri librorum. Semel etiam vel ex defectu rubricae in Glossa ordinaria in Gen. 1, 26, vel ex mata elusdem interpretatione, verba Bedae Augustino erronee attribuuntur (cf. Dist. 19, e. 6, on. 1-2). — Ad Glossam ordin. in Gen. citandum, praeter textum in Biblia sacra cum glossis, interlineari et ordinaria, etc. 1, Venetiis 1588 [ apud Lyranum], adhibetur etiam codex Vatic. Iat. 53, if. 1v-31v, saec. XII (cf. Codices Valicani Latini 1, 63s) [ vi.

Caput 1, num. 1: Partim (Beda) ex Glossa ordin. in Gen. 1, 1 (apud Lyranum, 1, 23c; v 2d); partim (s His... opinantium s) ex elus Prothematibus seu ex verbis Strabi (apud Lyr., 1,

caelum et terram. His etenim verbis Moyses, Spiritu Dei afflatus, in uno principio a Deo Creatore mundum factum refert, elidens errorem quorundam plura sine principio fuisse principia opinantium.

2. Strabus: Plato tria dixit principia *. Plato 1 namque tria initia existimavit, Deum scilicet, et exemplar, et materiam; et ipsa increata, sine principio, et Deum quasi artificem, non creatorem.

Caput 2.

Ex qua ratione proprie dicitur creator, et quid sit creare, quid facere. Creator enim est, qui de nihilo aliqua facit, et creare proprie est de nihilo aliquid facere; facere vero, non modo de nihilo aliquid operari, sed etiam de materia. Unde et homo vel angelus dicitur aliqua facere, sed non creare; vocaturque factor sive artifex, sed non creator. Hoc enim nomen soli Deo proprie congruit 2, qui et de nihilo quaedam, et de aliquo aliqua facit. Ipse est ergo creator et opifex et factor. Sed creationis nomen sibi proprie retinuit, alia vero etiam creaturis communicavit. In Scriptura 3 tamen saepe creator accipitur tanquam factor et creare sicut facere, sine distinctione significationis.

Caput 3.

1. Quod haec verba, scilicet facere et agere et huiusmodi, non dicun tur de Deo secundum eam rationem qua dicuntur de creaturis. Verumtamen sciendum est haec verba, scilicet facere, creare, agere et huiusmodi

4 Rubrica om. MRVW. 5 existImavlt estimavit BCLTVWX. om. MRVW. 11 velJ et LNT.

1 In Timaeo 48s, et in Chalcidii commento, n. cccvii: Sunt igitur initia deus et silva et exemplum (ed. 1. Wrobel, Leipzig 1876, 60, 336). 2 Cf. August., De Trinit., III, c. 9, nn. 16-18 (PL 42, 877ss; CCL 50, 143ss). 3 Ex. gr. Gen. 1, 26: Faciamus hominem...; 1, 27: Masculum et leminam creavit eos; 2, 7: Formavit igitur... hominem de 11mo terrae; EccIl. 17, 1: Deus creavit de ferra hominem, et secundum imaglnem suam jecif ilium; quasi eadem verba In Sap. 2, 23. Cf. August., Contra advers. Legis et Prophef., 1, c. 23, nn. 48-49 (PL 42, 632ss).

22a; v lc-d) et cuiusdam ignoti (21d; desunt in V); de quo cf. J. de Blic, L’oeuvre exégélique de Waiafrid Strabon et la Glossa ordinaria, in Rech. de TIiéol. anc. et méd. 16 (1949) l8ss. — Num. 2: Ex eisdem Prothematibus (22a; v lc-d).

Caput 2. Cf. Hugo de S. Victore, De sacram., 1, p. 1, e. 1 (PL 176, 187 A-B); qui tamen

non est fons Magistri. — Vide E. Bertola, La dottrina delta creazione neZ Liber Sententiarum

di Pler Lombardo, in Pier Lombardo 1, n. 1 (Novariae 1957) 27-44.

Caput 3, nutn. 1-3. Magna ex parte sumuntur ex P. AbaeIardo, i Scholarium., III, c. 6 (PL 178, 1104 D-1105 B). — Num. 4: Ex Prof hemat. Glossae ordin. In Oefl. (22a; v

alia, de Deo non posse dici secundum eam rationem qua dicuntur de creaturis. Quippe cum dicimus eum aliquid facere, non aliquem in ope rando motum illi intelligimus messe, vel aliquam in laborando passionem, sicut nobis solet accidere, sed eius sempiternae voluntatis novum aliquem significamus effectum, id est aeterna eius voluntate aliquid noviter ex sistere.

2. Ex quo sensu dicitur Deus allquid lacere *. Cum ergo dicitur aliquid facere, tale est ac si dicatur iuxta eius voluntatem vel per eius volun tatem aliquid noviter contingere vel esse: ut in ipso nihil novi contingat, sed novum aliquid sicut in eius aeterna voluntate fuerat fiat, sine aliqua sui motione vel mutatione. Nos vero operando mutari dicimur, quia movemur: non enim sine motu aliquid facimus. — Deus ergo facere vel agere aliquid dicitur, quia causa est rerum noviter exsistentium, dum eius voluntate res novae esse incipiunt quae ante non erant, absque ipsius agitatione: ut actus proprie dici non queat, cum videlicet actus omnis in motu consistat, in Deo autem motus nullus est.

3. Per simile ostendit *. Sicut ergo ex cabre sous aliqua fieri con tingit, nulla tamen in ipso vel in eius cabre facta motione vel mutatione, ita ex Dei voluntate nova habent esse sine mutatione auctoris, qui est unum et solum principium omnium.

4. Arlstotiles tria. — Strabus *. Aristotiles 1 vero duo principia dixit, scilicet materiam et speciem, et tertium ‘operatorium’ dictum; mundum quoque semper esse et fuisse.

5. Quod catholicum est docet. — Beda *. Horum ergo et similium errorem Spiritus Sanctus evacuans, veritatisque disciplinam tradens, "Deum 3 in principio temporum mundum creasse et ante tempora aeter naliter exstitisse significat: ipsius aeternitatem et omnipotentiam com mendans, cui voluisse facere est", quia, ut praediximus 4, ex eius vo luntate et bonitate res novae exsistunt. — Augustinus in Enchiridion 1’

7 Rubrica om. MRW. 10 voluntate fuerat trp. LRT. 17 Rubrica om. MRW.

21 Rubrica om. MNRW. 24 cathoilcum] caro factum BCX. Beda om. MRVW.

1 De gener. et corrupt., II, tt. 51-52 (ed. 1. Bekker, 1, Berolini 1831, 335a 28-31, 335b 7-8; ed. luntina, V, Venetiis 1550, 173v). 2 Arlstotelis scil. et Platonis, de quo supra, c. 1, n. 2. 3 Beda, In Gen., 1, 1 (PL 91, 13 A; CCL 118A, 3). 4 In lib. 1, dist. 45, c. 4 (p. 308s), et hic supra, n. 2.

Id). — Num. 5: Verba Bedae sumuntur ex Glossa ordin. in Gen. 1, 1 (apud Lyranum, 1, 23c; v 2d). Cetera autem, praeter verba Augustini, partim excipiuntur ex Summa sent., tr. II, C. 1 (PL 171, 1106 D; 176,79 C), partim ex Hugone, De sacram., 1, 2,4 (PL 176, 208 A).

Credamus igitur "rerum 1 creatarum, caelestium vel terrestrium, visibi bilium vel invisibilium, causam non esse nisi bonitatem Creatoris, qui est Deus unus et verus". Cuius tanta est bonitas, ut summe bonus beati tudinis suae, qua aeternaliter beatus est, alios veut esse participes: quam vidit et communicari posse et minui omnino non posse. Illud igitur bonum, quod ipse erat et quo beatus erat, sola bonitate, non necessitate, alii communicari voluit, quia summe boni erat prodesse velle, et omni potentissimi noceri non posse.

Caput 4.

1. Quare rationalis creatura facta sit. Et quia non valet eius beatitudinis particeps exsistere aliquis nisi per intelligentiam, quae quanto magis intelligitur, tanto plenius habetur, fecit Deus rationalem creaturam, quae summum bonum intelligeret, et intelligendo amaret, et amando possideret, et possidendo frueretur.

2. Quomodo distincta sit rationalis creatura. Eamque hoc modo distinxit, ut pars in sui puritate permaneret nec corpori uniretur, scilicet angeli; pars corpori iungeretur, scilicet animae. Distincta est itaque rationalis creatura in incorpoream et corpoream; et incorporea quidem angelus, corporea vero homo vocatur, ex anima rationali et carne sub sistens. Conditio ergo rationalis creaturae primam causam habuit Dei bonitatem.

3. Quare creatus sit homo vel angelus. Ideoque si quaeritur quare creatus sit homo vel angelus, brevi sermone responderi potest: propter bonitatem eius. Unde Augustinus in libro De doctrina christiana 2: "Quia bonus est Deus, sumus; et in quantum sumus, boni sumus".

4. Ad quid creata sit rationails creatura. Et si quaeritur ad quid creata sit rationalis creatura, respondetur: ad laudandum Deum, ad serviendum ei, ad fruendum eo. In quibus proficit ipsa, non Deus. Deus enim, per 5 vidit] videt BcX, videri OP, quod corr. P. 7 ahi] allis CRTV. 8 nocerl CMOPT, nocere aO frp. p. posse OP. 13 etz] ac MNRVW. 15 Rubrica om. MRW. 24 bonitatem elus trp. OPR. II elus] del LT.

1 Caput 9 (PL 40, 236; CCL 46, 53). 2 Lib. 1, C. 32, n. 35 (PL 34, 32; CSEL 80, 27; CCL 32,26). Vide etiani supra, Lib. 1, dist. 1, C. 3, n. 6 (p. 59, 15ss).

Caput 4, num. 1-2: Fons est eadem Summa sent., II, 1 (PL 171, 1106 D-1107 A; 176, 79 C-80 C), ut iam monstravit H. Weisweiler, La Summa Sent entiarum * source de Pierre Lombard, in Rech. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 144s.

Num. 4-5: Suggeruntur ab Hugone, De sacram., 1, 2, 1 (PL 176, 205 C).

fectus et summa bonitate plenus, nec augeri potest, nec minui. Quod ergo rationalis creatura facta est a Deo, referendum est ad Creatoris bonitatem et ad creaturae utilitatem.

5. Brevissima responsio cum quaeritur quare vel ad quid facta sit rationalis creatura. Cum ergo quaeritur quare vel ad quid facta sit ra tionalis creatura, brevissime responderi potest: propter Dei bonitatem et suam utilitatem. Utile nempe ipsi est servire Deo et frui eo. Factus ergo angelus sive homo propter Deum dicitur esse: non quia creator, Deus et summe beatus, alterutrius indiguerit officio, qui bonorum nostrorum non eget 1; sed ut serviret ei ac frueretur eo, cui servire regnare est 2 In hoc enim proficit serviens, non ille cui servitur.

6. Sicut tactus est homo ut Deo serviret, sic mundus ut serviret homini. Et sicut factus est homo propter Deum, id est ut ei serviret, ita mundus factus est propter hominem, scilicet ut ei serviret. Positus est ergo homo in medio, ut et ei serviretur et ipse serviret; ut acciperet utrin que et reflueret totum ad bonum hominis: et quod accepit obsequium, et quod impendit. Ita enim voluit Deus sibi ab homme serviri, ut ea ser vitute non Deus, sed homo serviens iuvaretur; et voluit ut mundus serviret homini, et exinde similiter iuvaretur homo.

7. Quomodo omnia nostra sunt. Totum igitur bonum hominis erat, et quod factum est propter ipsum, et propter quod factus est ipse. — Augusthius *. Omnia enim, ut ait Apostolus 3, nostra sunt, scilicet su periora et aequalia et inferiora. Superiora quidam nostra sunt ad per fruendum, ut Deus Trinitas; aequalia ad convivendum, scilicet angeli, qui, etsi modo nobis sint superiores, in futuro erunt aequales; qui et modo nostri sunt, quia ad usum nobis sunt, sicut res dominorum dicuntur esse famulorum, non dominio, sed quia sunt ad usum eorum. Ipsique angeli in quibusdam Scripturae Iocis nobis servire dicuntur, dum propter nos in ministerium mittuntur.

7 Ipsi ipsius P, illi N, om. M. II Ipsi est trp. CLRT. Factus] est add. MOT, sed exp. MO. 8 dicitur esse om.". 12 Deo serviret trp. BCX. II ut2 om. OP.

22 scllicet] et add. LRW.

1 Resp. Ps. 15, 2: Bonorum meorum non eges. 2 Gregorius in Collecta (ut notat

marg. cod. T), scil. pro pace (PL 78, 206 A). 3 1 Cor. 3, 22: Omnia enim vestra

sont; item Rom. 8, 32: O,nnta nobis donavit. Hebr. 1, 14: In ministerium missi propter eos qui haereditatem copient salutis. Cf. etiam Ps. 90, 11-12.

Num. 6: Omnia verbotenus ex Hugone, ibid. (PL 176, 205 C-206 A); unde etiam prima verba num. 7. — Num. 7: Fons est Glossa Lombardi in Rom. 8, 32: Cum illo tradidit omnia

(PL 191, 1451 C-D; z 28d), obi rubrica nos dirigit ad August., ex (in) libro Quaestionum evan

Caput 5.

Quomodo dicitur aliquando In Scriptura homo factus propter repara tionem angelici casus. De homme quoque in Scriptura 1 interdum reperitur quod factus sit propter reparationem angelicae ruinae. Quod non ita est intelligendum, quasi non fuisset homo factus si non peccasset angelus; sed quia inter alias causas praecipuas, haec etiam nonnulla exstitit. — Nostra igitur sunt superiora et aequalia; nostra etiam sunt inferiora, quia ad serviendum nobis facta.

Caput 6.

1. Quare anima sit unita corpori. Solet etiam quaeri, cum maioris dignitatis esse videretur anima si absque corpore permansisset, cur unita sit corpori.

2. Prima causa *. Ad quod primo dici potest: quia Deus voluit, et voluntatis eius causa quaerenda non est

3. Secunda * Secundo autem dici potest quod ideo Deus voluit eam corpori uniri, ut in humana conditione ostenderet novum exemplum beatae unionis quae est inter Deum et spiritum, in qua diligitur ex toto corde et videtur lacie ad faciem 3. Putaret enim creatura se non posse

6 causasj scilicet ut add. BC, Ita sit homo institutus scilicet ut add. 01’, sed del. 0, ut add. T (interl.) X. Quare... corporij quare ita sit homo institutus (constitutus L) ut unita sit (trp. p. corpori NW) anima corpori (ex elencho capp.) LNWX. 13 Prima causa

om. MRWX. Secunda om. MRVWX, causa add.".

1 CoI. 1, 12: Qui dignos nos fedil in partem sortis sandorum; Deut. 32, 8: Statuit fines

gentium secundum numerum angelorum Dei, iuxta versionem antiquiorem (CSEL 12, 665, lin. lis). Cf. August., Enchiridion, c. 29 (PL 40, 246; CCL 46, 65); De civil. Del, XXII, C. 1, n. 2 (PL 41, 752; CSEL 40-1,583; CCL 48,807); Oregorius, In Evang., hom. 34, n. il (PL 76, 1252 B-1253 C). 2 Cf. supra, Lib. f, dist. 45, c. 4, n. 2 (P. 308). 3 Matth. 22, 37; et 1 Cor. 13, 12.

gelli, II, q. 33 (PL 35, 1348); sed textus potius exhibetur ut exstat in Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, VI, 20a). — Unde patet quod compilatio De diligendo Deo (Alcheri CIa raevallensis?), ubi In Caput 2-3 (PL 40, 849s) excerpta sunt Caput 3, num. 5, et totum Caput 4, rivulus est et non fons.

Caput 5. Cf. Hugo, De sacrain., 1,5,30 (PL 176, 260 D); et Summa sent., 11, 5 (PL 171, 1114 Ç-D; 176, 87 B). Ex utroque quaedam sumuntur; quaedam in fine potius ex eadem

Glossa ac supra in Caput 4, num. 7.

Caput 6, num. 1 et 3 fundantur in Summa sent., II, 1 (PL 171, 1107 A-B; 176, 79 D-80 C). — Num. 4, quibusdam omissis, verbotenus derivatur ex Hug., De sacram., 1, 6, 1 (PL 176, 263 C-264 C).

uniri Creatori suo tanta propinquitate ut eum tota mente diligeret et cognosceret, nisi videret spiritum, qui est excellentissima creatura, tam infimae, id est carni, quae de terra est, in tanta dilectione uniri ut non valeat arctari ad hoc ut veut eam relinquere, sicut Apostolus ostendit dicens 1: Nolumus corpore exspoliari, sed supervestiri: per quod ostenditur spiritum creatum Spiritui increato ineffabili amore uniri.

4. Pro exemplo igitur futurae societatis quae inter Deum et spiritum rationalem in glorificatione eiusdem perficienda erat, animam corporeis indumentis et terrenis mansionibus copulavit, luteamque materiam fecit ad vitae sensum vegetare: ut sciret homo quia, si potuit Deus tam disparem naturam corporis et animae in foederationem unam et in amicitiam tantam coniungere, nequaquam ei impossibile futurum rationalis creaturae humilitatem, licet longe inferiorem, ad suae gloriae participationem sublimare. — Quia ergo pro exemplo rationalis spiritus in parte usque ad consortium terreni corporis humiliatus est, ne forte in hoc nimis depressus videretur, addidit Dei providentia ut postmodum cum eodem corpore glorificato ad consortium illorum qui in sua per stiterant puritate sublimaretur: ut quod minus ex dispensatione Creatoris sui acceperat conditus, postmodum per gratiam eiusdem acciperet glori ficatus. Sic ergo conditor Deus, rationales spiritus varia sorte pro arbi trio voluntatis suae disponens, illis quos in sua puritate reliquerat sur sum in caelo mansionem, jus vero quos corporibus terrenis sociaverat deorsum in terra habitationem constituit; utrisque regulam proponens obedientiae, quatenus et illi ab eo ubi erant non caderent, et isti ab eo ubi erant, ad id ubi non erant ascenderent. Fecit itaque Deus ho minem ex duplici substantia, corpus de terra fingens, animam vero de nihilo faciens.

5. Tertia *. Ideo etiam unitae sunt animae corporibus, ut in eis Deo famulantes, maiorem mereantur coronam.

6. Post sacramentum Trlnitatis de creatura tripartita agendum est, et prius de digniori, Id est angelica. Ex praemissis apparet rationalem crea turam in angelicam et humanam fuisse distinctam, quaruni altera tota

14 pro] hoc add. 0E’. 19-20 glorlficatus] glorificandus X (1-f ugo), vel glorificandus

add. RV (mg.). 21 voluntatis suae trp. NOP. 28 Tertia LMT, om. aSti, causa add. T, Num. 5. Haec ratio est Summae sent., Il, 1 (PL 171, 1107 B; 176, 80 C); ubi et num. 6 suggeri videtur.

est spiritualis, id est angelica; altera, ex parte spiritualis, ex parte cor poralis, id est humana. — Cum itaque de his tractandum sit, scilicet de spirituali et corporali creatura, de rationali et de non rationali, primo de rationali et spirituali, id est de angelis, agendum videtur, ut a con tuitu Creatoris ad cognitionem creaturae dignioris ratio nostra intendat; deinde ad considerationem corporeae, tam illius quae est rationalis quam illius quae non est rationalis, descendat, ut Trinitatis increatae sacra mentum tripartitae creaturae eique concretorum atque contingentium sequatur documentum.

DISTINCTIO II

Caput 1 (7).

1. Quae consideranda sunt de angeils. De angelica itaque natura haec primo consideranda sunt: quando creata fuerit, et ubi, et qualis facta dum primo conderetur; deinde qualis effecta aversione quorundam et conversione quorundam; de excellentia quoque et ordinibus et donorum differentia, et de officiis ac nominibus aliisque pluribus aliqua dicenda sunt.

2. Quando facti sunt angeli prius dicit, In quo vldentur sibI obviare auctoritates. Quaedani auctoritates innuere videntur quod ante omnem creaturam creati surit angeli. Unde illud 1: Primo omnium creata est sa pientia, quod intelligitur de angelica natura, quae in Scriptura saepe vita, sapientia et lux dicitur 2. Nam sapientia illa quae Deus est, creata non est: Filius enim sapientia Patris est genita, non facta nec creata; et tota Trinitas una sapientia est, quae nec facta nec Creata est, nec genita vel procedens 3. De angelica igitur vita illud accipiendum est, de qua

3 rationa1I2 rationabtil COPW, quod corr. P. 14 conderetur] constderetur LM, quod corr. L. 17 Quando] Quare BCMNOP. 19 sunt] sint BCVW, corr. in sIM". quod] que COP, quod corr. P. 23 nec non LNW.

1 EccIl. 1, 4. 2 Secundum Augustinum, Con jessiones, XII, c. 15, n. (PL 32, 833; CSEL 33, 322s); DeGenesi ad lUt., X, c. 9, n. 17 (PL 34, 252s; CSEL 28-1, 13); et Isidorum, Sententiae, 1, c. 10, n. 3 (PL 83, 554 B). 3 Cf. supra, Lib. 1, dist. 32, cc. 2-6 (pp. 234-239).

Caput 1. Cf. E. Bertota, II problema delle creature angeUclie in Pier Lombardo, in Pier Lombardo 1, n. 2 (1957) 33-54. — Nuni. 1 praeter paucissima verba sumitur ex Hugone, De sacram., 1,5, 1 (PL 176,245 D-246 D); sed ubi * invenitur in Summa sent., II, 1 (PL 171, 1107 B; 176, 80 D). — Num. 2 conflcitur ex Summa sent., 11, 1 (PL 171, 1107 B-C; 176,80 D-81 A), et Hug., De sacram., 1, 5, 2 (PL 176, 247 A-B).

dicit Scriptura quando facta est, scilicet primo omnium 1. — Sed rursus alia Scriptura dicit 2: In principio creavit Deus caelum et terram; et in Propheta 3: Initio tu, Domine, terram lundasti, et opera manuum tuarum sunt caeli. — Et videtur quaedam Contrarietas oriri ex assertionibus istis. Nam si primo omnium creata. est sapientia, omnia post ipsam facta videntur; et ita post ipsam facta videntur caelum et terra, et ipsa facta ante Caelum et terram. Iterum, si in principio crèavit Deus caelum et terram, nihil factum est ante caelum et terram, nec ipsa sapientia facta est ante Caelum et terram. Cum igitur haec contraria videantur, nec in divina Scriptura fas sit sentire aliquid esse contrarietatis, requiramus intelligentiam veritatis.

3. Quid sit tenendum docet, praemissas auctorltates determinans. Videtur itaque hoc esse tenendum, quod simul creata est spiritualis creatura, id est angelica, et corporalis, secundum quod potest accipi illud Salomonis: Qui vivit in aeternum creavit omnia simul, id est spin tualem et corporalem naturam. Et ita non prius tempore creati sunt angeli quam illa corporalis materia quatuor elenientorum. Et tamen primo omnium creata est sapientia, quia etsi non tempore, praecedit tamen dignitate. 4. Quod simul creata fuerit corporails et spiritualis creatura firmat auctoritate. Quod autem simul creata fuerit spiritualis corporalisque creatura, Augustinus, Super Genesim 5, aperte ostendit, dicens per caelum et terram spiritualem corporalemque creaturam intelligi; et haec creata in principio, scilicet temporis; vel in principio, quia primo facta sunt.

12 determinans] deterniinando P, cleterminandas BCMO. ritatibus BCX.

21 auctorltate) aucto

1 Cf. Glossa ordin. in Gen. 1, 3 (apud Lyranum, 1, 24a; v 3b); ex August., De Genesi

ad 1ff!., 1, e. 17, n. 32 (PL 34, 258; CSEL 28-1, 24). 2 Gen. 1, 1. 3 Ps. 101, 26.

4 Eccli. 18, 1. De Genesi ad Illi., 1, e. 1, nn. 2-3, et c. 3, n. 7 (PL 34, 247, 249; CSEL 28-1, 4s, 7). Cf. etiam De civil. Dcl, XI, e. 33 (PL 41, 347; CSEL 40-1, 564; CCL 48, 354); Confessiones, XII, e. 13 (PL 32, 831s; CSEL 33, 320).

Num. 3 sumitur de Summa sent., II, 1 (PL 171, 1107 C; 176, 81 A); vide etiam Hug., De sacram., 1, 1, 2 et 5 (PL 176, 188 A, 189 D). — Num. 4. Auctoritas Augustini legitur in

Prof hemoiibus Glossae ordin. (apud Lyranum 1, 22d; v le).

Caput 2 (8).

Quod nihil factum est ante caelum et terram, nec etiam tempus: cum tempore enim creata sunt, sed non ex tempore. Ante ea enim nihil factum est. Nec etiam tempus factum est ante spiritualem, scilicet ange licam naturam, et ante corporalem, scilicet materiam illam quatuor elementorum confusam. Illa enim cum tempore creata sunt, non ex tempore, vel in tempore; sicut nec tempus in tempore creatum est, quia non fuit tempus prius quam esset caelum et terra. — Unde Augustinus in libro De Trinitate 1 dicit quod Deus fuit dominus antequam esset tempus, et non in tempore coepit esse dominus, quia dominus fuit temporis quando esse coepit tempus; nec utique tempus coepit esse in tempore, quia non erat tempus antequam inciperet tempus.

Caput 3 (9).

1. Quod simul cum tempore et cum mundo coepit corporalis et spi ritualis creatura. Simul ergo cum tempore facta est corporalis et spintualis creatura, et simul cum mundo; nec fuit antea angelica creatura quam mundus, quia, ut ait August j n u 2, "nulla creatur est ante saecula, sed a saeculis ", cum quibus coepit.

2. Hieronymus contradicere videtur, quasi angeli fuerint ante tempus. Hieronymus tamen, Super Epistolam ad Titum 3, aliud videtur sentire, dicens: "Sex millia necdum nostri temporis implentur annorum, et quantas prius aeternitates, quanta tempora, quantas saeculorum ori gines fuisse arbitrandum est, in quibus Angeli, Throni, Dominationes

3 Ante ea] Ante eani M, Antea X, corr. in Aritea N. 6 non] nec CMTVW. 7 vel] nec MTVZW. Il esse coepit trp. cNRw. j tempusi cm. LMPTX. 19 Rubrica om. BCRVWX.

1 Lib. V, c. 16, n. 17 (PL 42, 922; CCL 50, 225). Cf. etiam Sermo 5, c. 5 (PL 38, 25; CCL 41, 5); Confessiones, XII, c. 12 (PL 32,831; CSEL 33, 319s); et hic supra, lib. 1, dist. 30, C. 1, nn. 1-2 (pp. 220s). 2 De Genesi cd titi., V, C. 19 n. 38 (PL 34, 335; CSEL 28-1, 162). 3 In Tit. 1, 2: Ante tempora saecularia: Sed mille necdum nostri orbis implentur anni, et quantas... substiterunt" (PL 26 [ 560 A).

Caput 2. Cf. Summa sent., III, 1 (PL 171, 1116 C; 176,89 A); necnon et Hugo, De sa cram., 1, 1, 6 (PL 176, 192 B); utrobique questio innuitur. — Caput 3, num. 1. Cf. Glossa

Lombardi In Eph. 3, (PL 192, 190 C). — Num. 3 ex eodem fonte derivatur, praeter verba pro captu... asserendum est", quae sumuntur ex Hugone, De sacram., 1, 5, 4 (PL 176, 249 A). De hisce duobus numeris cf. etiam P. Abael., Sic et non, C. 46 (PL 178, 1412 D).

ceterique ordines servierunt Deo absque temporum vicibus atque men suris, et Deo iubente substiterunt ?" His verbis quidam 1 adhaerentes, dixerunt cum mundo coepisse tempus saeculare, sed ante mundum ex stitisse tempus aeternum sine mutabilitate, et in eo immutabiliter et intemporaliter adstruunt angelos, Deo iubente, substitisse eique servisse.

3. Nos autem quod prius dictum est, pro captu intelligentiae nostrae magis approbamus, salva tamen reverentia secretorum, in quibus nihil temere asserendum est; et illud Hieronymum dixisse non ita sentiendo, sed aliorum opinionem referendo, arbitramur.

Caput 4 (10).

1. Ubi angeli mox creati fuerint: In empyreo scilicet, quod statim factum, angelis fuerlt repletum. Iam ostensum est quando creata fuerit angelica natura; nunc attendendum est ubi facta fuerit.

2. Testimoniis quarundam auctoritatum evidenter nionstratur an gelos ante casum fuisse in caelo, et inde corruisse quosdam propter su perbiam, alios vero qui non peccaverunt illic perstitisse. Unde in Evangelio Dominus ait Videbam Satanam sicut fulgur de caelo cadentem. Nec appellatur hic caelum firmamentum, quod secunda die factum est 3, sed caelum spiendidum quod dicitur empyreum, id est igneum, a spiendore, non a cabre, quod statim factum, angelis est repletum, quod est supra firmamentum.

3. Et illud empyreum quidam expositorum sacrae Scripturae nomine caeli intelligi vobunt, ubi Scriptura dicit: In principio creavit Deus

4 eo] angelos add. BCLNOPRVX, quod exp. CO. 5 angelos om. sen frp. NRVX.

12 fuerltlj fuit RVWX. 17 de caelo cadentem trp. LNOPRW.

1 Quamvis (Magistro non obstante) his verbis Hieronymi Origeness non adhaeserit, se cundum Summam sent., II, 1 (PL 171, 1107 C-1108 A; 176, 81 A-B), quae fons est huius numeri, haec sententia est Origenis, Periarclzon, 11, c. 3, et III, C. 5 (P0 11, 188ss, 327ss); cf. etiam Gregorius Nazianzenus, Orallo 38, nn. 8-10; Oratio4l, nn. 4-6 (PG 36,319 A-322 C; 627 B-630 D); quam improbat August., De civit. Dei, Xl, c. 6 (PL 41, 321s; CSEL 40-1, 519s; CCL 48, 326); quam tamen inter Latinos probat Ioan. Cassianus, Conlationes, conl. 8, c. 7 (PL 49, 730 B-733 A; CSEL 13, 222s). 2 Luc. 10, 18. 3 Resp. Gen. 1, 8. 4 Gen. 1, 1.

Num. 1-2. Quaestio proponitur ut in Surnma sent., 11, 1 (PL 171, 1108 A-B; 176, 81 C), unde etiam verba: Unde In evangello... est repletum", praeter *. id est... a cabre s, de quo cf. num. 3 et Glossa Lomb. in Ps. 113B, l5ss (PL 191,1026 A), et In Il Cor. 12,2 (PL 192,80 A). — Num. 3 fundatur in Glossam ordin. in Oen. 1, 1 et 2, ut indicatur in altera serbe notarum.

caelum et terram. Strabus *. "Caelum, inquit S " r a b u 1, non visibile firmamentum hic appellat, sed empyreum, id est igneum vel inteflectuale, quod non ah ardore, sed a spiendore dicitur, quod statim factum, repletum est angelis. Unde Cum me laudarent astra mat utina" etc. — Beda *. De hoc quoque Beda ita ait: "Hoc superius caelum, quod 5 a volubilitate mundi secretum est, mox ut creatum est, sanctis angelis impletum est: quos in principio, cum caelo et terra, conditos testatur Dominus dicens: Ubi eras cum me laudarent astra matutina, et iubilarent omnes fui Dei? Astra matutina et filios Dei eosdem angelos vocat. Caelum enim in quo posita sunt luminaria", non in principio, sed secunda die factum est 5. — Ex his liquet quod in empyreo omnes angeli fuerunt ante quorundam ruinam, simulque creati sunt angeli cum caelo empyreo et cum informi materia omnium corporalium.

Caput 5 (11).

Quod simul creata est visibillum reium materia et invislbilium natura, et utraque informis secundum aliquid, et formata secundum aliquid.

Simul ergo visibilium rerum materia et invisibilium natura condita est, et utraque informis fuit secundum aliquid, et formata secundum aliquid. Sicut enim corporalium materia confusa et permixta, quae secundum graecum chaos dicta est, in illo exordio conditionis primariae et formam o confusionis habuit, et non habuit formam distinctionis et discretionis donec postea formaretur atque distinctas reciperet species, ita spiritualis et angelica natura in sua conditione secundum naturae habitum formata fuit, et tamen illam, quam postea per amorem et conversionem ad Crea torem suum acceptura erat, formam non habuit, sed erat informis sine

4 etc.] ubi eras BC, et lubliarent omnes filii del M. 18 et aIlquid om. BCP, mg. V. 20 graecum grecos CMNRV. 24-25 ad Creatorem suum] a creatore suo BcNOPV.

‘ Glossa ordin. in Gen. 1, 1 (apud Lyranum 1, 23c; v 2b); ex Ps-Retnigio Aitiss.

(Strabo?) in h. 1. (PL 131, 54s). Cf. J. de Bue, in Recli. de Théol. anc. et méd. 16 (1949) 12, 20. 2 lob 38, 7. 3 Glossa ordin. in Gen. 1, 2 (apud Lyr., 1, 23d; v 2d); contracta

ex Beda, In Gen. 1,2 (PL 91,13 D-14 A; CCL 1 18A, 4). 4 lob 38, 7. Resp. Gen. 1, 6-8.

Caput 5. Prima pars ex Hugone, De sacram., 1, 5, 5 (PL 176, 249 B); sed confusa... quae... chaos dicta este sumitur de Summa sent., 111, 1 (PL 171, 1116 C; 176,89 A), de quo textu v. infra Dist. 12, e. 1, n. 2. — Auctoritas Augustini Invenitur in Protizem. Glossae ordin. in Gen. (1, 22d; v le). — Caput 6: Ex Summa sent., li, 1 (PL 171, 1108 B; 176, 81 D).

illa. — Unde Augustinus 1, multipliciter exponens praemissa verba Genesis, per caelum dicit intelligi "informem naturam spiritualis vitae, sicut in se potest exsistere, non conversa ad Creatorem in quo formatur; per terram corporalem materiam sine omni qualitate quae apparet in materia formata".

Caput 6 (12).

Quomodo dicat Lucifer secundum Isaiam: Ascendam in caelum etc., cum esset in caelo. Hic quaeri solet, si in caelo empyreo fuerunt angeli quam statim facti sunt, quomodo, ut legitur in Isaia 2, dicit Lucifer: Ascendam in caelum et exaltabo solium meum, et ero similis Altissimo. — Solvit *. Sed ibi caeluni vocat Dei celsitudinem, cui parificari volebat; et est tale ascendam in caelum, id est ad aequalitatem Dei.

DISTINCTIO III

Caput 1 (13).

1. Quales facti fuerint angeli: quatuor els attributa sunt in ipso initio suae conditionis. Ecce ostensum est ubi angeli fuerintmox ut creati sunt; nunc consequens est investigare quales facti fuerint in ipso primordio suae conditionis.

2. Et quatuor quidem angelis videntur esse attributa in initio sub sistentiae suae, scilicet essentia simplex, id est indivisibilis et immate rialis; et discretio personalis; et per rationem naturaliter insitam intelli gentia, memoria et voluntas sive dilectio; liberum quoque arbitrium, id

2 Genesisj In principlo creavit deus celum et terram add. BCN. 4 apparet] appa reret COPRTV, quod corr. T 7 dicatj dicit MVX, dixit L. 9 quam statim] quod statini BCO, statim quando M, statim ex quo P. 11 Solvit] solutio L, om. RW. II caeluni vocat trp. MTVX. fuerint] fuerunt BCMX, sunt LR. 15-16 quatuor... conditionis om. LR. initio trp. p. conditionis BCX. 16 fuerint] fuerunt LMV.

1 De Genesi ad litt., 1, c. 1, n. 2 (PL 34, 247; CSEL 28-1, 4). 2 Isai. 14, 13-14.

Caput 1 conficitur ex Summa sent., II, 2 (PL 171, 1108 C-D; 176, 81 D), et praesertim ex Hug., De sacram., 1, 5, 7-8 (PL 176, 250 A-B); cum Hugone enim non tria (ut in Swnma cit.) sed quatuor attributa angelis assignantur. De hoc Caput vide H. Weisweiler, La Summa Sententiarum * source de P. Lombard, in Recli. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 146s. — Caput 2 compendium est Hugonis, De sacram., 1, 5, 8-11 (PL 176, 250 B-251 B).

est libera inclinandae voluntatis sive ad bonum sive ad malum facultas: poterant enim per liberum arbitrium, sine violentia et coactione, ad utrumiibet propria voluntate deflecti.

Caput 2 (14).

1. An omnes angeli fuerint aequales in tribus, sciilcet in essentia, In saplentia, In libertate arbitril. Hic considerandum est utrum in substantia spirituali et sapientia rationali et libertate arbitrii, quae omnibus inerant, omnes aequales fuerint: ut sit prima consideratio de substantia, secunda de forma, tertia de potestate. Persona quippe substantia est, sapientia forma, arbitrium potestas; et ad substantiam quidem pertinet naturae subtilitas, ad formam vero intelligentiae perspicacitas, et ad potestatem voluntatis rationalis habilitas.

2. Hic dicit quod dlflerentes fuerunt in illis. Illae igitur essentiae rationales, quae personae erant et spiritus erant, naturaque simplices ac vita immortales, differentem essentiae tenuitatem, et differentem sapientiae perspicacitatem, atque differentem arbitrii habilitatem recte habuisse intelliguntur.

3. Per simiiltudinem corporum ita esse ostendit *. Sicut in corporibus nonnulla differentia est secundum essentiam ac formam et pondus: quae dam enim aliis meliorem ac digniorem essentiam et formam habent, et alia allis leviora atque agiliora sunt. Ad hunc igitur modum credendum est illas spirituaies naturas convenientes suae puritati et excellentiae et in essentia et in forma et in facultate differentias accepisse in exordio suae conditionis, quibus alii superiores, alii inferiores Dei sapientia con stituerentur, aliis maiora, aliis minora dona praestantis: ut qui tunc per naturalia bona aliis excellebant, ipsi etiam post per munera gratiae eisdem praeessent. Qui enim natura magis subtiles et sapientia amplius perspicaces creati sunt, hi etiam maioribus gratiae muneribus praediti sunt, et dignitate excellentiores aliis constituti. Qui vero natura minus subtiles et sapientia minus perspicaces conditi sunt, minora gratiae dona habuerunt inferioresque constituti sunt, sapientia Dei aequo moderamine cuncta ordinantis.

4. Secundum quid consideranda est differentia facultatis arbitril *. In ipsa facultate arbitrii differentia animadvertenda est secundum diffe rentem naturae virtutem, et differentem cognitionis et intelligentiae vim.

3 deflecti] flecti BCLMOPX (ed. 1 i?). 6 substancia] Id est materla add. BC, sed exp. C, add. interl. 02, vel materia add. P. II subtllitas] sublimitas OP. 13 Rubrica om. RVW. 33RubrIca om. MVW.

5. Quod nec minor tenuitas naturae infirmitatem, nec minor cognitio sapientiae ignorantiam, nec Inlerior ilbertas necessitatem inducit *. Et sicut differens vigor et subtilitas naturae infirmitatem non adducit, mi norque cognitio sapientiae ignorantiam non ingerit, sic libertas inferior nuflam arbitrio necessitatis voluntatem imponit.

Caput 3 (15).

Quae communia et aequalla habuerunt angeli. Et sicut in praedictis angeli differebant, ita et quaedam communia et aequalia habebant.

Quod spiritus erant, quod indissolubiles et immortales erant, commune omnibus et aequale erat. In subtilitate vero essentiae, et intelligentia sapientiae, et libertate voluntatis differentes erant. Has discretiones intelligibiles invisibilium naturarum ille solus comprehendere potuit et ponderare, qui cuncta fecit in pondere, numero et mensura 1.

Caput 4 (16).

1. An boni vel mali, lusti vel iniusti creati sint angeli, et an aliqua mora tuent inter creationem et lapsum. Illud quoque investigatione dignum videtur, quod et a pluribus quaeri solet, utrum boni vel mali, iusti vel iniusti creati sint angeli, et an aliqua mora fuerit inter creatio nem et lapsum, vel sine mora in ipso creationis exordio ceciderint. 2. Opinio quorundam dicentium angelos in malitia creatos et sine omni mora ruisse *. Putaverunt enim quidam angelos qui ceciderunt,

1-2 Rubrica om. MRW. 10 omnibus trp. p. aequale OP.

17 et om. BCNPX. II vel] an LMNRT. 18 sint] sunt MRVX.

runt LMNOPRVX (cd. 1g?). 21 Putaverunt] Putant LNRT.

1 Sap. 11, 21. 2 Hic male iungit Magister duas opiniones: illam scilicet eorum qui dicunt daemones in malitia creatos fuisse, et illam eorum qui censent eos mox creatos

sine mora ruisse. Primum refert ac refellit Augustinus, De Genesi ad titi., XI, cc. 27-30 (PL 34, Caput 3: Fere totum de Hug., De sacram., 1, 5, 12 (PL 176, 251 B-C). — Caput 4. Cf. J. Schupp, Die Onadenlelire des Petrus Loml Frelb. 1m Br. 1932, 49ss. Quaestio hulus Caput proponitur ab Hugone, De sacram., 1, 5, 19 (PL 176, 254 A-B), et Summa sent., II, 2 (PL 171, 1108 C-D; 176,81 D-82 A); forsitan una cum summa Illa quae incipit: Principium et causa omnium Deus, ohm autem Intitulata Senientiae Anselmi (cd. F. Bllemetzrieder, In BGPTMA XVIII, Heft 2-3, 52s); et illa Deus de cuius principio (ed. H. Weisweiler, in Rech. de TlzÉol. anc. et méd. 5 1933 256, lIn. 6-18). — Num. 3: Duae auctoritates Augustini trahuntur de Glossa ordin. in Oen. 3, 1 (apud Lyranum, 1, 40d et 41a; v 24c et 25b). Prima legitur, quibusdam mutatis, etiam in Summa sent., II *. 3 (PL 171, 1110 C; 176, 83 D).

creatos esse malos; et non libero arbitrio in malitiam declinasse, sed in malitia a Deo factos esse; nec aliquam fuisse moram inter creationem et lapsuni, sed ab initio apostatasse; alios vero creatos fuisse plene beatos.

3. Qui opinionem suam muniunt auctoritate Augustini, Super Genesim 1, ita dicentis: "Non frustra putari potest ab initio temporis 5 diabolum cecidisse, nec cum sanctis angelis pacatum aliquando vixisse et beatum, sed mox apostatasse. Unde Dominus ait 2: Ille homicida erat ab initio, et in veritate non stetit, ut intelligamus quia in veritate non stetit ex quo creatus est, qui staret si stare voluisset". Idem in eo dem: "Non frustra, inquit, putandum est ab ipso initio temporis vel conditionis suae diabolum cecidisse, et nunquam in veritate stetisse. Unde quidam in hanc malitiam libero arbitrio non esse flexum, sed in hac, quamvis a Deo, putant esse creatum, secundum illud beati lob: Hoc est, inquit, initium figmenti Dei, quod fecit Deus ut illudatur ei ab angelis eius. Et Propheta ait: Draco iste, quem formasti ad illudendum ei, tanquam primo factus sit malus, invidus et diabolus, nôn voluntate depravatus".

4. His aliisque testimoniis utuntur, qui dicunt angelos qui ceciderunt creatos fuisse malus et sine mura corruisse. — Eus vero qui perstiterunt, perfectos et beatos fore creatos adstruunt auctoritate Augustini, o qui Super Genesim 6 dicit per caelum significari "creaturam spiritualem, quae ab exordio quo facta est, et perfecta et beata est semper".

5. Aliorum sententia probabilis, qui dicunt omnes angelos creatos esse bonos et aliquam fuisse morulam inter creationem et casum *. Aliis autem videtur omnes angelos creatos esse bonos, et in ipso creationis

2 fuisse moram trp. CMN. 8 et mIen. PR, om. BCNO (Glossa).

439ss; CSEL 28-1, 359-364); alteri econtra favet (vide num. 3 hulus capituli), eamque tenent Summa Deus de cuius principlo et fine tacetur (ed. H. Weisweiier, in Reclz. de Tizéol. anc. et méd. 5 1933 256), et Summa sent., lI, 3 (PL 171, 1110 B-C; 176, 83 C). Cf. etiam Hugo, De sacram., 1, 5, 19 (PL 176, 254 B).

1 De Genesi ad tilt., XI, c. 16, n. 21 (PL 34, 437; CSEL 28-i, 349). 2 Ioan. 8, 44.

3 Lib. X!, cc. 19-20, nn. 26-27 (PL 34, 439s; CSEL 28-b, 351ss). lob. 40, 14, iuxta versionem antiquiorem apud Augustinum. Ps. 103, 26. 6 De Genesi ad litt., 1, e. 1, n. 3 (PL 34, 247; CSEL 28-1, 4).

Num. 4. Auctoritas Augustini invenitur in Prothem. Giossae ordin. in Gen. (apud Ly ranum, 1, 22d; v ic). — Num. 5-7 respiciunt oprnionem auctoris Summae sent., 11,2-3 (PL 171, 1108 C-1110 C; 176, 81 D-83 C), ex qua quaedam verba repetuntur in num. 5-6; et Hugonis, De sacram., 1, 5, 19-20 (PL 176, 254 B-255 A), culus est ratio in num. 7 (ibid., 254 C). Vide etiam Rob. Publum, Sentent., 11, 5 (PL 186, 724 B).

primordio bonos exstitisse: id est sine vitio; iustosque fuisse: id est in noCentes; sed non iustos: id est virtutum exercitium habentes. Nondum enim praediti erant virtutibus, quae stantibus appositae fuerunt in con firmatione per gratiam; aliis per liberum arbitrium superbientibus, et ideo cadentibus. — Aliquam etiam fuisse morulam aiunt inter creationem et lapsum vel confirmationem. Et in illa brevitate temporis omnes boni erant, non quidem per usum liberi arbitrii, sed per creationis beneficium. Et tales erant qui stare poterant, id est non cadere, per bona creationis, et cadere per liberum arbitrium. Poterant enim peccare et non peccare, sed non poterant proficere ad meritum vitae nisi gratia superadderetur, quae addita est quibusdam in confirmatione.

6. Auctorltate confirmant Ita esse *. — Augustinus *. Et ad hoc confirmandum utuntur testimonio Augustini, qui Super Genesim 1 dicit angelicam naturam primo informiter creatam et caelum dictam, postea formatam et lucem appellatam, quando ad Creatorem est con versa, perfecta dilectione ei inhaerens. Unde priiis dictum est 2: In prin cipio creavit Deus caelum et terram; et postea subditum: Dixit Deus: Fiat lux, et facta est lux, quia primo agitur de creatione spiritualis naturae informis, postea de formatione eiusdem. 7. Ratlone Idem adstruunt *. Ratio quoque obviat illis qui dicunt angelos creatos fuisse malos. Non enim potuit Creator optimus auctor mali ésse. Et ideo totum bonum erat, quod ex ipso illis erat; et totum bonum erat, quoniam ex ipso totum erat. Hoc modo probatur quod boni erant omnes angeli quando primo facti sunt, sed ea bonitate quam natura incipiens acceperat.

8. Probatlonem Augustini contra Illos Inducit qui dicunt angelos tactos malos; verba In Job determinat quae illi pro se inducebant. 1 deo que Augustinus, exterminans opinionem eorum qui angelos crea tos fuisse malos putant, auctoritate et ratione probat bonos fuisse creatos;

1 primordio] exordio CNR. 6 in om. BCV. superadderetur] adderetur LR, quod corr. mien. L. 12 Rubrica om. BRVW. Il confirmant] confirmat CLOT, firmat X. 14 Informiter] Id est sine cantate add. BCN. 17 subdituni] subdltur RTV. 18 quia] In add. LMR. Rubrica om. RVW. 24 primo] primum LNRW. 27 determi nat] determinant OPW, quod conr. in determinantis 2.

1 De Genesi ad lift., 1, c. 3, n. 7 (PL 34, 248s; CSEL 28-1, 7). 2 Gen. 1, 1. 3 Gen. 1, 3.

Num. 8-9. Auctoritates Augustini, quibusdam tamen omissis et allis interiectis, su muntur de Glossa ordin. in Gen. 3, 1 (apud Lyranum, 1, 41a; v 25b-c).

et verba praemissa beati Lob, quae illi pro se inducebant, quomodo sint intelligenda aperit, ita dicens Super Genesim 1: "Omnia, inquit, fecit Deus valde bona 2"; naturam igitur angelorum bonam fecit. Et "quia iniustum est ut nuilo merito hoc in aliquo Deus damnet quod creavit, non naturam, sed voluntatem malam puniendam esse credendum est; nec eius naturam esse significatam cum dicitur: Hoc est initium figmenti Dei etc., sed corpus a quod tau voluntati aptavit Deus; vel ipsam ordinationem Dei, in qua eum etiam invitum fecit utilem bonis; vel ipsius angeli facturam, quia etsi praesciret Deus voluntate malum futu rum, fecit tamen eum, providens quanta de illo sua bonitate esset facturus. Figmentum ergo Dei dicitur, quia cum sciret Deus eum voluntate malum futurum ut bonis noceret, creavit tamen ilium ut de illo bonis prodesset. Hoc autem fecit ut illudatur ei. Illuditur enim ei, cum sanctis proficit tentatio eius; sicut et mali hommes (quos Deus malos futuros praevidens, creavit tamen ad sanctorum utiiitatem) iuduntur, cum praestatur sanctis eorum tentatione profectus. Sed ipse est initium, quia praecedit antiquitate et principatu malitiae. Haec autem iiiusio fit angelis malis et hominibus per angelos sanctos, quia subdit eis angelos malos et hommes malos, ut non quantum nituntur, sed quantum sinun tur possint". — Ecce aperte ostendit quaiiter praedicta verba Lob intelligenda sint, et angelicam naturam bonam creatam asseruit.

9. Quomodo Intelilgenda sint verba Domini praemlssa dissent, evi denter tradens angeios esse creatos bonos et post creationem cecidisse. Deinde qualiter verba Domini, quae supra 4 posuit, accipienda sint aperit; ubi etiam sua quae praedixit verba determinat, evidenter docens angelos fuisse creatos bonos, et post creationem, interposita aiiqua morula ceci disse, ita inquiens 6: "Quod putatur diabolus nunquam in veritate ste tisse nunquam beatam vitam duxisse, sed ab initio cecidisse, non sic accipiendum est ut malus a bono Deo creatus esse putetur, quia ab mi-

4 Deus damnet trp. p. creavit LOPW. damnet] dampnavlt OX, quod corr. in damp. nat 0. 6 esse om. MNWX. 10 providens previdens T (Aug., Glossa). 11 Deus

eum trp. NRX. 13 dZ om. M, Interl. R, mg. W. luduntur] Illuduntur VX, luditur M. 16 est om. LMX (Glossa), dicitur NR (interl.) VW. 21 asseruit] asserit OP, asserunt MN. 29 esse om. MNRW (Aug., Glossa).

1 De Genesi ad tilt., XI, cc. 21-22, nn. 28-29 (PL 34, 440s; CSEL 28-1, 353ss).

2 Gen. 1, 31. 3 lob 40, 14; de quo supra, in nuni. 3. ‘ Initio num. 3 (p. 344), scil. Ioan. 8, 44: lIte Izomicida erat ab initio, et in veritate non stetit. S Hoc non probant auctoritates adductae; videatur etiam De civitate Dcl, Xl, cc. 13-15 (PL 41, 328ss; CSEL 40-1, 53 1-535; CCL 48, 333-336); et nota infra posita (in altera serie) ad Dist. 4, num. 4 (p. 350). 6 De Genesi ad tilt., Xl, c. 23, n. (PL 34, 441; CSEL 28-1, 355).

tio non cecidisse diceretur: non enim cecidit, si talis, id est malus, factus est. A quo enim caderet ? Factus ergo prius, statim a veritate se avertit propria potestate delectatus, beataeque vitae dulcedinem non gustavit, quam non acceptam fastidivit, sed nolendo accipere amisit. Sui ergo casus praescius esse non potuit, quia sapientia fructus est pietatis 1 Continuo autem ut factus est cecidit, non ab eo quod accepit, sed quod acciperet si Deo subdi voluisset *. Ecce hic aperte declarat angelos bonos esse creatos et post creationem cecidisse.

10. Et fuit ibi aliqua morula, licet brevissima. Quod Origenes confirmat Super Ezechiel 2 dicens: "Serpens hostis contrarius veritati, non tamen a principio; neque statim super pectus et ventrem suum ambulavit 3. Sicut Adam et Eva non statim peccaverunt, ita et serpens aliquando non serpens, cum in paradiso deliciarum moraretur. Deus enim malitiam non fecit". Ecce aperte dicit post creationem interposita morula cecidisse.

11. Ideoque illa verba 4 sic accipienda videntur: Homicida erat d1 initio vel mendax, id est statim post initium, quando sibi Dei aequalita tem promisit 6 et se ipsum occidit, qui homo dicitur in Evangelio 7. Nec in veritate stetit, quia in ea non fuit, sed ab initio temporis, id est statim post initium temporis, apostatavit. — Potest etiam et sic accipi illud: Ab initio homicida fuit vel mendax, id est ex quo homo conditus fuit, quem per invidiam in mortem praecipitavit et fallaciter seduxit 8. — Ex praedictis igitur liquet angelos omnes bonos esse creatos, et post crea tionem quosdam cecidisse a bono quod habuissent, si perstitissent.

1 id est malus om. M (Glossa), mg. R. 4 non acceptam trp. BCM. 6 sed] ab eo add. LNX (Aug.), add. interi. V. Ezechiel] Ezechielem NVX, ita add. TVW. 17-18 Del aequalltatem trp. CLN. etlam om. LMRW.

1 Cf. Eccli. 43, 37: et pie agentibus dedit sapienhiam; et August., Enchiridion, C. 2 (PL 40, 231s; CCL 46, 49). 2 Hom. 1, n. 3 (P0 13, 671 B). 3 Resp. Gen. 3, 14. 4 Scil.

Ioannes8, 44. 5 Utramque expositionem habet August., De Genesi ad Illi., Xl, c. 16, n. 21 (PL 34, 437s; CSEL 28-1, 348s); In Ioan., tr. 42, n. 11 (PL 35, 1703s; CCL 36, 370); De civil. Dei, Xl, C. 13 (PL 41, 329; CSEL 40-1, 532; CCL 48, 334). 6 Resp.

Isai. 14, 13-14; vide supra, Dist. 2, c. 6 (p. 341). 7 Resp. Matth. 13, 28: Inimicus

homo hoc fecit. 8 Resp. Gen. 3, 1-6; Sap. 2, 24.

Num. 10. Verba Origenis (seu potius paraphrasis) ex quodam fonte Ignoto; non in venluntur in Glossa ordin. in Ezech. 28, 12. — Num. 11 fundatur super Summam sent., 11, 3 (PL 171, 1110 C; 176, 83 C).

Caput 5 (17).

Quod triplex fuit in angelis saplentia ante casum vel contirmationem. Hic inquiri solet quam sapientiam habuerint ante casum vel confirmatio nem. — Erat in eis naturalis cognitio triplex: qua sciebant quod facti erant, et a quo facti erant, et cum quo facti erant. Et habebant aliquam boni et mali notitiam, intelligentes quid appetendum vel respuendum illis foret.

Caput 6 (18).

An aliquam De! habuerint dilectionem vel su! Invicem. Solet etiam quaeri utrum aliquam Dei vel sui invicem dilectionem habuerint. — Ad quod dici potest quoniani naturalem habebant dilectionem, ut memo riam, intellectum et ingenium, qua Deum et se aliquatenus diligebant, per quam tamen non merebantur.

DISTINCTIO 1V

Caput unicum (19).

1. An perfectos et beatos creaverit Deus angelos, an miseros et im perlectos. Post haec videndum est utrum perfectos et beatos creavit Deus angelos, an miseros et iniperfectos. Ad quod dici potest quod nec in beatitudine, nec in miseria creati sunt. Miseri enim ante peccatum esse non potuerunt, quia ex peccato miseria est 1; nam si non fuisset peccatum, nulla esset miseria. Beati quoque nunquam fuerunt illi qui ceciderunt, quia sui eventus ignari fuerunt, id est peccati et supplicii futuri. Si enim lapsum suum praescierunt, aut vitare voluerunt sed non potuerunt, et ita erant miseri; aut potuerunt sed noluerunt, et ita erant stulti et maligni 2.

3 inquiri queri LMTV. habuerlntj habuerunt MTV, habult BO. 11-12 memoriam] et add. LRTW. 16 creaverlti creavit CMV.

1 Resp. Prov. 14, 34: Miseros autem facit populos peccatum.

Genesi ad lift., Xl, c. 18, n. 23 (PL 34, 438; CSEL 28-J, 350).

Caput 5 recapitulatio est Hugonis, De sacram., 1, 5, 14 (PL 176, 252 B). — Caput 6. Cf. Summa sent., lI, 2 (PL 171, 1109 A; 176, 82 B).

Num. 1. Quaestio originem habet ex dictis Summae sent., Ii, 2 (PL 171, 1108 C; 176, 82 B), et Hugonis, De sacram., 1, 5, 18 (PL 176, 253 C-D), unde etiam responsio partim de rivatur.

2. Quod non fuerunt mali angeli praescii sui casus, boni vero forte fuerunt praescii futuri boni * Ideoque dicimus quia non erant praescii eventus sui, nec eis data est cognitio eorum quae futura erant super eos. Boni vero et qui perstiterunt forte suae beatitudinis praescii fuerunt. — Unde Augustinus, Super Genesim 1: "Quomodo, inquit, beatus inter angelos fuit, qui futuri peccati atque supplicii praescius non fuit ? Quaeritur autem cur non fuerit. Forte Deus diabolo revelare noluit quid facturus vel passurus esset; ceteris vero revelare voluit quod in veritate mansuri essent". — His verbis videtur Augustinus significare quod angeli qui corruerunt, non fuerunt praescii sui casus, ideoque beati non fuerunt; et quod angeli qui perstiterunt, beatitudinem sibi affuturam praescierunt, atque de ea certi spe exstiterunt: unde quodam modo iam beati erant. Et revera, si ita fuisset, posset illos dici aliquo modo fuisse beatos; alios vero non, qui nescierunt eventum suum.

3. Quod opinando hoc dixerit, non asserendo, sdilicet quod angeli qui perstiterunt praescii fuerunt sul boni. Sed haec magis opinando et quae rendo dicit Augustinus quam asserendo. Unde et huic opinioni opponens, consequenter subdit 2: "Sed quare discernebantur illi a ceteris, ut Deus istis quae ad ipsos pertinerent non revelaret, aliis vero revelaret, cum non prius sit ipse ultor quam aliquis peccator? Non enim damnat ipse innocentes". Hic videtur innuere quod non peccaturis futurum malum, nec permansuris futurum bonum revelaverit. — Ideoque nec illi qui ceciderunt unquam, nec illi qui perstiterunt usque ad consumma tionem beati fuerunt; quia beati non poterant esse, si de beatitudine certi non erant, vel si damnationis incerti erant. Unde Augustinus in eodem 3: "Dicere, inquit, de angelis quod in suo genere beati esse possunt, damnationis vel salutis incerti, quibus nec spes esset quod

4 forte suae trp. LMNR. 12 praesclerunt presciverunt L, presclerint NOPW, quod corr. P. exstlterunt] exstiterlnt NW. 13 illos dici trp. BCLNTVW. 14 quI] quod OPW, quod corr. PW. 18 subdit] dicit MX. 21 non] nec MNVW.

1 De Genesi ad liii., XI, e. 17, n. 22 (PL 34,438; CSEL 28-1, 349). 2 Ibid. (PL 34, 438; CSEL 28-1, 349s). 3 De Genesi ad Iitf., XI, e. 19, n. (PL 34,439; CSEL

28-1, 351).

Num. 2. Vide Summaîn sent., II, 4 (PL 171, 1112 C; 176, 85 C). Auctoritas Augustini, sub inspiratione eiusdem Summae, sumitur de Glossa ordin. in Gen. 3, 1 (apud Lyr., 1, 40d; v 24c et 25b). — Num. 3. Prima auctoritas ex eadem Glossa (40d; 25b); secunda mixtim de eadem (41a et 40d; 25b). —1

mutandi essent in melius, nimia praesumptio est". "Quomodo 1 enim beati esse possunt, quibus est incerta sua beatitudo ?"

4. Summam coiligit praedictorum confirmans omnes angelos ante con firmationem vel iapsum non fuisse beatos, nisi per beatitudinem acciplat ilium statum innocentiae in quo fuerunt ante casum. Ex praedictis consequitur quod angeli qui corruerunt, nunquam beati fuerunt, nisi beatitu dinem aliquis accipiat ilium statum innocentiae in quo fuerunt ante peccatum. Illi vero qui perstiterunt, aut suam beatitudinem futuram Deo revelante praescierunt, et ita spei certitudine aiiquo modo beati fuerunt; vel incerti exstiterunt suae beatitudinis, et ita aliter beati non fuerunt quam reliqui qui ceciderunt. Mihi autem quod posterius dictum est probabilius videtur.

5. Responsio ad Id quod quaerebatur, an angeli essent creati perfecti an Imperfecti; et dicitur quod perfecti fuerunt secundum aliquid et 1mperfecti secundum aliquid. Ad hoc autem quod quaerebatur, utrum perfecti vel imperfecti fuerint creati, dici potest quia quodam modo perfecti fuerunt, et quodam alio imperfecti. Non enim uno modo di citur aliquid perfectum, sed pluribus.

6. Quod tribus modis dicitur perfectum: secundum tempus, secundum naturam, et universaliter perfectum. Dicitur namque perfectum tribus modis: est enim perfectum secundum tempus, et est perfectum secundum naturam, et est universaliter perfectum. Secundum tempus perfectum est, quod habet quidquid tempus requirit et convenit secundum tempus liaberi; et hoc modo angeli erant perfecti ante confirmationem vel lapsum. Secundum naturam perfectum est, quod habet quidquid debitum est vel expedit naturae suae ad giorificationem; et hoc modo perfecti fuerunt angeli post confirmationem, et erunt sancti post résurrectionem. Univer

4 per] qui MW. Il accipiat] acclpiant BCX; supple quis vel aliquis (1. 7). 14 fuerunt]

fuere P, fuerint MW. 16 fuerlnt] fuerunt RTV. j quia] quod BCLTW.

1 Ibid. (PL34, 438; CSEL 28-1, 349).

Num. 4. Patet quod Magister Petrus nunquam in manibus habuit originale seu textum integrum Augustini De correplione et gratta, ubi eandem quaestionem tractans, Augustinus dicit quod diabolus et angell elus... beati erant antequam caderent...; minore quidem, sed tamen beatitudine sine ullo vltio fruebantur (Caput 10, n. 27; PL 44, 933). Eadem doctrina proponitur in De civil ale Dei, XI, 13 (PL 41, 328s; CSEL 40,531; CCL 48, 333s); quem librum Magister novit solum mediantibus aliis fontibus. — Num. 6 excerpitur ad litteram de Summa sent., II, 2 (PL 171, 1109 B; 176, 82 C), praeter ultimam phrasim, quae de verbis sumitur Hugonis, De sacram., 1, 5, 16 (PL 176, 253 B).

saliter et summe perfectum est, cui nihil unquam deest’ et a quo universa proveniunt bona; quod est solius Dei. Prima igitur perfectio est naturae conditae, secunda naturae glorificatae, tertia naturae increatae.

7. Praedicta breviter tangit, addens qilales fuerunt angeli in couversione et aversione. Quales fuerunt angeli in creatione ostensum est, boni scilicet, et non mali; et iusti, id est innocentes; et perfecti quodam modo, alio vero imperfecti. Beati vero non fuerunt usque ad confirmationem, nisi beatitudo accipiatur, ut iam dictum est 1, ille status innocentiae et bonitatis in quo conditi sunt.

DISTINCTIO V

Caput 1 (20).

De conversione et confirmatione stantium et aversione et lapsu ca dentium. Post haec consideratio adducit inquirere quales effecti sint, dum dividerentur aversione et conversione. Post creationem namque, mox quidam coriversi sunt ad Creatorem suum, quidam aversi. Converti ad Deum fuit ei cantate adhaerere; averti, odio habere vel invidere: invidiae namque mater est superbia 2, qua voluerunt se parificare Deo 3. In conversis quasi in speculo relucere coepit Dei sapientia, qua illuminati sunt; aversi vero excaecati sunt. Et illi quidem conversi surit et illumi nati a Deo gratia apposita; isti vero sunt excaecati non immissione ma litiae, sed desertione gratiae: a qua deserti sunt non ita quod prius dedita subtraheretur, sed quia nunquam est apposita ut converterentur. Haec est ergo conversio et aversio qua divisi sunt qui natura boni erant: ut sint alii supra illud bonum per iustitiam boni, alii illo corrupto per culpam mali. Conversio iustos fecit, et aversio iniustos. Utraque fuit voluntatis, et voluntas utrinque libertatis.

5 fuerunt] fuerint OPW. 13 sint] sunt LNV. 16 adhaerere] inherere BCL.

1 Sub num. 5. 2 August., De Genesi ad liii., XI, e. 14: Causa invidendi superbia *

(PL 34, 436; CSEL 28-1, 346); in Glossa ordin. in Gen. 3, 1 (apud Lyranum, 1, 41a; v 25c).

Vide supra, Dist. 2, c. 6 (P. 341).

Caput 1. Conflcitur ex dictis Hugonis, De sacram., 1, 5, 23 (PL 176, 256 D), et Summae sent., II, 3 (PL 171, 1109 C; 176, 82 D). Cf. etiam De sacrain., 1, 5, 24 (PL 176, 257 A).

De libero arbltrio breviter tangit, docens quid sit. Habebant enim omnes liberum arbitrium, quod est libera potestas et habilitas voluntatis rationalis. Poterant enim voluntate eligere quodiibet, et ratione iudicare, id est discernere: in quibus constat liberum arbitrium. Nec creati sunt 5 volentes averti vel converti, sed habiles ad volendum hoc vel illud; et post creationem, spontanea voluntate alii elegerunt malum, alii bonum. Et ita discrevit Deus lucem u tenebris, sicut dicit Scriptura 1, id est angelos bonos a malis; et lucem appellavit diem, tenebras vero noctem, quia bonos angelos gratia sua illuminavit, malos vero excaecavit.

Caput 3 (22).

Post creatlonem aliquid datum est stantlbus per quod converterentur, nec merito allquo, sciilcet gratia cooperans. Si autem quaeritur utrum post creationem conversis aliquid collatum sit per quod converterentur, id est diligerent Deum, dicimus quia est eis collata gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura ad meritum vitae. Cadere enim potest per se, sed proficere non potest sine gratia adjuvante.

Caput 4 (23).

Qua gratia indigebat angelus et qua non. Non indigebat angelus gra tia per quam iustificaretur, quia malus non erat, sed qua ad diligendum Deum perfecte et obediendum adiuvaretur. — Quae sit gratia operans et quae cooperans *. Operans quidem gratia dicitur, qua iustificatur impius, id est de impio fit pius, de malo bonus; cooperans vero, qua iuvatur ad bene volendum efficaciter et Deum prae omnibus diligendum, et ad

2 tangit] tangens MNORTV, tangitur et L. II docens] docet N, om. BC. 13 allquo] solo SCX. II sdilicet... cooperans] sed... cooperante LM. 21-22 Rubrica om. LVW.

1 Gen. 1, 4-5.

Caput 2 (21).

Caput 2. Cf. Hugo, De sacram., 1,5,21 (PL 176,255 C-D), unde quaedam verba; et Summa sent., 11, 3 (PL 171, 1109 C; 176, 82 D), wide sumitur ultima phrasis. — Caput 3: Ex Summa sent., II, 3 (PL 171, 1109 D; 176, 83 A).

Caput 4 doctrinam Hugonis summatim proponit, ex De sacram., 1, 5, 24-25 (PL 176, 257 A-C). Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 49-52. — Caput 5. Fera ver botenus, quibusdam adiunctis, ex Somma sent., 11, 3 (PL 171, 1110 A-B; 176, 83 A-B).

operandum bonum, et ad perseverandum in bono, et huiusmodi, de quibus postea plenius agemus ‘1 Data est ergo angelis qui perstiterunt cooperans gratia, per quam conversi sunt ut Deum perfecte diligerent. Conversi ergo sunt a bono quod habebant non perdito, ad maius bonum quod non habebant; et est facta ista conversio per gratiam cooperantem libero arbitrio; quae gratia allis qui ceciderunt apposita non fuit.

Caput 5 (24).

1. An sit Imputandum lus quod aversi sunt. Ideoque a quibusdam obici solet non esse imputandum illis qui aversi sunt et non conversi, quia sine gratia converti non poterant. Sed illa non est data; nec culpa illorum fuit quod non est data, quia in eis nulla culpa adhuc praecesserat.

2. Ad quod dici potest quoniam quibus apposita est ipsa gratia, non fuit ex mentis eorum: alioquin iam non esset gratia 2, si ex merito quod esset ante gratiam daretur.

3. Qua culpa gratia non est data els qui ceciderunt. Quod vero aliis non est data, culpa eorum fuit, quia cum stare possent, noluerunt, quo usque gratia apponeretur; sicut alii perstiterunt donec, illis cadentibus per superbiam, eis gratia est apposita. Aperte ergo cadentium culpa in hoc deprehendi potest: quia licet sine gratia nequirent proficere, quam nondum acceperant, per id tamen quod eis collatum erat in creatione poterant non cadere, id est stare, quia nihil erat quod ad casum eos compelleret, sed sua spontanea voluntate declinaverunt; quod si non fecissent, quod datum est aliis, utique daretur et istis.

Caput 6 (25).

1. Quod angeil in Ipsa confirmatione beati fuerint, sed utrum eam meruerint per gratiani tunc sibi datam, ambiguum est: de hoc enim diversi diversa sentiunt. Hic quaeri solet utrum in ipsa confirmatione beati fuerint angeli, et an ipsam beatitudinem aliquo modo meruerint. — Quod

6 allis] 11118 RTX. 9 oblci] dici LMNT. j qui] quod LN, corr. in quod V.

13 si] sed MN. 14 esset] si add. BCM, add. mien. N. 25 fuerlnt] fuerunt LMRVWX.

26 meruerint] meruerunt BLM. II enini om. LNR. 28 fuerint] fuerunt LMR.

1 In Dist. 26 et 27 (pp. 470-487). 2 Resp. Rom. 11, 6: Si autem gralia, tom non ex operibus; alioquin gratta iam non est gratta. Cf. verba Augustini, supra, Lib. 1, dist. 41, e. 2, n. 2 (pp. 289s).

in ipsa confirmatione beati fuerint, plures contestantur auctoritates 1, et ideo pro constanti habendum est.

2. Utrum vero per gratiam tunc sibi datam ipsam beatitudinem meruerint, ambiguum est. Quibusdam2 enim placet quod eam merue rint per gratiam quam in confirmatione perceperunt; simulque in eis meritum et praemium fuisse dicunt, nec meritum praecessisse praemium tempore, sed causa. — Aliis autem videtur quod beatitudinem quam receperunt in confirmatione, per gratiam tunc appositam non nieruerint, dicentes tunc non fuisse eis collatam gratiam ad merendum, sed ad beate vivendum; non tunc eis datum esse bonum quo mererentur, sed quo feliciter fruerentur. Quod autem tunc in praemium acceperunt, per ob sequia nobis exhibita ex Dei obedientia et reverentia mereri dicunt; et ita praemium praecessit merita. Et hoc mihimagis placere fateor.

DISTINCTIO VI

Caput 1 (26).

1. Quod de maloribus et minoribus quidam ceciderunt, inter quos unus fuit celsior, scilicet Lucher. Praeterea sciri oportet quoniam sicut de maioribus et minoribus quidam perstiterunt, ita de utroque gradu qui dam corruerunt; inter quos unus fuit omnibus aliis cadentibus excehlen tior; nec inter stantes aliquis eo fuit dignior, sicut testimoniis auctoritatum monstratur.

2. Ait enim lob 3: Ipse principium viarum Dei. Et in Ezechiele legitur Tu signaculum similitudinis, plenus scientia et perfectione decorus, in deliciis paradisi Dei fuisti. Quod Gregorius 5 exponens ait:

4 meruerint] meruerunt BLM. 8 meruerlntj meruerunt LMVX. 10 non]

nec BCRTV. 18 et] de add. LNW.

1 August., De Genesi ad hIt., XI, c. 23 (PL 34, 441; CSEL 28-1, 355); De civil. Dei, XI, c. 11, et XXII, C. 1, n. 2 (PL 41, 327 et 751s; CSEL 40-1, 528s, et 40-II, 582s; CCL 48, 332 et 806s); Isidorus, Sententiae, 1, c. 10, n. 12 (PL 83, 555s). Cf. P. Abaelardus, Sic et non, e. 46 (PL 178, 1414 C-D). 2 Auctori Swnmae sent., II, 3 (PL 171, 1110 A; 176, 83 B); cf. infra, Dlst. 11, c. 2 (pp. 381ss). 3 lob 40, 14. 4 Ezech. 28, 12-13. 5 In

Evang., hom. 34, n. 7; Morahia, XXXII, c. 23, n. 47 (PL 76, 1250 B, 665 B).

Caput 1. Quasi totum capitulum praeter verba introductoria sumitur de Suinma sent., II, 4 (PL 171, 1110 D-Illi B; 176, 83 D-84 A).

"Quanto in eo subtilior est natura, eo magis in illo imago Dei similis insinuatur inipressa". — Item in Ezechiele legitur 1: Omnis lapis pre tiosus operimentum eius, id est omnis angelus quasi operimentum eius erat, quia, ut dicit Gregorius 2, "in aliorum comparatione ceteris clarior fuit". Unde et vocatus est Lucifer, sicut testatur Isaias 3: Quomodo, inquit, cecidisti, Lucifer, qui mane oriebaris etc.

3. Qui non unus ordo, sed unus spiritus accipiendus est; qui teste Isodoro 4, postquam creatus est, eininentiam naturae et profundita tatem scientiae suae perpendens, in suum Creatorem superbivit, in tantum quod etiam Deo se aequare voluit, ut in Isaia dicitur: In caelum ascendam, super astra caeli exaltabo solium meum, et ero similis Altissiino. Similis quidem Deo esse voluit non per imitationem, sed per aequalita tem potentiae.

Caput 2 (27).

1. Unde et quo delectus tuent merito suae superbiae. Et tantae superbiae merito, de caelo, id est de empyreo, in quo cum aliis fuerat, deiectus est in istum caliginosum a cum omnibus suae pravitatis consortibus. Nam, ut Ioannes ait in Apocalypsi 6, draco, de caelo cadens, secum traxit tertiam partem stellarum; quia Lucifer ille, aliis maior, non solus cecidit, sed cum eu alii multi, qui ei in malitia consenserunt, eosque cadentes huius caliginosi a habitaculum recepit.

2. Et hoc ad nostram probationem factum est, ut sit nobis causa exercitationis. Unde Apostolus 7: Colluctatio est nobis adversus principes et potestates mundi huius, et adversus rectores tenebrarum, spiritualia ne-

15 merito trp. p. quo OR. j suae superbiae trp. BLNX. 22 sit] sint BCV (Somma Sent.). 24 tenebraruni] haruna contra add. LT, add. interl. 0V, add, mg. R.

1 Ezech. 28, 13. 2 Moralla, XXXII, C. 23, n. 48 (PL 76,665 C). 3 IsaI. 14, 12.

‘ Sententiae, 1, c. 10, nn. 7-8 (PL 83, 555 A-B). Isai. 14, 13-14. 6 Apoc. 12, 3-4: et ecce draco magnus... et couda dus trahebat fertiam partem stellarum caeli, et misit cas in terram. Eph. 6, 12.

Caput 2. Cf. Summa sent., 1 1, 4 (PL 171, Illi B; 176, 84 B), unde quaedam verba; deinde (ad num. 2), Glossa Lomb. in Epb. 6, 12 (PL 192,219 B-C). — Caput 3. Paucis additls, sumitur ex Somma sent., 11, 4 (PL 171, Illi C; 176, 84 B). De doctrina hic proposita, cf. August., De Genesi ad ((U., III, e. 10, n. 15, et XI, c. 26, n. 33 (PL. 34, 285,443; CSEL 28-1, 73s, 359); De civil. D X 33 (PL 41, 346; CSEL 40, 562ss; CCL 48, 352ss); Somma *. Deus de colos principlo et fine tacet ur s, ed. B. Weisweiler, in Rech. de Théol. anc. et méd. 5 (1933) 257, lin. 13-20.

quitiae in caelestibus. Quia daemones, qui sunt spirituales et nequam, in hoc turbulento aère nobis propinquo, quod caelum appellatur 1, habitant; unde et diabolus princeps aèris dicitur 2.

Caput 3 (28).

Quod non est concessum els habltare in caelo vel In terra. Non enim 5 est eis concessum habitare in caelo, quia clarus locus est et amoenus; nec in terra nobiscum, ne hommes nimis infestarent; sed iuxta apostoli Petri doctrinam, in Epistola canonica 3 traditam, in aère isto caliginoso, qui eis quasi carcer usque ad tempus iudicii deputatus est. Tunc autem detrudentur in baratrum inferni, secundum illud 4: Ite maledicti in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis elus.

Caput 4 (29).

Quod daemones alii allis praesunt et habent etiam alias praelationes. Et sicut inter bonos angelos alii aliis praesunt, ita et inter malos alii aliis praelati sunt, et alii aliis subiecti. Quamdiu enim durat mundus, angeli angelis, et hommes hominibus, et daemones daemonibus praesunt; sed in futuro omnis evacuabitur praelatio, ut docet Apostolus 5. — Habent quoque, secundum modum scientiae maioris vel minons, praelationes alias maiores vel minores. Quidam enim uni provinciae 6, alii uni ho mini, aliqui uni vitio praesunt 7. Unde dicitur spinitus superbiae, spintus Iuxuriae et huiusmodi, qliia de illo vitio maxime potest hommes ten tare a quo nominatur. Inde est etiam quod nomine daemonis divitiae

5 vel] et BCL. 11 praeparatus] paratus LT. 15 enim om. BCOPRVW.

1 Quodam modo resp. Glossa ordin. in Matth. 13, 4: Et venerunt volucres caeli: Dae mones dicuntur volucres etc. (apud Lyranum, V, 44a). 2 Resp. Eph. 2, 2.

3 11 Petri 2, 4: Carceribus caliginis inferni retrudens, tradidit in iudicio puniendos servo.ri, iuxta textum Augustini, In Ps. 148, 7 (PL 37, 1943; CCL 40, 2171); cf. Glossa ordin.

in II Petri 2, 4 (apud Lyranum VI, 225r). 4 Matth. 25, 41. Resp. 1 Cor.

15, 24: Deinde finis... cum evacuaverit omnem principatum et pofestatem et virtutem.

6 cf Dan. 10, 13. 7 Cf. Origeness, In Iosue 11, 20, hom. 15, n. 5 (P0 12, 903 B); in Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, II, 18e).

Caput 4. Quaedam ( Quamdiu... praelatio s) ex Glossa auctoris in 1 Cor. 15, 24 (PL 191, 1679 C). Quae sequuntur (s Habent... luxuriae s), ex Summa sent., 1 1, 4 (PL 171, Illi C; 176, 84 C); reliqua ex Glossa ordin. in Matth. 6, 24 (apud Lyranum, V, 26e).

vocantur, scilicet mammona 1. Est enim Mammona nomen daemonis, quo nomine vocantur divitiae secundum Syram linguam. Hoc autem non ideo est, quod diabolus in potestate habeat dare vel auferre divitias CUi veut, sed quia eis utitur ad hominum tentationem et deceptionem.

Caput 5 (30).

An omnes daemones shit in hoc aere caliginoso, an aliqui shit in interno. Solet autem quaeri utrum omnes in isto aère caliginoso sint, an aliqui iam sint in inferno. — Quod in inferno quotidie descendant aliqui daemonum, verisimile est, qui animas illuc cruciandas deducunt. Et quod illic aliqui semper sint, alternatis forte vicibus, non procul est a vero, qui illic animas detinent atque cruciant. Quod autem animae ma lorum illuc descendant atque ibi puniantur, ex eo constat, quod Christus ad inferos descendit, ut iustos qui ibi tenebantur educeret: si enim iusti illuc descendebant, multo magis iniusti; et sicut tradit auctoritas 2, cum iustos eduxit, iniquos ibi reliquit. Momordit enim infernum, non absorbuit.

Caput 6 (31).

1. Quidam putant Luciterum in interno feligatum ex quo tentavit Christum et victus est, quem dicunt primum hominem tentasse et vicisse. De Lucifero autem quidam opinantur 3 quod ibi religatus sit et ad nos tentandos non habeat nunc accessum, quia in Apocalypsi legitur: Cum consummati fuerint mille anni, solvetur Satanas de carcere suo, et exiet et seducet gentes; quod erit novissimo tempore Antichristi, quando erit tanta tribulatio, ut etiam, si fieri potest, moveantur electi 5. Quem ibi

19 victus] vinctus MOP, quod corr. P.

9 inferno MNTV.

1 Resp. Matth. 6, 24; et Luc. 16, 9. 2 Glossa interlin. (ut videtur) in Osee 13, 14: Morsus tuus ero, inferne: meos electos educendo, reprobos vero ibidem relinquendo"

(apud Lyranum, IV, 349v); in parte ex Gregor., Moralia, XII, c. 11, n. (PL 75, 093

D-994 A); In Evang., hom. 22, n. 6 (PL 76, 1177 C). 3 Non invenimus; cf. Magistri Sermo in Natali Domini (PL 171, 386 D-387 D). 4 Apoc. 20, 7. Resp. Matth. 24, 21-24; Marc. 13, 19-22.

Caput 5. Quaestio proponitur ut in Summa sent., 11,4 (PL 171, Illi C; 176, 84 C); sed solutio est Magistri. — Caput 6. Paucissima, ut In alla serie notarum indicatur, apud Sum mamsent., II,4(PL 171, Illi D; 176, 84 C).

religatum dicunt ab eo tempore quo tentavit Christum in deserto 1 vel in passione et victus est ab eo. Ipsum putant primum hominem tentasse et vicisse 2, et secundo Deum, sed ab eo victum esse et ideo in inferno religatum. — Ahi putant ex quo cecidit ihluc demersum *. Alii autem putant 3 ex quo cecidit, pro peccati sui magnitudine, illuc fuisse demersum.

2. Quod Lucifer non habet potestatem quam habebit tempore Antichristi. Sed sive in infernum demersus sit sive non, credibile est eum non habere facultatem accedendi ad nos quam habebit in tempore Anti christi, in quo fraudulenter ac violenter operabitur; et ideo forte dicitur tunc solvendus, quia tunc dabitur ei a Deo potestas tentandi hommes quam modo non habet.

Caput 7 (32).

Quod daemones semel victi a sanctis, non accedunt amplius ad ahios. Aliis quoque, qui a sanctis iuste et pudice viventibus vincuntur, potestas alios tentandi videtur adimi. Unde Origenes: "Puto, inquit, sane quia sancti, repugnantes adversus istos incentores et vincentes, minuant exercitum daemonum, velut quam plurimos eorum interimant, nec ultra fas sit illi spiritui, qui ab aliquo sancto caste et pudice vivendo victus est, impugnare iterum ahium hominem". Hoc autem quidam 6 putant intelhigendum tantum de illo vitio in quo superatus est: ut si de superbia ahiquem virum sanctum tentat et vincitur, ultra non hiceat ei illum vel alium de superbia tentare.

7-8 euln non trp. BCLMOP. 16 quia] quod MNR. 17 nec] ne BCMNOPRX, qaod corr. NR. 18 qui] quia BCOX. 21 ultra] ulterius LNT.

1 Matth. 4, 1-11. 2 Resp. Gen. 3, 1-6. 3 Ut refert Summa sent., II, 4 (PL 171, Illi D; 176,84 C). Resp. Apoc. 20, 3 et 7. In Iosue 11, 17-18, hom. 15, n. 6 (P0 12, 903 C); cf. Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, II, 18d), quae tamen non est tons. 6 Ita Glossa ordin. in Matth. 4, 9 (apud Lyranum, V, 16a).

Caput 7. Verba introductoria et auctoritas Origenis, ex Summa sent., II, 4 (potius subforma in PL 171, Illi D-1112 A, quam in PL 176, 84 C-D).

DISTINCTIO VII

Caput 1 (33).

Quod boni angeli adeo sunt confirmati per gratiam ut peccare non possint, et mail ita obdurati In malo ut bene vivere nequeant. Supra dictum est 1 quod angeli qui perstiterunt, per gratiam confirmati sunt; et qui ceciderunt, a gratia Dei deserti sunt. Et boni quidem in tantum confirmati sunt per gratiam, quod peccare nequeunt; mali vero per mali tiam adeo sunt obstinati, quod bonam voluntatem habere sive bene velle non valent, etsi bonum sit quod aliquando volunt. Volunt enim aliquando aliquid fieri, quod Deus vult fieri; et utique illud bonum est et iustum fieri; nec tamen bona voluntate illud volunt, nec bene illud volunt.

Caput 2 (34).

1. Quod utrique ilberum arbitrium habent, nec tamen ad utrumque flecti possunt. Sed cum nec boni peccare possint, nec mali bene velle vel bene operari, videtur quod iam non habeant liberum arbitrium, quia in utramque, partem flecti non possunt, cum liberum arbitrium ad utrumque se habeat. Unde Hieronymus in tractatu De prodigo fluo dicit: "Solus Deus est in quem peccatum cadere non potest; cetera, cum sint liberi arbitrii, in utramque partem flecti possunt". Hic videtur dicere quod omnis creatura in libero arbitrio constituta, potest flecti ad bonum et ad malum. Quod si est, ergo et boni angeli et mali ad utrumque flecti possunt; ergo et boni possunt fieri mali, et mali boni.

3-4 Rubrica abbrev. NRX. 14 posslnt] possunt BCMOPT, quod corr.". quia] cum NOP, eo quod M, si X, om. BC.

1 In Dist. 5, c. 1 (P. 351). 2 Episl. (ad Damasum), n. 40 (PL 22 [ 393).

Caput 1. Partim ad litteram ex Summa sent., 11,4 (PL 171, 1112 A; 176,84 D). — Caput 2, num. 1: Partim ex Somma sent., 11,4 (PL 171, 1112 A; 176,84 D-85 A); auctoritas Hieronymi Invenitur etiain in Glossa Lomb. in Ps. 142, 2 (PL 191, 1249 A). — Responsio (in num. 2) quodam modo dependet, etiam ad litteram, de schola Anselmi Laudunensis; ex. gr., de Summa Prima rerum origo", ed. O. Lottin, in Reclz. de Théol. anc. et méd. (1938) 110; vide etiam Summam Deus de cuius principlo...., ed. H. Weisweiler, in Rech. de Théol. anc. et méd. 5 (1933) 257, lin. 5-10; Summam Principium et causa * (Sent. Anselmi), ed. F. Bliemetzrieder, 54. De libero arbitrio depresso, v. etiam textus ab O. Lottin allatos, In L’école d’Anselme de Laon, etc., in Psych. et morale aux XIIe et XIIIe siècles, V, 201s, 259s.

2. Ad quod dicimus quia boni tanta gratia confirmati sunt ut non queant fieri mali, et mali adeo in malitia obdurati sunt ut non valeant fieri boni; et tamen utrique habent liberum arbitrium, quia et boni non aliqua cogente necessitate, sed propria ac spontanea voluntate, per gra tiam quidem adiuta, bonum eligunt et malum respuunt; et mali similiter 5 spontanea voluntate, a gratia destituta, bonum vitant et malum sequun tur. Et habent mali liberum arbitrium, sed depressum atque corruptum, quod surgere ad bonum non valent.

Caput 3 (35).

1. Quod boni post con tirmationem ilberlus hàbent arbltrium quam ante. Boni vero arbitrium habent multo liberius post confirmationem quam ante. Ut enim Augustinus tradit in Encliiridion 1, "non ideo carent libero arbitrio, quia mala velle non possunt. Multo quippe liberius est arbitrium quod non potest servire peccato 2. Neque culpanda est voluntas, aut voluntas non est, aut libera dicenda non est, qua beati esse sic volunt, ut esse miseri non solum nolint, sed nec prorsus velle possint".

2. Non possunt itaque boni angeli velle malum, vel velle esse misen; neque hoc habent ex naturae, sed gratiae beneficio. Ante gratiae namque confirmationem potuerunt peccare angeli, et quidam etiam peccaverunt et daemones facti sunt. Unde Augustinus in libro Contra Maximinum: "Creaturarum natura caelestium mori potuit, quia peccari potuit. Nam et angeli peccaverunt et daemones facti sunt, quo rum diabolus est princeps; et qui non peccaverunt, peccare potuerunt.

Et cuicumque creaturae rationali praestatur ut peccare non possit, non est hoc naturae propriae, sed Dei gratiae. Ideoque solus Deus est qui non gratia cuiusquam, sed natura sua, nec potuit, nec potest, nec poterit peccare". Ecce hic insinuatur quod angeli ante confirmationem peccare potuerunt, sed post confirmationem non possunt; et quod potuerunt, fuit eis ex libero arbitrio, quod est eis naturale; quod vero modo non 30

1-2 non queant nequeant NTX. 2 fierl mail fTp. BCV.

1 Caput 105 (PL4O, 281; CCL 46, 106). 2 Cf. Ioan. 8,34. 3 Lib. II, c. 12, n. 2 (PL 42, 768).

Caput 3. Cf. Summa sent., II, 4 (PL 171, 1112 B; 176, 85 A-B); et Glossa Lombardi In

1 Tim. 6, 13 (PL 192, 361 A).

possunt peccare, non est eis ex natura, id est ex libero arbitrio, sed ex gratia: ex qua gratia etiam est ut ipsum liberum arbitrium iam non possit servire peccato 1.

Caput 4 (36).

1. Quod post confirmationem angeil non possunt ex natura peccare sicut ante: non quod debilitatum sit eorum arbitrium, sed confirmatum.

Non ergo post confirmationem angeli de natura, sicut ante, peccare potuerunt: non quod liberum arbitrium eorum debilitatum sit per gratiam, sed ita potius confirmatum, ut iam per illud non possit bonus angelus peccare; quod utique non est ex ipso libero arbitrio, sed ex gratia Dei.

2. Aperit quomodo praedicta verba Hieronymi sint Intelligenda *. Quod ergo Hieronymus ait 2: "Cetera, cum sint liberi arbitrii, possunt flecti in utramque partem", accipi oportet secundum statum in quo creata sunt. Talis enim et homo et angelus creatus est, qui ad utrum que flecti poterat; sed postea boni angeli per gratiam ita sunt confirmati ut peccare non possint, et mali ita vitio obdurati ut bene vivere ne queant.

3. Eodem modo intelligendum est hoc aliud". Similiter etiam illud Isidori 3 intelligendum est: "Angeli mutabiles natura, immutabiles sunt gratia". Quia ex natura in primordio suae conditionis mutari potuerunt ad bonum sive ad malum; sed post per gratiam ita bono addicti sunt, ut mdc mutari nequeant: ad hoc enim repugnat gratia, non natura.

Caput 5 (37).

Quod mali angeil vivacem sensum non perdiderunt et quibus modis sciant. Et licet mali angeli ita per malitiam sint obstinati, vivaci tamen sensu non penitus sunt privati. Nam, ut tradit Isidorus 4, "triplici

5 peccare trp. p. angeli BCX. sunt confirmati trp. BCPT. 18 Rubrica om.

MVW. aliud om. BCX. 21 per om. BCW.

1 Resp. Ioan. 8, 34. 2 Supra, c. 2, n. 1 (p. 359). 3 Sententiae, 1, c. 10, n. 2 (PL 83, 554 A). 4 Sentent iae, 1, c. 10, n. 17 (PL 83, 556 C).

Cap 4. Cf Summa sent., II, 4 (PL 171, 1112 B; 176, 85 A-B), unde auctoritates Hiero nymi et Isidori.

Cap 5. Omnia ex Summa sent., ibid.

acumine scientiae vigent daemones, scilicet subtilitate naturae, experien tia temporum, revelatione supernorum spirituum". — De hoc etiam Augustinus ait 1: "Spiritus mali quaedam vera de temporalibus rebus noscere permittuntur, partim subtilitate sensus, partim experientia temporum callidiores, propter tam magnam longitudinem vitae, partim 5 sanctis angelis quod ipsi ab omnipotenti Deo discunt, iussu eius sibi revelantibus. Aliquando autem iidem nefandi spiritus et quae ipsi acturi sunt velut divinando praedicunt".

Caput 6 (38).

Quod magicae artes vlrtute et scientia diaboli valent, quae virtus et scientia est el data a Deo, vel ad fallendum malos, vel ad monendum vel ad exercendum bonos. Quorum scientia atque virtute etiam magicae artes exercentur. Quibus tamen tam scientia quam potestas a Deo data est 2, vel ad fallendum fallaces, vel ad monendum fideles, vel ad exer cendam probandamque iustorum patientiam — Unde Augustinus in libro III De Trinitate: "Video, inquit, infirmae cogitationi quid possit occurrere, cur scilicet ista miracula etiam magicis artibus fiant: nam et magi Pharaonis 4 serpentes fecerunt et alia. Sed illud est amplius admirandum, quomodo magorum potentia, quae serpentes facere potuit, ubi ad muscas minutissimas, scilicet cinifes, ventum est, omnino defecit: qua tertia plaga Aegyptus caedebatur. Ibi certe defecerunt magi dicentes: Digitus Dei est hic. Unde intelligi datur nec ipsos quidem transgres sores angelos et a potestates, in imam istam caliginem tanquam in sui generis carcerem ab illius sublimis aethereae puritatis habitatione de trusos, per quos magicae artes possunt quidquid possunt, valere aliquid, nisi data desuper potestate. Datur autem vel ad fallendos fallaces, sicut in Aegyptios et in ipsos etiam magos data est: ut in eorum spirituum operatione viderentur admirandi, a quibus fiebant damnandi; vel ad monendos fideles, ne tale aliquid facere pro magno desiderent: propter quod etiam nobis in Scriptura sunt prodita; vel ad exercendam, probandam manifestandamque iustorum patientiam".

29 monendos] monendum NW, admonendos".

1 De Genesi ad litt., II, c. 17, n. 37 (PL 34, 278s; CSEL 28-1, 61).

2 Resp. Eccli. 1, 1: Omnls sapientia a Domino Deo est; Rom. 13, 1: Non est enim pot estas nisi a Deo.

3 Caput 7, n. 12 (PL 42,875; CCL 50, 138s). 4 Resp. Exod. 7-8. 5 Exod. 8, 19.

Caput 7 (39).

Transgressoribus angeils non servit ad nutum materia rerum visibi Hum. "Nec 1 putandum est istis transgressoribus angelis ad nutum servire hanc visibilium rerum materiam, sed Deo potius, a quo haec potestas datur, quantum incommutabilis iudicat".

Caput 8 (40).

1. Quod non sunt creatores, licet per eos magi ranas et alla fecerunt, sed solus Deus. "Nec sane creatores illi mali angeli dicendi sunt quia per illos magi ranas et serpentes fecerunt: non enim eas ipsi creaverunt".

2. De seminibus omnium corporum, quorum creator ipse solus creator est *. "Omnium quippe rerum quae corporaliter visibiliterque nascuntur, occulta quaedam semina in corporeis mundi huius elementis latent, quae Deus originaliter eis indidit. Ipse ergo creator est omnium rerum, qui creator est invisibilium seminum. Quia quaecumque nascendo ad oculos nostros exeunt, ex occultis seminibus accipiunt progrediendi hic primor dia, et incrementa debitae magnitudinis distinctionesque formarum ab originalibus, ut ita dicam, regulis sumunt".

3. Sicut parentes non dicuntur creatores fillorum nec agricoiae fru gum, Ita nec boni angeli nec mail, etsi per eorum ministerium fiant crea turae. "Sicut ergo nec parentes dicimus creatores hominum, nec agricolas creatores frugum, quamvis eorum extrinsecus adhibitis motibus ista creanda Dei virtus interius operetur: ita non solum malos, sed nec bonos angelos fas est putare creatores. (Nota: hic Innuit eos habere corpus *.) Sed pro subtilitate sui sensus et corporis, semina istarum rerum nobis occultiora noverunt, et ea per congruas temperationes elementorum latenter spargunt, atque ita et gignendarum rerum et accelerandorum incrementorum praebent occasiones. Sed nec boni haec nisi quantum Deus iubet, nec mali haec injuste faciunt nisi quantum juste ipse per mittit".

4. lniquus habet a se voiuntatem malam, a Deo vero potestatem juste acclpit. "Nam iniqui malitia voluntatem suam habet iniustam,

24 Sed] HI O, Si P (Aug.), Aug. habet si add. interi. V2. II sul om. OP, add. interi. R. Rubrica om. LRVW. 31 habet] habent LMTVX.

1 August., De Trinit., III, c. 8, n. 13 (PL 42, 875s; CCL 50, 139ss), unde et totum seq. Caput desumptum est.

potestatem autem non nisi juste accipit, sive ad suam poenam sive ad aliorum, vel poenam malorum vel laudem bonorum".

Caput 9 (41).

Sicut lustificationem mentis, Ita creationem rerum solus Deus ope ratur, licet creatura exterius serviat. "Sicut 1 ergo mentem nostram 5 iustificando formare non potest nisi Deus, praedicare autem extrinsecus Evangelium etiam hommes possunt, non solum boni per veritatem, sed etiam mali per occasionem 2: ita creationem rerum visibilium Deus intenus operatur; exteriores autem operationes" atque contemperationes sive occasiones ab angelis tam bonis quam malis vel etiam hominibus adhibentur. — "Sed 3 haec ab hominibus tanto difficilius adhibentur, quantum desunt sensuum subtilitates et corporum mobilitates in mem bris terrenis et pigris. Unde quaiibuscumque angelis vicinas causas ab elementis contrahere quanto facilius est, tanto mirabiliores in huiusmodi operibus eorum exsistunt celeritates. Sed non est creator nisi qui principaliter ista format; nec quisquam hoc potest nisi unus creator Deus". — "Aiiud est enim ex intimo ac summo causarum cardine condere ac ministrare creaturam, quod facit solus creator Deus; aliud autem pro distributis ab illo viribus et facuitatibus aliquam operationem forinsecus admovere, ut tunc vel tunc, sic vei sic exeat quod creatur. Ista quippe originaliter ac primordialiter in quadam textura elementorum cuncta iam creata sunt, sed acceptis opportunitatibus prodeunt".

Caput 10 (42).

1. Quod angeil mail muita possunt per naturae vigorem, quae non possunt propter Del vel bonorum angelorum prohlbitionem, Id est quia non permittuntur. Illud quoque sciendum est, quod angeli mali quaedam possunt per naturae subtilitatem, quae tamen non possunt propter Dei vel bonorum angelorum prohibitionem, id est quia non permittuntur ilia facere a Deo vel ab angelis bonis: possent utique fecisse cinifes, qui ranas serpentesque fecerunt. Quaedam vero non possunt facere etiam si o permittantur ab angelis superioribus, quia non permittit Deus.

1 accipit] accipiunt TVX. 12 quanturn] quanto BCNRT (Aug.).

1 August., De Trinif., III, c. 8, n. 14 (PL 42, 876; CCL 50, 141). 2 Resp. Phil. 1, 18: sive per occasionetn, sive per veritatein Clzristus annuntietur. 3 August., ibid., c. 9, nn. 17-18 (PL 42, 878; CCL 50, 144s). 4 August., ibid., n. 16 (PL 42, 877s; CCL 50, 143).

2. Quare non potuerunt producere cinlies qui ranas et serpentes fece runt. Unde Augustinus in libro III De Trinitate 1: "Ex ineffabili potentatu Dei fit, ut quod possent mali angeli si permitterentur, ideo non possunt quia non permittuntur. Neque enim occurrit alia ratio cur non potuerunt facere cinifes, qui ranas serpentesque fecerunt, nisi quia major aderat dominatio prohibentis Dei per Spiritum Sanctum; quod etiam magi confessi sunt dicentes 2: Digitus Dei est hic. Quid autem possint per naturam nec possint propter prohibitionem, et quid per ipsius naturae suae conditionem facere non sinantur, homini explo rare difficile est, immo impossibile. (Per simile ostendit *.) Novimus ho minem posse ambulare, et neque hoc posse si non permittatur; volare autem non posse etiam si permittatur. Sic et illi angeli quaedam possunt facere si permittantur ab angelis potentioribus ex imperio Dei; quaedam vero non possunt etiam si ab eis permittantur, quia ille non permittit, a quo illis est talis naturae modus; qui etiam per angelos suos illa pie rumque non permittit, quae concessit ut possint".

DISTINCTIO VIII

Caput 1 (43).

1. Utrum angeli omnes corporel shit: quod quibusdam visum est, quibus Augustinus consentlre dicens omnes angelos ante casum habuisse corpora tenula et spiritualla, sed in casu mutata in deterius malorum corpora ut in els possent pati. Solet etiam in quaestione Versari apud doctos utrum angeli omnes, boni scilicet ac mali, corporei sint, id est corpora habeant sibi unita. — Quod aliqui putant 3, innitentes verbis

2 libro III trp. RWX. III om. Op. 5 potuerunt potuerlnt LM (Aug.). Rubrica om. MNVW. II simile] slmilitudinem OP. 19 angell omnes trp. LMVX. omnes angelos trp. BCLMNTW.

1 Caput 9, n. 18 (PL 42, 878s; CCL 50, 145). 2 Exod. 8, 19. 3 Inter quos Fulgentius, De Trinit., e. 9 (PL 65, 505 A; CCL 91A, 642); Rupertus Tultiensis, De Trinit. et operibus eius: In Genesim, 1, c. 11 (PL 167, 208 C, 209 A), et De victoria Verbi Dei, 1, c. 28 (PL 169, 1242 A), tacito tamen nomine Augustini. Cf. etiam Bernardus, De considera tione, V, C. 4, n. 7 (PL 182, 791 B-C; ed. Romana, III, 1963, 471s); Serm. in Cant., serm. 5, nn. 2. (PL 183, 799ss; ed. Romana, 1, 1957, 22ss).

Caput 1. Cf. P. Glorieux (ed.), Autour de la spiritualité des anges. Dossier script uraite et patristique, Tournai 1959. — Fons huius Caput est Glossa ordin. in Gen. 1, 20, ut satis in dicatur in allis notis.

Augustini 1, qui dicere videtur quod angeli omnes ante confirma tionem vel lapsum corpora a habuerint, de puriore ac superiore a parte formata, ad faciendum habilia, non ad patiendum. Et angelis bonis, qui perstiterunt, talia conservata sunt corpora ut in eis possint facere et non pati; quae tantae sunt tenuitatis ut a mortalibus videri non valeant, nisi supervestita aliqua grossiori forma, qua assumpta videntur, depositaque videri desinunt. Angelis vero malis mutata sunt in casu corpora in deteriorem qualitatem spissioris a Sicut enim a loco digniori in inferiorem locum, id est in caliginosum a de iecti sunt, ita illa corpora tenuia transformata sunt in deteriora corpora et spissiora, in quibus possent pati a superiori elemento, id est ab igne.

2. Et hoc Augustinus sensisse videtur, Super Genesim 2 ita dicens: "Daemones a dicuntur animalia, quia corporum a natura vigent; nec per mortem dissolVuntur, quia praevalet in eis elementum aptius ad faciendum quam ad patiendum. Ad patiendum enim humor et humus, ad faciendum a& et ignis aptitudinem praebent. Trans gressores vero angeli, cum principe suo (nunc diabolo, tunc archangelo), non mirum si post peccatum in hanc caliginem detrusi sunt. Neque etiam hoc mirum est, si conversi sunt ex poena in a qualitatem qua possint ab igne pati. Caliginosa tamen a tenere tantum permissi sunt, qui eis quasi carcer sit usque ad tempus iudicii *. Ecce his verbis videtur Augustinus id tradere quod quidam opinantur de corpo ribus angelorum.

3. Quibusdam vldetur Augustinus lllud non Ita sentiendo dixisse, sed opinlonem referendo. Hoc autem eum alii dixisse adstruunt non ita sen tiendo, sed opinionem aliorum referendo 3. Quod ex ipsius verbis diiu dicare volunt, quibus ait: ‘Daemones dicuntur aèria animalia’, non ait

11 possentj possunt NRT, possint V. 20 etiam hoc trp. LNV. 25 sentlenclo]

sentiendum BCT. 26 eum ail frp. MRTX.

1 Hic interius citatis. 2 Verba sunt Glossae ordin. in Gen. 1, 20: Daemones a dicuntur animalia etc. (apud Lyranum, 1, 27b; v 9b), quae tons est hulus numeri; ex August., De Genesi ad titi., III, c. 10, nn. 14-15: Quapropter, etsi daemones a sunt animalia etc. (PL 34, 284s; CSEL 28-1, 72ss). 3 De sententia Augustini v. De div. quaest. 83, q. 47 (PL 40, 31); De civil. Dei, VIII, c. 15, et XXI, c. (PL 41, 239s, 724s; CSEL 40-1, 428ss, et 40-II, 537s; CCL 47, 232s, et 48, 775s); Epist. 9 (ad Nebridium), n. 3 (PL 33, 72; CSEL 34-1, 20s); Contra Academicos, 1, e. 7, n. (PL 32,916; CSEL 63, 18); Sermo 277, c. 9 (PL 38, 1262); Retract., 1, C. 26 (PL 32, 626; CSEL 36, 121).

sunt 1; ita enim quidam dicebant 2. De habitatione vero caliginosi a in quem detrusi sunt, non opinando, sed rei veritatem asserendo, eum tradidisse dicunt; quod ipsius locutionis distinctio ostendit. Dicunt quoque plurimos catholicos tractatores in hoc convenisse atque id concorditer docuisse, quod angeli incorporei sunt, nec corpora habent sibi unita; assumunt autem aliquando corpora, Deo praeparante, ad impletionem ministerii sibi a Deo iniuncti, eademque post expletionem deponunt. In quibus corporibus hominibus apparuerunt atque Iocuti sunt; et aliquando quidem locuti sunt ex persona Dei sine distinctione alicuius personae, aliquando ex persona Patris Vel Filii sive Spiritus Sancti.

Caput 2 (44).

1. Quod Deus in corporailbus luis antiquis formis apparuit. Nec du bitandum est Deum in corporalibus formis apparuisse hominibus, sicut Augustinus in II libro De Trinitate 3 ostendit, conferens diversa Scripturae testimonia, ex quibus Deum in corporeis figuris hominibu apparuisse probat; et aliquando ex persona Dei sine distinctione, ah quando sub distinctione personarum, sermonem esse factum eis.

2. De perpiexa quaestione quam ponit Augustinus, quaerens an ad exhibendum has corporales apparitiones creatura nova sit formata, an angeli qui ante erant missi; et si ipsi missi strnt, utrum servata quahitate sul spiritùalls corporis, aliquam speciem corporalem de corpulentiori ma teria assumpserint, an suum proprium corpus mutaverint in speciem suae actioni aptam. Sed ubi Deum hominibus in corporalibus imaginibus apparuisse asserit, perpiexam quaestionem proponit 4, quam nec absolvit, quaerens "utrum in illis corporahibus apparitionibus creatura aliqua crearetur ad illud opus tantum, in qua Deus hominibus appareret; an angeli qui ante erant ita mitterentur, ut manentes in suis spiritalibus corporibus, assumerent ex corpuienta inferiorum elementorum materia aliquam speciem corporalem, quam coaptatam quasi aliquam vestem

5 habent] habeant MNW. 18-23 Rubrica abbrev. RX.

1 Legitur econtra in originali sunt, ut liquet ex nota 2 (p. 366); unde Iterum concludi debet Magistrum De Genesi ad lit!, non cognovisse directe sed solummodo mediante Glossa ordin. in Genesim. 2 Nempe Apulelus, De deo Socratis (ed. P. Thomas, Llpsiae 1908, III, 21); de quo August., De civil. Del, VIII, cc. 15-16 (PL 41, 239ss; CSEL 40-1, 379-382; CCL 47, 232ss). Caput 7-18 (PL 42, 853ss; CCL 50, 96-126); cf. etiam Lib. III, e. II, n. 26 (PL 42, 886; CCL 50, 157s). 4 August, De Trinit., II, e. 7, n. 13 (PL 42, 853; CCL 50, 97s).

mutarent in quaslibet species corporales, veras quidem; an corpus suum proprium verterent in species aptas actionibus suis j virtutem sibi a Deo datam".

3. Ait enim Augustinus ita in III libro De Trinitate 1: Quae rendum est, "in illis antiquis corporalibus formis et visis", "utrum ad hoc opus tantum creatura formata sit, in qua Deus, sicut tunc oportuisse iudicavit, humanis ostenderetur aspectibus; an angeli qui iam erant ita mittebantur, ut ex persona Dei loquerentur, assumentes corporalem spe ciem de creatura corporea in usum ministerii sui; aut ipsum corpus suum, cui non subduntur, sed subditum regunt, mutantes atque vertentes in species quas vellent, accommodatas atque aptas actionibus suis, secun dum attributam sibi a Creatore potentiam".

4. Concedit angelos mitti, sed reliqua expedire non sufficit. "Sed 2 fateor excedere vires intentionis meae, utrum angeli, manente spiritali sui corporis qualitate, per hanc occultius operantes assumant ex inferioribus elementis corpulentioribus, quod sibi coaptatum quasi aliquam vestem, mutent et vertant in quaslibet species corporales, et ipsas veras, sicut aqua vera in verum vinum conversa est a Domino 3; an ipsa propria corpora et sua transforment in id quod volunt, accommodatum ad id quod agunt. Quod horuni sit, quoniam homo sum, nullo experimento comprehendere valeo, sicut angeli qui agunt".

5. Attende, lector, quia quaestionem propositam non solvit, sed indiscussum relinquit utrum angeli qui mittebantur, servatis suis propriis spiritalibus corporibus, supervestirentur aliqua corpulentiori specie in qua possent videri, an ipsum corpus mutarent et transformarent in quamcumque speciem vellent, in qua possent cerni. In quibus verbis videtur Augustinus attestari 4 angelos esse corporeos, ac propria et spiritalia habere corpora.

Caput 3 (45).

Quod Deus in specie qua Deus est nunquam mortailbus apparuit. Ceterum haec velut nimis profunda atque obscura relinquentes, illud

4 Augustinus om. LMNRX. 16 corpulentiorlbus] corpus add. mg. NT, add. mIen. V.

23 Indlscussum] Indiscussam BCTV. 1 proprlis om. OPW. 24 splrltalibus] splrituali bus LOWX.

1 Prooemium, nn. 3-4 (PL 42, 870; CCL 50, 130). 2 Ibid., n. 5 (PL 42, 870s; CCL 50, 131). 3 Resp. Ioan. 2, 9. Vide bocos supra citatos, p. 366, nota 3; praesertim De civil. Dei, XXI, C. (PL 41, 724s; CSEL 40-II, 537s; CCL 48, 775s).

indubitanter teneamus, quod Deus in specie essentiae suae nunquam mortalibus apparuit, sicut famulo suo Moysi dicit 1: Non videbit me homo et vivet. Et in Evangelio Ioannis legitur 2: Deum nemo vidit unquam. "Visibile 3 enim quidquam non est, quod non sit mutabile". Ideo "sub stantia sive essentia Dei, quoniam nulbo modo mutabilis est, nullo modo potest per se ipsam esse visibilis. Proinde illa omnia quae Patribus visa sunt, um Deus illis praesentaretur, per creaturam facta esse manife stum est. Etsi nos latet quomodo ea ministris angelis fecerit Deus, per angelos tamen esse facta dicimus". "Audeo 4 igitur fiducialiter dicere nec Deum Patrem, nec Verbum eius, nec Spiritum eius, qui est unus Deus, per id quod est atque idipsum est ullo modo esse mutabilem, ac per hoc multo minus visibilem".

Caput 4 (46).

1. Utrum daemones intrent corpora hominum substantiailter et Illa bantur mentlbus hominum. lllud etiam consideratione dignum videtur,, utrum daemones, sive corporei sive incorporei sint, hominum substantia tialiter intrent corpora eorumque animabus illabantur; an ideo intrare dicantur, quia malitiae suae effectum ibi exercent, Dei permissione op primendo atque vexando eas, vel in peccatum pro voluntate sua trahendo. — Quod in hommes introeant atque ab eis expulsi exeant, Evangelium aperte deçlarat 5, commemorans daemonia in quosdam ingressa et per Christum deiecta; sed utrum secundum substantiam fuerint ingressa, an propter mali effectum dicantur ingressa, non adeo perspicuum est.

2. Quod daemones substantialiter non Illabuntur animis hominum, sed ob malitlae effectum dicuntur intrare. De hoc autem Gennadium Definitionibus ecclesiasticorum dogmatum 6 ait: "Daemones per inergiam (operationem) non credimus substantialiter illabi animae, sed applica tione et oppressione uniri. Illabi autem menti illi soli possibile est qui creavit, qui natura subsistens incorporeus, capabilis est suae facturae". Ecce hic videtur insinuari quod substantialiter non illabantur daemones vel introeant corda hominum.

8 latet] Iateat NTVW. 11-12 mutabllem... visibliemi mutablie... visibile OP, mentlbus] cordlbus MN. II hoininum] an (ac M, aut V) per effectum Id dicatur rubr.

add. LMNVW. 22 delecta] electa MNTVWX. 24-25 Rubrica om. MVW.

2 Exod. 33, 20. 2 Ioan. 1, n. 21-22 (PL 42, 881s; CCL 50, 150s). 18. 3 August., De Trinit., III, cc. 10-11, 4 Ibid., c. 10, n. 21 (PL 42, 881; CCL 50, 150). Luc. 4, 41; etc. 6 Caput 83 (PL 58, 999 B;

5 Resp. Matth. 8, 16; Marc. 1, 23-26; c. 50 in PL 42, 1221).

3. Beda quoque super ilium locum Actuum Apostolorum 1, ubi Petrus ait Ananiae: Cur tentavit vel implevit Satanas cor tuum, dicit: "Notandum quod mentem hominis iuxta substantiam nihil iinplere possit nisi creatrix Trinitas; quia tantummodo secundum operationem et vo luntatis instinctum anima de his quae sunt creata impletur. Implet vero Satanas cor alicuius, non quidem ingrediens in eum et in sensum eius, neque introiens aditum cordis: siquidem potestas haec solius Dei est; sed callida et fraudulenta deceptione animam in affectum malitiae trahens per cogitationes et incentiva vitiorum, quibus plenus est. Implevit ergo Satanas cor Ananiae non intrando, sed malitiae suae virus inserendo". i — Idem "Spiritus immundus, flamma virtutum de cordibus fidelium expulsus, doctoribus veritatis venenum persecutionis infundit".

4. His auctoritatibus ostenditur quod daemones non substantialiter intrant corda hominum, sed propter malitiae effectum; de quibus pelli dicuntur, cum nocere non sinuntur.

DISTINCTIO IX

Caput 1 (47).

De ordinum distinctione, et quot sint. Post praedicta superest cogno scere de ordinibus angelorum quid Scriptura tradat; quae in pluribus locis 3 novem esse ordines angelorum promulgat, scilicet Angelos, Archangelos, Principatus, Potestates, Virtutes, Dominationes, Thronos, Che rubin et Seraphin. — Et inveniuntur in istis ordinibus tria terna esse, et

7 cordis] eius add. OP. virus] vires LMNOPRTX, quod corr. N. 12 persecu tionisi persecutionum BCOPX (ed. 1 i?). 22 Seraphin] seraphim MTX.

1 In Act. 5, 3: Cur tentavit... In alia translatione: *. *. *.quare implevit Satanas cor tuum?

Ubi notandum... virus inserendo" (PL 92, 954 D); ex Didymo, De Spiritu Sancto, n. 60

(P0 39, 1082 D-1083 B; inter opp. Hieron., PL 23 [ 151 A-B). 2 In Act. 28, 3

(PL 92, 993 B). 3 Cf. Isai. 6, 6, et 37, 16; Ps. 17, 11, et 79, 2; Dan. 3, 5 10, 21; Tob. 3, 25; Eph. 1,21; Col. 1, 16.

Num. 3. Auctoritates Bedae ex Glossa ordin. in Act. Apost. 5,3, et 28,3 (apud Lyranum, VI, 172c, 207c).

Caput 1. Conficitur ex Summa sent., II, 5 (PL 171, 1112 D; 176, 85 C-D), et Hugone, De sacram., 1,5,30 (PL 176,260 C), necnon et ex Glossa Lombardi In II Cor. 12,4 (PL 192, 82 D). — Caput 2. Totum ex Summa sent., 11,5 (PL 171, 1113 A-B; 176,85 D-86 A). Cf. etiam ipse Lombardus, Glossa In Ps. 79, 2 (PL 191, 759 B), quoad interpretationem Cherubi,n.

in singulis tres ordines, ut Trinitatis similitudo in eis insinuetur impressa. Unde Dionyius 1 tres ordines angelorum esse tradit, ternos in singulis ponens. Sunt enim tres superiores, tres inferiores, tres medii; superiores: Seraphin, Cherubin, Throni; medii: Dominationes, Principatus, Potestates; inferiores: Virtutes, Archangeli, Angeli.

Caput 2 (48).

1. Quid appellattir ordo et quae sit ratio nominis cuiusque. Hic consi derandum est quid appelletur ordo; deinde2 utrum ab ipsa creatione fuerit distinctio illorum ordinum. 2. Ordo angelorum dicitur, multitudo caelestium spirituum, qui inter se in aliquo munere gratiae similantur, sicut et in naturalium dato rum munere conveniunt. Ut verbi gratia Seraphin dicuntur qui prae aliis ardent cantate: seraphin interpretatur ardens vel succendens 3; Cherubin, qui prae aliis in scientia eminent: cherubin enim interpretatur plenitudo scientiae 4. Thronus dicitur sedes; Throni autem vocantur, ut beatus Gregorius ait 5, qui divinitatis gratia replentur, ut in eis sedeat Deus et per eos iudicia decernat atque informet. Dominationes vocantur qui Principatus et Potestates transcendunt. Principatus dicuntur qui sibi subiectis quae sunt agenda disponunt, eisque ad explenda divina mysteria principantur. Potestates nominantur hi qui hoc ceteris potentius in suo ordine acceperunt, ut virtutes adversae, eis subiectae, eorum refrenentur potestate, ne hommes tentare tantum valeant quan tum desiderant. Virtutes vocantur illi per quos signa et miracula frequen ter fiunt; Archangeli qui majora nuntiant, Angeli qui minora.

12 munere] participatione NW, vel participatione add. inferl. T, om. CMX.

17 decernat] discernat BCNOPVX. atque informet om. LMRTX. 22 tentare tantum trp. LMT.

1 De cael. lzierardzia, c. 6, § 2 (PG 3, 199 D-202 A; PL 122, 1049 C-1050 A; Diony

siaca II, Solesmis 1950, 830ss). 2 Infra, c. 4. 3 Hieron., Liber interpr. hebraic. nominum: Seraphim, ardentes vel Incendentes" (PL 23 [ 830; CCL 72, 121s). 4 Hieron., ibid. (PL 23, 787 et 813; CCL 72, 74 et 103); Glossa ordin. in Ps. 79, 2: Qui sedes super Cherubim: In plenitudine scientiae (apud Lyranum, III, 204r). In Evang., hom. 34, n. (PL 76, 1251 C-1252 B), unde remote proveniunt omnia fere dicta huius Caput

1. Quod haec nomina non propter se, sed propter nos els data sunt, quae sumpta sunt a donis gratlae quae non habent singulariter, sed ex cellenter, et a praeclpuls nominantur. Haec nomina illis non propter se, sed propter nos data sunt. Qui enim sibi noti sunt contemplatione7nobis 5 innotescunt cognominatione. Et nominantûr singuli ordines a donis gra tiarum quae non singulariter, sed excellenter data sunt in participatione. In illa enim caelesti patria, ubi plenitudo boni est, licet quaedam data sint excellenter, nihil tamen possidetur singulariter. Omnia enim in omnibus sunt, non quidem aequaliter, quia alii allis sublimius possident, quae tamen omnes habent. Cumque omnia dona gratiarum superiores ordines sublimius et perfectius perceperint, tamen ex praecipuis sortiti sunt vocabula, inferioribus cetera relinquentes ordinibus ad cognomina tionem. Ut Seraphin, qui ordo excellentissimus aestimatur, tam dilec tionem quam cognitionem divinitatis et cetera virtutum dona ceteris 5 omnibus sublimius percepit; et tamen ab excellentiori dono, id est a cantate, nomen accepit ille superior ordo: maius enim donum est caritas quam scientia 1. Item maius est scire quam iudicare: scientia namque informat iudicium; ideoque secundus ordo a secundo dono, id est cogni tione veritatis appellatus est, scilicet Cherubin. Ita et de aliis intelligendum est.

2. Assignatur ergo excellentia ordinum secundum excellentiam do norum; et tamen, sicut Gregorj u ait 2, illa dona omnibus sunt communia. Omnes enim ardent cantate et scientia pleni sunt; sic et de aliis. Sed supeniores aliis excellentius, ut iam dictum est, ipsa acceperunt, a quibus et nominantur. Unde Gregorj u 3: "In illa summa civitate quisque ordo eius rei censetur nomine, quam plenius accepit in munere".

3. Quaestio ex verbis Gregoril onta. Sed oritur hic quaestio talis: Si quisque ordo ab illo dono nominatur quod plenius possidet, tunc Che

2 nos] Illos CMOTW.

28 cx] de BCX.

Caput 3, num. 1: Quasi totum de 1-lugone, De sacram., 1, 5, 32 (PL 176, 261 D-262 A); alla sed pauca, ad finem, ex Summa sent., 11, 5 (PL 171, 1113 B; 176, 86 A). — Num. 2-5: Praeter quaedam adiecta, omnia ex Sumrna sent., 11, 5 (PL 171, 1113 B-D; 176, 86 A-C).

4 et om. BCX.

3 Ibid.

Resp. 1 Cor. 8, 1; et 13, 8-13.

19 est] a add. VW, add. interl. R.

2 In Evang., hom. 34, n. 14 (PL 76, 1255 B-C).

Caput 3 (49).

rubin in scientia praeminet omnibus, quia a scientia nominatur. Sed qui magis diligit, plus cognoscit: tantiim enim, ut tradit auctoritas 1, cognoscit ibi quisque quantum diligit; itaque Seraphin non solum in cantate, sed etiam in scientia praeminent.

4. Explanatio ilulus auctoritatis. Ideoque auctoritas illa 2 sic videtur intelligerida, ut comparatio non referatur ad omnes ondines, sed ad quosdam, scilicet inferiores. Ille enim ordo non plenius Seraphin accipit scientiam in munere, sed plenius aliis ordinibus qui sunt inferiores; nec nominatur quisque ordo ab omni re quam plenius allis accepit, sed ab aliqua rerum quas accepit.

5. Alla determlnatio elusdetn. Vel potest comparatio referri non ad ipsos ordines, sed ad alia dona; nec ad omnia alia dona, sed ad quaedam. Sicut enim homiries cum plura habeant dona, quaedam aliis excellentius possident, ita forte et angeli quibusdam muneribus magis poilent et aliis quibusdam minus.

Caput 4 (50).

1. Utrum ondines ab initIo creationis ita distincti fuerint. Iam nunc inquirere restat utrum isti ordines a creationis initio ita distincti fuerint. — Quod ita fuerint distincti a pnimordio suae conditionis, videtur testi monio. auctoritatis 3 insinuari, quae tradit de singulis ordinibus aliquos cecidisse. De ordine namque superiori Lucifer ille fuit, quo nullus dignior conditus est 4. Apostolus etiam Principatus et Potestates tenel’rarum nomi nat 5, ostendens de ordinibus illis cecidisse, qui cum in malis ministerium exerceant, non tamen penitus nominibus ordinum suorum privati sunt.

II Rubrica om. LRW. 17 Utrum] hii add. MW

1 En verba fontis, sel!. Summae sent., II, 5: "Sed qui magis diligit plus cognoseit (tantum enim cognoscitur quantum diligitur Deus); sed Seraphim non solum in charitate, sed etiam in scientia praeeminet (PL 171, 1113 C; 176, 86 B); quae verba (in parentesi) auctoritas esse videntur ad quam appellat Magister; non inveniuntur in homilia Gregorlilam citata. 2 Gregorii, scilicet, p. 372, 26-27. 3 Se!!. auctoritatibus Scripturae hie et superius adduetis, Dist. 6, e. 1 (p. 354s). 4 Resp. Ezech. 28, 12-19; Gre gorius, In Evang., hom. 34, n. 7 (PL 76, 1250 B). Vide supra, Dist. 6, e. 1, n. 2 (p. 354s). 5 Eph. 6, 12.

Caput 4, num. 1-2: Partim ex Summa sent., 1!, 5 (PL 171, 1113 D; 176, 86 C-D). Num. 3. Prima pars videtur esse opinio Magistri; altera veto (.Alll... *) sumitur ex Summa sen!., II, 5 (PL 171, 1114 A; 176, 86 D); auctoritas autemAugustini invenitur in Glassa Ma gistri in Ps. 146, 5 (PL 191, 1276 A), necnon et potius in Glossa ordin. in Gen. 2, 2 (apud Lyranum, 1, 34 b; v 13e).

2. Sed non videtur illud posse stare. Non enim tunc cantate arde bant, nec sapientia pollebant, neque in eis Deus sedebat: si enim haec habuissent, non cecidissent; non ergo tunc erant Seraphin vel Cherubin vel Throni.

3. Quod ante casum non fuerunt hi ordines, quia non ante habebant dona gratiae, quae quibusdam cadentibus, allis apposita fuerunt. Ad quod dicimus quia ante casum quorundam non erant isti ordines, quia nondum habebant dona in quorum participationibus conveniunt; sed quibusdam cadentibus, aliis apposita sunt; eisque qui ceciderunt collata fuissent eadem dona si perstitissent. Ideoque Scriptura dicit de singulis ordinibus aliquos cecidisse, non quia fuissent in ordinibus et postea corruerint, sed quia si perstitissent, eorum aliqui in singulis fuissent ordinibus, qui et in naturae tenuitate et in formae perspicacitate differentes gradus habebant, sicut illi qui perstiterunt. — Alii enim, ut praediximus 1, superiores, alii inferiores conditi sunt; superiores, qui natura magis sub tiles et sapientia amplius perspicaces; inferiores, qui natura minus subtiles et intelligentia minus perspicaces facti sunt. Has autem invisibiles diffe rentias invisibilium solus ille ponderare potuit, qui oinnia in numero et mensura et pondere disposuit 2: (Augustinus, Super Genesim 3*:) "id est in se ipso, qui est mensura omni rei modum praefigens, et numerus omni rei speciem praebens, et pondus omnem rem ad stabilitatem trahens, id est terminans et formans et ordinans omnia".

Caput 5 (51).

1. Utrum omnes angeli eiusdem ordinis sint aequales. Praeterea considerari oportet utrum omnes angeli eiusdem ordinis aequales sint. — Ita esse quibusdam placuit; sed non est hoc probabile nec assertione dignum, quia Lucifer, qui fuit de collegio superiorum, ipsis etiam dignior exstitit qui aliis excellentiores creati fuerant. Ex quo percipitur quod si perstitisset, in ordine superiori fuisset, et allis eiusdem ordinis dignior exstitisset.

7 quial] quod LRVX.

1 In Dist. 3, cc. 2-3 (p. 342s). Z Sap. 11, 21. c 3, n. 7 (PL 34, 299; CSEL 28-1, 99).

3 De Genesi ad lut., IV, Num. 1 fundatur supra Summam sent., 1!, 5 (PL 171, 1114 B; 176, 86 D-87 A).

Caput 6 (52).

2. Per simile ostendit non omnes elusdem ordinis pares esse. Sicut enim unus est ordo Apostolorum et alter Martyrum, et tamen in Apostolis alii sunt aliis digniores, similiter et in Martyribus alii allis sunt superiores: ita et in ordinibus angelorum recte creditur esse.

1. Quomodo dicat Scriptura decimum ordinem ex hominibus compleri, cum non sint nisi novem ordines. Notandum etiam quod decimus ordo legitur 1 de hominibus restaurandus. Sed cum non sint nisi novem ordines, nec plures fuissent etiam si illi perstitissent qui ceciderunt, moventur lectores quomodo Scriptura dicat 2 decimum ordinem compieri ex hominibus.

2. Gregorius namque dicit 3 hommes assumendos in ordine angelorum: quorum alii assumuntur in ordine superiorum, qui sciliçet magis ardent cantate; alii in ordine inferiorum, qui sCilicet minus per fecti sunt. Ex quo apparet non esse de hominibus formandum deCimum ordinem, tanquam novem sint angelorum et decimus hominum, sed hommes pro qualitate meritorum statuendos in ordinibus angelorum.

3. Quod ergo legitur decimus ordo complendus de hominibus, ex tau sensu dictum fore accipi potest: quia de hominibus restaurabitur

quod in angelis lapsum est; de quibus tot corruerunt unde posset fieri decimus ordo. Propter quod Apostolus dicit 4 restaurari omnia in Clzristo, quae in caelis et quae in terris sunt; quia per Christum redemptum est humanum genus, de quo fit reparatio ruinae angelicae; tamen non minus salvaretur homo, etsi angelus non cecidisset.

1 Rubrica om. LVW. derunt LMTX.

3 aliis sunt trp. BOP.

9 perstltissent irp. p. ceci-

1 Ex. gr. in Decreto Gratiani, de consecrat., d. 1, e. 55: Decimus ordo per superbiam corruens, angelicum numerum imminuit... Quorum recuperationi et consolationi consulens... Deus creator primum hominem de limo terrae formavit * (1, 1309). 2 Id est Clossa ordin. in Lue. 15, 8: Quae mulier habens drachmas decem: Decem ergo drachmas mulier habuit, cum novem ordinibus angelorum additus est homo, ut compleretur decimus electorum nume rus" (apud Lyranum, V, 164e); ex Gregorio, In Evang., hom. 34, n. 6 (PL 76, 1249 C-D). Gregorius, ibid., n. 11 (PL 76, 1252s). Eph. 1, 10.

Caput 6. Praeter quaedam adiecta, sumitur ex Summa sent., 11, 5 (PL 171, 1114 B-D; 176,87 A-C); cf. Hugo, De sacram., 1, 5,30 (PL 176, 260 D). Vide etiam Honorium Augustod., Liber XII quaestionum, q. 5 (PL 172, 1180s).

Caput 7 (53).

1. Quod hommes assumuntur luxta numerum stantium, non lapso rum. Non enim iuxta numerum eorum qui ceciderunt, sed eorum qui permanserunt, hommes ad beatitudinem admittuntur. Unde Gregorius 1: "Superna illa civitas ex angelis et hominibus constat; ad quam credimus tantum humani generis ascendere, quantos illic contigit angelos remansisse, sicut scriptum est in Cantico Deuteronomio: Statuit terminos populorum iuxta numerum angelorum Dei" 2

2. Quidam dicunt secundum numerum lapsorum angelorum hommes reparandos. A quibusdam 3 tamen putatur quod hommes reparentur iuxta numerum angelorum qui ceciderunt, ut illa caelestis civitas nec suorum civium numero privetur, nec maiori copia regnet. — Quod Augustin Enchiridion 4 sentire videtur, non asserens de hominibus plus saivari quam corruit de angelis, sed non minus, ita dicens: "Superna Lerusalem, mater nostra 5, civitas Dei, nulla civium suorum numerositate fraudabitur, aut uberiore etiam copia fortasse regnabit. Neque enim nu merum aut sanctorum hominum, aut immundorum daemonum novimus, in quorum locum succedentes filii catholicae matris, quae sterilis appa rebat in terris 6, in ea pace de qua illi ceciderunt, sine ullo temporis termino permanebunt. Sed illorum civiurn numerus, sive qui est, sive qui fuit, sive qui futurus est, in contemplatione eius artificis est qui vocal ea quae non sunt tan quam ea quae sunt 1". Ecce aperte dicit non minus de hominibus salvari quam corruit de angelis, sed plus non asserit.

7 in Cant. Deuteronoinlo o,n. LMWX, interl.". 21 eius artificis est trp. est elus art. MX, elus est art. L.

1 Ibid., n. 11 (PL 76, 1252 B-C). 2 Deut. 32, 8 (vide supra, p. 334, nota 1).

3 Cf. Hugo, De sacram., 1, 5,31 (PL 176, 261 B-C); Robertus Pullus, Sententiae, II, c. 16

(PL 186, 742 C-743 A); Rolandus, Sententiae (ed. GietI, 102). Caput 29 (PL 40, 246; CCL 46, 65); cf. etiam De civil. Dei, XXII, c. 1, n. 2 (PL 41, 752; CSEL 40-II, 583; CCL 48, 807). 5 Resp. GaI. 4, 26. 6 Resp. GaI. 4, 27; Isai. 54, 1. Rom. 4, 17.

Caput 7. Cf. L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Briefliteratur der Frlihsdzolastik (BOPTMA XXXIV, MUnster 1937), 480ss. Num. 1 sumitur ex Summa sent., II, 5

(PL 171, 1114 D; 176, 87 C).

DISTINCTIO X

Caput 1 (54).

1. An omnes spiritus caelestes mittantur, et ponit duas opinlones et auctoritates quibus Innituntur. Hoc etiam investigandum est, utrum omnes illi caelestes spiritus ad exteriora nuntianda mittantur. — Quidam putant aliquos in illa multitudine esse qui foras pro officio exeunt, alios qui semper intus assistunt, sicut scriptum est in Daniele 1: Millia millium ministrabant ei, et decies centena millia assistebant ei. Item Dionyium Hierarchia 2, quae sacer principatus dicitur, de praelatione spirituum ait: "Superiora illa agmina ab intimis nunquam recedunt, quo niam ea quae praeminent, usum exterioris officii nunquam habent".

His auctoritatibus nituntur, qui angelos mitti nisi inferiores infitiantur.

2. Obiectio contra Illos. Quibus obicitur quod Isaias ait: Volavit ad me unus de Seraphin, qui ordo superior est et excellentior. Ideoque, si de illo ordine mittuntur, non est ambigendum quin etiam et de aliis mittantur. Apostolus quoque ait: Omnes sunt administratorii spiritus,in ministerium missi. His testimoniis asserunt quidam omnes angelos mitti. Nec debet indignum videri si etiam superiores mittantur, cum et ille qui creator est omnium, ad haec inferiora descendent. 3. Quaestio: si omnes mittuntur, cur unus tantum ordo nomine angelorum censetur. Hic oritur quaestio: si omnes mittuntur et nuntii Dei exsistunt, quare unus tantum inter novem ordines angelorum nomine censetur? — Ad quod quidam 5 dicunt omnes quidem mitti, sed alios

12 nituntur] utuntur B X. 14 Seraphln] seraphim MRTWX. 15 et om. BCLM.

1 Dan. 7, 10. 2 De cael. Izierarchia, cc. 6.7 (P0 3, 199 D, 206 C; PI 122, 1049 s; Dionysiaca, 11, 831s, 838ss). Sed verba sunt Oregorii sententiam Dionysii referentis, In Evang., hom. 34, n. 12 (PL 76, 1254 B). 3 Isai. 6, 6. Hebr. 1, 14. 5 Cf. Oregorlus, In Evang., hom. 34, un. 12-13 (PL 76, 1254 C-1255 A); P. Abaelardus, Sic ef non, c. 49 (PL 178, 1420 D); R. Pullus, Sententiae, VI, cc. 32-33 (PL 186, 884 A, D).

Caput 1. Textus conficitur ex Summa sent., 11, 6 (potius sub forma PL 171, 1115 A-C, quam 176, 87 C-88 A), et ex Hugone, De sacram., 1, 5, 33 (PL 176, 262 B-C); quorum tons communis est Oregorius Magnus, In Evang., hom. 34, n. 12 (PL 76, 1254 A-C). Cf. etiam P. Abaelardus, Sic et non, 49 (PI 178, 1420 C-1421 C); Rob. PuUus, Sentent lac, VI, cc. 33-34 (PL 186, 884s); et Haymo, In Episf. S. Pauli, Hebr. 1, 14 (PL 117, 832 A).

saepius et quasi ex officio iniuncto, qui proprie Angeli vel Arcliangeli nominantur; alios vero rarius mitti, scilicet majores, causa extra com munem dispensationem oborta, qui cum Angelorum ministerium susci piunt, etiam nomen assumunt. Unde in Psalmo 1: Qui facit angelos suos spiritus, quia illi qui natura spiritus sunt, aliquando angeli, id est nuntii 5 fiunt.

Caput 2 (55).

1. Putant quidam Michael, Gabriel, Raphael de superiori ordine fuisse, et sunt nomina spirituum, non ordinum. Et putant illi Michael, Gabriel, Raphael de superiori ordine fuisse. "Michael 2 interpretatur ‘quis ut Deus’; Gabriel, fortitudo Dei; Raphael, medicina Dei". Nec sunt ista nomina ordinum, sed spirituum. — Et dicunt quidam singulum horum unius proprie ac singulariter spiritus esse nomen; alii vero non unius singulariter et determinate, sed tunc huius, nunc illius esse nomen, se cundum qualitatem eorum ad quae nuntianda vel gerenda mittuntur. Sicut et daemonum quaedam nomina sunt, quae quidam putant unius esse propria, alii vero pluribus communia. Diabolus quippe, qui graece ita vocatur, et criminator interpretatur vel deorsum fluens, hebraice dicitur Satan, id est adversarius. Dicitur et Belial, id est apostata et absque iugo. Dicitur etiam Leviatizan, id est additamentum eorum 3. Et alia plura reperies nomina, quae vel unius spiritus sunt propria, vel pluribus communia.

2. Quomodo determinent praedictas auctoritates, quae videntur ad versari, qui dicunt omnes angelos mitti. Qui autem omnes angelos mitti asserunt, praemissas auctoritates, Danieli scilicet et Dionysii 4, ita determinant: dicuntur superiora agmina Deo assistere et ab intimis nunquam recedere, non quin aliquando mittantur, sed quia ra rissime ad exteriora prodeunt; neque tunc ab intimis recedunt, sed Dei

1 Ps. 103, 4. 2 Gregorius, In Evang., hom. 34, n. 9 (PL 76, 1251 A).

3 Diabolus: Apoc. 12, 9, et 20, 2; Satan: Zach. 3, 1; Beliat: II Cor. 6, 15; Leviathan: lob 40, 20, et Isai. 27, 1. De nominum interpretatione, cf. Isidorus, Etymologiae, VIII, c. 11, nn. 18, 19 (PL 82, 316s). 4 Supra, c. 1, n. 1 (p. 377).

Num. j. Fons primae opinionis est Somma sent., 11, 6 (PL 171, 1115 C; 176, 88 A); cf. etiam Rolandus, Sententiae (ed. A. GietI), 100, 103. Vide etiam Glossam Magistri in Il

Cor. 6, (PL 192, 49 D).

praesentiae et contemplationi semper assistunt; quod etiam faciunt qui frequenter mittuntur 1

3. Quos aHI dicant mitti et quos dicant non mitti, cum determinatlone auctoritatum quae videntur sibi adversarl. Alii vero dicunt tres ordines supremos, scilicet Seraphin, Cherubin et Thronos, ita Creatori assistere quod ad exteriora non exeunt; inferiores autem tres ad exteriora mitti; tres vero medios inter utrosque consistere, non modo dignitate vel loco, sed etiam officio, quia praeceptum divinum a supérioribus accipiunt et deferunt ad inferiores. Ideoque, cum supremi mediis, et medii imis, atque hi hominibus praeceptum Dei nuntient, merito omnes angelos nominari dicunt. Et ob id forte Apostolus dixit 2 omnes spiritus administratores esse Filii et mitti in ministerium; vel per omnes non singulos ordines, sed de inferioribus ordinibus singuios angelos complexus est. IIlud vero quod lsaias dicit 3, per verba Dionysii determinant dicentis: "Hi spiritus qui mittuntur, percipiunt horum vocabulum quorum gerunt officium". Unde dicunt ilium angelum qui missus est ad Isaiam, ut mundaret et incenderet labia Prophetae, fuisse de ordine inferiorum; sed ideo dictus est fore de Seraphin, quia veniebat incendere et consumere delicta Isaiae.

DISTINCTIO XI

Caput 1 (56).

1. Quod quaeque anima habet angelum bonum ad sul custodiam de legatum et malum ad exercitium. Illud quoque sciendum est, quod angeli boni deputati sunt ad custodiam hominum, ita ut quisque electorum

3 Quos] Quod BCX.

17 et incenderet om. LMRWX (Summa Sent.).

1 Cf. Gregorius, Moralia, XVII, c. 13, n. 18 (PL 76,20 C); In Evang., hom. 34, nn. 12-13

(PL 76, 1254s); et Beda, supra, Lib. 1, dist. 37, c. 8 (p. 272s). 2 Resp. Hebr. 1, 14; supra, c. 1, n. 2 (p. 377). 3 Isai. 6, 6; supra, c. 1, n. 2 (p. 377). 4 De cael. hierarchia, c. 13, § 2 (PG 3, 299 C; PL 122, 1061 A-B; Dionysiaca, II, 944s); sed verba sunt Gregorii, In Evang., hom. 34, n. 12 (PL 76, 1254 B-C).

Num. 3. Partim ex 1-lugone, De sacrarn., 1, 5, 33 (PL 176, 262 D). — Auctoritas autem Dionysii et subsequens commentum (Gregorii) sumuntur de Summa sent., II, 6 (potius sub forma in PL 171, 1115 A-B, quam in 176, 87 D).

Caput 1, num. 1. Partim ex Summa sent., 11,6 (PL 171, 1115 C-D; 176,88 A-B); partim (Hieron.) ex Glossa ordin. in Matth. 18, (apud Lyranum, V, 56c).

habeat angelum ad sui profectum atque custodiam specialiter delega tum. — Unde in Evangelio 1 Veritas a pusillorum scandalo prohibens ait: Angeli eorum semper vident faciem Patris. Angelos dicit eorum esse, quibus ad custodiam deputati sunt. Super quem locum Hieronymus 2 tradit unamquamque animam ab exordio nativitatis habere angelum ad sui custodiam deputatum, inquiens ita: "Magna dignitas animarum est, ut unaquaeque habeat ab ortu nativitatis in custodiani sui angelum delegatum".

2. Gregorius quoque dicit 3 quod quisque unum bonum an gelum sibi ad custodiam deputatum, et unum malûm ad exercitium habet. Cum enim omnes angeli boni nostrum bonum velint conimuni terque saluti omnium studeant, ille tamen qui deputatus est alicui ad custodiam, eum specialiter hortatur ad bonum, sicut legitur de angelo Tobiae 4, et de angelo Petri in Actibus Apostolorum 5. Similiter et mali angeli, cum desiderent malum hominum, magis tamen hominem ad malum incitat, et ad nocendum fortius instat, ille qui ad exercitium eius deputatus est.

3. Utrum singulis hominibus singuli angeli, an plurlbus unus deputa tus sit. Solet autem quaeri utrum singuli angeli singulis hominibus, an unus pluribus ad custodiam vel exercitium deputatus sit. Sed cum electi tot sint quot et boni angeli sunt, plures constat esse omnes simul bonos et malos hommes quam boni angeli sint. Et cum tot sint electi quot angeli boni, et angeli boni plures sint quam mali, pluresque sint hommes mali quam boni, non est ambiguum plures esse bonos hommes quam sint mali angeli, et plures esse malos hommes quam sint mali angeli vel boni angeli.

4. Confirmat unum angelum plurlbus hominibus deputari, sive simul sive diversis temporibus. Ideoque dici oportet unum eundemque angelum, bonum vel malum, pluribus hominibus deputari ad custodiani vel exer citium, sive eodem tempore, sive diversis temporibus. ldeo autem dicimus

1 Matth. 18, 10. 2 In Matth. 18, (PL 26 [ 130 B; CCL 77, 159). Nem

pe Nyssernis, De vita Moysi (P0 44, 338 D-339 A); sequens Origenesm, In Lucam, hom. 12 (P0 13, 1829 C). Vide etiam Origenesm, Periaretion, III, c. 2, n. 4 (P0 11, 309 B), et In Iosue, hom. 23, n. 3 (P0 12, 937 A); et Ioannem Cassianuni, Coniationes, con 8, C. 17; et 13, c. 12 (PL 49, 750s, 929; CSEL 13, 233s, 380s). Resp. Tob. 5-12. Act. 12, 15.

Num. 2. Omnia ad titteram ex Summa sent., 11, 6 (PL 171, 1115 C-D; 176, 88 A-B). De doctrina hic proposita, cf. J. Daniélou, Les anges et leur mission d’après les pères de l’église, ed. 2, Chevetogne 1953, 69-82. — Num. 3: in parte ex Summa sent., ibid.

‘eodem tempore vel diversis temporibus’, quia videtur quibusdam 1 quod omnes hommes qui sunt simul in aliquo tempore, singuli singulos angelos habere possint, bonos vel malos, quia licet maior sit numerus hominum, computatis in unum omnibus qui fuerunt et sunt et futuri sunt, quam angelorum, tamen quia hommes decedentibus hominibus succedunt, et ideo nunquam simul sunt in haC vita, angeli vero nunquam decedunt, sed simul omnes sunt: esse potest ut singuli hominum, dum in hac vita sunt, singulos habeant angelos, bonos vel malos, ad sui eu stodiam vel exercitium destinatos. Ceterum, sive ita sit sive non, non est dubitandum unumquemque habere angelum sibi deputatum, sive pluribus simul destinatus sit, sive uni singulariter. Nec est mirandum unum angelum pluribus hominibus ad eustodiam deputari, cum uni homini plurium custodia deputetur, ita ut eorum quisque suum dicatur habere dominum vel episcopum vel abbatem.

Caput 2 (57).

1. Utrum angeli pro ficiant In merito vel in praemio usque ad iudiclum. Praeterea illud considerari oportet, utrum angeli boni in merito vel in praemio proficiant usque ad iudicium.

2. Quibusdam videtur quod proficiant in utroque 1’. Quod in mentis proficiant atque quotidie rnagis ac magis mereantur, quibusdam videtur, ex eo quia quotidie hominum utilitatibus inserviunt eorumque profec tibus student. Quibus etiam nihilominus videtur quod et in praemio proficiant, scilicet in cognitione et dilectione Dei. Licet enim, ut aiunt, in confirmatione beatitudinem acceperint aeternam atque perfectam, augetur tamen quotidie eorum beatitudo, quia magis ac magis diligunt atque cognoscunt. — Caritas eorum meritum est et praemium nunc *. Et est eorum caritas, qua Deum et nos diligunt, et meritum et praemium:

3 possint] possunt CMV. 19 Rubrica om. LVW. 22 et om. LNOP.

1 Resp. Hugo, De sacram., 1, 5, 31 (PL 176, 261 C).

Caput 2. De controversia hic implicita et dissensione Magistri Odonis Suessionensis, cf. Ign. Brady, Peter Manducator and lite oral Teaclzings of Pet er Lombard, in Anionianum 41 (1966) 471. — Totum capitulum fundatur super Summam sent., 11, 6 (PL 171, 1116 A; 176, 88 C-D), unde num. 2-3 in parte, num. 6 et 8-10; et Glossam Lombardi in Eph. 3, 9-10 (PL 192, 189 B-190 D), unde num. 3-5. Cf. etiam Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, VI, 92c), quae fons erat Magistri; et in Isai. 63, 1 (apud Lyr., 1V, lOla); et P. Abaelardus, Sic et non, 48 (PL 178, 1417ss), qui tons videtur Summae sent., et forsitan etiam ipsius Lombardi.

meritum, quia per eam et obsequia ex ea nobis impensa merentur et in beatitudine proficiunt; et ipsa eadem est praemium, quia ea beati sunt.

3. Auctorltatibus confirmant quod dicunt. Et quod angeli proficiant in cognitione, ac per hoc in beatitudine, testimoniis Sanctorum confir mant. Dicit enim Isaias 1, ex persona angelorum Christi ascendentis magnificentiam admirantium: Quis est iste qui venit de Edom, tinctis vesti bus de Bosra? Et in Psalmo 2: Quis est iste rex gloriae? Ex quibus apparet quod mysterium Verbi incarnati plenius cognoverunt angeli post impie tionem quam ante. Et sicut in cognitione huius mysterii profecerunt, ita dicunt eosin deitatis cognitione proficere. — Quod autem in huius myste ru cognitione profecerint, evidenter docet Apostolus dicens 3: Quae sit dispensatio sacramenti absconditi u saeculis in Deo, ut innotescat multi formis sapientia Dei per Ecclesiam Principibus et Potestatibus in caelestibus. Super quem locum dicit Hieronymus 4 "angelicas dignitates prae fatum mysterium ad purum non intellexisse, donec completa est passio Christi et Apostolorum praedicatio per gentes dilatata".

4. Quod in hac sententia videtur Augustinus adversarl Hieronymo. His autem videtur contradicere Augustinus, super eundem iocum Epistolae 5 dicens: "Non latuit angelos mysterium regni caeiorum, quod opportuno tempore revelatum est pro salute nostra. Illis ergo a saeculis innotuit supra memoratum mysterium, quia omnis creatura non ante saecuia, sed a saeculis est".

5. Determinatio praedlctarum auctoritatum *. — Haymo *. Attende, lector, quia videntur dissentire in hac sententia illustres doctores. Ideo que, ut omnis repugnantia de medio tôliatur, praedicta Haymonem 6 sequentes ita determinemus, ut "illis angelis qui maioris dignitatis sunt, et per quorum ministerium ilia nuntiata sunt, ex parte cognita u saeculis fuisse, utpote familiaribus et nuntiis; illis vero qui minons dignitatis sunt incognita exstitisse" dicamus, usquequo impieta sunt et per Eccle siam praedicata; et tunc ab omnibus angelis perfecte fuerunt cognita.

6. Constat itaque omnes angelos in cognitione divinorum myste riorum secundum processum temporis profecisse. Unde non incongruenter

19 Epistolac om. LMRX.

23 Rubrica om. LVW.

1 lsai. 63, 1. Cf. Glossa ordin. in h. 1.: Hoc in persona angelorum" (apud Lyranum, 1V, lOir). 2 Ps. 23, 8. 3 Epli. 3, 9-10. 4 In h. 1. (PL 26 [ 483 C). De Genesi ad titi., V, c. 19, n. 38 (PL 34, 334s; CSEL 28-1, 162). 6 Haymo

Altiss., in Eph. 3, (PL 117, 715 A).

ipsi iidem dicunt angelorum scientiam ac beatitudinem augeri usque ad futuram consummationem, quando in scientia ac beatitudine perfectissimi erunt, ut nec augeatur amplius nec minuatur.

7. Allorum opinlo qui dicunt angelos In quibusdam praedictorum non profecisse. Alii autem dicunt angelos in confirmatione tanta deitatis dilectione atque notitia fuisse praeditos, ut in his ulterius non profecerint nec profecturi sint. Profecerunt tamen in scientia rerum exteriorum, sicut in cognitione sacramenti incarnationis et liuiusmodi; sed non in contemplatione deitatis, quia trinitatem in unitate atque unitatem in trinitate non plenius intelligunt sive intellecturi sunt, quam ab ipsa confirmatione perceperunt. Ita etiam diciint eos in cantate non profecisse post confirmationem, quia eorum caritas postea non est aucta. Et sic dicunt eos non profecisse in nieritis, scilicet quantum ad vim merendi, sed non quantum ad numerum meritorum. Plura enim bona fecerunt postea, quae tunc non fecerant; sed eorum caritas, ex qua illa processe runt, non est aucta: ex qua tantum meruerunt antequam ista adderentur, quantum postea his adiectis.

8. QuId sit probabillus *. Illud vero quod alii superius dicunt, pro babilius videtur, scilicet quod angeli usque ad iudicium in scientia et in allis proficiant.

9. Quaedam auctoritates videntur obviare probabillori sententlae. Quibus tamen videntur obviare quarundam auctoritatum verba. Ait enim Isidorus in libro De suinmo bono 2: "Angeli in Verbo Dei omnia sciunt antequam fiant". — Deterniinatio *. Sed nec omnes, nec omnia perfecte angelos scire dixit; et ideo eos in scientia proficere non removit.

10. Gregorius quoque in libro Dialogorum 3 ait: "Quid est quod ibi nesciant, ubi scientem omnia sciunt ?" Videtur dicere quod omnia sciant angeli et nihil sit quod nesciant. — Item alla determinatio *.

Sed accipiendum est hoc de his quorum cognitio beatum facit cognito rem, ut sunt ea quae ad mysterium Trinitatis et unitatis pertinent.

1 iidem om. BCOPV. 4 quibusdam praedictorumj predictis BCX. 11 perce perunt] perceperint BCOPX. 13 sciucet] sed X, sed hoc LNTVW, non MR, sed exp. R. 14 sed om. LNTVX. 18 Rubrica om. MRVW. 24 Determinatio om. RVWX. 28 Rubrica om. LMRVW.

1 Id est Summa sent., 11, 6 (PL 171, 1115 D-1116 A; 176, 88 C). 2 Sententiae, 1, c. 10, n. 17 (PL 83, 556 C). 3 Lib. IV, c. 33 (PL 77, 376 B). Cf. etiam Moratia, 11, c. 3, n. 3 (PL 75, 556 D).

DISTINCTIO XII

Caput 1 (58).

1. Post cognitionem de angelis habitam, agitur de aliarum rerum creatione et praecipue de operum sex dierum distinctione. Haec de ange licae naturae conditione dicta sufficiant. Nunc superest de aliarum quoque rerum creatione, ac praecipue de operum sex dierum distinctione, non nulla in medium proferre.

2. Cum Deus in sapientia sua angelicos condidit spiritus, alia etiam creavit, sicut ostendit supra memorata Scriptura Genesis 1, quae dicit in principio Deum creasse caelum, id est angelos, et terram, scilicet materiam quatuor elementorum adhuc confusam et informem, quae a Graecis dicta est chaos 2; et hoc fuit ante omnem diem. Deinde elementa distinxit, et species proprias atque distinctas singulis rebus secundum genus suum dedit; quae non simul, ut quibusdam sanctorum Patrum placuit, sed per intervalla temporum ac sex volumina 3 dierum, ut aliis visum est, formavit.

Caput 2 (59).

Quod sancti tractatores videntur super hoc quasi adversa tradidisse, allis dicentibus omnia simul facta in materia et forma, allis per intervalla temporum. Quidam namque sanctorum Patrum, qui verba Dei atque arcana excellenter scrutati sunt, super hoc quasi adversa scripsisse

3-4 rerum creatlone trp. BCN. 20 scilicet] Id est NOPV.

1 Resp. Gen. 1, 1; cf. supra, Dist. 2,cc. 1,2,5 (pp.336ss, 341). 2 August., De Ge nesi contra Manich., 1, c. 5, n. 9 (PL 34, 178), sed mediante Summa sent., ut in alia serle notarum indicatur. 3 Hac voce utitur August., De Genesi ad tilt., 1, e. 17, et IV, C. 1, n. 1 (PL 34, 259, 295; CSEL 28-1, 24, 93).

Caput 1. Partim ex Summa sent., 111, 1 (PL 171, 1116 C, 1117 B; 176, 89 A, 90 A-B); vide etiam infra, Dist. 15, c. 6. — Caput 2. Quasi omnia ex Hugone, De sacrum., 1, 1, 2 (PL 176, 187 C, 188 A-B); cuius opinionem Magister corroborat testimoniis Patrum in Glossa ordin. in Genesim. Ex. gr., Oregorius legitur in Prothem. Glossae ordin. (apud Lyra num, 1, 22d; v 2b); 1-lieronymus forsitan ibidem (21 c-d; v 2b), cum alibi, ut videtur, rem pressius non tangat; Beda, in eisdem Prothematibus (22a; v ic).

videntur. — Alii quidem tradiderunt omnia simul in materia et forma fuisse creata; quod Augustinus 1 sensisse videtur. — Alii vero hoc magis probaverunt atque asseruerunt, ut primum materia rudis atque informis, quatuor elenientorum commixtionem atque confusionem tenens, creata sit; postmodum vero per iritervalla sex dierum ex illa materia rerum corporalium genera sint formata secundum species pro prias. Quam sententiam Gregorius, Hieronymus, Beda aliique plures 3 commendant ac praeferunt; quae etiani Scripturae Gene seos, unde prima huius rei ad nos manavit cognitio, magis congruere videtur.

Caput 3 (60).

1. Quomodo per Intervalla temporis res corporales conditae sint. Secundum hanc itaque traditionem, ordinem atque modum creationis formationisque rerum inspiciamus. Sicut supra memoratum est 4, in principio creavit Deus caelum, scilicet angelicam naturam, sed adhuc informem, ut quibusdam placet 5; et terraïn, id est illam confusatn materiam quatuor elementorum.

2. Quare ma contusa materies vocetur terra, abyssus, aqua. Quam nomine terrae, ut ait Augustinus, Contra Manichaeos 6, ideo ap pellavit’ Moyses, "quia terra inter omnia elementa minus est speciosa"; et illa inanis erat et incornposita 7, "propter omnium elementorum com mixtionem". — Eandem etiam vocat abyssum dicens 8: Et tenebrae erant sucer faciem abyssi, quia confusa erat et commixta, specie distincta

15 scilicet] id est LMR. 18 Quam] quo BC, quod OP.

1 De Genesi ad litt., 1, c. 15, n. 29; IV, cc. 33-35; VII, c. 28, nn. 41-42 (PL 34, 257, 317ss, 370s; CSEL 28-1, 21s, 131-136, 226ss). 2 Gregorius, Moralia, XXXII, c. 12 n. 16 (PL 76, 644 D-645 C); Hieron., (forsitan) Helraicae quaest. in litiro Gen. 1, 1 (PL 23 (1845], 937 C-939 A; CCL 72, 3); Beda, In Gen., 1 (PL 91, 13 B, 35 C, 39 A-40 A; CCL 118A, 3, 32,39s). 3 Ex. gr., Isidorus, De differentiis, II, c. 11, nn. 27-29 (PL 83, 74 C); Rabanus, In Genesim, 1, c. 11 (PL 107, 471 A-B); Summa sent., 111,1 (PL 171, 1117 C; 176, 90 B); Sent. divinitatis, 1, 1 (ed. B. Geyer, 9s). 4 Hic supra, c. 1, n. 2. Cf. supra, Dist. 2, c. 5 (p. 340s). 6 De Genesi contra Maniciz., 1, c. 7, n. 12 (PL 34, 179). Resp. Gen. 1, 2; Vulgata legit: et vacua. 8 Gen. 1, 2.

Caput 3: In parte fundatur super Glossam ordin. in Gen. 1, 1-2 (apud Lyranuni, 1, 23c-d, 24a; v 2c-3b); sed potius super Glossam Lombardi in Hebr. 11, 3 (PL 192, 489 A-D), ubi citatur August., De Gen. contra Manichaeos, mediante Fioro Lugdunensi in h. 1.

carens. — "Eadem 1 etiam materia informis dicta est aqua, super quam jerebatur spiritus Domini 2, sicut superfertur fabricandis rebus voluntas artificis"; "quia 3 subiacebat bonae voluntati Creatoris quod forman dum perficiendumque inchoaverat", qui "sicut dominus et conditor praeerat fluitanti et confusae materiae, ut distingueret per species varias quando vellet* et sicut vellet. "Haec 4 ideo dicta est aqua, quia omnia quae in terra nascuntur, sive animalia, sive arbores vel herbae et similia, ab humore incipiunt formari atque nutriri". His omnibus vocabulis vocata est illa informis materia "ut res ignota notis vocabulis insinua retur imperitioribus; et non uno tantum, nam si uno tantum significare tur vocabulo, hoc esse putaretur quod consueverant hommes in illo vo cabulo intelligere. Sub his ergo nominibus significata est materia illa invisa et informis, quae nulla specie cerni aut tractari poterat", id est "nominibus 5 visibilium rerum quae inde futurae erant, propter infir mitatem parvulorum, qui minus idonei sunt invisibilia comprehendere".

3. Et tunc erant tenebrae, id est lucis absentia. — Augustinus * "Non 6 enim tenebrae aliquid sunt, sed ipsa lucis absentia. Sicut silen tium non aliqua res est, sed ubi sonus non est, silentium dicitur. Et nuditas non aliqua res est, sed in corpore ubi tegumentum non est, nu ditas dicitur. Sicut et inanitas non est aliquid, sed inanis dicitur esse locus, ubi non est corpus", et inanitas absentia corporis.

Caput 4 (61).

Quo sensu tenebrae dicantur non esse aliquid, et quo dicantur esse allquid. Attende quia hic Augustinus tenebras dicit non esse aliquid, cum alibi tenebrae inter creaturas ponantur quae benedicunt Dominum; unde dicitur: Benedicite lux et tenebrae Domino. — Ideoque

1 Eadem] est add. COPR, sed exp. P. II est om. CR. 5 fluitantl] fluctuanti BCTVX, quod corr. TV. 16 Augustinus om. CMNO. 24 quia] quod LMRT. 26 unde]

ubi LMNTV.

1 August., ibid. 2 Gen. 1, 2. 3 De Genesi ad litt., 1, c. 5, n. 11 (PL 34, 250; CSEL 28-1, 10); quod inde sequitur (e sicut dominus... vellet s) anonymum exstat in Glossa ordin. in Gen. 1, 2 (apud Lyranuni 1, 24a; v 3a), nec fontem elus invenimus. 4 August., De Genesi contra Manick., 1, C. 7, n. 12 (PL 34, 179). 5 August., ibid., c. 5, n. 9 (PL 34, 178). 6 August., ibid., e. 4, n. 7 (PL 34, 176s); cf. etiam Confessiones, XII, e. 3, n. 3 (PL 32, 827; CSEL 33, 311s). 7 Dan. 3, 72. Cf. etiam Isai. 45, 7: Formans lucem et creans tenebras.

Caput 4. Partim ex Glossa in Gen. 1, 2 et 4, scil. Strabi et Augustini (apud Lyranum, 1, 23d, 24 c; V 3a, 3d).

sciendum est tenebras diversis modis accipi: scilicet vel pro lucis absen tia, qualiter supra accepit Augustinus, luxta quam acceptionem non sunt aliquid; vel pro aere obscurato, sive a obscura qualitate; et secundum hoc aliqua res creata sunt. Ideo ergo dicit tenebras tunc fuisse super laciem abyssi 1, "quia nondum erat lux; quae si esset, superesset et superfunderetur"; sed nondum lucis gratia opus suum Deus venusta verat, quae postea in primo die formata est.

Caput 5 (62).

1. Duo hic consideranda sunt: quare illa materia confusa sit dicta intormis, et ubi ad esse prodiit quantumque in altitudine ascenderit. De qua priusquam tractemus, duo nobis discutienda occurrunt: primum, quare illa materia confusa informis dicatur, an quia omni forma caruit an propter aliud; secundo, ubi ad esse prodierit et quantum in altum ascenderit.

2. Ad primum brevis responsio *. Ad illud igitur quod primo positum est breviter respondentes, dicimus illam primam materiam non ideo dic tam fore informem quod nullam omnino formam habuerit, quia non ah quid corporeum tale exsistere potest, quod nullam habeat formam; sed ideo non absurde informem appehlari posse dicimus, quia in confusione et permixtione quadam subsistens, nondum puichram apertamque et distinctam receperat formam, qualem modo cernimus. Facta est ergo illa materia in forma confusionis ante formam dispositionis. In forma confusionis prius omnia corporalia materiahiter simul et semel sunt creata; postmodum in forma dispositionis sex diebus sunt ordinata. — Ecce absolutum est quod primo in discussione propositum fuit, scilicet quare illa materia dicatur informis.

3. Hic ad Id quod secundo quaerebatur respondet. Nunc superest quod secundo proponebatur explicare, ubi scilicet illa materia substiterit et

4 aliqua... creata] alique... create BCLR. 12 confusa] et add. MVX. 1 caruit] caruerit MNTVW. 13 secundo] secundum MRTVX. Rubrica om. LNVW.

17 quod] quia LT. fi habuerit] habuit BCLNW. 21 ergo] Igitur LMN.

1 Gen. 1, 2; sequitur Glossa ordin. ex August., De Genesi ad liii., 1, c. 1, n. 3 (PL 34, 247; CSEL 2&.1, 5).

Caput 5, num. 1. Quaestio aliqualiter suggeritur ab Hugone, De sacram., 1, 1, 5 (PL 176, 190 A). — Num. 2: Totum ex Hugone, ibid., c. 4 (PL 176, 189 C-D). — Num. 3. Prima pars ex Hugone, De sacram., 1, 1, 6 (PL 176,190 B); deinde de mole supra firma mentum, cf. Glossa ordin. in Gen. 1, 6 et 7 (apud Lyranum, 1, 24d, 25a; v 4v-5r).

quantum in altitudine porrigebatur. — Ad quod, nihil temere asserentes, dicimus quod illa prima rerum omnium moies, quando Creata est, ibidem ad esse videtur prodiisse, ubi nunc formata subsistit. Eratque terreum hoc elementum in imo loco, eodemque medio subsidens, ceteris in una confusione permixtis; eisdemque circumquaque in modo cuiusdam nebu lae oppansis, ita obvolutum erat, ut apparere non posset quod fuit. Illa vero tria in una permixtione confusa, circumquaque suspensa, eousque in altum porrigebantur, quousque nunc summitas corporeae naturae pertingit. — Et sicut quibusdam Videtur 1, ultra locum firmamenti ex tendebatur illa moles, quae in inferiori parte spissior atque grossior erat, in superiori vero rarior et levior atque subtilior exsistebat; de qua rariori substantia putant quidam fuisse aquas quae super firmamentum esse dicuntur. — Talis fuit mundi facies in principio, priusquam reciperet formam vel dispositionem.

4. Ostenso qualis fuit mundi facies in ipso primordio, incipit prosequi operum sex dierum distinctionem. Nunc superest ut di iliam, qualiter perfecta sit, ordine prosequamur. Sex diebus, sicut docet Scrip tura Genesis, distinxit Deus et in formas redegit proprias CunCta quae simul materialiter feCerat; perfeCitque opus suum die sexto 2 et Sic deinde die septimo requievit ab omni opere, id est cessavit novam creaturam facere 3. Sex enim diebus sex rerum genera distinxit, nihilque postea fecit quod in aliquo iliorum non contineatur. Operatus est tamen postea, sicut Veritas in Evangeiio ait: Pater meus operatur usque nunc, et ego operor illud.

Caput 6 (63).

De quatuor modis divinae operationis. Quatuor enim modis, ut ait Alcuinus, Super Genesim 5, operatur Deus: "Primo in Verbo omnia

1 altitudine] altum BC, altitudinem LM. 3 terreutn] terrenum NRV, quod corr. V. 4 in imoj uno in L, primo M, in uno PX. 5 modo] modum MVX (Hugo). 6 obvolu tum involutum LMNVW (Hugo). 13-14 reciperet formam trp. LMNWX. 19 deinde] demum NR (Hugo). 27 Aicuinusj Augustinus LMX.

1 Quorum sententiam refert August., De Genesi ad liii., Il, C. 4 (PL 34, 265s; CSEL 28-1, 36ss) et post eum Beda, In Gen. 1, 5-8 (PL 91, 19 C-D; CCL 118A, lOs). Cf. Basilius, In

Hexagmeron, hom. 3, n. 7 (P0 29, 67 B-71 B); et infra, Dist. 14, C. 8 (p. 398). 2 Resp.

Gen. 2, 2, iuxta aliam versionem. 3 Vide infra, Dist. 15, c. 7 (p. 403s). ‘ Ioan. 5, 17. bnterr. 19 (PL 100, 519 A).

Num. 4. Partim ex Hugone, De sacram., 1, 1, 7 (PL 176, 193 A).

Caput 6. Fere totum ex Prothematibus Glossae ordin. in Gen. (apud Lyranum, 1, 22a; V 2b, ubi recte ad initium Alcuinus signatur).

disponendo; secundo in materia informi quatuor elementorum, de nihilo eam creando, unde 1: Qui vivit in aeternum creavit ornnia simul, omnia scilicet elementa vel omnia corpora materialiter simul creavit; tertio per opera sex dierum varias distinxit creaturas; quarto ex primordialibus 5 seminibus non incognitae oriuntur naturae, sed notae saepius reforman tur ne pereant".

DISTINCTIO XlII

Caput 1 (64).

Quae tuent prima distinctionis operatio. Prima autem distinctionis operatio fuit formatio lucis, sicut ostendit Scriptura quae, commemo rata rerum informitate, earum dispositionem a luce inchoavit subdens 2: Dixit Deus: Fiat lux, et lacta est lux; et divisit lucein a tenebris, appella.. vit que lucem diem et tenebras noclem. Et lactum est vespere et mane, dies unus.. Congrue mundi ornatus a luce coepit, unde cetera quae creanda erant viderentur.

Caput 2 (65).

1. Qualis tuent lux illa, corporalis an spiritualis. Si quaeritur qualis illa lux fuerit, corporalis scilicet an spiritualis, id respondemus quod a Sanctis traditum legimus. Dicit enim Augustinus 3 quia lux illa corporalis vel spiritualis inteiligi potest.

2. De spinituali luce *. Si spiritualis accipitur, angelica natura intelli gitur, quae prius informis fuit, sed postea formata est, cum ad Crea

5-6 reformantur trp. p. pereant LMNX. 9 fueritj fuit BCLNVW. 14 coepit] incepit W, corr. in incepit RT. 21 Rubrica om. RVW.

1 Lcd. 18, 1. 2 Gen. 1, 3-5. 3 De Genesi ad lift., 1, cc. 3-5, et c. 17 (PL 34, 248ss, et 258; CSEL 28-1, 7-10, et 23-26). Cf. etiam De Genesi ad lift. imperf. lib., C. 5, n. 20

(PL 34, 227s; CSEL 28-1, 471s); Contra Faustum, XXI 1, e. (PL 42, 405; CSEL 25, 598s).

Caput 1. Ultima phrasis ex Glossa ordin. in Gen. 1, 3 (apud Lyranum, 1, 24b; v 3d), ubi signatur ut Augustini, sed potius est Bedae, In Gen., 1 (PL 91, 16 C-D; CCL 1 18A, 7s).

Caput 2, num. 1. Quaestio proponitur ut invenitur in Hugone, De sacratn., 1, 1, 9 (PL 176, 193 D). — Num. 2. Solutio fundatur super Glossam ordin. in Gen. 1, 3 (apud Lyranum, 1, 24a-b; v 3b-c), unde verba Augustini trahuntur. — Num. 3. Partlm ex Summa sent., III, 1 (PL 171, 1116 C: 176, 89 A), plus autem ex Hugone, De sacram., 1, 1, 9 (PL 176, 193 D-194 B).

torem conversa ei cantate adhaesit. Cuius informitatis creatio superius significata est, ubi dictum est 1: In principio creavit Deus caelum et terram. Hic vero eiusdem formatio ostenditur, cum ait 2: Fiat lux, et facta est lux. Haec ergo angelica natura prius tenebrae, et postea lux fuit; quia prius habuit informitatern et imperfectionem, deinde formationis perfectionem; et ita divisit Deus lucem et tenebras. Nam ut ait Augustinus, Super Genesim 3, huius creaturae informitas et imperfectio fuit ante quam formaretur in amore Conditoris; formata vero est quando conversa est ad incommutabile lumen Verbi.

3. Hic de corporail *. Si vero corporalis fuit lux illa, quod utique probabile est, corpus lucidum fuisse intelligitur, velut lucida nubes; quod non de nihilo, sed de praeiacenti materia formaliter factum est, ut lux esset et vim lucendi haberet. Cum qua dies prima exorta est, quia ante lucem nec dies fuit nec nox, licet tempus fuerit.

Caput 3 (66).

1. Quod lux ha facta est ubi sol apparet, quae Inter aquas lucere poterat. — Augustinus, Super Genesim *: "Si autem quaeritur ubi est facta lux illa, cum abyssus omnem terrae altitudinem tegeret, dici potest in lus partibus facta, quas nunc illustrat sous diurna lux. Nec mirum lucem in aquis posse lucere, cum etiam nautarum operatione saepius o illustrentur; qui in profundum mersi, misso ex ore oléo aquas sibi il lustrant 5; quae multo rariores fuerunt in principio quam modo sint, quia nondum congregatae fuerant in uno loco".

2. Facta ergo lux illa vicem et locum sous tenebat, quae motu suo circumagitata, noctem diemque discernebat. Ibi ergo primum lucem ap

16-5 (p. 391) Quod... noctem in imo folio 0. 23 uno Ioco] unum locum BCX.

1 Gen. 1, 1. 2 Gen. 1, 3. 3 Lib. 1, cc. 4-5, nn. 9-10 (PL 34, 249s; CSEL

28-1, 8s). Rectius, Beda, In Gen. 1, 3 (PL 91, 17 A; CCL 118A, 8). 5 Idem exemplum affert Basilius, In Hexaèmeron, hom. 2, n. 7 (P0 29, 46 B), et inde Ambrosius, Hexa 1, c. 9, n. 33 (PL 14 [ 142 C; CSEL 32, 36).

Caput 3, num. 1. Verba sunt Bedae (non obstante rubrica qua Augustino attribuuntur) in Glossa ordin. in Oen. 1, 3 (apud Lyr., 1, 24b; v 3d). Vide supra, ad e. 1 hulus Distinctlonis. Unde iterum apparet quod Magister nunquam prae manibus habuerit De Genesi ad litterwn, sed potius supposuerit quod omnia anonyma (seu non-signata) in Glossa ordin. Augustino attribuenda essent. — Num. 2. Totum ex Hugone, De sacram., 1, 1, 9 (PL 176, 194 B), ut iam notavit quidam glossator In cod. Vatic. Iat. 688 (= V).

Caput 4. Mixtim ex Glossa ordin. in Gen. 1, 5 (apud Lyranum, 1, 24c; v 4b), unde aucto ritas Bedae (sub nomine August. apud Lyranum; anonym. in cod. V); et ex Hugone, De

sacram., 1, 1, 9 (PL 176, 194 B-C).

paruisse verisimile est, ubi sol quotidiano cursu circumvectus apparet, ut eodem tramite lux circumcurrens ac primo ad occasum descendens vesperam faceret; deinde revocata ad ortum auroram, id est mane illu straret. — Et ita divisit Deus lucem et tenebras, et appeilavit lucem diem 5 et tenebras noctem 1

Caput 4 (67).

1. Quod dies diversis modis accipltur. Hic notandum est quod dies diversis modis in Scriptura accipitur. Dicitur enim dies lux illa quae illo triduo tenebras illuminabat. Et dicitur dies illuminatio ipsa aeris Dicitur etiam dies spatium viginti quatuor horarum, qualiter accipitur cum ait 2: Factum que est vespere et mane, dies unus.

2. Quailter dlstingul debeat iIlud: Et factum est vespere et mane dies unus *. Quod ita distinguendum est: factum est vespere prius, et postea mane, et ita fuit dies unus expletus viginti quatuor horarum, dies scilicet naturalis, qui habuit vesperam, sed non mane. Mane enim dicitur finis praecedentis et initium sequentis diei, quod est aurora, quae nec plenam lucem nec omnino tenebras habet. — Mane ergo primus dies non habuit, quia nec dies praecesserat qui sequentis diei initio termina retur; et eo praecipue quia luce apparente, mox super terram plenus atque praeclarus dies exstitit; qui non ab aurora, sed a plena luce in choavit, et mane sequentis diei consummatus est. — Beda *. Unde Beda, Super Genesim: "Decebat ut dies a luce inciperet et in mane sequentis diei tenderet, ut opera Dei a luce inchoasse et in lucem completa esse significarentur". — Reliqui autem dies mane habuerunt et vesperam, quorum quisque, a suo mane incipiens, usque ad alterius diei mane tendebatur.

12-13 Rubrica orn. MVW. 15 habuit] habuerit BCP. 21 Bedal om. MNTVW.

1 Gen. 1, 4-5. 2 Gen. 1, 5.

3 In Gen. 1, 5 (PL 91, 18 B; CCL 118A, 10).

Caput 5 (68).

1. De naturali ordine computationis dierum et de illo qui pro mysterio introducttis est. Hic est naturalis ordo distinctionis dierum, ut distin guantur atque computentur dies a mane usque ad mane. Postea vero in mysterio factum est ut dies computentur a vespera in vesperam et adiun gatur dies praecedenti nocti in computatione, cum iuxta naturalem ordi nem praecedens dies sequenti nocti adiungi debeat: quia (Ecce mysterium * homo a luce per peccatum corruit in tenebras ignorantiae et peccatorum, deinde per Christum a tenebris ad lucem redut. Unde Apo stolus 1: Eramus aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino.

2. Primus itaque dies non ab aurora, sed a plena luce incipiens, et post paulatim vesperam occidente luce excipiens, mane sequentis diei expletus est. Unde Beda 2: "Occidente luce paulatim, et post spatium diurnae longitudinis inferiores partes subeunte, factum est vespere, sicut nunc usitato cursu sous fieri solet. Factum est autem mane, eadem super terram redeunte et alium diem inchoante, et dies expletus est unus vi ginti quatuor horarum. Fuitque nox illo triduo omnino tenebrosa, quae post creata sidera aliqua luce claruit".

3. Cur sol factus est, si lux illa sufficiebat. — Augustinus *. Solet autem quaeri "quare 3 factus est sol, si lux illa faciendo diei sufficiebat". — Ad quod dici potest quoniam lux illa forte superiores partes illustrabat, et ad illuminationem inferiorum solem fieri oportebat; vel potius ideo, quia "facto sole, diei fulgor auctus est: ampliori enim multo luce ra diavit dies postea quam ante".

2 pro mysterio] proxlino BCNOPTX (v. elenchum capp.). 3 1-II cl Sed praem. L, Et praem. M. 7-8 Ecce mysterium om. NRVW. 9-10 Apostolus om. MN, add. mg. R. 12 excipiens] In add. N, add. inferi. P, add. mg. R. 14 est om. LOPX, mg. W. 18 clarult] claruerit OPR, quod corr. R.

1 Eph. 5, 8. 2 In Gen. 1, 5 (PL 91, 17 D-18 A; CCL II8A, 9s).

De Genesi ad lut., 1, c. 11, n. 23 (PL 34, 254; CSEL 28-1, 16).

Caput 5, num. 1. Cf. 1-lugo, ibid.; et August., De Trinit., IV, c. 6, n. (PL 42, 894; CCL 50, 174), qui tamen non est tons. — Num. 2. Verba Bedae sumuntur ex Gloss ordin. In Gen. 1, 5 (sub nomine August. apud Lyranum, 1, 24d; anonym. in v, 4b).

Num. 3 fundatur supra Glossam ordin. in Gen. 1, 3 (apud Lyranum, 1, 24b; v 3d). — Num. 4. Quaestio proponitur ex Hugone, De sacram., 1, 1, (PL 176, 198 D), unde et prima pars responsionis (ibid., 199 A); reliqua ex Glossa ordin. in Gen. 1, 3, ut in num. praecedenti.

4. Si vero quaeritur quid de luce illa factum sit, cum modo non appareat, potest dici aut de ea corpus sous formatum, aut "in 1 ea parte cadi esse in qua sol est: non quod ipsa sit sol, sed sic ei unita ut discerni non valeat". Caput 6 (69).

Quomodo accipiendum sit llhtid: Dixit Deus: an sono yods Id Deus dixerit an aliter. Praeterea investigandum est quomodo accipiendum sit quod ait 2: Dixit Deus, utrum temporaliter, vel sono vocis illud dixerit an alio modo, — Augustinus, Super Genesim 3, tradit nec tempora liter, nec sono vocis Deum fuisse locutum. Quia si temporaliter, et muta biliter; et si corporaliter dicatur sonuisse vox Dei, nec lingua erat qua loqueretur, nec erat quem oporteret audire et intelligere. Bene ergo vox Dei ad naturam Verbi, per quod omnia facta sunt, refertur. Dixit ergo

Deus: Fiat etc. non temporaliter, non sono vocis, sed in Verbo sibi coae terno, id est Verbum genuit intemporaliter in quo erat, et disposuit ab aeterno ut fieret in tempore, et in eo factum est.

Caput 7 (70).

1. Quomodo accipiendum sit quod dicitur: Pater operari in Filio vel per Filium, vel in Spiritu Sancto. Hic quaeri solet quomodo accipiendum sit quod dicitur: Pater operari in Filio vel per Filium, vel in Spiritu Sancto. Haec enim Scriptura frequenter nobis proponit, ut: Omnia in sapientia tecisti, Domine, id est in Filio; et 5: In principio, id est in Filio, creavit Deus caelum et terrain; et illud 6: Per quem fecit et saecula. Super

1 luce illa trp. CLM. 8 veIl an COT.

1 August., ibid., c. 10, n. 22 (PL 34, 254; CSEL 28-!, 16). 2 Gen. 1, 3.

3 Lib. 1, c. 2, nn. 4-6 (PL 34, 248; CSEL 28-1, 5ss). 4 Ps. 103, 24. 5 Gen. 1, 1.

6 Hebr. 1, 2.

Caput 6. Quasi omnia ex Glossa ordin. in Gen. 1, 3 (apud Lyranum, 1, 24b; v 3c).

Caput 7, num. 1. Quaestio ex verbis Augustini eruitur, ut in fine huius numeri; deinde cf. Glossa Magistri in Ps. 103, 24 (PL 191, 940 A) et Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, III, 241r); necnon et Glossa Lombardi in Ps. 32, 6 (PL 191, 329 A), ubi etiam auctoritas Au gustini exhibetur.

ilium quoque Psalmi locum 1: Verbo Domini caeli firmati sunt etc., dicit Augustinus quod "Pater operatur per Verbum suum et Spiritum Sanctum". Quomodo ergo hoc accipiendum est?

2. Putaverunt quidam haeretici quod Pater velut auctor et artifex, Filio et Spiritu Sancto in rerum operatione quasi instrumento uteretur, ex praedictis verbis errandi occasionem sumentes. Quod velut blasphe mum atque sanae doctrinae adversum abicit pia fides.

3. Hic aperit ex quo sensu dicitur Pater operari in Fiuo vel per Filium *. Non est itaque intelhigendum ideo Scripturam frequenter comme morare Patrem operari in Filio vel per Filium, tanquam Filius non posset facere si ei non porrexisset Pater dexteram, veh tanquam aliquod instrumentum fuerit Patris operantis; sed potius ilhis verbis Patrem in teuhigi voluit cum Filio et Spiritu Sancto operari, et sine eis nihil facere.

4. Contra liane expositionem surgit haereticus *. Sed dicit haereticus: Hac ratione posset dixisse Filium operari per Patrem vel in Patre, et Spiritum Sanctum cum utroque vel per utrumque, quia Filius cum Patre et Spiritus Sanctus cum utroque operatur. — Responsio *. Cui breviter respondetur ideo illud dictum esse, et non istud, ut in Patre monstraretur auctoritas 3. Non enim Pater a Fihio, sed Filius a Patre operatur, et Spi ritus Sanctus ab utroque. Ideoque Filius etiam per Spiritum Sanctum hegitur operari, quia cum Spiritu Sancto operatur hoc ipsum a Filio habenti ut operetur.

5. Alla praedlctonim expositlo. Potest et aliter iilud accipi, ut dicatur Pater in Filio vel per Filium operari, quia eum genuit omnium opifi cern; sicut dicitur per eum iudicare 4 quia genuit iudicem. Ita et per Spiritum Sanctum dicitur operari sive Pater sive Filius, quia ab utroque procedit Spiritus Sanctus factor omnium. — Unde Ioanne Chrysostomus in Expositione Epistolae ad Hebraeos S sic ait: "Non, ut

8-9 Rubrica om. NVW. 14 dlcit] dicet LMNW, quod corr. L. 21 Sancto om. LMN.

1 Ps. 32, (5. 2 Enarr. II in Ps. 32, serm. 2, n. 5 (PL 36, 288; CCL 38, 259).

3 Cf. Lib. 1, 0. 12, c. 2, num. 5 (p. 121); delnde Dist. (pp. 172ss). 4 Resp. Ioan. 5, 22: Neque enim Palet iudicat quemquam: sed omne iudicium dedit Filio. 5 Hom. 2, n. 2 (P0 63, 21).

Num. 3. Contra haereticos (de quibus infra, in num. 5) Magister hic quaedam verba Chrysostomi sua facit quae praecedunt auctoritatem infra citatam. — Num. 5. Responsio fundatur super verba Ioannis Chysostomi, cuius verba leguntur In Glossa Magistri in Hebr.

1, 3 (PL 192, 406 C).

haereticus inaniter suspicatur, tanquam aliquod instrumentum Patris exstiterit Filius. Neque per eum Pater dicitur fecisse tanquam ipse facere non posset. Sed sicut dicitur Pater iudicare per Filium quia iudicem genuit, sic etiam dicitur operari per Filium quia eum constat opificem genuisse. (Nota: Causa Filii hic Pater dicitur *.) Si enim causa eius Pater est secundum quod Pater est, multo amplius eorum causa est quae per Filium facta sunt". — Haec de opere primae diei dicta sunt.

DISTINCTIO XIV

Caput 1 (71).

De opere secundae diei qua factum est firmamentum. Dixit quo que Deusi: Fiat firmamentum in medio aquarum, et dividat aquas ab aquis. Divisitque aquas quae erant sub firrnamento ab his quae erant super fir mamentum.

Caput 2 (72).

Quod caelum dicitur hic creari. — Beda *. Sciendum est quod illius "caeii describitur hic creatio, sicut ait Beda, Super Genesim 2, in quo fixa sunt sidera. Cui suppositae sunt aquae in aère et in terra, et super positae aliae, de quibus dicitur 3: Qui tegis aquis superiora eius. In medio ergo firmamentum est, id est sidereum caelum".

Caput 3 (73).

De qua materia sit factum illud caelum *. "Quod de aquis factum esse credi potest. Crystallinus enim lapis 4, cui magna est firmitas et perspicuitas, de aquis factus est".

20 Rubrica om. RVW.

19 id est] sciilcet LMNTW. Rubricae om. NRVW. 16 hic om. LMNRX (Glossa).

21 Rubrica om. NRVW.

1 Gen. 1, 6-7. 2 In Gen. 1, 6-8 (PL 91, 18 B-19 A; CCL 118A, lOs); cuius verba prosequuntur usque ad Caput 4, n. 1. 3 Ps. 103, 3. Resp. EccIl. 43, 22: Et gelavit crystallus ab aqua. Cf. Basilius, In Hexa hom. 3, n. 4 (P0 29, 62 B).

Caput 2-3, et Caput 4, num. 1: Ex Glossa ordin. in Oen. 1, 6 (apud Lyranum, 1, 24d-25a; v 4d-5a). Cf. etiam Sutnma sent., II!, 1 (PL 171, 1116 C-D; 176,89 B), ubi etiam opinio Bedao commemoratur de crystallino lapide et de glaciali soliditate.

Caput 4 (74).

1. Quomodo aquae possint esse super caelum, et quales sint Illae aquae. "(Si quem vero movet quomodo aquae, natura fluidae et in ima labiles, super caelum possint consistere, de Deo scriptum esse 1 memi nerit: Qui ligat aquas in nubibus suis. Qui enim infra caelum ligat aquas ad tempus vaporibus nubium retentas, potest etiam super caeli sphaeram non vaporali tenuitate, sed glaciali soliditate aquas suspendere ne la bantur 2. Quales autem et ad quid conditae sint, ipse novit qui condidit". — Ecce ostensum est bis verbis quod caelum factum sit, scilicet illud in quo fixa sunt sidera, id est quod excedit a et de qua materia, scilicet de aquis; et quales sint aquae quae super illud caelum sunt, scilicet ut glacies solidatae.

2. Alii putant caelum illud esse igneae naturae, quibus consentit Augustinus. Quidam 3 vero caelum quod excedit a spatia igneae naturae dicunt, asserentes "super a purum ignem esse, qui dicitur esse caelum; de quo igne sidera et luminaria facta esse coniectant". Quibus Augustinus consentire videtur. — Utrum vero nomine firmamenti "caelum quod excedit a an ipse aer hic intelligatur", idem Augustinus 4 quaerit nec solvit; magis tamen approbare videtur caelum illud hic accipi, quod spatia a excedit.

3. Quales sint aquae quae sunt super caelum et quomodo illuc ve nerint secundum Augustinum. Aquas autem quae super illud caelum sunt, dicit 5 "vaporaliter trahi et levissimis suspendi guttis, sicut a iste nu bilosus exhalatione terrae aquas vaporaliter trahit et per subtiles mi nutias suspendit et post corpulentius conglobatas pluvialiter refundit. Si ergo potest aqua, sicut videmus, ad tantas minutias pervenire ut feratur vaporaliter super a aquis naturaliter leviorem, cur non credamus etiam super illud levius caelum minutioribus guttis et levioribus immanare vaporibus? Sed quoquo modo ibi sint, ibi esse non dubitamus".

2-3 sint illae aquae] lite sint 0F. fixa sunt trp. OPW. 12 glacies] est add. 0F. solidatae] solidltate P, sunt add. BCW. 26 feratur] referatur BCOPRW, quod corr. R. 28 levioribus] levibus BCOPR, quod corr. R.

1 lob 26, 8. 2 Hic Beda reportat verba August., De Genesi ad liii., li, c. 5, n. 9

(PL 34, 267; CSEL 28-!, 39). 3 Quorum opinionem recitat laudatque August., De

Genesi ad lift., Il, cc. 3-4 (PL 34, 265s; CSL 28-l, 36ss). 4 Ibid., c. 1, n. 1 (PL 34, 263; CSEL 28-1, 32). Ibid., cc. 4-5, nn. 7-9 (PL 34, 266; CSEL 28-1, 38s).

Caput 4, num. 2. Fundatur super Glossam ordin. in Gen. 1, 6 et 7 (apud Lyranum, 1, 24d, 25d; v 4c-4d). — Num. 3 sumitur ex eadem Glossa in Gen. 1, 6 (apud Lyr., 1, 24d; v 4b).

Caput 5 (75).

1. Quae sit figura firmamenti. — Augustinus, Super Genesim *: "Quaeri 1 etiam solet cuius figurae sit caelum. Sed Spiritus Sanctus, quamvis auctores nostri sciverint, per eos dicere noluit nisi quod prosit saluti".

2. Utrum stet an moveatur caelum, et quare dicatur firmamentum. "Quaeritur 2 etiam si stet an moveatur caelum. Si movetur, inquiunt, quomodo est firmamentum? Si stat, quomodo in eo fixa sidera circum eunt? Sed firmamentum dici potest non propter stationem, sed propter firmitatem vel terminum aquarum intransgressibilem. Si autem stat, nihil impedit moyen et circuire sidera".

Caput 6 (76).

Quare tacuit Scriptura de opere secundae diel quod in allis dixit. Post haec quaeri solet quane hic non est dictum sicut in aliorum dierum openibus: Vidit Deus quod esset bonum. Sacramentum aliquod hic com mendatur: ideo enim fontassis non est hic dictum 4, quod tamen sicut in aliis est factum, quia binarius pnincipium est alteritatis et signum divi sionis *.

Caput 7 (77).

20 De opere tertii diei quando aquae congregatae sunt in unum locum. Sequitur 6: Dixit Deus: Congregentur aquae in locum unum et appareat

8-9 circumeuntj circueunt BCMRTW. 21 locum unum ftp. NVWX.

1 Lib. II, c. 9, n. (PL 34, 270; CSEL 28-1, 45s). 2 August., ibid., C. 10, n. 23

(PL 34, 271s; CSEL 28-1, 47s). 3 Gen. 1,4; 1, 10; 1, 12; etc. Secundum versionem Genesis quam sequitur Augustinus, etiam hic dictum est: Et vidit Deus quia bonum est; cf. De Genesi ad litt., II, c. 1, n. 1 (PL 34, 263; CSEL 28-1, 32). 5 Hieron., Adv. Iovinianum, 1, n. 16 (PL 23 [ 236 A); cf. Beda, In Gen. 1, 7 (PL 91, 19 C; CCL uSA, 12).

6 Gen. 1, 9.

Caput 5. Omnia ex Glossa ordin. in Gen. 1, 7 (apud Lyr., 1, 25b; v Sa, 5b). — Caput 6. Magna ex parte fundatur supra verba Hugonis, De sacram., 1, 1, (PL 176, 201 B); sed "principium alter trahitur ex auctoritate Hieron. in Glossa ordin. in Gen. 1, 8 (apud Lyr., 1, 25a-b; v 4b-c). — Caput 7-8. Paucis exceptis, ad litteram sumuntur ex Glossa ordin. in Gen. 1, 9 (apud Lyranum, 1, 25c; v 5b). Matricem (c. 7) invenimus in Hugonis Notulis in Gen. (PL 175, 35 B); quod opusculum tamen Magister ignorare videtur.

arida. Tertii diei opus est congregatio aquarum in unum locum. — Beda*: "Congregatae 1 enim sunt omnes aquae caelo inferiores in unam matri cern, "ut lux, quae praeterito biduo aquas clara luce lustraverat, in puro aère clarior fulgeat, et appareat terra, quae cooperta latebat; et quae aquis limosa erat, fieret arida et germinibus apta". Eodem enim die protulit terra lierbam virentem lignum que faciens fructum 2

Caput 8 (78).

1. UbI autem congregatae sunt aquae. — Beda: "Si autem quae ratur ubi congregatae sunt aquae, quae totum texerant spatium usque ad caelum: potuit fieri ut terra subsidens concavas partes praeberet, ubi fluctuantes aquas reciperet. Potest etiam credi primarias aquas rariores fuisse, quae sicut nebula tegerent terras, sed congregatione esse spis satas", et ideo facile in unum posse redigi locum.

2. Quomodo omnes aquae shit in unum locum congregatae, cum multa shit maria et flumina. "Cumque multa constet esse maria et flu mina, in unum tamen locum dicit aquas congregatas, propter continuationem omnium aquarum quae in terris sunt, quia cuncta flumina et maria magno mari iunguntur. Ideoque, cum dixerit aquas congregatas in unum locum, deinde dicit pluraliter: congre gationesque aquarum, propter multifidos sinus earum; quibus omnibus ex magno mari prin cipium est".

Caput 9 (79).

1. De opere quarti diel quando facta sunt luminaria. Sequitur: Dixit Deus: Fiat luminaria in firmamento caeli, et dividant diem ac noctem.

2. Quod triduo praecedenti facta est dispositio et distinctio quatuor elementorum, et triduo sequenti ornatus est mundus. In praecedenti

3 iustraverat] illustraverat TX. 4 coopertaj occulta V, om. LMNRX, sed add. operta mg. N, interl. R. 17-18 flumlna et maria trp. BCWX. 18 dlxeriti dixit TW, dixerat V. 19 congregationesque] congregationes LMNTW. 23 quarti] quarte CVW. 25-26 Ru brica om. NVW.

1 In Gen. 1, 9 (PL 91, A-B; CCL 118A, I2s). 2 Gen. 1, 12. In Gen., Ibid. (PL 91, B-C et D-21 A; CCL 118A, I3s), unde etiam num. 2; remote ex August., De Genesi ad 11ff., 1, e. 12, n. 26 (PL 34, 255s; CSEL 28-1, 18s). Resp. Gen. 1, 10. Gen. 1, 14.

Caput 9. Hic tam Albertus Magnus quam Thomas Aq. initium ponunt Dist. XV; de quo vide notam infra positam ad initium illius Distinctionis. — Num. 2: Magna in parte

triduo clisposita est universitatis huius mundi machina et partibus suis distributa. Formata enim luce prima die quae universa illustraret, duo sequentes dies attributi sunt supremae et infimae parti mundi, firma mento scilicet, a terrae et aquae. Nam secunda die firmamentum desuper expansum est; tertia vero, aquarum molibus intra receptacula sua collectis, terra est revelata atque a serenatus. Quatuor igitur mundi elementa illis diebus suis locis distincta sunt et ordinata. Tribus autem sequentibus diebus ornata sunt illa quatuor elementa. Quarta enim die ornatum est firmamentum sole et luna et stellis. Quinta aer in volatilibus et aquae in piscibus ornamenta acceperunt. Sexta accepit terra iumenta et reptilia et bestias. Post quae omnia factus est homo de terra et in terra; non tamen ad terram, nec propter terram, sed ad caelum et prop ter caelum.

3. Ante alia de ornatu caell agitur, sicut prius factum est. Quia igitur caelum ceteris elementis specie praestat priusque aliis factum est, ideo ante alia ornatur in quarto die, quo fiunt sidera.

Caput 10 (80).

Qua utiiltate facta sint luminarla. — Augustinus, Super Geneslm 1*: Quae ideo facta sunt, ut per ea "illustretur inferior pars, ne esset habi tantibus tenebrosa. Infirmitatique hominum provisum est, ut circum eunte sole, potirentur hommes diei noctisque vicissitudine, propter dor miendi vigilandique necessitatem. Et etiam ideo, ne nox indecora re maneret, sed luna ac sideribus consolarentur hommes quibus in nocte operandi necessitas incumberet; et quia quaedam animalia sunt quae lumen ferre non possunt".

4 scilicet] et add. LMTVW. II a5ri] et add. LMNTV. 8 ornata] ordinata BCX, quod corr. B. 20-21 circumeunteJ circueunte BCLMW. 21 hommes om. MNTX (Glossa).

1 Lib. II, c. 13, n. 27 (PL 34, 274; CSEL 28-1, 52s).

ex Hugone, De sacram., 1, 1, 24-25 (PL 176, 202 D-203 A); pauca (scilicet duo... parti mun di"), ex Glossa ordin. in Gen. 1, 14 (apud Lyr., 1, 26a; v 7b), quae fundatur super August., De Gen. ad 11ff., II, c. 13, n. 27 (PL 34, 274; CSEL 28-1, 52s). — Num. 3 sumitur de eadem Glossa ordin.

Caput 10. Ex eadem Glossa ordin. In Gen. 1, 14 (ibid.).

Caput 11 (81).

Quomodo accipiendum sit quod alt: Ut sint in signa et tempora. — Angustinus in eodem 1*: Quod autem subditur 2: et sint in signa et tem pora et dies et annos, quomodo accipiendum sit quaeri solet. Ita enim dictum videtur, quasi quarto die coepissent tempora, cum prius triduum sine tempore non fuerit. Ideoque tempora quae fiunt per sidera, non spatia morarum, sed vicissitudinem aereae qualitatis debemus accipere, quia talia motibus siderum fiunt, sicut dies et anni quos usitate novimus. Sunt enim in signa serenitatis et tempestatis; et in tempora, quia per ea distinguimus quatuor tempora anni, scilicet ver, aestatem, autumnum, hiemem. — Beda 3 *: Vel sunt in signa et tempora, id est in distinctione horarum temporis, "quia priusquam fierent, ordo temporum nullis no tabatur indiciis, vel meridiana hora, vel qualibet hora". — Haec quarta die facta sunt.

DISTINCTIO XV

Caput 1 (82).

De opere quinti diei, quando creavit Deus ex aquis volatllia et nata tilla. Dixit 4 etiam Deus: Producant aquae reptile animae viventis et volatile super terram etc. Opus quintae diei est formatio piscium et avium, quibus duo elementa ornantur; et de eadem materia, id est de aquis, pisces et aves creavit, volatilia levans in a et natatilia remittens gurgiti 5.

2 Rubrica om. NVW. 5 cum] tamen add. BCVW, add. interl. L. 11 distinctione]

distinctlonern MTV. 13 quarta] quarto TVW. 17 quintl] quinte MV.

1 Lib. 11, C. 14, nn. 28-29 (PL 34, 274s; CSEL 28-1, 53-56). 2 Gen. 1, 14.

3 In Gen. 1, 14 (PL 91, 22 B; CCL uSA, 16). Gen. 1, 20. 5 Resp. hymnus

Magnae Deus potentiae... Partim remittis gurgiti, Partim levas in a", in Breviario Romano, fer. V ad Vesperas. Cf. M. Dreves-C. Blume, Analecta Izymnica, XLI, Lipsiae 1903, 37s.

Caput 11. Textus conficitur ex Glossa ordin. in Gen. 1, 14 (apud Lyranum, 1, 26a, 26b; v 7b, 7a).

Dist. XV. De diversis initiis huius Distinctionis, cf. lgn. Brady, The Distinctions of Lombard’s Boolc 0f Sentences and Alexander of Hales, in Franc. Studies (1965) 1 12s. Tanta diversitas invenitur apud Scholasticos ut alias nostras editiones Lombardi hic sequi melius nobis videatur. — Caput 1. Cf. Surnma sent., III, 1 (PL 171, 1117 A; 176, 89 C). — Caput 2. Cf. Glossa ordin. in Gen. 1, 24 (apud Lyranuin, 1, 27c; v 10a).

Caput 2 (83).

De opere sexti diel, quando creata sunt animalia et reptilia terrae. Sequitur 1: Dixit Deus: Producat terra animam viventem, iumenta et reptilia et bestias terrae secundum species suas etc. Sextae diei opus describitur, cum terra suis animalibus ornari dicitur.

Caput 3 (84).

Utrum post peccatum venenosa animalla noxia facta fuerint, an propter peccatum nocere coeperint prius fada Innoxia. — Augustinus, Super Genesim 2 * Quaeri solet de venenosis et perniciosis animantibus utrum post peccatum hominis ad vindictam creata sint, an potius creata innoxia peccatoribus nocere coeperint. — Solutio *. Sane dici potest quod creata nihil homini nocuissent si non peccasset. Puniendorum namque vitiorum et terrendorum, vel probandae et perficiendae virtutis causa nocere coeperunt. Fuerunt ergo creata innoxia, sed propter pec catum facta sunt noxia.

Caput 4 (85).

Utrum minuta animalla tunc creata fuerint. — Augustinus 3 *: De quibusdam etiam minutis animantibus quaestio est, utrum in primis con ditionibus creata sint, an ex rebus corruptis postea orta sint. Pleraque enim de humidorum corporum vitiis vel exhalationibus, sive de cada veribus gignuntur; quaedam etiam de corruptione lignorum et herba rum et fructuum; et Deus auctor omnium est. — Solutio *. — August nus 4 *: Potest autem dici quod ea quae de corporibus animalium, maxime mortuorum, nascuntur, cum animalibus creata non fuerint nisi potentialiter et materialiter; ea vero quae ex terra vel ex aquis nascun tur, vel ex eis quae terra germinante orta sunt, tunc creata fuisse non incongrue dici potest.

7 animalia] et add. NRW. 14 propterl per MNT. 17 minuta aniniaila trp. NTV.

1 Oen. 1,24. 2 LIb. III, e. 15, n. 24 (PL 34, 289; CSEL 28-1, 80s). 3 Ibid., e. 14, n. 22 (PL 34, 288; CSEL 28-1, 79s). 4 Ibid., n. 23 (PL 34, 288s; CSEL 28-1, 80).

Caput 3: Sumitur ex Glossa ordin. In Gen. 1, 24, muitls omissis (apud Lyr., 1, 27d; v bd).

Caput 4: Ex eadem Glossa, verbis diverse dispositis (1, 27d; v bOc).

Caput 5 (86).

1. Quare post omnia factus est homo. Omnibus autem creatis atque dispositis, novissime factus est homo, tanquam dominus et possessor; qui et omnibus praeferendus erat. Unde sequitur 1: Vidit Deus quod esset bonum, et ait: Faciamus lzominem etc.

2. Antequam de factura hominis agat, de modo primae conditionis rerum, unde supra breviter tetigit, plenius agit: ubi vin catholici dissentire videntur, allis dicentibtis mundum in materia et forma ita fuisse simul creatum, allis vero per intervalla temporum et dierum: secundum quos expositio praeniissa hucusque deducta. Sed antequam de hominis crea tione tractemus, quod supra breviter tetigimus plenius versantes 2, clarius faciamus. In hac enim rerum distinctione catholici tractatores dissentire, ut supra diximus, inveniuntur: aliis dicentibus res creatas atque distinctas secundum species suas per intervalla sex dierum; quorum sententiae quia littera Genesis magis inservire videtur atque Ecclesia magis approbat, ideo hactenus studiose docuimus quomodo ex illa communi materia prius informiter facta, postea rerum corporalium genera per sex dierum volumina distinctim sint formata.

Caput 6 (87).

1. Hic illorum prosequitur opinionem qui simul omnia facta conten dunt. Aliis autem videtur quod non per intervalla temporum facta sint, sed simul ita formata ad esse prodierint. Quod Augustinus, Super

9-10 secunduin quos expositloj syderum positio BCMOPTX. 9 quos] quod N, -que R. 10 deducta] est add. LV. 15 Ecclesla] catholica add. BCVW. 16 ideo

om. LM, add. interl.".

1 Gen. 1, 25-26. 2 In Dist. 12, c. 2 (p. 384s).

Cap 5, num 1: Conficitur ex verbis Abaelardi, In Hexaem.: Creatis ceteris omnibus

sive dispositis propter hominem, eum novissime condidit * (PL 178, 759 D-760 A); et Hugonis, De sacram., 1, 1, 25: Homo autem novissimo die factus est.. dominus et possessor (PL 176, 203 A); necnon et Summae sent., III, 1: *...qui omnibus praeferendus est * (PL 171, 1117 A; 176, 89 D).

Caput 5, num. 2, et Caput 6. De diversis opinionibus circa Hexa cf. Summa sent., III, 1 (PL 171, 1117 A-B; 176, 90 A-B), unde etiam plura excerpsit Magister. Summarium

positionis Augustini Super Genesim fundatur, ut videtur, supra dicta in Glossa ordin. in Gen.

1, 1-25; ex. gr. cf. Prothemata eiusdem (apud Lyranum, 1, 22d; v Ic); Glossa in Gen. 1, 9 (1, 25b; 5c); in 2, 4 (1, 35b; 15r), summatim ex De Gen. ad litt., V, c. 1-4 (PL 34, 321-324; CSEL, 28-1, 137-145).

Genesim 1, pluribus modis nititur ostendere, dicens elementa quatuor ita formata sicut modo apparent ab initio exstitisse, et caelum sideribus ornatum fuisse; quaedam vero non formaliter, sed materialiter tunc facta fuisse, quae post per temporis accessum formaliter distincta sunt, ut herbae, arbores et forte animalia. Omnia ergo in ipso temporis initio facta esse dicunt, sed quaedam formaliter et secundum species quas habere cernimus, ut majores mundi partes; quaedam vero materialiter tantum.

2. Sed, ut dicunt, Moyses, loquens rudi et carnali populo, locutio nis modum temperavit, de Deo loquens a simili hominis qui per moras

temporum opera sua perficit, cum ipse simul sua opera fecerit. Unde Augustinus 2: "Ideo, inquit, Moyses divisim refert Deum illa opera fecisse, quia non potuit simul ab homme dici, quod a Deo simul potuit fieri". Item 3: "Potuit dividere Scriptura loquendi temporibus, quod Deus operandi temporibus non divisit". Illi qui his auctoritatibus et aliis huiusmodi inhaerentes dicunt quatuor elementa atque caeli luminaria ita formata simul esse habuisse, ihlos sex dies, quos Scriptura memorat, sex rerum genera, id est distinctiones appellant, quae simul factae sunt, partim formaliter, partim causaliter.

Caput 7 (88).

Quoniodo intelligendum Deum requievisse ab omni opere suo. 1 am de septimae diei requie aliquid nos eloqui oportet. Scriptum est ‘ quia complevit Deus die septimo opus suum, et requievit die septimo ab universo opere quod patrarat. — Beda 5 *: Requievisse dicitur Deus die septimo, "non quasi operando lassus, sed ab universo opere requievit, quia novam

6 dicunt] dicuntur NRV. 11 sua opera trp. BCLMNV. 17 esse] et add. BCNOPW, sed exp. esse et 0. 21 Quomodo-J sit add. BCVX. Intelligendum] sit add. LM, est add. RW.

1 Praeter notam in aitera serie, cf. De Genesi ad lift., 1, cc. 14-15, nn. 28-29; IV, cc. 33-34, nn. 51-55; VII, c. 28, n. 42 (PL 34, 256s, 317ss, 371s; CSEL 28-1, 2Oss, 131-136, 227s); De Genesi ad litt. imperf. lib., cc. 3-4, nn. 10-11 (PL 34, 223s; CSEL 28-1, 464ss).

2 Quoad sensum (quia verba sunt Summae sent.), De Genesi ad tilt., 1, c. 15, n. 29 (PL 34, 257; CSEL 28-1, 21s). 3 Ibid. 4 Gen. 2, 2. In Gen. 2, 2 (PL 91, 34 C-D; CCL uSA, 33s).

Caput 7 conflcitur ex Glossa ordin. in Gen. 2, 2 (apud Lyranum, 1, 34b; v 13c), praeter quaedam verba adiuncta ex Hugone, De sacram., 1, 1, 5: nihilque postea factum cuius in ipso primordio aut materta ut in corporibus aut similitudo ut in spiritibus non praecesserit ri

(PL 176, 190 A).

creaturam facere cessavit. Requiescere enini cessare dicitur; unde in Apocalypsi 1: Non habebant requiem dicentia: Sanctus, sanctus, sanctus, id est dicere non cessabant *. — Augustinus 2 *: Requievisse igitur Deus dicitur, quia "cessavit a faciendis generibus creaturae, quia ultra nova non condidit. Usque nunc tamen, ut Veritas in Evangelio ait 3, operatur Pater cum Fiiio, scilicet administrationem eorundem generum quae tunc instituta sunt. Creatoris enim virtus causa subsistendi est omni crea turae. Quod ergo dicitur: Pater meus usque modo operatur, et ego operor, illud universae creaturae continuam administrationem ostendit. Die igitur septimo requievit, ut novam creaturam ulterius non faceret, cuius materia vel similitudo non praecesserit; sed usque nunc operatur, ut quod condidit continere et gubernare non cesset".

Caput 8 (89).

1. Qualiter accipiendum sit quod Deus dicltur compiesse opus suum septimo die, cum tunc requievit ab ornai opere suo. Sed quaeritur quomodo septimo die dicatur Deus complevisse opus suum, cum ab ornni opere illo die quieverit, nec aliquod genus novum rerum fecerit.

2. Secundum allam litteram nihIl Ibi est quaestlonls, quam sequitur Augustinus *. Alia translatio 4 habet: Consummavit Deus die sexto opera sua, quae nihil quaestionis affert; quia manifesta sunt quae in eo facta sunt, et omnium consummatio eo die perfecta est, sicut Scriptura ostendit curn ait: Vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona.

Caput 9 (90).

1. Quornodo omnia a Deo facta dicantur esse valde bona. — Augustinus In Enchirldion 6 *. Omnia quidem naturaliter bona erant nihilque in sui natura vitii habentia. Et sunt bona quae condidit Deus "etiam singula, simul vero universa valde bona, quia ex omnibus consistit uni-

10 ulterlus trp. p. faceret BCRW.

18 IbI est] inest BCP.

1 Apoc. 4, 8. 2 De Genesi ad 11ff., IV, C. 12, nn. 22-23 (PL 34, 304s; CSEL 28-1, lO8ss). 3 Ioan. 5, 17. ‘ Cf. August., De Genesi aci lift., IV, c. 1 (PL 34,295; CSEL

28-1,93). 5 Gen. 1,31. 6 Caput 10-11 (PL 40, 236; CCL 46, 53).

Caput 8, num. 2. Surnitur ex Glossa ordin. in Gen. 2, 2 (apud Lyr., 1, 34a, ubi auctori tas signatur ut Aug.; anonyma in v 13d). Revera est Bedae, In Genesim, 1 (PL 91,33 C-D; CCL 1 18A, 32), non obstante rubrica Magistri, qui se quasi corrigit infra in Caput 9, n. 2. — Caput 9, num. 2: Ex Glossa ordin. in Gen. 2,2 (apud Lyranum, 1, 34a; v 13d); et est Bedae, In

Genesim, 1 (PL9I, 33 D, 34 B; CCL uSA, 32).

versitatis admirabilis puichritudo. In qua etiam iilud quod malum dici tur, bene ordinatum et loco suo positum, eminentius commendat bona, ut magis placeant et laudabiliora sint dum comparantur malis". Sexto igitur die facta est omnium operum consummatio.

2. Hic redit ad quaestionem propositam, scilicet quomodo verum sit Deum septimo die complesse opus suum. — Beda 1 *. Ideo praemissa oritur quaestio, "quomodo dicatur Deus die septimo opus suum complesse, quod hebraica veritas habet 2, in quo tamen nihil novum creasse dicitur, (Solvit *:) nisi forte dicatur die septimo complevisse opus suum, quia ipsum benedixit et sanctificavit, sicut subicit Scriptura 3: Benedixit diei septimo et sanctificavit ilium. Opus enim est benedictio et sanctificatio, sicut Salomon aliquid opens fecit cum templum dedicavit 4".

Caput 10 (91).

1. Quae sit sanctificatio et benedictio septimi dlei. Ilium autem diem sanctificasse et benedixisse dicitur, quia mystica prae ceteris benedictione et sanctificatione eum donavit. Unde in Lege dicitur: Memento sancti ficare diem sabbati.

2. Quare numerando dies tisque ad septimum procedimus. Et inde est quod numerando dies usque ad septimum procedimus, et dicimus septem esse dies, quorum repetitione omne tempus agitur; non quin alius sit ab illis dies octavus, et nonus, et sic de ceteris; sed quia in sex diebus rerum genera distincta sunt, et in septimo, licet non fuerit novum genus rerum institutum, fuit tamen in eo quasi quidam novus status, sanctifi cationis operum et requietionis opificis.

3. Alia soiutio, qua littera exponitur ‘1’ Potest etiam Sic exponi illud 6: Compievit Deus die septimo opus suum, id est compietum et consumma tum vidit.

9 Solvit om. BCMNRVWX, Beda add. L. complevisse] complesse NTV. 18 Rubri ca om. RVW. Rubrica cm. RVW.

1 Quoad Bedam, cf. alla series notarum (p. 404). 2 Cf. Hieron., Hebraicae quaest. in libro Gen., c. 2: "Et consummavit Deus in die sexto opera sua quae jecit. Pro die sexta, in Hebraeo habet diem septimam (PL 23, 940 A; CCL 72, 4); ita et Vuigata.

‘ Gen. 2, 3. ‘ Resp. III Reg. 8. 5 Exod. 20, 8. 6 Gen. 2, 2.

Caput 10, num. 1. Conficitur ex Glossa ordin. in Gen. 2, 2-3 (apud Lyranum, 1, 34a, 35a; v 13d, i — Num. 2 fundatur super Summam sent., III, 1 (PL 171, 1117 D-1118 A; 176, 90 C-91 A).

DISTINCTIO XVI

Caput 1 (92).

De hominis ereatione: ubi considerandum est quare creatus sit homo et quailter sit institutus: quae duo supra tractata sunt, et qualis factus, et qualiter lapsus, postremo quomodo sit reparatus: quae discutienda sunt. His excursis, quod supra 1 de hominis creatione promisimus effectui mancipare atque ordine explanare nunc suscipimus. Ubi haec conside randa videntur: scilicet quare creatus sit homo et qualiter institutus, et qualis vel quomodo factus; deinde qualiter sit lapsus; postremo qualiter et per quae sit reparatus. Horum autem primo et secundo posita, id est causam creationis humanae et modum institutionis, superius pro modulo nostrae facultatis tractavimus 2. Ideoque superest ut qualis, vel quomodo factus sit discutiamus.

Caput 2 (93).

Quomodo Intelilgendum sit: Faclamus hominem ad imaginem et sImiis litudinem nostram. In Genesi legitur: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. — Beda 4 “: "In eo quod dicit faciamus, una operatio trium personarum ostenditur; in hoc vero quod dicit ad imagi nem et similitudinem nostram, una et aequalis substantia" trium persona rum monstratur. Ex persona enim Patris hoc dicitur ad Filium et Spintum Sanctum, non, ut quidam putant, angelis, quia Dei et angelorum non est una et eadem imago vel similitudo.

3-5 ubL.. sunt om. X. 4-5 quae... sunt om. R. 5 quae disc. sunt om. W. quaeJ quem MWX. 20 hoc] hic BCOP.

In Dist. 15, C. 5 (p. 402). 2 In Dist. 1, cc. 4-6 (P. 332-336). Gen. 1, 26.

In Gen. 1, 26 (PL 91, 29 B; CCL 118A, 25), unde et reliqua potius ad sensum.

Caput 1 conficitur quasi totum ex dictis Summae sent., 111,2 (PL 171, 1118 A; 176,91 A), dein et praesertim Hugonis, De sacram., 1, 6, 1 (PL 176, 263 B).

Caput 2 sumitur ex Glossa ordin. in Gen. 1, 26 (apudLyranum, 1, 28a; V lib); et est Bedae, uti In aliis notis indicatur. — Caput 3. Cf. P. Lomb., Glossa in 1 Cor. 11, 7 (PL 191, 1631 C-D), et Sermo de Trinitate et poenitentia (PL 171, 435 C, 436 C); necnon et Bernardus Cluniacensis seu de Morlas (Morval), Instruclio sacerdotis, 1, 1 (PL 184, 774 C), qui tamen, ut videtur, non est fons sed rivulus. — Quoad num. 1, cf. Glossa ordin. in Gen. 1, 26 (uti supra).

Caput 3 (94).

1. Quod imago et similitudo hic a diversis accipitur varie: a quibusdam increata, ab allis creata; et increata, vel essentia Trinitatis, vel Filius et Spiritus Sanctus. Imago autem et similitudo in hoc Ioco vel increata intelligitur, id est Trinitatis essentia, ad quam factus est homo; vel creata, in qua factus est homo, et ipsa homini concreta. Increatam enim imagi nem quae Deus est, intellexisse videtur Beda 1, cum dicit non esse unam imaginem Dei et angelorum, sed trium personarum; et ideo per sonis, non angelis, fit ibi sermo. — Improprie tamen imago dicitur, quia imago relative ad aliud dicitur, cuius similitudinem gent et ad quod repraesentandum facta est; sicut imago Caesaris, quae ipsius similitudi nem praeferebat ipsumque quodammodo repraesentabat. Improprie autem imago dicitur id ad quod aliud fit; sicut exemplum proprie dicitur, quod sumitur ex aliquo; et exemplar, ex quo sumitur aliquid. Ponitur tamen aliquando abusive alterum pro altero; ita et minus proprie accipi tur imago ‘essentia Trinitas’, si tamen a nomine ‘imaginis’ in hoc Ioco intelligitur.

2. Opinlo eorum qui putaverunt Filium per imaginem et similitudinem hic accipi. Filius vero proprie imago Patris dicitur, sicut supra 2, in tractatu de Trinitate, diximus. — Augustinus in VII libro De Trinitate *. Unde fuerunt nonnuili "qui 3 ita distinguerent, ut imaginem in hoc loco intelligerent Filium; hominem vero non imaginem, sed ad imaginem factum dicerent. Quos refellit Apostolus dicens: Vir quidem est imago et gloria Dei. Haec namque imago, id est homo, cum dicitur fieri ad imaginem, non quasi ad Filium dicitur fieri; alioquin non diceret ad imaginem nostram. Quomodo enim nostram diceret, cum Filius solius Patris imago sit ?"

3. Aliorum opinio qui imaginem dixerunt Filium et similitudinem Spiritum Sanctum. Fuerunt autem et alii 5, perspicacius haec tractantes, so qui per imaginem Filium, et per similitudinem Spiritum Sanctum intelli

6 concretal concreata LNRV, quod corr. R. 19 hic om. BCMX.

28 similitudinem] similiter MNOP. 29 haecj hoc LWX.

1 Supra, in fine Caput 2. 2 Lib. 1, dist. 27, c. 3, on. 4-6 (pp. 206s). 3 Caput 6, n. 12 (PL 42, 946; CCL 50, 266s). 4 1 Cor. 11, 7. Rupertus Tuitiensis, De

Trinit. et operibus eius: In Genesim, II, c. 2 (PL 167, 248); cf. S. Otto, Die Funkt ion des Bild begriffes in der Tijeologie des 12. Jaizrlzunderts (BGPTMA XL, Heft 1, Mnster 1963) 203, et 279-282.

gerent, qui similitudo est Patris et Filii. Et ideo pluraliter putaverunt dici nostram, id referentes ad similitudinem tantum; ad imaginem vero subintelligendum esse meam. Hominem vero et imaginem esse, et ad imaginem et similitudinem factum esse tradiderunt, et imaginem imaginis esse et similitudinis.

4. Nec horum sententiam approbat, sed Imaginem et simiiltudinem Del In homme quaerendam et considerandam docet, ut Imago et similitudo creata Intelilgatur. Verumtamen haec distinctio, licet reprobabilis penitus non videatur, quia de medio montium 1, id est auctoritatibus Sanctoruni, non manat, congruentius in ipso homme imago et similitudo Dei quae renda et consideranda est.

5. Quibus consideratur Imago et slmilitudo. Factus est ergo homo ad imaginem Dei et similitudinem secundum mentem, qua irrationabi libus antecellit 2; sed ad imaginem secundum memoriam, intelligentiam et dilectionem 3; ad similitudinem secundum innocentiam et iustitiam quae in mente rationali naturaliter sunt. — Vel imago consideratur in cognitione veritatis, similitudo in amore virtutis; vel imago in aliis om nibus, similitudo in essentia, quia immortalis et indivisibilis. — Unde Augustinus in libro De quantitate animae: "Anima facta est similis Deo, quia immortalem et indissolubilem fecit eam Deus". Imago ergo pertinet ad formam, similitudo ad naturam. Factus est igitur homo secundum animam ad imaginem et similitudinem, non Patris vel Filii vel Spiritus Sancti, sed totius Trinitatis.

12 Rubrica om. MRVW. D Quibus] In praem. LN. 17 virtutisl vel veritatis add. BCT, add. mg. V. 19 est om. BCMOPW. 20 et om. CLORW, mg. P.

1 Resp. Ps. 103, 10: Inter medium montium pertransibunt aquae; cf. Glossa Magistri

in h. 1.: Si quis aliud dicit, de suo dicit, non de medio. Et hic tatis mons non est audiendus"

(PL 191, 932 A); ex August., Enarr. in h. 1., n. 11 (PL 37, 1356s; CCL 40, 1497s).

2 August., De Genesi ad lUt., III, c. 20, n. (PL 34, 292; CSEL 28-1, 86); Beda, In Gen. 1, 26 (PL 91,30 A; CCL 1 18A, 26). 3 Vide supra, Lib. 1, dist. 3, c. 2 (pp. 7 1-74); et August., Sermo 52, cc. 6-9 (PL 38, 360-364). 4 Caput 2, n. 3 (PL 32, 1037).

Ad num. 5, vide Glossam ordin. in Gen. 1, 26 (apud Lyr., 1, 28b; v 12b); et sententiam quae forsitan Anselmi Laudunensis sit: *. Ad imaginem quidem in hoc quod fecit eum ratio nalem; ad similitudinem, quia tribuit ei sanctitatem et innocentiam" (apud O. Lottin, Psydz. et morale, V, 123, n. 169). Deinde (s VeL.. indivisibilis s; et infra: "Imago ergo... ad naturam s), vide Hug., De sacram., 1, 6, 2 (PL 176, 264 D). Verba Augustini sumuntur ex Summa sent., 111,2 (potius sub forma in PL 171, 1119 A, quam in PL 176,92 A); unde etiam verba eiusdem In num. 6.

6. Quod Imago Dei dicitur et imago ipsa et lllud In quo est. — Augustinus in libro XV De Trinitate 1 *. Ita et secundum animam dicitur homo esse imago Dei, quia imago Dei in eo est; "sicut imago dicitur et tabula et pictura quae in ea est. Sed propter picturam quae in ea est, simul et tabula imago appellatur; ita propter imaginem Trinitatis, etiam illud in quo est haec imago nomine imaginis vocatur".

Caput 4 (95).

1. Quare homo dicitur Imago et ad imaginem, Filins vero imago et non ad Imaginem. Quocirca homo et imago dicitur et ad imaginem; Filius autem imago, non ad imaginem, quia natus, non creatus, aequalis et in nullo dissimilis. Homo creatus est a Deo, non genitus; non parilitate aequalis, sed quadam similitudine accedens ei. Unde Augustinus in libro VII De Trinitate2: "In Genesi legitur 3: Faciarnus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Faciamus et nostram pluraliter dixit, et nisi ex relativis accipi non oportet, ut facere intelligantur Pater et Filius et Spiritus Sanctus ad imaginem Patris et Filii et Spiritus Sancti, ut subsisteret homo imago Dei. Sed quia non omnino aequalis fiebat illa imago, tanquam non ab illo nata, sed ab eo creata, ideo ita imago dici tur quod et ad imaginem, quia non aequatur parilitate, sed accedit quadam similitudine. Filius autem est imago, sed non ad imaginem, quia aequalis Patri. Dictus est ergo homo ad imaginem propter imparem similitudinem; et ideo nostram, ut imago Trinitatis esse homo intelligatur, non Trinitati aequalis, sicut Filius Patri". Ecce ostensum est secundum quid homo sit similis Deo, scilicet secundum animam.

2. Quod secundum corpus potest dici lactus ad slmilitudlnem Dei. Beda 4 *. Sed et "in corpore quandam proprietatem habet quae hoc indicat, quia est erecta statura, secundum quam corpus animae rationali congruit, quia in caelum erectum est".

8 Quare] Quad LNRTV. 12 et om. LRX. 16 et om. OPW. 18 eo] 1110 BCL.

21 aequalis] est add. LNTV. 25-26 Rubricae om. NVW. 26 et om. MN, inferi. V.

27 est erecta trp. LRV.

1 Caput 23, n. 43 (PL 42, 1090; CCL 50A, 520). 2 Caput 6, n. 13 (PL 42, 946; CCL 50, 266s). 3 Oen. 1, 26. In Gen. 1, 26 (PL 91, 29 D; CCL 118A, 26).

Caput 4, num. 1. Verba introductoria partim ex Sumina sent., III, 2 (PL 171, 1118 B; 176, 91 B). Auctoritas Augustini iam invenitur apud Glossam Magistri in 1 Cor. 11, 7 (PL 191, 1631 C-D), sed sumi videtur immediate ab Augustino, sicut et ilia supra, Caput 3, num. 2. — Num. 2: Ex Glossa ordin. in Gen. 1, 26 (apud Lyranum, 1, 28a; v 11b).

DISTINCTIO XVII

Caput 1 (96).

1. De creatione anlmae, utrum de aliquo facta sit vel non, et quando facta, et quam gratiam habuerit In creatione. Hic de origine animae plura quaeri soient, scilicet unde creata fuit, et quando, et quam gratiam 5 habuit in creatione.

2. Sicut hominis formatio secundum corpus describitur cum dici tur 1: Formavit Deus liominem de 11mo terrae, ita eiusdem secundum ani mam factura describitur cum subditur: Et inspiravit in faciem eius spira culum vitae. Corpus enim de limo terrae formavit Deus, cui animam inspiravit, vel secundum aliam litteram flavit vel sufflavit; non quod faucibus sufflaverit vel manibus corporeis corpus formaverit: spiritus enim Deus est, nec lineamentis membrorum compositus.

3. Quod non corporels Instrumentls formasse vel sufflasse Intelilgen dus est Deus. — Beda 3 “: "Non ergo carnaliter putemus Deum corporeis manibus formasse corpus vei faucibus inspirasse animam", sed potius hominem de limo terrae secundum corpus Iormavit "iubendo, voiendo", id est voluit et "verbo suo iussit ut ita fieret; et inspiravit in faciem eius

4 habuerit] habuit BCLV. 5 fuit] fuerit MTV. 6 habult] habuerit MPT.

8 Deus] dominos OPRW. 15 carnaliter putemus fTp. BCL.

1 Gen. 2, 7. 2 luxta LXX: Et insufflavit in faciem eius flatum vitae. Codices hic portant nomen Augustini in marginibus; cf. De Genesi ad tilt., VII, c. 1, n. 2: Nonnulli enim codices habent spiravit vel inspiravit... Sed non dubitatur flavit vel sufflavit esse di cendums (PL 34, 356; CSEL 28-1, 201). 3 In Gen. 2, 7 (PL 91, 42 C-D, et 43 B-C; CCL 118A, 44s).

Caput 1, num. 1. Quaestio sumitur ex Hugone, De sacram., 1, 6, 3 (PL 176, 264 D). — Num. 2-3: Praeter paucissima verba excerpta de Summa sent., III, 2 (PL 171, 1119 B; 176, 92 A), omnia sive ad litteram sive ad sensum ex Glossa ordin. et inferlin. in Gen. 2, 7 (apud Lyranum, 1, 36a, 35v; v 16b-c); ultima autem verba quibus negatur materia praeexsistens recapitulatio sunt Augustini, De Gen. ad lift., VII, cc. 1-3 (PL 34, 356ss; CSEL 28-1, 200-203), in eadem Glossa (apud Lyr., J, 36a-b; v 16c). — Num. 5. Non obstante rubrica, responsio est Bedae in eadem Glossa ordin. (36a, et 36b; v 16c, 17b); fundatur quidem super August., De Gen. ad liil., VII, c. 2. n. 3, et c. 3, n. 5 (PL 42, 356, 357; CSEL 28-1, 202, 203), et prae sertim super Contra adversarium legis et prophetarum, 1, c. 14, nn. 21-22 (PL 42, 614s). Quae rubrica quamplures scholasticos postea decepit.

spiracutum vitae, id est substantiam animae in qua viveret creavit", non de materia aliqua corporali vel spirituali, sed de nihilo.

4. Opinlo quorundam haereticorum qui putaverunt animani esse de substantia Del. Putaverunt enim quidam haeretici 1 Deum de substantia sua animam creasse, verbis Scripturae perVicaciter inhaerentes, quibus dicitur: inspiravit vel sufflavit etc. Cum flat, inquiunt, vel spirat homo, de se flatum emittit; sic igitur, cum dicitur Deus fiasse vel spirasse spira culum in faciem hominfs, ex se spiritum hominis emisisse intelligitur, id est de substantia sua.

5. Responsio Augustini 2 Qui hoc dicunt, non capiunt tropica locu tione dictum esse sufflavit Vel flavit, id est fiatum hominis, scilicet animam fecit. Fiare enim est fiatum facere; flatum facere est animam facere; unde Dominus per lsaiam: Omnem flatum ego feci. — "Non 4 sunt ergo audiendi qui putant animam esse partem Dei. Si enim hoc esset, nec a se nec ab alio decipi posset, nec ad malum faciendum vel patien dum compelli, nec in melius vel deterius mutari. Fiatus ergo quo hominem animavit, factus est a Deo, non de Deo; nec de aliqua materia, sed de nihilo".

Caput 2 (97).

1. Hic quando facta sit anima, an ante corpus, an in corpore. Sed utrum in corpore an extra corpus, etiarn inter doctos scrupulosa quaestio

2. Opinlo Augustini, qui cum angelis eam creatam dicit et voluntate accessisse ad corpus. Augustinus enim, Super Genesim 5, tradit ani mam cum angelis sine corpore fuisse creatam, postea vero ad corpus

5 pervicaciter] pertinaciter RTX. 9 substantia sua trp. BCLMRVWX. 20 ante]

extra BCX. 23-24 Rubrica om. NRVW.

Haec refert August., De Genesi ad lUt,, VII, cc. 2-3 (PL 34, 356s; CSEL 28-1, 2Olss).

2 Vide alteram seriem notarum (p. 410). 3 Isai. 57, 16, iuxta LXX: Et flatus ego jaciam.

4 Beda, In Gen. 2, 7 (PL 91, 43 B-C; CCL 118A, 45). 5 Lib. VII, C. 24, n. 35 (PL 34, 368; CSEL 28-1, 222s); quaerendo tamen, non asserenclo loquitur.

Caput 2. Quaestio (in num. 1) ponitur tum ab Hugone, De sacram., 1,6,3 (PL 176, 265 A) tum ab auctoreSuinmae sent., 111, 2 (PL 171, 1119 B; 176, 92 B). — Nom. 2. Licet eadem Somma ad August., Saper Genesim, ibidem referat, Magister recurrit potius aU Glossam ordin. in Gen. 2, 7 (apud Lyranum, 1, 36b; v 16d-17a), onde tam aU sensum quam ad verba ex cerpit opinionem Augustini. — Nom. 4: Partim ex Samma sent., ibid. — Num. 5: Ex eadem Glossa ordin. (36b; 16d).

accessisse. Neque compulsa est incorporari, sed "naturaliter 1 illud voluit, id est sic creata fuit ut vellet, sicut naturale nobis est velle vivere. Male autem velle vivere non naturae, sed voluntatis est perversae".

3. Aliorum sententia, qui dicunt animam in corpore fuisse creatam. Alii 2 vero dicunt animam primi hominis in corpore fuisse creatam, ita exponentes verba illa: Inspiravit in faeiem eius spiraculum vitae, id est animam in corpore creavit, quae totum corpus animaret; faciem tamen specialiter expressit, quia haec pars sensibus ornata est ad intuenda superiora.

4. Sed quidquid de anima primi hominis aestimetur, de aliis certis sime sentiendum est quod in corpore creentur: creando enim infundit eas Deus, et infundendo creat 4.

5. Quod anima lila praescla non fuit opens futuri. — Augustinus *. Dicendum est "etiam 5 animam illam non sic esse creatam ut praescia esset opens futuri, iusti vel iniusti".

Caput 3 (98).

1. In qua aetate Deus hominem fecenit. Solet etiam quaeri utrum Deus hominem repente in virili aetate fecerit, an perficiendo et aetates augendo, sicut nunc format in matris utero.

2. In aetate viniil factus est homo, et hoc secundum supenlores causas, non infenlores. Augustinus, Super Genesim 6, dicit quod Adam in aetate virili continuo factus est; et hoc secundum superiores, non infe riores causas, id est secundum voluntatem et potentiam Dei, quam na turae generibus non alligavit; qualiter et virga Moysi conversa est in draconem 7. "(Nec talia contra naturam fiunt nisi nobis, quibus aliter

2 nobis est trp. LNRT. riores BCOP. 17 hominem fecerit ftp. OP. 20 causas ftp. p. infe

1 Ibid., e. 27, n. 38 (PL 34, 369; CSEL 28-1, 224s). 2 Beda, In Gen. 2, 7 (PL 91, 43 A; CCL 118A, 44s); Hugo, De sacram. 1, 6, 3 (PL 176, 265 B). Gen. 2, 7.

4 Cf. infra, Dist. 18, e. 7 (p. 420s); et Bernardus, Sermo 2 in Nat iv. Domini, n. 6: "Creando immittitur, immittendo creatur" (PL 183, 122 C; ed. Romana, IV, 1966, 256). 5 De 6e-

nesi ad litt., VII, e. 26 (PL 34, 369; CSEL 28-1, 224). 6 Lib. VI, C. 13 (PL 34, 348s; CSEL 28-1, 187). 7 Exod. 7, 10-11.

Caput 3. Praeter conclusionem, quae Magistri est, omnia sumuntur ex Glossa ordin. in Gen. 2, 7: Quaeritur utrum Deus repente..." (apud Lyranum, 1, 36a; v 17b et 17d). Cf. etiam Summa sent., III, 2 (PL 171, 1119 B; 176, 92 B).

naturae cursus innotuit; Deo auteni natura est quod facit". "Non 1 ergo contra dispositionem suam illud fecit Deus. Erat enim in prima causa rum conditione sic hominem posse fieri, sed non ibi erat necesse ut sic fieret. Hoc enim non erat in conditione creaturae, sed in beneplacito Creatoris, cuius voluntas necessitas est". "Hoc 2 enim necessario futurum est, quod vuit et praescit. Multa vero secundum inferiores causas futura sunt, sed in praescientia Dei futura non sunt. Si autem ibi aliter futura sunt, potius futura sunt sicut ibi sunt, ubi praescit ille qui non potest fahi". — Sic ergo factus est Adam non secundum inferiores causas, quia non erat in rerum causis seminalibus ut ita fieret; sed secundum supe riores: non contra naturam operantes, quia in rerum causis naturahibus erat ut ita posset fieri.

Caput 4 (99).

Quod homo extra paradisum creatus, in paradiso sit positus, et quare ita tactum sit. Hominem autem ita formatum tulit Deus, ut Scriptura docet 3, et posuit in paradiso voluptatis, quem plantaverat a principio. His verbis aperte Moyses insinuat quod homo, extra paradisum creatus, postmodum in paradiso sit positus. Quod ideo factum dicitur, quia non erat in eo permansurus; vel ut non naturae, sed gratiae hoc assignaretur.

Caput 5 (100).

1. Quod paradisus ille terrenus luit et localis *. Intelligitur autem paradisus localis et corporalis, in quo homo locatus est.

2. Tres sententiae de paradiso sunt, et quae sint *. Tres enim generales de paradiso sententiae sunt: una eorum qui corporaliter intelligi volunt

1 facit] Id est ex sua natura hoc habet quod facit add. X. 16 quem] quam LOR. 23 sint] sunt BCV.

1 August., ibid., e. (PL 34,350; CSEL 28-1, 190). 2 Ibid., e. 17 (PL 34, 350; CSEL 28-1, 191). 3 Gen. 2, 8: Plantaverat autem Dominus Deus paradisum voluptalis o principio, in quo posuit hominem quem Iormaverat; 2, 15: Tulit ergo Dominus Deus Izomi nem et posuit eum in paradiso voluptatis.

Caput 4: Ex Summa sent., 111,4 (PL 171, 1121 C; 176, 94 B-c); quae quandam relationem

habet ad Hugonem, Nolulae in Genesim, e. 7 (PL 175, 39 A).

Caput 5, num. 2: Ex Glossa ordin. In Gen. 2, 8 (apud Lyranum, 1, 36c; v 17a); remote ex August., De Gen. ad litt., VIII, c. 1, n. 1 (PL 34, 371; CSEL 28-1, 229). — Num. 3-4: Ex eadem Glossa (36b-c; v 17b), quae recte Beda rubricatur. Verba autem: et in alto... per tingentem Glossae sunt Strabi in Gen. 2, 9 (apud Lyr., 1, 36c; v 17b).

tantum; alia eorum qui spiritualiter tantum; tertia eorum qui utroque modo paradisum accipiunt. Tertiam mihi placere fateor, ut homo in paradiso orporali sit positus.

3. A quo principlo sit plantatus paradisus *. — Beda 1 * Qui ab illo principio plantatus accipi potest, quo terram omnem, remotis aquis, herbas et ligna producere iussit 2

4. Quails locus sit paradisus et ubi *. Qui etsi praesentis Ecclesiae vel futurae typum tenet, ad litteram tamen intelligendum est esse locum amoenissimum fructuosis arboribus, magnum et magno fonte fecundum. Quod dicimus a principlo, antiqua translatio 3 dicit ad orientem. Unde volunt in orientali parte esse paradisum, iongo interiacente spatio vel maris vel terrae a regionibus quas incolunt hommes secretum; et in alto situm, usque ad lunarem circulum pertingentem. Unde nec aquae diluvii illuc pervenerunt.

Caput 6 (101).

1. De lignis paradisi, inter quae erat lignum vitae et Hgnum sclentiae boni et mail. In hoc autem paradiso erant ligna diversi generis, inter quae unum erat quod vocatum est lignum vitae, alterum vero lignum scientiae boni et mali *.

2. Quare sit dictum lignum vitae *. Lignum autem vitae dictum est, sicut docet Beda 5 et Strabus, quia divinitus accepit hanc vim,

5 terram omnem trp. LNT. 7 QuiJ Quia BCOPWX. 10 Quodj autem add. LT, nos add. M. 11 longo] longe BOP. 16 erat] erant RVW. 20 Rubrica om. LRW.

1 In Gen. 2,8 (PL 91, 43 C-44 A; CCL 118A, 45s). 2 Resp. Gen. 1, 11: Germinet

terra Izerbam virentem... et lignum poiniferwn etc. 3 Nernpe LXX. Resp. Gen. 2, 9.

In Gen. 2, 9 (PL 91, 44 B; CCL 118A, 46s), nonnullis verbis adiectis ex Strabo in h. 1. (PL 131, 61 A).

Caput 6, num. 1: Ex Somma sent., 111,4 (PL 171, 1121 C; 176, 94 C). — Num. 2: Mixtim ex verbis Bedae et Strabi in Glossa ordin. in Gen. 2, 9 (apud Lyranuni, 1, 36d; v 17d, ubi non signatur ut Strabus). — Caput 7, num. 1. Post verba introductoria ex Summa sent., III, 4 (PL 171, 1121 D; 176, 94 C), Magister recurrit ad Glossam ordin. in Gen. 2, 9 (apud Lyr., 1, 36d-37a; v 18b), unde auctoritas Augustini. Commentum autem quod sequitur fundatur super Glossam ordin. in Gen. 2, 17 (37d; 20e), ex August., De Gen. ad lit!., VIII, e. 14, n. 32 (PL 34, 385; CSEL 28-1, 252s); cf. etiam Summa sent., ibid., et Hugo, De sacram., 1, 6, 32 (PL 176, 283 C-D), necnon et Lomb., Sermo in Septuagesima (PL 171, 849 D). — Num. 2: Auctoritas Augustini sumitur ex Glossa ordin. in Gen. 2, 16 (apud Lyranum, 1, 37c; v 20b). Conclusio auteni habetur in Glossa Magistri in Ps. 70, 19 (PL 191, 655 B), ex August. in h. 1. (PL 36, 897; CCL 39, 966).

ut qui ex eius fructu comederet, corpus eius stabili sanitate et perpetua soliditate firmaretur, nec ulla infirmitate vel aetatis imbecillitate in deterius vel in occasum laberetur.

Caput 7 (102).

1. Quare vocatum sit lignum sclentlae boni et mali *. Lignum autem scientiae boni et mali non a natura hoc nomen accepit, sed ab occa sione rei postea secutae. — Augustinus, Super Genesim 1 *: "Arbor enim illa non erat mala, sed scientiae boni et mali ideo dicta est, quia post pro hibitionem erat in illa trangressio futura, qua homo experiendo disceret quid esset inter obedientiae bonum et inobedientiae malum. Non ergo de fructu qui nasceretur inde positum est illud nomen, sed de re trans gressionem secuta". Cognovit enim homo, priusquam tangeret hoc lignum, bonum et malum; sed bonum per prudentiam et experientiam, malum vero per prudentiam tantum. Quod etiam per experientiam novit usur pato ligno vetito, quia per experientiam mali didicit quid sit inter bonum obedientiae et malum inobedientiae.

2. Etsi primi hommes non peccassent, non ldeo minus diceretur scientiae boni et mali *. Si vero primi parentes obedientes essent nec contra praeceptum peccassent, non ideo tamen minus diceretur lignum scientiae boni et mali, quia hoc ex eius tactu accideret si usurparetur. — Augustmnus, Super Genesim 2 *: "A ligno igitur homo prohibitus est quod malum non erat, ut ipsa praecepti conservatio bonum illi esset, transgressio malum. Nec melius consideratur quantum malum sit ino bedientia quam hoc modo, cum scilicet ideo reus factus esse homo intelli gitur, quia prohibitus rem tetigit, quam si non prohibitus tetigisset, nec peccasset nec poenam sensisset. Si enim venenosam herbam prohibitus tetigeris, poena sequitur; et si nemo prohibuisset, similiter sequeretur. Si etiam prohibetur res tangi, quae non tangenti, sed prohibenti obest, sicut aliena pecunia, ideo prohibito est peccatum, quia prohibenti est damnosum. Cum vero tangitur quod nec tangenti obest si non prohibetur, nec cuilibet si tangatur, ideo prohibetur, ut per se bonum obedientiae

17-18 Rubrica om. CNW. 24-25 intelilgltur] intelligatur BCPR. 27 sequitur] sequeretur BC, sequetur X. 1 sequeretur] prosequeretur BCPR, corr. in prosequeretur LT. 28 tangenti] tantum add. BCNTWX, add. inferi. R, add. sed exp. 0. 29 prohibito] prohibitum BC, prohlbitio V.

1 Lib. VIII, e. 6, n. 12 (PL 34, 377; CSEL 28-1, 240). 2 Lib. VIII, e. 13, nn. 28-29 (PL 34, 383s; CSEL 28-1, 251s).

et malum inobedientiae monstretur". Sicut primus homo, a re bona prohibitus, poenam incurrit, ut non ex re mala, sed ex inobedientia poena esse monstretur, sicut ex obedientia palma 1

DISTINCTIO XVII

Caput 1 (103).

1. De formatione miilieris. In eodem quoque paradiso mulierem for mavit Deus de substantia vin, sicut post plantatum paradisum hominem que in eo positum, et post universa animalia ad eum ducta suisque nominibus design ata, subnectit Scriptura 2: Imniisit Deus soporem in Adarn, cum que obdormisset, tulit imam de costis eius et formavit eam in mulierem.

2. Quare virum prius, et postea de viro mulierem creavit, non simul utrumque *. Hic attendendum est quare non creavit simul virum et mulierem, sicut angelos, sed prius virum, deinde mulierem de viro. Ideo scilicet, ut unum esset generis humani principium, quatenus in hoc et superbia diaboli confunderetur, et hominis humilitas Dei similitudine sublimaretur. Diabolus quippe aliud a Deo principium esse concupierat, ideoque ut eius superbia retunderetur, hoc homo in munere accepit, quod diabolus perverse rapere voluit, sed obtinere non potuit. Et per hoc imago Del in homme apparuit, quia sicut Deus omnibus rebus ex sistit principium creationis, ita homo omnibus hominibus pnincipium generationis.

3. Alla ratio quare ex uno omnes hommes *. Ideo etiam ex uno homme omnes esse voluit Deus, ut dum cognoscerent se ab uno esse omnes, se quasi unum amarent.

Caput 2 (104).

Quare de latere viii et non de alla parte corporis formata sit. Cum autem his de causis facta sit mulier de viro, non de qualibet parte corporis vin, sed de latere eius formata est, ut ostenderetur quia in consortium

14 unum esset trp. BCM. 16 concuplerat) cuplerat BC, corr. In cuplerat L.

22 Rubrica om. MNW. 26 parte corporis trp. BCMPV.

1 Resp. Prov. 21, 28: Vir obediens Ioquetur vicloriam. 2 Oen. 2, 21-22.

Caput 1. Mixtim ex Summa senf., III, 3 (PL 171, 1119 C; 176, 92 C), et praesertim ex Hugone, De sacram., 1, 6, 34 (PL 176, 284 A-B).

Caput 2. Quasi totum ad verba ex Hugone, De sacram., 1, 6, 35 (PL 176, 284 B-C).

creabatur dilectionis: ne forte si fuisset de capite facta, viro ad domina tionem videretur praeferenda; aut si de pedibus, ad servitutem subi cienda. Quia igitur viro nec domina nec ancilla parabatur, sed socia, nec de capite nec de pedibus, sed de latere fuerat producenda, ut iuxta se ponendam cognosceret, quam de suo latere sumptam didicisset.

Caput 3 (105).

1. Quare dormienti et non vigilanti costa subtracta est. Non sine causa quoque dormienti viro potius quam vigilanti detracta est costa, de qua mulier in adiutorium generationis viro est formata, sed ut nullam in eo sensisse poenam monstraretur, et divinae simul potentiae opus mirabile ostenderetur, quae hominis dormientis latus aperuit, nec eum tamen a quiete soporis excitavit.

2. De sacramento huius opens. In quo etiam opere sacramentum Christi et Ecclesiae figuratum est 1; quia sicut mulier de latere vin dor-, mientis formata est, ita Ecciesia ex sacramentis quae de latere Christi in cruce dormientis profluxerunt, scilicet sanguine et aqua 2; quibus redimimur a poenis atque abluimur a culpis.

Caput 4 (106).

1. Quod de illa costa sine additamento extninseco facta fuit per Dei potentiam, sicut quinque panes In se multiplicati sunt. Solet etiam quaeri utrum de costa illa sine adiectione rei extrinsecae facta sit mulier. Quod quibusdam non placuit. Ceterum si ad perficiendum corpus mulieris Deus extrinsecum augmentum addidisset, maius illud esset quam ipsa costa; ideoque potius de illo quam de costa mulier facta deberet dici, de quo plures accepisset substantiae partes. Restat igitur ut de sola ipsius costae substantia, sine omni extrinseco additamento, per divinam potentiam

1 capite vin add. BCW. 3 igitur] ergo NOP. 11 ostenderetur] probaretur LMNTW (Hugo), monstraretur C. Resp. Eph. 5, 32.

2 Resp. Ioan. 19, 34. sensisse poenam trp. BCM.

13 Rubrica om. MVW.

Caput 3, num. 1: Ex Hugone, De sacram., 1, 6, 36 (PL 176, 284 C-D). — Num. 2: Ex Swnma sent., 111,3 (PL 171, 1119 D; 176,92 C-D); remote ex August., In Ioan. (19, 34), tract. 120, n. 2 (PL 35, 1953; CCL 36, 661).

Caput 4, num. 1. Mixtim conficitur ex Summa sent., III, 3 (PL 171, 1119 D-1120 A; 176, 92 D), et Hugone, De sacram., 1, 6, 36 (PL 176, 284 D). — Num. 2: "Angeli enim... per angelos s, ex Glossa ordin. in Gen. 2, (apud Lyranum, 1, 38c; v 22b).

in semetipsa multiplicata, mulieris corpus factum dicatur: eo sane mira culo quo postea de quinque panibus Iesu caelesti benedictione multi plicatis, quinque millia hominum satiata sunt 1.

2. Quod licet angelico ministerio sit illud opus expletum, non tamen creatores fuerunt angeli. — Augustinus, Super Genesim *. Illud etiam sciri oportet, quod cum angelorum ministerio facta sit mulieris formatio, non est eis tamen tribuenda creationis potentia. "Angeli enim nullam possunt creare naturam: ergo nec formare costam in mulierem, nec carnis supplementum in locum costae; non quod nihil agant ut aliquid creetur, sed non ideo creatores sunt, sicut nec agricolae segetum aut arborum". Solus Deus, id est Trinitas, est creator. "Facta est ergo femina a Deo, etiam si costa ministrata sit per angelos".

Caput 5 (107).

1. Utrum secundum superiores an secundum inferiores causas ita facta sit mulier, Id est an ratio seminails Id haberet ut ita fleret, an tantum ut Ita fleri posset, sed ut sic fieret in Deo tantum esset causa. — Augustinus, Super Geneslm 3 “: Sed quaeritur an ratio quam Deus primis ope ribus concreavit id haberet, ut secundum ipsam ex vin latere feminam fieri necesse foret, an hoc tantum ut fieri posset.

2. De causis rerum latius disputat: quod causae quae in Deo sunt proprie dicuntur primordiales et quare pluraliter dicitur. Ad quod scien dum est, omnium rerum causas in Deo ab aeterno esse: ut enim homo sic fieret, vel equus et huiusmodi, in Dei potentia et dispositione ab aeterno fuit. Et hae dicuntur primordiales causae, quia istas aliae non praecedunt, sed istae alias, quae sunt causae causarum. Cumque unum sit divina potentia, dispositio sive voluntas, et ideo una omnium prin cipalis causa, tamen propter effectus diversos pluraliter dicit Augustinus 4 causas primordiales omnium rerum in Deo esse, inducens

18 concreavit] creavit OPRV, quod corr. interi. OR. 20-21 Rubrica om. MNVW.

Resp. Matth. 14, 15-21. 2 Lib. IX, e. 15, n. 26; dein c. 16, n. (PL 34, 403, 405; CSEL 28-1, 286, 290). 3 Lib. IX, c. 17, n. 31 (PL 34, 405s; CSEL 28-1, 290s).

4 De div. quaest. 83, q. 46 (PL 40, 30); In Ioan., tr. 1, n. 17 (PL 35, 1387; CCL 36, 10); De Trinit., III, cc. 8-9, nn. 15-16 (PL 42, 877s; CCL 50, 142s); Pet ract., 1, c. 3, n. 2

(PL 32, 589; CSEL 36, 20s).

Caput 5, num. 1. Quaestio sumitur ex Giossa ordin. in Gen. 2, (apud Lyr., 1, 38c; v 22b). — Num. 2-4. Responsio fundatur usque ad verbum super Summam sent., 111,3 (PL 171, 1120 A-C; 176, 93 A-C).

similitudinem artificis, in cuius dispositione est qualis futura sit arca. Ita et in Deo uniuscuiusque rei futurae causa praecessit.

3. Quod non omnium quae fiunt causae sunt in creaturis *. In creaturis vero quarundam rerum, sed non omnium causae sunt, ut ait Augustinus 1, quia inseruit Deus seminales rationes rebus, secundum quas alia ex aliis proveniunt, ut de hoc semine tale granum, de hac arbore talis fructus, et huiusmodi.

4. Quod causae etiam quae sunt in creaturis, ilcet improprie, tamen dicuntur primordiales, et quare *. Et hae quoque dicuntur primordiales causae, etsi non adeo proprie, quia habent ante se causam aeternam, quae proprie et universaliter prima est. Illae vero ad res aliquas dicuntur primae, quae scilicet ex eis proVeniunt. — Alia ratio quare primordiales*. ldeo etiam primordiales dicuntur, quia in prima rerum conditione rebus a Deo insitae sunt. Et sicut creaturae mutabiles sunt, ita et hae causae is mutari possunt; quae autem in immutabili Deo causa est, mutari non potest.

Caput 6 (108).

1. Distinctio causarum rerum perutilis, scilicet quod quaedam in Deo et in creaturis, quaedam in Deo tantum. Omnium igitur rerum causae in Deo sunt; sed quarundam causae et in Deo sunt et in creaturis, qua rundam vero causae in Deo tantum sunt. Et illarum rerum causae di cuntur absconditae in Deo, quia ita est in divina dispositione ut hoc vel illud fiat; quod non est in seminali creaturae ratione.

2. Quare dicuntur naturaliter lien vel non. Et illa quidem quae se cundum causam seminalem fiunt, dicuntur naturaliter fieri, quia ita cursus naturae hominibus innotuit; alia vero praeter naturam, quorum causae tantum sunt in Deo. — Augustinus, Super Genesim 1’. Haec autem

3 Rubrica om. NVW. 8-9 Rubrica om. RVW. 9 et quare om. BCX.

12 Rubrica om. VWX. 15 Itnmutabliij mutabili CMRT, quod corr. RT. 19 Deo]

sunt add. OP. 23 vel] que BCX.

1 De Genesi ad lift., VI, cc. et 18; IX, c. 17, n. 32 (PL 34, 346, 351, 406; CSEL 28-1, 183s, 192, 291s).

Caput 6. Fere eadem in Summa senL, III, 3 (PL 171, 1120 C-1121 B; 176, 93 C-94 A). Sed dictum Augustini (in num. 2-3) auctor exscripsit de Glossa ordin. in Oen. 2, (apud Lyranum, 1, 38c; v 22b Ad num. 3 luvabit etiam conferre Glossam Lombardi in Epli. 3, 9 (PL 192, 189 D-190 A), ubi loco naturae subsistunt (p. 420, lin. 13) legitur natura substi fuit (cum X, 169c; z, 99b).

dicit Augustinus 1 esse illa quae per per gratiam fiunt, vel ad ea significanda non naturaliter, sed mirabiliter fiunt. Inter quae mulieris facturam de costa vin ponit, ita dicens: "Ut mulierem ita fieri necesse foret, non in rebus conditum, sed in Deo absconditum erat.Omnis naturae cursus habet naturales leges. Super hunc naturalem cursum Creator 5 habet apud se posse de omnibus facere aliud quam eorum naturalis ratio habet: ut Virga scilicet arida repente floreat, fructum gignat 2; et in iuventute sterilis femina in senectute pariat 3; ut asina Ioquatur 4, et huiusmodi. Dedit autem naturis ut ex his etiam liaec fieri possent, non ut in naturali motu haberent"

3. De gemino opere providentiae. "Habet ergo in se absconditas quorundam futurorum causas, quas rebus conditis non inseruit, easque implet non opere providentiae quo naturae subsistunt ut sint, sed quo illas administrat ut voluerit, quas ut Voluit condidit. Omnium ergo quae ad gratiam significandam, non naturali motu rerum, sed mirabiliter facta sunt, absconditae causae in Deo fuerunt; quorum unûm erat quod mulier facta est de latere vin dormientis. Non habuit prima rerum con ditio ut femina sic fieret, sed ut fieri posset, ne contra causas quas Deus voluntarie instituit, mutabili voluntate aiiquid facere putaretur".

Caput 7 (109).

1. De anima mulieris: quod non est ex anima vin, ut quidam puta verunt, dicentes animas esse ex traduce. Quemadmodum mulieris corpus de vin corpore traductum fuit, ita putaverunt aliqui ipsius animam de vin anima propagatam, et omnes animas praeter primam de traduce esse sicut corpora. — Aliorum opinio qui putaverunt omnes simul animas ab initio creatas *. Alii autem putaverunt simul omnes animas ab initio creatas 5.

2 sed] potentialiter sed add. Bc, potentialiter vel add. sed exp. R. 25-26 Rubrica om. MTVW.

1 Lib. IX, cc. 17-18, nn. 31-34 (PL 34, 406s; CSEL 28-1, 290-293); unde et num. 3 infra. 2 Resp. Num. 17, 8. 3 Cf. Gen. 18, 10-14; 21, 2; Lue. 1, 13-25.

Resp. Num. 22, 28. Cf. August., De Genesi ad litt., lib. VII et X (PL 34, 355ss, 407ss; CSEL 28-1, 200ss, 295ss); Epistola 166 (ad Hieron.), cc. 1-2 (PL 33, 720ss; CSEL 44, 545-554), et Epist. 190 (ad Optatum), cc. 1-2 (PL 33, 857ss; CSEL 57, 137-144). Auctori tates plures apud P. Abaelardum, Sic et non, e. 115 (PL 178, 1513ss).

Caput 7, num. 1 et 4: Ex Summa sent., III, 3 (PL 171, 1121 B; 176,94 A-B); cf. Etiam Magistri Glossa in Ps. 32, (PL 191, 334 A).

2. Sententia catholicae Ecclesiae *. Catholica autein Ecclesia nec simul nec ex traduce factas esse animas docet, sed in corporibus per coitum seminatis atque formatis infundi et infundendo creari 1

3. Hic eliduntur iIIae duae lalsae opiniones et Ecclesiae sententia confirmatur. — Gennadii auctorltas *. Unde in Ecclesiasticis dogmatibus 2: "(Animas hominum non esse ab initio, inter ceteras intellectuales naturas, nec simul creatas, sicut Origenes fingit, dicimus; neque cum cor poribuspercoitumseminari, sicut Luciferiani et Cyrillus et quidam Latinorum praesumptores affirmant. Sed dicimus corpus tantum per coniugii copulam seminari, creationem vero animae solum Creatorem fosse, eiusque iudicio corpus coagulari in vulva et compingi atque formari, ac formato iam corpore animam creari et infundi, ut vivat in utero homo ex anima constans et corpore, et egrediatur vivus ex utero, plenus humana substantia". 4. Hieronymus 3 etiam anathematis vinculo ilios condemnat qui animas ex traduce dicunt, inducens auctoritatem Prophetae: Qui’ finxit singillatim corda eorum. Hic satis, inquit, innuit Propheta quod non animam de anima facit Deus, sed singillatim animas de nihilo creat.

DISTINCTIO XIX

Caput 1 (110).

1. De primo hominis statu ante peccatum, scilicet qualis fuerit se cundum corpus et secundum animam. Soient quaeri plura de primo hominis statu ante peccatum, scilicet qualis fuerit homo priusquam pec caret et in corpore et in anima, mortalis an immortalis, passibilis an impassibilis; de termino inferioris vitae et de transitu ad superiorem; de modo propagationis filiorum, et alia multa, quae non inutiliter sciuntur, licet aliquando curiositate quaerantur. Gennadii] Gignasius OPX, om. N.

1 Cf. DS nn. 360-361, 403, 456, 5 2 Liber sive diffinitio eccl. dogmatum, c. 14 (PL 42, 1216). 3 Contra Ioan. Hierosol., n. 22 (PL 23 [1859] 373 A); cf. Epist. 126 (ad Marcellinum et Anapsyciliam), n. 1 (PL 22 [ 1086; CSEL 56, 143s); Ps-Hieron. (1. e. Pelagius), Libellus fidei, n. 9 (PL 45, 1718). 4 Ps. 32, 15.

Caput 1, num. 1: Ex Hugone, De sacram., 1, 6, 11 (PL 176, 270 B); cf. etiam Summa sent., 111,4 (PL 171, 1121 C; 176, 94 B). Deinde num. 3 ex eodem, 1, 6, 18 (PL 176, 275 B-C).

2. Ante exsecutionem ad animum pertinentium dicit qualis ante pec catum fuerit homo secundum corpus et de allis quibusdam * Et prius quam ad animi qualitatem pertinentia prosequamur, de qualitate eius secundum corpus et modo propagationis fihiorum et de aliis quibusdam inspiciamus.

3. Quod homo in primo statu, scilicet ante peccatum, fuit secundum corpus mortalis et immortalis; in secundo statu fuit mortalis et mortuus, scilicet post peccatum; in tertio statu erit omnino immortalis, Id est non potens mori *. Primus igitur homo secundum naturam corporis terreni et immortalis fuit quodam modo, secundum aiiquid, quia potuit non mori; et mortalis quodam modo, quia potuit mori. In illo namque primo statu habuit posse mori et posse non mori; et haec fuit prima humani corporis immortalitas, scilicet posse non mori. In secundo vero statu, post peccatum, habuit posse mori et non posse non mori, quia in hoc statu nioriendi est necessitas. In tertio statu habebit posse non mori et non posse mori, quia ad ilium statum pertinet moriendi impossibilitas; quod ex gratia erit, non ex natura.

Caput 2 (111).

1. Quomodo dicitur homo factus in animam viventem. In primo statu fuit corpus hominis animale, id est egens alimoniis ciborum; unde et homo factus dicitur in animam viventem 1, non spinituaiem, id est in animam corpus sensificantem, quod adhuc erat animale, non spirituale; quod egebat cibis ut per animam viveret. Factus est igitur in animam viventem, id est vitam corpori dantem, tamen per sustentamenta cibo rum. Et tunc erat corpus mortale et immortale, quia poterat mori et poterat non mori. Post peccatum vero factum est mortuum, sicut dicit Apostolus 2: Corpus propter peccatum mortuum est, id est necessitatem moriendi in se habet.

8 scilicet] Id est BCX. 9 igitur om. NVX. 10 secundum aliquid om. LMTVWX.

14 peccatum] scilicet add. MNT.

1 Gen. 2, 7; 1 Cor. 15, 44-45: Seminatur corpus animale, surget corpus spiritale... sicut scriptum est: Factus est primas homo Adam in animam viventem. 2 Rom. 8, 10.

Num. 1: Ex Summa sent., UI, 4 (PL 171, 1121 D-1122 A; 176, 94 D), et (quoad ultimam phrasim) Glossa Magistri in Rom. 8, (PL 191, 1436 C). Vide etiam Magistrum Ifl 1 Cor. 15, 44-45 (PL 191, 1687 B, 1687 D-1688 A), unde quaedam etiam in initio num. 2; et Anselmum Laudunensem, Liber Pancrisis, n. 41 (apud O. Lottin, Psych. et morale, V, 37). Num. 2. Auctoritas Augustini conficitur ex Glossa ordin. in Gen. 2,7 (apud Lyranum, 1,35e-d; v 16 b-c).

2. In resurrectione vero erit spirituale, scilicet agile et cibis non egens, et immortale: non sicut in statu primo tantum fuit, scilicet quod possit non mori, sed etiam quod non poterit mori. Unde Augustinus, Super Genesim 1: "Apostolus ait 2: Corpus quidem mortuum est propter peccatum etc. Prius de limo terrae formatum est corpus animale, non spirituale cum quali resurgemus. Renovabimur enim a vetustate non in corpus animale quale fuit, sed in melius, id est spirituale, cum foc mortale induet immortalitatem 3 in quam mutandus erat Adam, nisi mortem corporis animalis peccando meruisset. Non ait Apostolus: Cor pus morfale est propter peccatum, sed mort uum".

Caput 3 (112).

1. Corpus hominis ante peccatum mortale et immortale erat *. "Illud 5 enim ante peccatum mortale et immortale erat, quia poterat mori et non mori. Aliud est autem non posse mori, aliud posse non mori. Ideo factum est per peccatum non mortale, quod erat, sed mortuum, quod non fieret nisi peccaret. Animale enim non est hoc corpus sicut primi hominis fuit, sed iam deterius est: habet enim necessitatem moniendi". Ecce hic evidenter aperit Augustinus quod corpus hominis ante peccatum mortale et immortale fuit, sed non qualiter fiet in resurrectione. 2. Quo sensu dicitur corpus mortuum *. De hoc eodem Beda, Super Genesim 6, ait: "Non est credendum ante peccatum ita fuisse mortua corpora sicut modo. Ait enim Apostolus 7: Corpus pro pter peccatum mor tuum est. Sed licet fuissent animalia, nondum spinitualia, non tamen mortua, quae scilicet necesse esset mori".

2 statu primo lrp. LNR. 6 resurgemus] et add. BCOP, quod exp. P. j Renova bimur] renovabitur BCOPRX, corr. ex renovabitur N. 8 Induet] Induerit NTV, corr. in Induerit R. per] propter BCR 16 peccaret] peccasset T (Aug., Glossa). Rubrica om. BWX. 23 anlmalia] et add. LMNTV.

1 Lib. VI, c. 19, n. 30; cc. 23-24, nn. 34-36 (PL 34, 351, 353s; CSEL 28-1, 192s, 196s).

2 Rom. 8, 10. 3 1 Cor. 15, 54. 4 Resp. Rom. 8, 10. August., De Genesi

ad Lift., VI, cc. 25-26 (PL 34, 354; CSEL 28-1, 197s). 6 In Gen. 2, 18 (PL 91, 48 C; CCL 118A, 53); ex August., De Genesi ad litt., IX, C. 10, n. 16 (PL 34, 399; CSEL 28-1, 278). 7 Rom. 8, 10.

Caput 3, num. 1. Conficitur ex eadem Glossa in Gen. (35d; 16c). — Num. 2: Ex Glossa ordin. in Gen. 2, 17 (apud Lyranum, 1, 37d; v 20d).

Caput 4 (113).

1. Utrum Immortalitas quam habuit ante peccatum esset de condi tione naturae, an ex gratlae beneficlo. Solet hic quaeri, cum homo primus mortale et immortale corpus habuerit, utrum ex conditione naturae ipsius corporis habuerit utrumque, an alterum beneficium esset gratiae, scilicet immortalitas, id est posse non mori.

2. Responsio qua dicitur alterum fuisse de conditione, scilicet posse mori, alterum ex gratiae dono, sdilicet posse non mori *. Ad quod dici potest quia altenum habebat in natura corporis, id est posse mori; alte rum vero, scilicet posse non mori, erat ei ex ligno vitae, scilicet ex dono gratiae. Unde Augustinus, Super Genesim 1: "Quodam modo creatus est homo immortalis, quod erat ei de ligno vitae, non de conditione naturae. Mortalis erat conditione corporis animalis, immortalis beneficio Conditoris. Non enim immortale enat quod omnino mori non posset: quod non erit nisi cum fuerit spinituale". Aperte dicit quod non ex natura, sed ex ligno vitae habebat posse non mori.

3. Aliqui dicunt quod si non uteretur Adam ligno vitae, non semper viveret, quia peccaret *. Propten hoc aliqui 2 dicunt quod, nisi illo ligno utenetun, non semper viveret, quia peccaret. Peccaret enim si illo ligno non uteretun, quia pnaeceptum erat ei ut comedenet de omni ligno paradisi, nisi de ligno scientiae boni et mali 3. Sicut ergo peccavit comedendo quod erat prohibitum, ita etiam peccanet si non comederet quod erat iussum.

Caput 5 (114).

1. Si non foret praeceptum ut de illo ligno ederet, et allis, non illo uteretur, an posset non mori. Sed adhuc quaeritur, si non esset praecep

5 habuerlt] habuit CLOPR. 12 de’] ex CMV.

1 Lib. VI, c. (PL 34, 354; CSEL 28-1, 197). 2 Sententiam similem, sed non penitus eandem tenet Summa sent., III, 4: "Ad quod dicimus quod non solum peccarent si de ligno vetito comederent, sed etiam si concessis non uterentur... In hoc enim facerent contra naturae rationem" (PL 171, 1122 D; 176, 95 C). Vide infra, c. 6, num. 2; et Dist. 20, c. 4, num. 5 (p. 430s). Resp. Gen. 2, 16-17.

Caput 4, num. 1. Quaestio eruitur ex verbis Augustini in num. 2; cf. etiam Hugo, De sacram., 1, 6, 18 (PL 176, 275 D-276 A). — Num. 2. Auctoritas Augustini sumitur ex Glossa ordin. in Gen. 2, 7 (apud Lyr., 1, 35d; v 16c).

tum ut de ligno vitae ederet, et aliis et non illo vesceretur, numquid posset non mori ? Si semper viveret non utens illo ligno, non erat ei ex illo ligno posse non mori; si vero non posset semper vivere, id erat ei ex illo ligno. 2. Opinlo quorundam dicentium eum posse non mmi etsi non ederet de illo llgno, dummodo allis uteretur *. Aliqui dicunt quod, si non fuisset ei praeceptum vesci illo ligno, et aliis et non illo vesceretur, vi veret semper; Sic determinantes illud quod supra 1 dixit Augustinus, scilicet: "Erat ei de ligno vitae, non de conditione naturae", tantum scilicet; quasi: non ex conditione naturae solummodo erat ei, sed etiam ex ligno illo.

3. Alii asserunt quod ex ligno illo erat ei posse non mori et semper vivere *. Aliis 2 autem videtur quod ex ligno vitae erat ei posse non mori, non ex natura: ideo enim dicitur potuisse non mori, quia poterat uti ligno illo, de quo edens non monenetur.

Caput 6 (115).

1. Quaestio Augustini: quomodo immortalis factus sit homo. De hac vero hominis immortalitate, qualis fuerit, Augustinus, Super Ge nesim 3 quaestionem moyens, sic ait: "Quaeritur quomodo immortalis factus sit homo prae aliis animantibus, et quomodo cum illis communem acceperit alimoniam".

2. Solvere incipit *. "Sed alia est immontalitas carnis quam in Adam accepimus, alia quam in resurrectione speramus per Christum. Ille factus est homo immortalis, ut non posset mori si non peccaret, morenetur autem si peccanet; filii vero resurrectionis nec poterunt ultra peccare nec mori. Caro nostra non tunc egebit refectione ciborum, quia nulla

7 vesci] de add. BNVW. 12-13 Rubrica om. LVW. 24 non posset trp. NVW.

26 quia] tunc add. TW, add. inferi. L.

1 Scil. in Caput 4, n. 2 (P. 424). 2 Ita Hugo, De sacram., 1,6,18 (PL 176, 275 D-276 A).

3 Immo Beda, In Gen. 1, 29-30 (PL 91, 32 B-D; CCL 118A, 30s). Vide aliam notam infra.

Caput 6, num. 1. Hic indubitanter monstratur Magistrum nunquam habuisse ante oculos suos opus Augustini in Genesim. Auctoritas, quae reapse Bedae est, anonyma habetur in cod. v (f. 12c), et quodam modo etiam in editione (apud Lyranum, 1, 28a), ubi sequitur immediate et sine divisione aliam ex Beda sumptam. Cf. A. Landgraf, Die Stellungnahme der Friihscholastik zur wissensdzaftlichen Methode des Petrus Lombardus, in Coliecf. Franc. 4 (1934) 519.

poterit esse defectio. Caro Adae ante peccatum ita immortalis creata est, ut per alimoniam adiuta, esset mortis et dolons expers. Sic ergo immortalis et incorruptibilis condita est caro hominis, ut suam immor talitatem et incorruptionem per observantiam mandatorum Dei custo diret. (Attende qnia In praeceptls a Deo homlni primo datis et hoc contl nebatur, ut de omni llgno nlsi de ligno sclentiae boni et mail comederet *.) In quibus mandatis hoc continebatur, ut de illis lignis concessis mandu caret et ab interdicto abstineret 1; per horum edulium immortalitatis dona conservaret, donec corporalibus incrementis perductus ad aetatem quae Conditori placeret, multiplicata progenie, ipso iubente sumeret de ligno vitae, quo perfecte immortalis factus, cibi alimenta non ulterius requireret".

3. Summatim superiorum verborum sententiam perstrlngit *. Ecce his verbis videtur Augustinus tradere quod caro primi hominis immortalitatem in se habuit, quae per alimoniam ciborum conservaretur usque ad tempus suae transiationis in melius, quando de ligno vitae comederet et fieret omnino immortalis, ita ut non posset mori.

4. Quod ex praedictis consequi videtur hominem de naturae suae conditione quodam modo fuisse Immortalem, sed non omnino fieret 1mmortalis nisi participato ligno vitae. Ideo aliqui 2 dicunt quod immorta litatem de natura habebat, qua poterat non mori, quae aliorum lignorum esu poterat conservari; sed non poterat consummari nisi per assumptio nem ligni vitae. — Quod videtur Augustinus sentire, Super Genesim 3, dicens: "Hoc quoque addo, talem cibum illam arborem praesti tisse, quo corpus hominis stabili sanitate firmaretur: non sicut ex alio cibo, sed inspiratione salubritatis occulta". Hic innuere videtur quod cum allis cibis posset corpus sustentari, hoc cibo indeficienti sanitate firmaretur. — Ex quo consequi videtur quod, sicut in natura sui habuit mortalitatem quandam, scilicet aptitudinem moriendi, ita aliquam im

5-6 Rubrica om. NRV, abbrev. BCX. 9 incrementis] Indumentis MOP. 13 Ru brica om. MVW. habuit] habuerit MNW. 18-19 naturae... quodam] natu ra sua Indutum quo BCX. 19 quodam NORVW, quoquo LMPT. 24 addo om. BCP, add, interl. 02.

1 Resp. Gen. 2, 16-17. 2 "Strabus s, apud Glossam ordin. in Gen. 2, 9 (apud

Lyranum, 1, 36d; v 17d). Cf. Strabus seu Ps-Remigius Altiss., In Genesim (PL 131, 60 D-61 A, 62 C, 67 D); et etiam Guili. de Campellis, n. 246 (apud Lottin, Psydz. et morale, V, 202, lin. 5.8).

3 De Genesi ad litt., VIII, c. 5, n. 11 (PL 34, 377; CSEL 28-1, 238s).

Num. 4. Suinitur auctoritas Augustini ex Glossa ordin. in Gen. 2, 28 (apud Lyranum, 1, 36 c-d; v 18b).

mortalitatem in natura sui habuit, id est aptitudinem qua poterat non mori, cibis adiutus; sed si perstitisset, immortalitatis perfectio esset ei de ligno vitae.

5. Sed qui hoc tradunt, quomodo superiora Augustini verba 1, quibus dicit quod erat immortalis ex ligno vitae, huic sententiae non contradicant, diligenter inquirant.

DISTINCTIO XX

Caput 1 (116).

1. De modo procreationis filiorum si non peccassent et quales nascerentur filii. Post haec videndum est qualiter primi parentes, si non pec cassent, filios procreassent, et quales ipsi filii nascerentur.

2. Opinlo quorundam qui dicunt in paradiso primos hommes ante peccatum misceri non potuisse *. — Augustinus, Super Genesim *. Qui dam putant ad gignendos filios primos hommes in paradiso misceri non potuisse nisi post peccatum, dicentes concubitum sine corruptione vel macula non posse fieri. Sed ante peccatum nec corruptio nec macula in homme esse poterat, quoniam ex peccato haec consecuta sunt.

3. Responsio contra Illorum opinionem, ubi dicitur quod si non pec cassent, sine peccato et ardore ilbidinis convenissent, sicut modo sine pruritu lungitur manus manui *. Ad quod dicendum est quod, si non peccassent primi hommes, sine omni peccato et macula in paradiso car nali copula convenissent, et esset ibi thorus immaculatus 3 et commixtio sine concupiscentia; atque genitalibus membris sicut ceteris imperarent, ut ibi nullum motum illicitum sentirent. Et sicut alia membra corporis

1 habuit] habuerit MNT. add. L. scilicet add. OP.

3 ligna vitae trp. BOPVW. 6 contradicant] sed

12-13 Rubricae cm. MNVW. 18-20 Rubrica om. M’fW.

1 In Caput 4, n. 2 (p. 424). 2 Cf. Lib. IX, CC. 8-9 (PL 34, 397s; CSEL 28-1, 276ss); et etiam De civil. Dei, XIV, c. 21 (PL 41, 429; CSEL 40-11, 45; CCL 48, 443).

3 Resp. Hebr. 13, 4.

Num. 1. Quaestio sumitur ex Hugone, De sacram., 1, 6, 22 (PL 176, 277 A), et ex Summa sent., 111,4 (PL 171, 1122 B; 176,95 A). — Num. 2 fundatur super Glossam ordin. in Gen. 2, 18 (apud Lyranum, 1, 38b; v 21c). — Num. 3. Responsio in parte conficitur ex eadem Glossa ordin. (38a; 21b), ut in fine huius numeri, in parte ex sententiis scholae Anselmi Laudun., ex. gr. n. 318 (apud O. Lottin, Psych. et morale, V, 252; v. etiam n. 254, p. 207); sequitur deinde auctoritates Augustini, ut in eadem Glossa in Gen. 2, 18 (apud Lyr., 1, 38b et 38a; v 21c et 21b).

aliis admovemus, ut manum on, sine ardore libidinis, ita genitalibus uterentur membris sine aliquo pruritu carnis. Haec enim "lethalis aegri tudo" 1 menibris humanis ex peccato inhaesit. Genuissent itaque filios in paradiso per coitum immaculatum et sine corruptione. — Unde A ug u " L n u s, Super Genesim 2: "Cur non credamus primos ho mines ante peccatum genitalibus membris ad procreationem imperare potuisse, sicut ceteris in quolibet opere sine voluptatis pruritu utuntur? Incredibile enim non est Deum talia fecisse illa corpora, ut si non peccassent, illis membris sicut pedibus imperarent, nec cum ardore seminarent vel cum dolore parerent; sed post peccatum motum ilium meruerunt, quem nup tiae ordinant, continentia cohibet". "Infirmitas 3 enim prona in ruinam turpitudinis excipitur honestate nuptiali, et quod sanis esset officium, aegrotis est in remedium". "Emissi 4 quidem de paradiso, convenerunt et genuerunt; sed potuerunt in paradiso eis esse nuptiae honorabiles et thorus immaculatus 5, sine ardore libidinis, sine labore pariendi".

Caput 2 (117).

Quare In paradiso non colerunt. — Duobus modis solvit *. — Au gustinus, Super Genesim 6 *: "Cur ergo non coierunt in paradiso? Quia creata muliere, mox transgressio facta est, et eiecti sunt de paradiso. Vel quia Deus nondum iusserat ut coirent, et poterat divina exspectari auc toritas, ubi concupiscentia non angebat. Deus vero non iusserat, quia casum eorum praesciebat, de quibus homo propagandus erat". Ecce expresse habes de modo propagationis filiorum.

Caput 3 (118).

1. De termino illius inferioris vitae, utrum natis filiis per successiones, an simul omnes transferendi fuissent. De termino vero temporis quo

4-5 Unde... Genesim om. BCLOPX, interl."; sed Aug. super Genesim add. mg. LP, add. mg. ad 1. 13 0. 17 Duobus modis solvit om. NRVW.

1 Ut dicit August., De Genesi ad tilt., IX, C. 10, n, 17 (PL 34, 399; CSEL 28-1, 279).

2 Lib. IX, c. 10, n. 18 (PL 34, 399s; CSEL 28-1, 279s). 3 Ibid., e. 7, n. 12 (PL 34, 397; CSEL 28-1, 275). 4 Ibid., c. 3, n. 6 (PL 34, 395; CSEL 28-1, 271s). 5 Resp.

Hebr. 13, 4: Honorabile connubium... et tiiorus immaculatus. 6 Lib. IX, c. 4, n. 8

(PL 34, 395s; CSEL 28-1, 272s).

Caput 2: Ex ultima auctoritate Augustini in eadem Glossa in Gen. 2, 18 (38a; 21b).

Caput 3, num. 1. Quaestio eruitur ex dictis Augustini infra positis (in num. 2); cf. Etiam Hugo, De sacram., 1, 6, (PL 176, 278 C-D), qui quaestionem discutit. — Nom. 2: Ex Glossa in Oen. 2, 18 (38a; 21b).

transferrentur ad spiritualem caelestemque vitam, certum aliquid Scrip tura non tradit. Et ideo ambiguum est utrum parentes, genitis filiis perfectaque humani officii iustitia, ad meliorem statum transferrentur, non per mortem, sed per aliquam mutationem; an patres in aliquo statu vitae manerent, ligno vitae utentes, donec filii ad eundem statum perve nirent, et sic impleto numero omnes simul ad meliora transferrentur, ut essent sicut angeli Dei in caells 1

2. De quo Augustinus ambigue dissent Super Genesim 2, ita inquiens: "Potuerunt primi hommes in paradiso filios gignere, non ut morientibus patribus succederent filii, sed in aliquo formae statu manen tibus, et de ligno vitae vigorem sumentibus, et filii ad eundem perdu cerentur statum, donec impleto numero, sine morte, animalia corpora in aliam qualitatem transirent, in qua omnino regenti spiritui deser virent, et solo spiritu vivificante, sine corporeis alimentis viverent". Vel "(potuerunt 3 parentes filiis cedere, ut per successiones numerus impie retur; qui genitis filiis perfectaque humani officii iustitia, ad meliora transferrentur, non per mortem, sed per aliquam mutationem". — Ecce hic habemus de transitu hominis ad meliora, sed incertum nobis relin quitur utrum simul transferrentur, an per successiones.

Caput 4 (119).

1. Quales procrearent filios, utrum perfectionem staturae et usum membrorum habentes, qualis homo primus fuit conditus. Si vero quaeritur quales, si non peccasset homo, filios genuisset, utrum videlicet sicut ipse primus homo secundum staturam corporis et usus membrorum perfectus mox conditus exstitit, ita etiam eius filii in ipso nativitatis exordio perfecti exsisterent, qui ambulare et loqui et cuncta facere possent: responderi potest quod filios parvulos nasci oportebat, propter materni uteri necessitatem.

2. Responsio ubi uno sine amblguo posito, tripartitam subicit distinctionem *. Sed utrum mox nati perfectionem staturae et membrorum

7 angeli Del] sancti angeil MNRWX. 18 habemus] habes MNT. 21 staturae] nature SCOP.

1 Matth. 22, 30. 2 Lib. IX, c. 3, n. 6 (PL 34, 395; CSEL 28-1, 271s).

3 August., ibid., c. 6, n. (PL 34, 396; CSEL 28-1, 273s).

Caput 4. Fere totum ex Somma sent., III, 4 (PL 171, 1122 B-D; 176, 96 A-C); quaedam (in num. 1 et 4, et conclusio in nom. 7) ex Hugone, De sacram., 1, 6, 26 (PL 176, 278 D-279 B); pauca quidem sunt a Magistro adiecta.

usum haberent, an parvuli et in minori aetate constituti uti possent membrorum officiis, an per intervalla temporum, eo modo quo nunc fit, perfectionem staturae et usum membrorum recepturi essent, de aucto ribus definitum non habemus.

3. Ambigua Augustini verba ponit, ubi tamen videtur innuere quod filii et parvuli possent membrorum uti officiis. Et super hoc Augustinus 1 ambigue loquitur: "Movet nos, inquit, si primi hommes non peccassent, utrum tales filios essent habituri, qui nec lingua nec manibus uterentur. Nam propter uteri necessitatem, forte necesse erat parvulos nasci. Sed quamvis exigua pars corporis sit costa, non tamen propter hoc parvulam viro coniugem fecit; unde et eius filios poterat omnipoten tia Creatoris mox natos grandes facere. Sec! ut hoc omittam, poterat certe els praestare quod multis animalibus praestitit, quorum pulli, quam vis sint parvuli, tamen mox ut nascuntur, currunt et matres sequuntur. Econtra homini nato nec ad incessum pedes idonei sunt, nec rnanus saltem ad scalpendum habiles; et iuxta se niammis positis, nascentes magis possunt esurientes flere quam sugere, proprieque infirmitati mentis congruit haec infirmitas carnis". His verbis videtur insinuari quod fuji, etiam parvuli, officiis membrorum valerent uti.

4. Quibusdam non absurde placuit quod filii parvi nascerentur et per accessum temporis in statura et in allis sicut nunc prolicerent, quod non esset vitio imputandum. Sed cum Augustinus sub assertione de his nihil tradat, non irrationabiliter quibusdam placuit 2 primorum pa rentum filios nascituros parvos, ac deiride per intervalla temporum, eadem lege qua et nunc nativitatem humanam ordinatam cerninlus, staturae incrementum et membrorum usum recepturos, ut in illis ex spectaretur aetas ad ambulandum et loquenduni, sicut modo in nobis. Quod utique non esset vitio deputandum, sed conditioni naturae; sicut a cibo non penitus abstinere valebant, nec tamen illud erat ex vitio, sed ex natura conditionis.

5. Oppositio quorundam volentium probare eos posse vivere sine alimonia ‘ Ad hoc autem opponitur ita: Si non peccarent, non more rentur; sed non peccarent si non comederent; poterant igitur sine alimo

3-4 auctorlbus] auctoritatibus TX, corr. in auctoritatibus V. 9 uterentur] nec pedibus add. T (Aug.), add. interi. V. 12 hoc] bec LMTVW. 24 parvos] parvutos NRT.

1 De peccat. mentis et bapt. parvulorum, 1, cc. 37-38 (PL 44, 150; CSEL 60, 69s).

2 Resp. Hugo, De sacram., 1, 6, 26 (PL 176, 279 A).

nia vivere. — Responsio *. Ceterum, sicut supra diximus 1, non solum peccarent si de ligno vetito ederent, sed etiam si concessis non uterentur; quia sicut erat eis praeceptum non illo ligno vesci, ita aliis vesci. — Ratio quare peccarent si non allis uterentur concessis *. Praeterea contra naturalem rationem facerent, qua intelligebant de illis esse edendum; quod et naturaliter appetebant.

6. Alla oppositio circa idem *. Item opponitur: Cum fames sit poena peccati, si non peccarent, famem non sentirent; sed sine fame super fluum videretur comedere; unde putant quidam eos cibis non indiguisse to ante peccatum, quia non poterant esurire si non peccassent. — Respon sio *. Ad quod dici potest quod fames vere defectus est et poena peccati: est enim immoderatus appetitus edendi, cui non subiacuisset homo si non peccasset. Sed procul dubio peccaret nisi hunc defectum cibo prae veniret. Habebat enim naturalem appetitum et moderatum, cui ita satisfaciendum erat ne defectum famis sentiret.

7. Sicut non fuit ex vitio quod cibo indigebat ante peccatum, sic non esset ex vitio si statura imperfecti nati, in ea et in allis proficerent *. Sicut igitur non ex vitio, sed ex naturae conditione erat, quod ante peccatum homo cibi indigebat, ita non ex vitio esset, sed de natura, si hominis conditio in principio suo, id est in primo parente, a perfecto inchoata, in subsequenti propagatione a modico ad maiora proficeret, ut scilicet per intervalla temporis staturae corporeae incrementa usumque mem brorum susciperet.

Caput 5 (120).

1. Utrum sicut statura corporis, ita etiam sensu mentis parvuli na scerentur, et per accessum temporis proficerent In sensu et notitia veritatis, scilicet an mox nati In his essent perfecti. Et cum de corpore humano non sit absurdum vel inconveniens hoc aestimare, quaeri solet utrum de sensu animae et cognitione veritatis eodem modo sentiendum sit, ut scilicet hi qui sine peccato nascerentur, sensu et intelligentia mentis imperfecti

1 Responsio LNV, om. aHi. 7 circa idem om. MOP. 9 putant quidam trp.

OPR. 10 peccassentj peccarent MNV. 15 defectum... sentiret] defectus... sentitetur LNRTVWX. 16-17 Rubrica om. LNW. 16 Indlgebat trp. p. peccatum BCX.

17 proficerent] proficeret BCX. 18 Igitur] ergo BCV. 27 scllicet om. LNV.

1 In Dist. 19 C. 4, n. 3 (p. 424).

Caput 5. Totum sumitur ex Hugone, De sacram., J, 6, 26 (PL 176, 279 B-C), praeter paucissima in num. 2.

exsisterent, et per accessum temporis in his proficerent usque ad perfec tionem; an mox conditi perfectionem sensus et cognitionis perciperent.

2. Responsio ubi dicitur Ita videri quibusdam, scilicet quod in his proficerent sicut In allis * Illii qui sentiunt 1 parvulos natos in statura corporis et usu membrorum per accessum temporis profecturos, non diffitentur eosdem in exordio nativitatis sensu imperfectos exsistere, et per intervallum temporis in sensu et cognitione proficere usque ad perfectum.

3. Contra illorum sententiam opponunt quidam *. Ad quod quidam 2 opponunt dicentes: Si mox nati non haberent perfectionem sensus et intelligentiae, ignorantia in eis esset; ignorantia autem peccati est poena.

Sed qui hoc dicunt, non satis diligenter considerant quia non omnis qui aliquid nescit, vel minus perfecte aliquid scit, statim ignorantiam habere sive in ignorantia esse dicendus est.

4. Quomodo ignorantia dicitur esse in aliquo *. Quia ignorantia non dicitur nisi cum id quod sciri, non ignorari debet, nescitur. Talisque ignorantia poena peccati est, cum mens vitio obscuratur, ne cognoscere valeat ea quae scire deberet.

Caput 6 (121).

1. De hominis transiatione In meliorem statum et de duobus bonis: altero hic dato, altero promisso. Talis erat hominis institutio ante pec catum secundum corporis conditionem. De hoc autem statu transferendus erat cum universa posteritate sua ad meliorem dignioremque statum, ubi caelesti et aeterno bono in caelis sibi parato frueretur. — Sicut enim ex duplici natura compactus est homo, ita illi duo bona Conditor a principio praeparavit: unum temporale, alterum aeternum; unum visi bile, alterum invisibile; unum carni, alterum spiritui. Et quia primum est quod est animale, deinde quod spirituale 3 est, temporale ac visibile

3-4 Rubrica om. VW, abbrev. R. 11 peccati est poena] pena peccati est CNV, peccatum est M. 14 in ignorantia] ignorans BCPX. Rubrica om. RTW. 16 sciri] et add. MNV, vel add. W. debet] deberet T, debuisset Hugo. 26 Illi duo trp. LMNV.

1 Scil. Hugo, De sacram., 1, 6, 26 (PL 176, 279 B-C). 2 Ita sibi obicit ipse Hugo, et respondet: Sed qui hoc dicunt etc. 3 1 Cor. 15, 46.

Caput 6. Conficitur ex Summa sent., III, 4 (PL 171, 1123 A-B; 176, 95 D), et Hugone, De sacram., 1, 6, cc. 6, 7, 28-29 (PL 176, 267s, 281 A-B, 282 D).

bonum prius dedit; invisibile autem et aeternum promisit, et mentis quaerendum proposuit.

2. Quod rationem naturalem et praeceptum dedit Deus homini ad ser vandum bonum quod acceperat, et promerendum quod promissum erat.

Ad illius autem custodiam quod dederat, et ad illud merendum quod promiserat, naturali rationi in creatione animae hominis inditae, qua poterat inter bonum et malum discernere, praeceptum addidit obedientiae, per cuius observantiam datum non perderet et promissum obtineret, ut per meritum veniret ad praemiuni.

DISTINCTIO XXI

Caput 1 (122).

1. De invidia diaboli qua ad hominem tentandum accessit. Videns igitur diabolus hominem per obedientiae humilitatem posse ascendere unde ipse per superbiam corruerat, invidit ei; et qui prius per superbiam fuerat diabolus, id est deorsum lapsus, zelo invidiae factus est satan, id est adversarius 1.

2. Quare prius ad teminam venit *. Unde et mulierem tentavit, in qua minus quam in viro rationem vigere novit. Eius enim malitia, ad tentandam virtutem timida, humanam naturam in ea parte ubi debilior videbatur aggressa est, ut si forte illic aliquatenus praevaleret, postmo dum fiducialius ad alteram, quae robustior fuit, pulsandam vel potius subvertendam accederet. Primum igitur solitariam feminam exploravit, ut in ea primum omnem suae tentationis vim expeniretur.

Caput 2 (123).

1. Quare in allena torma venit. Sed quia illi per violentiam nocere non poterat, ad fraudem se convertit, ut dolo hominem supplantaret, quem virtute superare nequiret. Ne autem fraus illius nimis manifesta-

3-4 Rubrica om. RVW. 15 lapsus] et add. BCOP. 17 Rubrica om. MNW.

18 enim om. OPX (Hugo).

1 Vicie supra, Dist. 10, c. 2, n. 1 (p. 378).

Caput 1-2. Quomodo haec capitula conflantur ex Summa sent., III, 4 (PL 171, 1123 B; 176, 95 D-96 A), et Hugone, De sacram., 1, 7, cc. 1 et 3, ac (in c. 2) 2 (PL 176, 287-288), ad oculos demonstrat H. Weisweiler, La Summa Sententiarum" source de Pierre Lombard, in Reck. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 148s.

retur, in sua specie non venit, ne aperte cognosceretur et ita repelleretur. Iterum, ne nimis occulta foret fraus eius, quae caveri non posset, et homo simul videretur iniuriam pati si taliter circumveniri permitteret eum Deus ut praecavere non posset, in aliena quidem forma venire per missus est diabolus, sed in tau, in qua eius malitia facile posset deprehendi. Ut igitur in propria forma non venerit, voluntate sua factum est; ut autem forma suae malitiae congruenti veniret, divinitus factum est.

2. Quare nonnisi In forma serpentis accessit *. Venit igitur ad homi nem in serpente, qui forte, si permitteretur, in columbae specie venire maluisset; sed non erat dignum ut spiritus malignus illam formam homini odiosam faceret, in qua Spiritus Sanctus appariturus erat. Non ergo nisi per serpentem tentare permissus fuit diabolus, ut per illud quod foris erat, astutiam tentantis animadvertere femina quiret. Diabolus enim per serpentem tentabat, in quo loquebatur.

Caput 3 (124).

Quare dlctus est serpens calliclior cunctis animantibus *. — Augustinus, Super Genesim *. Ideoque serpens dictus est esse callidior cunctis animantibus terrae 1, quia, ut ait Augustinus 2, "mali angeli, licet superbia deiecti, natura tamen sunt excellentiores omnibus bestiis prop ter eminentiam rationis; quamvis serpens non rationali anima, sed spiritu diabolico possit sapientissimus dici. Non ergo mirum si diabolus, spiritu suo implens serpentem, sicut vates implebat, sapientissimum reddiderat omnium bestiarum".

Caput 4 (125).

1. Quod non elegit serpentem ut per eum tentaret. Quem tamen ad tentandum non elegit diabolus, sed per quod animal permissus fuit tentavit. Unde Augustinus, Super Genesim: "Non est putandum

5 in 1 om. LMNX (Hugo), interl. RV. 7 autem] in add. WX, add. interl.R. O serpente] serpentem BCLOPR. 13 femina om. BCMX (Summa Sent.), interl. R. 16-17 Aug. Super. Gen. om. LMRVWX. 25 Rubrica om. BCNW. tentaretj Aug. In eodem add. OP.

1 Resp. Gen. 3, 1. 2 Lib. XI, c. 2, n. 4 (PL 34, 430s; CSEL 28-1, 336).

3 Ibid., c. 3, n. 5 (PL 34, 431; CSEL 28-1, 337).

Caput 3. Ex Giossa ordin. in Gen. 3, 1 (apud Lyranum, 1, 40a-b; v 24v). — Caput 4, num. 1-2: Ex eadem Glossa ordin. in Gen. 3, 1 (40b; 24v). — Num. 3: Ex Glossa ordin. in Gen. 3, 13 (42b; 25c et 26b). — Num. 4: Ex Summa sent., III, 5 (PL 171, 1123 C; 176, 96 B).

quod diabolus serpentem per quem tentaret elegerit, sed cum deCipere cuperet, non potuit nisi per quod animal posse permissus est. Nocendi enim voluntas inest cuique a se, sed potestas a Deo".

2. Strabus 1 *: "Sic autem loquebatur diabolus per serpentem ignorantem, sicut per energumenos vel fanaticos loquitur".

3. Augustinus, Super Genesim *: "Serpente enim velut organo est usus, moyens naturam eius ad exprimendos sonos verborum et signa, quibus suam monstraret voluntatem. Serpens ergo nec verba intellige bat, nec rationalis est factus. Callidissirnus tamen dictus est 3 propter astutiam diaboli. Locutus est autem sicut asina Balaam 4; sed hoc diabo licum, illud angelicum fuit. Boni enim et mali angeli similiter operantur".

4. Hic quaeri solet quare mulier non horruit serpentem. — Quia cum novent creatum esse, etiam officium loquendi a Deo accepisse putavit.

Caput 5 (126).

1. De modo tentationis. — Quare ah Interrogatione exorsus est *. Tentatio autem hoc modo facta est. Stans coram femina, hostis superbus non audet in verba persuasionis exire, metuens deprehendi; sed sub in terrogatione eam aggreditur, ut ex responsione colligeret qualiter in ma litia procedere posset.

2. Verba serpentis, responsio mulieris *. Cur, inquit 5, praecepit vobis Deus ut non comederetis de omni ligno paradisi? Cui respondit mulier: De fructu lignorum quae sunt in paradiso vescimur; de tructu vero ligni quod est in medio paradisi praecepit nobis Deus ne comederemus et ne tan geremus, ne torte moriamur. 3. Addit serpens, nactus fiduciam ex verbls mulieris, promissionem falsam *. In quo verbo dedit locum tentanti, cum dixit ne forte moriamur;

20 Rubrica om. LVW. 25-26 Rubrica om. NRW. 25 nactus fiduciam] subdit

autem BCX. 26 tentanti] temptaridi BCLNTV.

1 Super Genesim 3, 1 (PL 131, 64 B). Vide J. de Bue, L’oeuvre exégétique de W.

Strabon..., in Rech. de Théol. anc. et méd. 16 (1949) 13, 20. 2 Lib. XI, cc. 27-29, nn. 34-36 (PL 34, 443ss; CSEL 28-1, 360ss). 3 Resp. Gen. 3, 1. 4 Resp. Num. 22, 28-30. 5 Gen. 3, 1-3.

Caput 5, num. 1-5. Conflcitur textus mixtim ex Summa sent., III, 5 (PL 171, 1123 C; 176, 96 B-C), et Hugone, De sacram., 1, 7, 4-6 (PL 176, 288s), uti iam praeclare ostendit H. Weisweiler, La Summa Sententiarum s..., in Rech. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 151-154. — Nihilominus, in num. 6 dictis fontibus addenda est (non obstante rubrica) auctoritas Gregorii in Glossa ordin. in Gen. 3, 2 (apud Lyranum, 1, 41b; v 26a), ex In evang., hom. 16, n. 2 (PL 76, 1136 A). Vide etiam Lombardi sermonem In Septuagesirna (PL 171, 849 A).

unde mox diabolus dixit ad mulierem 1: Nequaquam moriemini: scit enim Deus quod in quocumque die comederitis ex eo, aperientur oculi vestri, et eritis sicut dii, scientes bonum et malum.

4. Attende ordinem ac progressum humanae perditionis. Primo Deus dixerat 2: Quacum que die comederitis ex eo, morte moriemini; deinde mulier 5 dixit 3: Ne forte moriarnur; novissime serpens dixit: Nequaquam morie mini. Deus affirmavit, mulier quasi ambigendo illud dixit, diabolus ne gavit. Quae igitur dubitavit, ab affirmante recessit et neganti appro pinquavit.

5. De versutia diaboli qui, ut facilius persuaderet, malum removit, et bonum in pollicito duplicavit. Qui ad suam persuasionem pleniter suffulciendam, id est ut malum quod intendebat libere persuaderet, et malum quod mulier timuit negando removit, et promissionem addidit; et ut eius persuasio citius reciperetur, promissionem duplicavit. Unam nempe comestionem suadens, duo in praemio proposuit: similitudinem Dei scientiamque boni et mali spondens.

6. Quod homo tribus modis tentatus est, scilicet gula, vana gloria, avaritia. — Augustinus 5 *. Ubi tribus modis hominem tentavit, scilicet gula in persuasione cibi, cum dixit: In quocum que die comederitis; inani gloria in promissione deitatis, cum dixit: Eritis sicut dii; avaritia in promissione scientiae, cum dixit: Scientes bonum et malum. Gula est immo derata cibi aviditas; vana gloria amor propriae excellentiae; avaritia immoderata habendi cupiditas, quae non est tantum pecuniae, sed etiam altitudinis et scientiae, cum supra modum sublimitas ambitur.

Caput 6 (127).

1. De duplici tentationis specie. Porro sciendum est duas esse species tentationis, interiorem scilicet et exteriorem.

2 quocumquej quacumque LT. 5 comederitis... morlemini] comederis... morieris BCNRVWX. 17 Quod OPT, om. alii. lB Augustinus om. LMRVWX.

19 quocumque] quacumque) CTVWX.

Gen. 3, 4 2 Gen. 2, 17. 3 Gen. 3, 3. Gen. 3, 4. 5 Potius Gregorius, ut in alla serie notarum indicatur.

Caput 6, num. 1-2. Textus mixtim conflatur ex Summa sent., III, 5 (PL 171, 1123 D; 176,96 C), et Hugone, De sacram., 1,7, 9 (PL 176, 290 8). — Doctrina autem nuni. 3 propria

Magistri videtur (qua corrigiturilla fontium), de qua vide eius Glossam in il Cor. 12,7 (PL 192, 84 D), necnon et sententiam Anselmi Laudun., n. 85, et illam scholae eiusdem, n. 450 (apud O. Lottin, Psych; et morale, V, 73s, et 303).

2. Quae sit exterior tentatio et a quo fiat *. Exterior tentatio est, quando nobis extrinsecus malum visibiliter suggeritur, verbo vel signo aliquo, ut ille cui fit ad peccati consensum declinet. Et talis tentatio tantum fit ab adversario.

3. Quae sit Interior tentatio et a quo fiat *. Interior vero tentatio est, quando invisibiliter malum nobis intrinsecus suggeritur. Et haec tentatio aliquando fit ab hoste, aliquando a carne. Nam et diabolus invisibiliter mala suggerit, et ex carnis corruptione suboritur motus illicitus et titil Iatio prava. Ideoque tentatio quae est ex carne, non fit sine peccato; quae autem est ab hoste, nisi ei consentiatur, non habet peccatum, sed est materia exercendae virtutis. Tentatio autem carnis interior difficilius vincitur, quia interius oppugnans de nostro contra nos roboratur.

Caput 7 (128).

1. Quare homo per alium surgere potuit et non diabolus, et hominis peccatum remediabile, diaboli vero non. Homo igitur, qui sola exteriori tentatione pulsatus cecidit, tanto gravius plectendus erat, quanto leviori impulsu fuerat prostratus. Et tamen, quia aliquam, licet modicam, cadendi occasionem habuit, idcirco per Dei gratiam iuvari potuit ad veniam, ut qui per alium ceciderat, per alium erigeretur. Qui ergo incita torem habuit ad malum, non iniuste reparatorem habuit ad bonum.

Diabolus vero, quia sine alicuius tentatione peccavit, per alium ut surgeret iuvari non debuit; nec per se potuit, et ideo irremediabile peccatum eius exstitit. Peccatum vero hominis, sicut per alium habuit initium, ita per alium non incongrue habuit remedium.

2. Quare homo, non angelus, sit redemptus. Praeterea angelica natura, quoniam non tota perierat, sed ex parte perstiterat, non est redempta; liumana vero tota perierat, et ideo ne penitus perderetur, ex parte est redempta, ut inde ruina suppleretur angelica. — Unde Augustinus in Encliiridion 1: "Placuit universitatis creatori et moderatori, ut quoniam non tota multitudo angelorum Deum deserendo perierat, ea quae

3 peccati consensum trp. BCLRWX. 5 Rubrica om. LNVW. est om. OP. veto non] irremedlabile BCX, remediabile add. OP. 27 penitus] repente add. BCOPX, vel repente add. interl.".

1 Caput 29 (PL 40, 246; CCL 46, 65).

Caput 7, num. 1. Verba Homo... erigeretur" (lin. 15-19) mixtim componuntur ex Summa sent., 111,5 (PL 171, 1123 D; 176, 6 C), et Hugone, De sacram., 1,7,9 (PL 176, 290 C). Conclusio Magistri esse videtur.

perierat in perpetua perditione remaneret; quae autem cum Deo illa deserente perstiterat, de sua certissime cognita semper felicitate gauderet; at vero creatura rationalis quae in hominibus erat, quoniam peccatis atque suppliciis tota perierat, ex parte reparari, unde angelicae societati suppleretur quod ruina illa minuerat. Hoc enim promissum est sanctis, quod erunt aequales angelis Dei 1".

Caput 8 (129).

1. Quod non soli viro praeceptum luit datum. Illud etiam notandum est, quod non soli viro praeceptum videtur esse datum, cum ipsa mulier testetur sibi etiam esse mandatum, dicens 2: Praecepit nobis Deus etc. — Supra tamen legitur 3 ante factam mulierem Deum dixisse Viro: De ligno scientiae boni et mali ne comedas; non dixit: Ne comedatis. Augustinus, Super Geneslm *. Forte quia facturus erat mulierem, sic praecepit ut per virum ad mulierem perveniret mandatum: quia mulier, quae subiecta viro fuit, norinisi mediante viro divinum debuit accipere praeceptum. Unde Apostolus: Si quid discere voluerint mulieres, domi viros suos interrogent.

2. Quomodo ioqui potuerunt vel Ioquentem intelilgere. — Augustinus, Super Genesim *, Si quaeritur quomodo loqui potuerunt Vel loquentem intelligere, qui non didicerant inter loquentes crescendo vel magisterio, dicimus quia Deus eos tales fecerat, qui possent loqui et discere ab aliis si essent.

4 parte] debuit add. B, debuit (vel merult interi.) add. C, debuit (vel poterat interi.) add. V, poterat add. N, voluit add. mg. L2, meruit add. TW (interi.). II reparari] repararetur P, reparata Aug., debuerat add. X (melius subintellige clebuit, uti supra). 15 fuit] erat BCV.

1 Resp. Luc. 20, 26; Matth. 22, 30.

c. 17 (PL 34, 387; CSEL 28-1, 257). (PL 34, 386; CSEL 28-1, 256).

Caput 8, num. 1: Mixtim ex Hugone, De sacram., 1, 7, 5 (PL 176, 288 D-289 A), et Glossa ordin. in Gen. 2, 17 (apud Lyranum, 1, 37c; v 20c). Num. 2 fundatur super eandem Glossam parum infra (37d; 20d).

2 Gen.3,3. 3 Gen.2,17. Lib. VIII, 1 Cor. 14, 35. 6 Lib. VIII, c. 16, n. 35

DISTINCTIO XXII

Caput 1 (130).

1. De origine Hilus peccati. Hic videtur diligenter investigandum esse quae fuerit origo et radix illius peccati.

2. Opinio quorundam qui dicunt quandam elationem praecessisse in animo hominis *. Quidam 1 putant quandam elationem in animo hominis praecessisse, ex qua diaboli suggestioni consensit.

3. Auctorltas Augustini quae videtur tacere pro eis 1’. Quod videtur Augustinus innuere, Super Genesim 2, ita dicens: "Non est putan dum quod homo deiceretur, nisi praecessisset in eo quaedam elatio com primenda: ut per humilitatem peccati sciret quam falso de se praesump sent, et quod non bene se habet natura si a faciente recesserit". — Item in eodem 3: "Quomodo verbis tentatoris crederet mulier, Deum se a re bona et utili prohibuisse, nisi inesset eius menti amor ille propriae potestatis et de se superba praesurnptio, quae per tentationem fuerat con vincenda aut perimenda? Denique, non contenta suasione serpentis, aspexit lignum bonum esu, decorum aspectu 4; nec credens se iode posse mori, forte putavit Deum alicuius causa significationis illa dixisse. Ideo manducavit, et dedit viro suo, fortassis cum aliqua suasione, quam Scriptura intelligendam reliquit; vel forte non fuit suaderi necesse, cum eam mortuam esse illo cibo non videret vir".

4 et radix cm. OP. 5-6 Rubrica om. MVW, abbrev. R. 8 Rubrica om. CMVW.

16 contenta] contempta BCLNT. suasione] persuaslone BCV.

1 Ita (post August.) Beda, In Gen. 3, 1 (PL 91, 53 B-C; CCL 1 18A, 59). 2 Lib. XI, c. 5, n. 7 (PL 34, 432; CSEL 28-1, 338). 3 Ibid., c. 30, n. 39 (PL 34, 445; CSEL 28-1, 363s). 4 Resp. Gen. 3, 6: Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum ad vescendum, et puichrum oculis aspectu que delectabile... et comedit deditque viro suo.

Caput 1, num. 1-2: Ex Summa sent., III, 6 (PL 171, 1123 D-1124 A; 176, 96 C, ubi in parte etiam prima auctoritas August. in num. 3. — Num. 3: Ex Glossa ordin. in Gen. 3, 1 ac inde in 3, 13 (apud Lyranum, 1, 40d, 42b; v 24b, et 24 d, ubi secunda auctoritas Gen. 3, 4 assignatur). — Num. 4 conficitur ex Glossa ordin. in Gen. 3, 13, dein in 3, 9, ac iterum in 3, 13 (apud Lyr., 1, 42b, 41d, 42b; v 25c, 27a, 25c-26b). — Num. 6 sumitur ex Summa sent., III, 6 (PL 171, 1124 A; 176, 96 D), unde etiani parum infra interpretatio Augustini in nuni. 7.

4. Augustinus, Super Geneslm: quod aliter locutus est diabolus In mullere quam in serpente *. "Sicut 1 ergo non est permissus diabolus tentare feminam nisi per serpentem, ita nec virum nisi per feminam": "ut 2 sicut praeceptum Dei per virum venit ad mulierem, ita diaboli tentatio per mulierem transiret ad virum". "In muliere 3 vero, quae rationalis erat, non est ipse locutus, ut in serpente, sed persuasio eius; quam vis instinctu adiuvaret interius quod per serpentem gerebat exterius".

5. Quam Intelligentiam quidam trahunt ex verbis praemissis *. Ex praedictis tentationis modus atque progressus insinuatur, necnon et quod praediximus innui videtur, scilicet quod tentationem praecesserit quaedam elatio et praesumptio in mente hominis.

6. Obiectio contra illos qui dicunt elationem praecessisse in mente. Quod si ita fuit, non igitur alterius suggestione prius peccavit, cum auc toritas 4 tradat ideo peccatuni diaboli incurabile esse, quia non sugge stione, sed propria superbia cecidit; hominis vero curabile, quia non per se, sed per alium cecidit, et ideo per alium resurgere potuit.

7. Quomodo sint intelligenda fila verba hic detinit *. Quocirca prae dicta Augustini verba pium ac diligentem lectorem efflagitant. Quae sic intelligere sane quimus: ‘Non deiceretur homo’, scilicet in actum illius peccati, ut scilicet lignum vetitum ederet, et in has miserias per tentationem diaboli, ‘nisi elatio comprimenda praecessisset’, non utique tentationem, sed opus peccati.

8. Vide tentationis ordinem. Talis enim fuit ordinis processus: dia bolus tentando dixit: Si comederitis, eritis sicut dii, scientes bonum et malum. Quo audito, statim menti mulieris subrepsit elatio quaedam et amor propriae potestatis, ex quo placuit ei facere quod diabofus suadebat, et utique fecit. Suggestione igitur peccavit, quia tentatio praecessit, ex qua in mente eius orta est elatio, quam peccatum opens secutum est et poena peccati.

1 Aug. super Oen. om. BRVW. 5 virum] nisi per feminam add. (ex". 3) OP, quod exp. P. 8 Rubrica om. BCVWX. 16 resurgere] surgere MNTVW (Summa Sent.), corr. ex surgere L. 17 Rubrica om. NVW. definit] distinguit OP. 23 Rubrica

om. MVW. II processus] processio N, progressus TX.

1 Ibid., e. 27, n. 34 (PL 34, 443; CSEL 28-1, 360). 2 Ibid., C. 34, n. 45

(448; 368). 3 Ibid., c. 27, n. 34 (443; 360). 4 Hoc verbum Summae sent, est (ut supra notatur), sed quae auctoritas Inteiligenda sit non indicatur nec hic nec supra in Tract. II, cc. 3-4 (PL 171, llO9ss; 176, 82ss), ubi agitur de casu angelorum. Cf. tamen Gregorius, Moralia, IV, c. 3, n. 8: Est adhuc aliud, quo et perditus homo reparari debuit, et superbiens spiritus reparari non possit, quia nimirum angelus sua inalitia cecidit, hominem vero aliena prostravit (PL 75, 642 B). Gen. 3, 5.

Caput 2 (131).

Quae fuit elatio mulleris. Et talis quidem elatio in mente mulieris pro certo fuit, qua credidit et voluit habere similitudinem Dei cum ae qualitate quadam, putans esse verum quod diabolus dicebat 1. Et ideo specialiter mulierem commemorat Augustinus, inquiens 2: "Quomodo crederet mulier diabolo, nisi esset in mente eius de se superba praesumptio ?* Et quod ibi sequitur, scilicet: "quae per tentationem fuerat convincenda vel perimenda", ad mulierem referendum est, ut intelligatur: ‘quae’ roulier, non elatio, ‘fuerat per tentationem’ etc.

Caput 3 (132).

1. Quae fuit elatio viri: an credidenit et voluenit quod muller. Solet quaeri utrum illa talis elatio et amor propriae potestatis in viro fuerit sicut in muliere.

2. Quod Adam non fuit seductus sicut mulier, scilicet ut crederet verum quod diabolus suadebat; et tanien In aliquo fuit seductus, scilicet ut veniale putaret peccatum *. Ad quod dicimus quia Adam non fuit se ductus eo modo quo mulier: non enim putavit esse verum quod diabolus suggerebat. In eo tamen fuisse seductum credi potest, quod commissum veniale putaverit, quod peremptorium erat. Sed nec prior seductus fuit, nec in eo in quo mulier, ut crederet Deum illud lignum ideo tangere prohibuisse, quoniam si tangerent, fierent sicut dii 3. Verumtamen prae varicator fuit Adam, ut testatur Apostolus 4. Potuit ergo aliqua elatio menti eius messe illico post tentationem, ex qua voluit lignum vetitum experiri, cum mulierem non videret mortuam esca illa percepta.

3 pro certo luit trp. BCLRWX. 4 putans Id add. LTV, lIIud add. N. 5 Aug. inquiens trp. OP. Inquiens] dicens TW. 14-16 Rubrica om. VW, abbrev. NR. 16 quia] quod CNTV. 19 quod] quia BCOP, quod corr. C.

1 Scil. Gen. 3, 5: Et eritis sicut dii etc. 2 Supra, p. 439, lin. l3ss. 3 Resp.

Gen. 3, 5. 4 Rom. 5, 14: In similifudinem praevaricationis Adae.

Caput 2: In parte sequitur Hugonem, De sacram., 1, 7, (PL 176, 290 D); deinde exponit verba Augustini. — Caput 3. Quaestio (in num. 1) quodam modo suggeritur in Summa sent., III, 6 (PL 171, 1125 A-B; 176, 97 D-98 A), et in auctoritate Augustini infra posita, unde etiam conficitur responsio in num. 2. — Num. 3-4: Ex Glossa Lomb. in 1 Tim. 2, 14 (PL 192, 341 A-B).

3. Aucioritate confirmat quod dixerat *. Unde Augustinus, Super Genesim 1: "Cum Apostolus Adam praevaricatorem fuisse ostendat dicens 2: In similitudinem praevaricationis Adae, seductum tamen negat, ubi ait: Adam non est seductus, sed mulier. Unde et interrogatus non ait: Mulier seduxit me, sed dedit mihi et comedi 4; mulier vero inquit: Serpens seduxit me".

4. Quam Apostolus vocaverit seductlonem, qua mulier, non vir, se ducta est *. — Augustinus 6: "Hanc autem seductionem proprie vocavit Apostolus, per quam id quod suadebatur, cum falsum esset, verum pu tatum est, scilicet quod Deus lignum illud ideo tangere prohibuerit, quia sciebat eos, si tetigissent, sicut deos futuros: tanquam eis divinitatem invideret, qui eos hommes fecerat. Sed etsi virum propter aliquam mentis elationem, quae Deum latere non poterat, sollicitavit aliqua experiendi cupiditas, cum mulierem videret accepta illa esca non esse mortuam; nec tamen eum arbitror, si iam spirituali mente praeditus erat, ullo modo credidisse quod diabolus suggerebat".

Caput 4 (133).

1. Quis plus peccavlt, Adam vel Eva. Ex quo manifeste animadverti potest quis eorum plus peccaverit, Adam scilicet vel Eva. Plus enim videtur peccasse mulier, quae voluit usurpare divinitatis aequalitatem, et nimia praesumptione elata, credidit ita esse futurum. Adam vero nec illud credidit, et de poenitentia et Dei misericordia cogitavit, dum uxori morem gerens, eius persuasioni consensit, nolens eam contristare et a se alienatam relinquere, ne periret, arbitratus illud esse veniale, non mortale delictum.

1 Rubrica om. LMRVW. 4 ubi] ut BCOPRX. 7 Quam] Quod LT, Quare N. nec] non MWX (Glossa in 1 Tim.), corr. in non R. 19 eninl om. OP.

1 Lib. X c. 42, n. 58 (PL 34, 453; CSEL 28-1, 377). 2 Rom. 5, 14.

3 1 Tim. 2, 14. 4 Gen. 3, 12. 5 Gen. 3, 13. 6 Ibid., n. 60 (PL 34, 454; CSEL 28-1, 378).

Caput 4, num. 1. Quaestio sumitur ex Summa sent., III, 6 (PL 171, 1125 A; 176, 97 D) et ex Hugone, De sacram., 1, 7, (PL 176, 290 C), unde etiam parum infra argumentum huius numeri. — Num. 2-4: Ex Glossa Lombardi in 1 Tim. 2, 14 (PL 192, 341 C-D), quae quidem conficitur ex commento Glossae ordin. in h. 1., ut in alia serie notarum indicatur, et inde ex verbis Augustini iam a Fioro Lugdunensi collectis in h. 1. (apud Ven. Bedae opera, VI, Coloniae 1688, 716). Cf. H. Weisweiler, La "Summa Sententiarum" source..., in Rech. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 161s.

2. Unde Augustinus 1: "Apostolus inquit 2: Adam non est seductus. Quod utique ita aCcipi potest, ut intelligatur non esse seductus, prior scilicet; vel in eo in quo mulier, ut scilicet crederet illud esse verum: Eritis sicut dii; sed putavit utrumque posse fieri, ut et uxori morem gereret, et per poenitentiam veniam haberet. Minus ergo peccavit, qui de poenitentia et Dei misericordia cogitavit".

3. Augustinus, Super Geneslm 4 *: "Postquam enim mulier seducta manducavit eique dedit ut simul ederent, noluit eam contristare, quam credebat sine suo solatio contabescere, et a se alienatam omnino interire: non quidem carnali victus concupiscentia, quam nondum senserat, sed amicabili quadam benevolentia, qua pierumque fit ut offendatur Deus ne offendatur amicus. Quod eum facere non debuisse, divinae sententiae iustus exitus indicavit".

4. In quo Adam deceptus et In quo non *. "Ergo alio quodam is modo ipse etiam deceptus est". "Inexpertus 6 enim divinae severitatis, in eo faili potuit, ut veniale Crederet esse commissum". "Sed’ dolo illo serpentino quo mulier seducta est, nuilo modo arbitror ilium potuisse seduci".

5. Ex his datur inteliigi quod mulier plus peccaverit, in qua maioris tumoris praesumptio fuit. Quare etiam in se et in proximum et in Deum peccavit; vir autem tantum in se et in Deum. — Ex poena etiam plus peccasse probatur muller *. Inde etiam colligitur quod mulier plus peccaverit, quia gravius punita est, cui dictum fuit 8: In dolore paries fihios etc.

7 Rubrica om. MRVW. 14 Rubrica om. MW, de!. V. 1 et om. BCX. 21-22 Ru brica om. RVW.

1 Immo Glossa ordin. in 1 Tim. 2, 14 (apud Lyranuin, VI, 119a); verba August. leguntur infra, nn. 3-4. Cf. Haymo Altiss., In Epist. Pauli, in h. 1.: Adam non est seduc tus, subaudis primus" (PL 117, 791 A). Ultima pars citationis (" sed putavit... misericordia cogitavit") legitur etiam apud Hugonem, De sacram., 1, 7, (PL 176, 291 A), et in Summa sent., III, 6 (PL 171, 1125 B; 176,98 A). De spe veniae, cf. August., De Genesi ad litt., XI, e. 31, n. 41 (PL 34, 446; CSEL 28-1, 364s). 2 1 Tim. 2, 14. 3 Gen. 3, 5. 4 Lib. XI, e. 42, n. 59 (PL 34, 453s; CSEL 28-1, 378). 5 August., ibid., n. 60 (454; 378). 6 August., De civit. Dei, XIV, c. 11, n. 2 (PL 41, 420; CSEL 40-II, 29; CCL 48, 433). 7 August., De Genesi ad litt., Xl, e. 42, n. 60 (PL 34, 454; CSEL 28-1, 378). 8 Gen. 3, 16.

Num. 5: ExSumma sent., 111,6 (PL 171, 1125 B-C; 176,98 A). — Num. 6: Ex Glossa ordin. in Gen. 3, 12-13 (apud Lyranum, 1, 42a, 42b; v 28a).

6. Quod praedictae sententiae adversari videtur. Sed huic videtur con trarium quod Augustinus, Super Genesim 1, de viro et muliere peccatum suum excusantibus ait: "Dixit Adam 2: Mulier quam dedisti mihi, dedit mihi et comedi. Non dicit: Peccavi. Superbia enim habet confusionis deformitatem, non confessionis humilitatem". "Nec etiam mulier confitetur peccatum, sed refert in alterum dicens 3: Serpens decepit me et comedi, impari sexu, sed pari fastu". Ecce hic dicit Augustinus quia parem fastum habuerit mulier cum viro; pariter ergo superbierunt, et pariter peccaverunt.

7. Determlnatio praedictae auctoritatis *. Sed hoc ita determinari potest, ut dicamus parem utriusque fuisse fastum in excusatione peccati, et etiam in esu ligni vetiti; sed disparem et in muliere multo maiorem, in eo quod credidit et voluit esse sicut Deus, quod non vir.

8. De viro etiam legitur quod voluerit esse sicut Deus ‘e. Verumtamen et de viro legitur quod voluit esse sicut Deus. Dicit enim Augustinus 4 super ilium locum Psalmi: Quae non rapui, tunc exsolvebam: "Rapuit Adam, et Eva, praesumens ut diabolus de divinitate; rapere volue runt divinitatem, et perdiderunt felicitatem". — item, super ilium lu cum: Deus, quis similis tibi?: "Qui per se vuit esse ut Deus, perverse vuit esse similis Deo, ut diabolus qui noluit sub eo esse, et homo qui ut servus noiuit teneri praecepto, sed voluit ut nulio sibi dominante esset quasi Deus". — Item, super ilium Epistoiae locum 6: Non rapinam arbitratus est esse se aequalern Deo: "Quia non usurpavit quod suum non esset, ut diaboius et primus homo".

9. Quorundam sententia, quod Adam aniblerit esse ut Deus, sed non crediderit possibile. ideo quibusdam videtur quod etiam Adam am bierit esse sicut Deus, non tamen credidit id fieri pusse; et ideo falsum

7 comedi] in add. VW, add. interl.". 8 quia] quod NTV. habuerit] habuit NRTVW. Rubrica om. CNVW. 19 per se] perverse M, corr. interl, in perverseOz, corr. ex perverse".

23 esse se trp. BOPW. 27 credidit] crediderit CMX.

1 Lib. XI, c. 35, nu. 47-48 (PL 34, 449; CSEL 28-1, 369s); unde et verba quae sequuntur. 2 Gen. 3, 12. 3 Gen. 3, 13. 4 Enarr. in Ps. 68, 5, serm. 1, n. 9

(PL 36, 848; CCL 39, 910). 5 Eno.rr. in Ps. 70, 19, serm. 2, n. 7 (PL 36, 896s; CCL 39, 966). 6 Scil. Phil. 2, 6; sed auctoritas legitur in August., Enarr. in Ps. 68, 5, serm. J, n. 9 (PL 39, 848; CCL 39, 910), quamvis potius ad sensum tantum; cf. etiam In Jean., tr. 17, n. 16 (PL 35, 1535; CCL 36, 178s). 7 Cf. Hugo, De sacram., 1, 7, (PL 176, 290 D-291 A).

Num. 8. Conficitur ex Glossis Magistri in Ps. 68,5, et in Ps. 70, 19 (PL 191, 629 C, 655 A); et in Phil. 2, 6 (PL 192, 233 C); ubi aliqualiter dependet a Glossa ordin. in hos Iocos.

esse quod diabolus promittebat cognovit. Et licet divinitatis aequalita tem Concupierit, non tamen adeo exarsit nec tanta est affectus ambitione sicut mulier, quae illud fieri posse putavit, et ideo magis illud ambiendo superbivit. Virum autem aliqua forte ambitionis subreptio movit, sed non ita ut illud putaret verum vel possibile fore.

10. Aliorum sententia, qui propter Evam de viro sumptam Id dictum putant *— Per simile ostendunt *. Aliis 1 autem videtur ideo dictum esse quod Adam illud voluerit, quia mulier de eo sumpta illud voluit: sicut, inquiunt, peccatum dicitur per unum hominem intrasse in mun dum 2, id est in humanam naturam, cum tamen mulier ante virum pecca vent, quia per mulierem intravit de viro factam. Vel potius ideo per hominem dicitur intrasse, quia etiam peccante muliere, si vir non pec casset, humanum genus minime peccatis corruptum periret. Minus ergo peccavit vir quam mulier.

11. Oblectio contra id quod dictum est, virum minus peccasse. His autem opponi solet hoc modo: "Tribus modis, ut ait Isidorus 3, peccatum geritur, scilicet ignorantia, infirmitate, industria; et gra vius est infirmitate peccare quam ignorantia, graviusque industria quam infirmitate. Eva autem videtur ex ignorantia peccasse, quia seducta fuit; Adam vero ex industria, quia non fuit seductus", ut Apostolus ait 4

12. Responsio qua distingultur Ignorantia Evae, sciilcet in quo ignoranter peccaverit et in quo non *. Ad quod dicimus quia, licet Eva in hoc per ignorantiam deliquerit, quod putavit verum esse quod diabolus suadebat; non tamen in hoc, quin novent iliud Dei esse mandatum et peccatum esse contra agere. Et ideo excusari a peccato per ignorantiam non potuit.

6-7 Rubricae om. MVW.

abbrev. R. 22 scilicet om. BCLX.

6 quIJ quod NORT.

23 et om. BCPX.

22-23 Rubrica om. VW, 1 Cf. Anselmus Cantuar., De conceptu virginali, e. 9 (PL 158, 442s). 2 Resp. Rom. 5, 12. Cf. Origeness in h. 1. (P0 14, 1009 A-C); August., De peccal. mentis, 1, e. 9, n. 9 (PL 44, 114; CSEL 60, IOs); Glossa Lombardi in h. 1. (PL 191, 1388 A-B). 3 Sent enhiae, Il, e. 17, nn. 3-4 (PL 83, 620 A-B), ex Gregorio, Moralia, XXV, c. 11, n. 28 (PL 76, 339 A). Resp. 1 TIm. 2, 14.

Num. 11: Ex Summa SÇflt., III, 6 (PL 171, 1125 C; 176, 98 A-B).

Caput 5 (134).

1. Quod Ignorantia alla excusat, alla non. Est enim ignorantia quae excusat peccantem, et est ignorantia talis quae non excusat. Est autem ignorantia vincibilis, et ignorantia invincibilis. Excusatio omnis tollitur, ubi mandatum non ignoratur. 5

2. De triplici ignorantia: quae excuset et quae non. Est autem ignoran tia triplex: et eorum scilicet qui scire nolunt cum possint: quae non ex cusat, quia et ipsa peccatum est; et eorum qui volunt, sed non possunt: quae excusat, et est poena peccati, non peccatum; et eorum qui quasi simpliciter nesciunt, non renuentes vel proponentes scire: quae neminem O plene excusat, sed sic fortasse ut minus puniatur. — Augustinus: Ubi non sit excusatio ‘r Unde Augustinus, Ad Valentinum 1: "Eis aufertur excusatio, qui mandata Dei noverunt, quam soient habere hommes de ignorantia. Et licet gravius sit peccare scienter quam ne scienter, non ideo tamen confugiendum est ad ignorantiae tenebras, ut in eis quisquam excusationem requirat. Aiiud est enim nescisse, aiiud scire noluisse". "Quia 2 in eis qui intelligere noluerunt, ipsa ignorantia peccatum est; in eis vero qui non potuerunt, poena peccati". "Ignoran tia 3 vero quae non est eorum qui scire nolunt, sed eorum qui tanquam simpliciter nesciunt, nullum sic excusat ut aeterno igne non ardeat, sed fortasse ut mitius ardeat". — Non igitur mulier excusationem habuit de ignorantia, cum et mandatum novent, et peccatum esse secus agere non ignoraverit.

3. Unde processerit consensus illius peccati, cum natura hominis esset Incorrupta. Solet etiam quaeri, cum sine vitio esset natura hominis, unde consensus mali processerit. — Responsio *. Ad quod responderi potest quia ex libero arbitrio voluntatis fuit. Et in ipso enim et in alio causa exstitit ut fieret deterior. In aiio, quia in diabolo qui suasit; in

3 autem om. LMNX. 12 excusatio] excusabile BCX. 15 confugiendum] fu

giendum RVX. 19 nolunt CNV (Glossa), volunt alii. eorum om. LNW, mg. R.

21 mitius] minus BCLP. 26 Responsio om. LMRVWX.

1 De gratia et lit.’. arbitrio, c. 3, n. 5 (PL 44, 884s). 2 Epist. 194 (ad Sixtum), c. 6, n. 27 (PL 33, 883; CSEL 57, 197). 3 De gratia et lii arbitrio, c. 3, n. 5 (PL 44, 885).

Caput 5. cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur der FrWzscholastik, 539-547. De influxu huius capituli in canonistas, cf. S. IÇuttner, Kanonistische Schuldlehre von Gratian bis au! die Dekretalen Gregors IX, Studi e testi 64, Vaticano 1935, 138-148. — Num. 2: Aucto ritates sumuntur ex Glossa Magistri in Rom. 2, 12 (PL 191, 1343 c-D).

ipso, quia voluntate liberi arbitrii consensit. Et cum liberum arbitrium sit bonum, ex re utique bona malus ille consensus provenit, et ita ex bono malum manavit. De hoc autem in sequenti 1 plenius tractabimus, cum origo mali, et in qua re coalescat, investigabitur.

Caput 6 (135).

An voluntas praecesserlt illud peccatum. Si vero quaeritur utrum voluntas illud peccatum praecesserit, dicimus quia peccatum illud et in voluntate et in actu constitit, et voluntas actum praecessit. Sed ipsam voluntatem alia hominis voluntas mala non praeiit; atque ex diaboli persuasione et hominis arbitrio illa voluntas mala prodiit, qua iustitiam deseruit et iniquitatem inchoavit; et ipsa voluntas iniquitas fuit.

DISTINCTIO XXIII

Caput 1 (136).

1. Quare Deus permiserit hominem tentari, sciens eum casurum. — Augustinus, Super Genesim 2 * Praeterea quaeri solet "cur Deus homi nem tentari permiserit, quem decipiendum esse praesciebat. — Sed non esset laudabile homini si ideo bene vivere posset, quia nemo male vivere suaderet, cum in natura posse et in potestate haberet velle non consentire suadenti, Deo iuvante"; "et est 3 gloriosius non consentire quam tentari non posse".

2. Quare Deus creavit quos praesclebat futuros malos *. "Moventur 4 etiam quidam dicentes: Cur creavit Deus quos futuros malos praesciebat? — Quia praevidit quid boni de malis eorum esset facturus. Sic enim eos fecit, ut relinqueret eis unde aliquid facerent; et si culpabiliter aliquid

8 constitit] consistit LRV. Aug. Super Gen. om. BMRW. II Super Gen. om. CX. 21 Rubrica om. CRW, in lac. M, mg. V2.

1 In Dist. 34 (p. 525ss). 2 Lib. XI, c. 4, n. 6 (PL 34, 431; CSEL 28-1, 337).

3 Ibid., C. 6, n. 8 (432; 339). Ibid., e. 9, n. 12 (434; 342).

Caput 6. Cf. Summa sent., III, 6, ubi quaestio proponitur eisdem verbis (PL 171, 1124 D; 176, 97 C); responsio autem potius Magistri est.

Caput 1: Totum confectum ex Glossa ordin. in Gen. 3, 1 (apud Lyranum, 1, 40e-d; v 24a-d). Quaestio agitur etiam in Summa sent., III, 6 (PL 171, 1126 A; 176, 98 C).

facerent, ilium de se laudabiliter operantem invenirent. A se habent vo luntatem malam, ah illo naturam bonam et iustam poenam". "Frustra 1 igitur dicitur: ‘non deberet Deus creare quos praesciebat malos futuros’; sciebat enim bonis profuturos et juste pro mala voluntate puniendos".

3. Addunt etiam: "Talem2 hominem deberet facere, qui noilet omnino peccare. — Concedimus quidem meliorem naturam esse, quae omnino peccare nollet. Concedant et ipsi non esse malam, quae talis facta est ut posset non peccare si vellet; et juste punitam, quae voluntate, non necessitate peccavit. Cum ergo haec bona sit, iIla melior, cur non utramque faceret, ut uberius laudaretur de utraque ? Illa enim de sanctis angelis, haec de hominibus est".

4. Item inquiunt: "Si Deus 3 vellet, et isti boni essent. — Et hoc quidem concedimus; sed melius voluit ut quod velient essent, et boni quidem non infructuose, mali vero non impune essent".

5. item inquiunt: "Posset 4 Deus voluntatem eorum vertere in bonum, quia omnipotens est. — Posset revera. Cur non fecit? Quia noluit. Cur noluit? ipse novit. Non debemus plus sapere quam oportet 5".

Caput 2 (137).

Hic qualis secundum animum, et agit de scientia hominis ante pec catum. Et quidem secundum animum rationalis fuit homo, habens discretionem boni et mali. Scientiam quoque rerum creatarum et cogni tionem veritatis, quae primae perfectioni congruebat, mox conditus non incongrue accepisse putatur; et ad iliam non studio vel disciplina aliqua per intervailum temporis profecisse, sed ah exordio suae conditionis divinitus illam percepisse.

Caput 3 (138).

1. Quod triplicem habuit homo ante lapsum cognitionem, scilicet rerum propter se tactarum et Creatoris et sul. Fuitque homo primus ante

4 bonis] bonos BMV, quod corr. V. 9 haec Interl. O, om. P. sIti ista add. Interl. P.

12 isti] illi OP. 20 animum] antmam LNTV, quod corr. NV, cort. Interl.". 27 habulti habuerit BTX.

1 Ibid., C. 6, n. 8 (432s; 339s). 2 Ibid., e. 7, n. 9 (433; 340).

n. 12 (434; 342). 4 Ibid., c. 10, n. 13 (434; 342). Rom. 12, 3.

Caput 2. Tam rubrica quam textus (aliquibus omissis) ex Hugone, De sacram., 1, 6, 12 (PL 176, 270 C-D). — Caput 3 conflatur ex verbis Hugonis, De sacram., 1, 6; et quidem num. 1, ex e. 12; num. 2-3, ex c. 13; num. 4, ex c. 14; num. 5, ex c. (PL 176, 270 D-272 A).

lapsum triplici cogi praeditus, rerum scilicet propter se factarum, et Creatoris, et sui.

2. De cognitione rerum creatarum *. Rerum quippe cognitionem hominem accepisse, perspicuum est, cum non ipse Creator vel angelus aliquis, sed homo omnibus animantibus nomina imposuerit 1, ut osten deretur quod singuloruni notitiam homo ipse habuit. Quae enim prop ter ilium creata erant et ab illo regenda et disponenda erant, horum omnium Deus illi et scientiam tribuit et providentiam atque curam reliquit, quia ut ait Apostolus 2, non est cura Deo de bobus. Quorum alio rumque animalium Deus homini curam reliquit et providentiam, ut dominationi eius subicerentur et ratione illius gubernarentur, ut sciret illis necessaria providere, a quibus emolumentum debebat recipere.

3. In scientia dispositionis et providentiae rerum non instruit homi nem Scriptura, sicut nec in scientia providendi carni necessaria, sed in scientia anlmae, et quare *. Hanc autem scientiam homo peccando non perdidit, sicut nec illam qua carnis necessaria providentur; et idcirco in Scriptura homo de huiusmodi non eruditur, sed de scientia animae, quam peccando amisit.

4. De cognitione Creatoris. Cognitionem quoque Creatoris primus homo habuisse creditur. Cognovit enim a quo creatus fuerat, non eo modo cognoscendi quo ex auditu solo percipitur 3, quo modo a credentibus absens quaeritur, sed quadam interiori aspiratione qua Dei praesentiam contemplabatur; non tamen ita excellenter sicut post hanc vitam sancti visuri surit, neque ita in aenigmate 4 qualiter in hac vita videmus.

5. De sui cognitione. Porro sui cognitionem idem homo talem acce pisse videtur, ut et quid deberet superiori, et quid aequali et inferiori, non ignoraret. Conditionem quoque suam et ordinem, scilicet qualis factus esset et qualiter incedere deberet, quid agere, quid cavere, intel lexit. Si horum notitiam non habuisset, non esset reus praevaricationis, neque se ipsum cognovisset.

3 Rubrica om. RVWX. 5 animantibus] animatibus LNW. 6 habuit] habue rit LMNT. 13-15 Rubrica om. RVW. 14 carni] carnis BCX. 16 providentur] providerentur LMTX. 21 ex om. MNTW. sui cognitionem trp. NRT (Hugo). 28 quid etiam add. MNW.

1 Resp. Gen. 2, 19-20. 2 J Cor. 9, 9: Numquid de bobus cura est Deo? 3 Resp. Rom. 10, 17: Ergo fides ex auditu, auditus autem per verbum Christi. 4 Resp. 1 Cor. 13, 12: Videmus nunc per speculum in aenigmat e, tunc autem facie ad faciem.

Caput 4 (139).

Utrum homo praescius tuent eorum quae sibi futura erant. — Responsio qua dicitur non habuisse futurorum praescientiam *. Si autem -quaeritur utrum homo scientiam habuerit eorum quae circa eum ventura erant, id est si ruinam suam praesciverit, et similiter si praesciverit bona quae habiturus fuisset si in obedientia perstitisset; responderi potest quod ei magis facienda indicta sunt quam futura revelata. Accepit enim scientiam et praeCeptum eorum quae facienda fuerant, sed non habuit praescientiam eorum quae futura erant. Non fuit ergo homo praescius sui casus, sicut et de angelo diximus; quod Augustinus, Super Genesim 1, asserit, ratione utens quam supra posuimus — Haec de scientia hominis, quantum ad primum statum pertinet, dixisse sufficiat.

DISTINCTIO XXIV

Caput 1 (140).

1. De gratia hominis et potentia ante casum. Nunc diligenter investi gari oportet quam gratiam vel potentiam habuit homo ante casum, et utrum per eam potuerit stare vel non.

2. Quod in gratia creatus fuit, per quam potuit stare, sed non pro ficere, ut angeli *. Sciendum est igitur quod homini in creatione, sicut de angelis diximus 3, datum est per gratiam auxilium, et collata potentia

4 habuerit] habuit OPV. 5 praesciverlt praesclerit BCLMRW (Hugo). 17 potuerit] potuit BCN. 18-19 Rubrica om. MNW.

1 Lib. XI, cc. 17-19 (PL 34, 438s; CSEL 28-1, 349-352). 2 In Dist. 4, nn. 2-4 (p. 349s). 3 In Dist. 5, c. 5 (p. 353).

Caput 4 eodem modo sumitur ex Hugone, ibid., c. (PL 176,272 B-C), praeter quaedam circa finem textus.

Dist. XXIV. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 57-66. — Caput 1. Hic Magister sequitur (in num. 1-2) quaestionem prout ponitur in Summa sent., 111,7 (PL 171, 1126 B; 176,98 D); cui (in num. 3) addit auctoritates Augustini; mdc de eadem Summa alias sumpsit in num. 4. — Deinde num. 6-7 fundantur usque ad quaedam verba super eandem (PL 171, 1126 D; 176, 99 B). Vide etiam sententiam Anselmi Laudun. vel eius scholae, n. 169 (apud O. Lottin, Psych. et morale, V, 123s). — Ad num. 8 cf. Classa Lombardi In Ps. 33, (PL 191, 343 A).

per quam poterat stare, id est non declinare ab eo quod acceperat; sed non poterat proficere in tantum, ut per gratiam creationis sine alia mereri salutem valeret. Poterat quidem per illud auxilium gratiae creationis resistere malo, sed non perficere bonum. — Quod poterat per illam crea 5 BonIs gratiam bene vivere quodam modo *. Poterat tamen per illud bene vivere quodam modo, quia poterat vivere sine peccato; sed non poterat sine alio gratiae adiutorio spiritualiter vivere, quo vitam mereretur aeternam.

3. Unde Augustinus in Enclziridion 1: "Sic factus est homo rectus 2, ut et manere in ea rectitudine posset, non sine divino adiutorio, et suo fieri perversus arbitrio: utrumiibet horum elegisset, Dei voluntas fieret, vel ab illo, vel de illo. Et quia suam maluit facere voluntatem quam Dei, de illo facta est voluntas Dei". Item in eodem: "Sic oportebat prius hominem fieri, ut et bene posset velle et male; nec frustra si bene, nec impune si male"; 4. Augustinus ‘ Idem quoque in libro De correctione et gratia ait: "Si hoc adiutorium vel angelo vel homini, cum primum facti sunt, de fuisset: quoniam non talis natura facta erat ut sine divino auxilio posset manere si vellet, non utique sua culpa cecidisset: defuisset quippe adiu torium sine quo manere non posset". — Idem: "Dederat Deus homini bonam voluntatem: in illa quippe eum fecerat rectum; dederat adiuto rium sine quo non posset in ea manere si vellet, et per quod posset; ut au tem hoc vellet, in eius dimisit arbitrio". — In eodem 6: "Acceperat posse si vellet, sed non habuit velle quo posset; nam si habuisset, perseverasset". His testimoniis evidenter monstratur quod homo rectitudinem et bonam voluntatem in creatione accepit, atque auxilium quo stare poterat: alio quin non sua culpa videretur cecidisse.

5. Qualis tuent illa rectitudo et bonitas voluntatis in qua creatus est. Sed quomodo rectam et bonam voluntatem habuit homo, si per eam nec mereri vitam valuit, nec ea stare voluit? — Quia nec aliquid mali ea tunc volebat, et ad tempus stare voluit, sed non perseveranter; et ideo recta et bona fuit tunc voluntas hominis.

16 correctione] correptione L. 18 auxilioJ adiutorlo TX (Aug., Summa Sent.).

26 accepit] acceperit CTVX. 29 habult] habuerit MNT.

1 Caput 107 (PL 40, 282; CCL 46, 107). 2 Resp. EccI. 7, 30: Solwnmodo hoc

inveni, quod feceril Deus hoininezn rectum. 3 Caput 105 (PL 40, 281; CCL 46, 106).

4 Scil. De correplione et grolia, e. 11, n. 32 (PL 44, 935s). Ibid. (935). 6 Ibid. (936).

6. Oppositio contra ilind quod dictum est, hominem non potuisse proficere. Ad hoc autem quod diximus, hominem non potuisse proficere vel mereri per gratiam creationis, solet opponi sic: Per illud auxilium gratiae creationis potuit stare in bono quod acceperat: potuit ergo re sistere tentationi; sed resistere tentationibus atque suggestionibus malis meritum est ac bonum remunerabile; omne autem bonum meritum profectus est; per gratiam igitur creationis proficere potuit, sine adiec tione alterius gratiae.

7. Responsio *. Ad quod dicimus quia resistere malo et non consentire tentationi non fecisset illi meritum etsi non consensisset, quia nihil in eo erat quod ad malum impelleret; sicut angelis qui non ceciderunt, non fuit meritum quod steterunt, id est quod non corruerunt.

8. Quod resistere malo ailquando meritum est, aliquando non *. Nobis autem meritum est aliquando si malum non facimus, sed resisti mus: ibi dumtaxat ubi causa subest quae nos facere movet; quia ex peccati corruptela proni sunt ad lapsum gressus nostri 1 Ubi autem non intervenit causa nos ad malum impellens, non meremur si ab eo declinamus. Declinare enim a malo semper vitat poenam, sed non semper meretur palmam.

Caput 2 (141).

De adiutorio hominl In creatione dato quo stare poterat. Hic conside randum est quod fuerit illud adiutorium homini datum in creatione, quo poterat manere si vellet. — IIlud utique fuit libertas arbitrii ah omni labe et corruptela immunis, atque voluntatis rectitudo, et omnium naturalium potentiarum animae sinceritas atque vivacitas.

Caput 3 (142).

1. De libero arbitrio. Liberum vero arbitrium est facultas rationis et voluntatis, qua bonum eligitur gratia assistente, vel malum eadem desi

9 Responsio om. MNVW. etsi] etiam si BTW. fconsensisset] concessisset LMORW, quod corr. LW. 13 Rubrica om. MVW. 15 nosl id add. LMNTVW, add. interl. R. 18 enim] autem OP.

1 Resp. Gen. 8, 21: Sensus enim et cogitatio humani cordis in malum prona sont.

Caput 2. Cf. sententiae Anselmi Laudun. eiusque scholae, n. 172 (apud O. Lottin, Psyclz. et morale, V, 124s).

Caput 3. Definitio liberi arbitrii sumitur ex Somma sent., III, 8 (PL 171, 1129 B; 176, 101 C), ubi tamen legitur: "est habilitas rationalis voluntatis s; quae definitio sutnitur, ut

stente. Et dicitur ‘liberum’ quantum ad voluntatem, quae ad utrumiibet flecti potest; ‘arbitrium’ vero quantum ad rationem, cuius est facultas vel potentia illa, cuius etiani est discernere inter bonum et malum. Et aliquando quidem, discretionem habens boni et mali, quod malum est eligit; aliquando vero quod bonum est. Sed quod bonum est nisi gratia adiuta non eligit; malum vero per se eligit. Est enim in anima rationali voluntas naturalis, qua naturaliter vuit bonum, licet tenuiter et exiliter nisi gratia iuvet; quae adveniens iuvat eam et erigit ut efficaciter veut bonum. Per se autem potest velle malum efficaciter. Illa igitur rationalis animae potentia, qua velle bonum vel malum potest, utrumque discer nens, liberum arbitrium nuncupatur.

2. Quod bruta animalia non habent ilberum arbitrium, sed appetitum sénsualitatis"‘. Quod bruta animalia non habent, quia ratione carent; habent tamen sensum et appetitum sensualitatis.

Caput 4 (143).

De sensualitate. Est enim sensualitas quaedam vis animae inferior, ex qua est motus qui intenditur in corporis sensus, atque appetitus rerum ad corpus pertinentium.

Caput 5 (144).

1. De ratione, quae habet duas partes quantum ad officia *. Ratio vero vis animae est superior, quae, ut ita dicamus, duas habet partes vel

10 velle om. MNX.

12-13 Rubrica cm. NRW.

videtur, ex Hugone, Misceil., 1, n. 175 (PL 177, 574 A). Cf. O. Lottin, Libre arbitre et liberté depuis saint Anselme jusqu’à la fin du XIIIe siècle, in Psych. et morale, J, 28s. Doctrina Magistri fundari videtur in schola Anselmi Laudunensis; ex. gr.: "Libertas arbitrii est liberum ex voluntate iudicium. ludicium vero est discretio et deliberatio rationis, utrum hoc scilicet vel illud sit faciendum vel non faciendum. Liberuin, quia sine coactione potest ratio inflecti ad utrumque; per se quidem ad mâlum, auxilio autem gratiae ad bonum; ut, sicut omnia mala corruptioni nostrae, sic omnia bona attribuantur gratiae s, in Summa "Voluntas Dei" (apud O. Lottin, Psych. et morale, V, 345, lin. 128-133). — Num. 2: Ex Summa sent., ibid., parum infra.

Caput 4. Cf. O. Lottin, Les mouvements premiers de l’appetit sensifi! de Pierre Lombard à saint Thomas d’Aquin, in Psych. et morale, 11, 494ss; necnon et eiusdem Les "Sentences de Guillaume de Champeaux, n. 244, in Psych. et morale, V, 201. — Caput 5, num. 1-3 conflantur ex auctoritatibus Augustini subduçtis in num. 4-5.

differentias: superiorem et inferiorem. Secundum superiorem supernis conspiciendis vel consulendis intendit; secundum inferiorem ad tempo ralium dispositionem prospicit.

2. Quid ad rationem pertineat *. Quidquid ergo in anima nostra nobis considerantibus occurrit, quod non sit cômmune cum bestiis, ad rationem pertinet; quod autem in ea repens commune cum beluis, ad sensualitatem pertinet.

3. Ubi in anima Incipit ratio *. Et ubi nobis gradatim in considera tione partium animae progredientibus primum aliquid occurrit quod non est commune cum bestiis, ibi incipit ratio.

4. Haec autem Augustinus docet in XII libro De Trinitate 1, ita dicens: "Videamus ubi sit quasi quoddam hominis exterioris interio risque confinium. Quidquid enim habemus in animo commune cum pecore, recte dicitur ad exteriorem hominem pertinere. Non enim solum corpus homo exterior ‘deputabitur, sed adiuncta quadam vita sua, qua compages corporis et omnes sensus vigent, quibus instructus est ad exteriora sentienda". "Ascendentibus igitur introrsum quibusdam gradibus considerationis per animae partes, ubi incipit aliquid occurrere quod non sit nobis commune cum bestiis, ibi incipit ratio, ubi homo interior iam possit agnosci".

5. De partibus rationis. — Augustinus *: "Rationis 3 autem pars superior aeternis rationibus conspiciendis vel consulendis adhaerescit; portio inferior ad temporalia gubernanda deflectitur". Et "illa 4 rationis intentio qua contemplamur aeterna, sapientiae deputatur; illa vero qua bene utimur rebus temporalibus, scientiae deputatur". "Cum 5 vero disseri mus de natura mentis humanae, de una quadam re disserinius; nec eam in haec duo quae commemoravi, nisi per officia geminamus". — "Carnalis 6 autem vel sensualis animae motus qui in corporis sensus intenditur, nobis pecoribusque communis est; qui seclusus est a ratione sapientiae, rationi autem scientiae vicinus est".

4 Rubrica om. NVW. 6 beluis] bestiis LNVW, quod corr. W. 8 Rubrica om. NVW. 12-13 interiorisquel et Interloris LOPWX. 21 Rubricae om. MNRW.

24.25 ilIa... deputatur om. C, mg. 0V.

1 Caput 1, n. 1 (PL 42, 997; CCL 50, 356).

CCL 50, 368). 3 Ibid., C. 7, n. 12 (1005; 367). Ibid., e. 4, n. 4 (1000; 358). 6 Ibid., c. 12, n.

2 Ibid., c. 8, n. 13 (PL 42, 1005; Ibid., c. 14, n. 22 (1009; 375). 17 (1007; 371).

Caput 6 (145).

Quod talis est ordo peccandi vel cadendi in nobis, qualis in primis hominibus. IIIud quoque praetermittendum non est, quod talis nunc in uno homme tentationis est ordo et progressio, qualis tunc in primis praecessit parentibus.

Caput 7 (146).

Quod in nobis est mulier et vir et serpens, et quomodo 1. Ut enim tunc serpens mulieri malum suasit ipsaque consensit, deinde viro suo dedit, sicque consummatum est peccatum; ita et nunc in nobis pro ser pente est sensualis motus animae, pro muliere inferior portio rationis, pro viro superior rationis portio. Et hic est vir qui secundum Apostolum 1 dicitur imago et gloria Dei; et illa est mulier quae secundum eundem dici tur gloria vin.

Caput 8 (147).

1 *.De spirituali coniuglo viri et mulieris in nobis *. Atque inter hunc virum et hanc mulierem est velut quoddam spirituale Coniugium natu ralisque contractus, quo superior rationis portio quasi vir debet praeesse et dominari; inferior vero quasi mulier debet subesse et obedire. Ideo vir, secundum Apostolum 2, non debet habere velamen, sed mulier.

2 est om. LOPV. fi qualis] fuit add. NRVW. 4 uno] unoquoque BCTV. 7 Rubrica

om. NRW.

1 Resp. 1 Cor. 11, 7; cf August., De Trinit., XII, c. 7, n. (PL 42, 1003s; CCL 50, 364s). 2 Resp. 1 Cor. 11,7-10.

Caput 6-12. Haec analogia fundatur super verba Augustini in De Genesi contra Manicli., II, c. 11, n. (PL34, 204), iam inventa in Glossa Magistri in 1 Cor. 11,8-10 (PL 191, 1633 D); et c. 14, n. 21 (PL 34, 207), quae leguntur infra in c. 12, num. 5. Praeter Glossatn iam citatam (PL 191, 1633 B-1634 D), cf. Sent. scholae Anselmi Laudun., nn. 452-453 (apud O. Lottin, Psyciz. et morale, V, 304); P. Abaelardus, Ethica, c. 3: Ad operationem peccati per haec tria frequenter deducimur, sicut in primis contigit parentibus" (PL 178, 645 D); necnon et Hugo, De sacram., 1, 8, 13 (PL 176, 315 C-316 A). — Caput 7. Cf. eadem Glossa Lombardi in 1 Cor. 11, 8-10: Da memoriae quia secundum quosdam sensualis motus animae est pro serpente, inferior portio rationis pro muliere, superior portio rationis est pro viro * (PL 191, 1634 B).

2. De adiutorlo simili *. Et sicut in cunctis animalibus non est re pertum homini adiutorium simile sibi 1, sed de illo sumptum, quod ei formaretur in coniugium; ita in partibus animae quas cum pecoribus habemus communes, nullum menti nostrae simile est adiutorium.

3. Testimonio Augustini ita esse ostendit *. Unde Augustinus in eodem 2: "Ilium nostrum quod in actione temporalium tractandorum ita versatur ut non sit nobis commune cum pecore, rationale est quidem, sed ex illa rationali mente, qua subhaeremus inteliigibili et incommuta bili veritati, tanquam ductum, et inferioribus tractandis gubernandisque deputatum est. Sicut enim in omnibus pecoribus non est inventum iro adiutorium simile illi, nisi de mb detractum in coniugium formaretur; ita menti nostrae, qua supernam consulimus Veritatem, nullum est ad usum rerum temporalium, quantum naturae hominis sat est, simile adiutorium ex animae partibus quas communes cum pecoribus habemus. Ideoque rationale nostrum, non ad unitatis divortium separatum, sed in auxilium societatis quasi derivatum, in suo dispertitur officio. Et sicut una caro est duorum in masculo et in femina, sic inteilectum nostrum et actionem, sive rationem et appetitum rationaiem, vel si aliquo modo significantius dici possunt, una mentis natura coniplectitur: ut sicut de illis dictum est: Erunt duo in carne una, sic de his dici possit: duo in mente una". — Ecce ex his intelligi potest qualiter in anima hominis exsistat imago illius coniugii, et qualiter in singulis nostrum spiritualiter sint lita tria, scilicet vir, mulier, serpens.

Caput 9 (148).

1. Qualiter per illa tria in nobis consummetur tentatio. Nunc superest ostendere quomodo per haec tria in nobis consummetur peccatum: ubi agnosci poterit, si diligenter intendatur, quid sit in anima mortale vel veniale peccatum.

2. Ut enim ibi serpens suasit mulieri, et mulier viro, ita et in nobis sensualis motus, cum iliecebram peccati conceperit, quasi serpens suggeritmulieri, scilicet inferiori parti rationis, id est rationi scientiae; quae

1 Rubrica om. NVW. 2 sibi om. LMTWX, interl. R. II in om. OPX, interl. R. 13 sat] satis TV (Aug.), quod corr.". 21 ex om. OP.

1 Resp. Gen. 2, 18. 2 De Trinit., XII, e. 3, n. 3 (PL 42, 999s; CCL 50, 357s).

Gen. 2, 24.

Caput 9-12. Cf. A. Landgraf, Partes animae, norma gravit atis peccati, in Bolzoslavia 2 (1924)97-117, 269-295. — Caput illo-11. Quaedam ad verba in eadem G1oss Lombardi (PL 191, 1634 C).

si consenserit illecebrae, mulier edit cibum vetitum. Post de eodem dat viro, cum superiori parti rationis, id est rationi sapientiae, eandem ille cebram suggerit; quae si consentit, tunc vir etiam cum femina cibum vetitum gustat.

3. Quando peccatum sit veniale *. Si ergo in motu sensuali tantum peccati illecebra teneatur, veniale ac levissimum est peccatum.

Caput 10 (149).

Quando mulier sola manducat cibum vetitum *. Si vero inferior pars rationis consenserit, ita ut sola cogitationis delectatione, sine voluntate perficiendi teneatur, mulier sola manducavit, non vir, cuius auctoritate cohibetur voluntas ne ad opus usque perveniat.

Caput 11 (150).

Quando etiam vir manducat: quando est mortale peccatum * Si vero adsit plena voluntas perficiendi, ut si adsit facultas, ad effectum perducatur, vir quoque manducat, quia superior pars rationis illecebrae consensit; et tunc est damnabile et grave peccatum.

Caput 12 (151).

1. In gustu mulieris discerne: aliquando mortale, aliquando venlale. Quando autem mulier sine viro, gustat, aliquando est mortale, aliquando veniale peccatum. Ut enim dictum est 1, tunc mulier sine viro gustat, cum ita delectatione cogitationis peccatum tenetur, ut faciendum non decernatur; vel cum quidam terminus et mensura peccato adhibetur a viro, ut non liceat mulieri effrenata libertate in peccatum progredi. — Repetit quando mulier sine viro gustat, ubi ostendit quando veniale sit et quando mortale *. Si ergo peccatum non diu teneatur delectatione cogi tationis, sed statim ut mulierem tetigit, vin auctoritate repellatur, ve niale est. Si vero diu in delectatione cogitationis teneatur, etsi voluntas perficiendi desit, mortale est; et pro eo damnabitur simul vir et mulier, id est totus homo, quia et tunc vir non sicut debuit mulierem cohibuit; unde potest dici consensisse.

5 Rubrica om. NVW. 8 Rubrica om. NVW. sola om. BCX. 13 Rubrica

om. NVW. 16 consensitl consentit LMNRVW. 24-25 Rubrica om. MNRV. 25 ergo]

vero BCTX. 26 repellatur] repellitur LMNTVW. 28 simul] similiter BCOPW, quod corr. W. 29 et om. BCWX.

1 Sub Caput 10.

2. Repetitio sunimam perstrlngens. Itaque, ut breviter summam per stringam, quando peccatum ita in anima concipitur ut illud facere dispo nat vel etiam perficiat, aliud frequenter, aliud vel semel, vel etiam quando delectatione cogitationis diu tenetur, mortale est. Cum vero in sensuali motu tantum est, ut praediximus 1, tunc levissimum est, quia ratio tunc non delectatur.

3. Quare dixerit ‘trequenter’ vel ‘semel’ *. Ideo autem supra dixi 2: ‘aliud frequenter, aliud semel’, quia quaedam sunt quae si tantum semel fiant vel facienda disponantur, damnant; quaedam vero nonnisi saepius fiant vel facienda decernantur, ut de otioso verbo et huiusmodi.

4. Augustinus In auctoritate Ita esse confirmat *. Haec autem Augustinus in XII libro De Trinitate 3 tradit ita: "Sici in illo coniugio primorum hominum serpens manducandum persuasit, mulier autem non manducavit sola, sed viro suo dedit et simul manducaverunt; ita et in quodam secreto coniugio quod in uno homme geritur et dignoscitur, cum rationi scientiae, quae in rebus temporalibus agendis ratiocinandi vivacitate versatur, animalis sensus ingerit quandam illecebram, tunc Velut serpens alloquitur feminam; huic autem illecebrae consentire, de ligno vetito est edere". — Quando sola mulier gustat *. "Sed iste con sensus si sola cogitationis delectatione contentus est, superiori vero auctoritate ita retinentur membra ut non exhibeantur arma iniquitatis peccato 4, sic habendum aestimo velut lignum vetitum mulier sola comederit". — Quando mulier cum viro gustat * "Si autem in consensu illo ita decernitur quodque peccatum, ut si potestas sit, etiam opere impleatur, intelligenda est mulier dedisse viro suo simul edendum illici tum cibum. Neque enim potest peccatum, non solum cogitandum suaviter, verum etiam perpetrandum efficaciter mente decerni, nisi et illa mentis intentio penes quam summa potestas est membra in opus movendi vel ab opere cohibendi, malae actioni cedat". Utrum sit mortale quod In sola delectatione tenetur cogitationis. "Nec sane cum sola cogitatione mens oblectatur illicitis, non quidem decernens esse facienda, tenens tamen et volvens libenter quae statim ut attigerunt animum, respui

7 Rubrica om. MNVW 8 quia] ut quibusdam placet add. LNTVW, add. int cri. R.

11 Rubrica om. NVW. 1 Augustinusl Quod OR, sed corr. O. Confirmat] firmat M, affirmat O, asserit". j autem om. BNT. 19 Rubrica om. NVW. 23 Rubrica om. NRVW. impleaturl compleatur LT (Aug.). 32 volvens Aug., volens codd. (sed corr. TV).

1 In Caput 9, n. 3. 2 Parum supra, in numero praecedenti. 3 Caput 12, nn. 17-18 (PL 42, 1007s; CCL 50, 371ss), unde totus numerus 4. Resp. Rom. 6, 13.

debuerunt, negandum est esse peccatum; sed longe minus quam si et opere statuatur implendum. Et ideo de talibus quoque cogitationibus venia petenda est, pectusque percutiendum et dicendum 1 Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Neque enim, sicut in illis duobus primis hominibus personam suam quisque portabat, et ideo si sola mulier cibum edisset illicitum, sola utique mortis supplicio piecteretur, ita dici potest in homme uno, si delectationibus iliicitis, a quibus continuo se deberet aVertere, cogitatio libenter sola pascatur, nec facienda decernantur mala, sed tantum suaviter in recordatione teneantur, quasi mulierem sine viro posse damnari. Absit hoc credere! Haec quippe una persona est, unus homo est, totusque damnabitur, nisi haec, quae sine voluntate operandi, sed tamen cum voluntate animum talibus oblec tandi, soiius cogitationis sentiuntur esse peccata, per Mediatoris gratiam remittantur".

5. Augustinus *. Idem quoque in II libro Contra Manichaeos 2 de hoc eodem sic ait: "Apostoius dicit 3: Secundum principem potestatis aétis huius, spiritus qui nunc operatur in fuis diffidentiae. Numquid ergo visi biliter eis apparet, aut quasi corporeis locis accedit ad eos et operatur ? [Non utiquej, sed miris modis per cogitationem suggerit quidquid potest. Quibus suggestionibus resistendum est: Non enim ignoramus astutias eius 4. Quomodo enim accessit ad ludam, quando ei persuasit ut Domi num traderet? Numquid in locis aut per hos oculos ei visus est? Sed utique, ut dictum est 5, in cor eius intravit. Repellit autem ilium homo, si paradisum custodiat. Posuit enim hominem Deus in paradiso, ut ope raretur et custodiret 6, quia sic Ecclesiae dicitur in Canticis canticorum: Hortus conclusus, Ions signatus; quo utique non admittitur perversitatis ille persuasor. Sed tamen per mulierem decepit. Non enim etiam ratio nostra deduci ad consensionem peccati potest, nisi cum deiectatio mota fuerit in iila parte animi quae debet obtemperare rationi tanquam rectori viro. — Etiam in unoquoque nostrum nihil aliud agitur, cum ad peccatum quisque deiabitur, quam tunc actum est in illis tribus: serpente, muliere et viro. Nam primo fit suggestio, sive per cogitationem, sive per sensus

4 nostris om. OP. 8 libenter sola trp. CLNT. 15 Idem quoque] ideoque BOP, ideo et C. 19 Non utique suppl. ex Aug. 25 custodiret] illud add. T, add. interi. V, add. mg. w. 27 decepitl declpit NT (Aug.). 30 agltur] nunc add. BC add. interl. V.

1 Matth. 6, 12. 2 De Genesi contra Manich., II, e. 14, nn. 20-21 (PL 34, 206s).

3 Eph. 2, 2. 4 11 Cor. 2, 11. 5 Resp. Luc. 22, 3; Ioan. 13, 2. 6 Gen. 2, 15. Cant. 4, 12.

corporis: vel videndo, vel tangendo, vel audiendo, vel gustando, vel olfaciendo. Quae suggestio cum facta fuerit, si cupiditas nostra non moveatur ad peccatum, exciudetur serpentis astutia. Si autem mota fuerit, quasi iam mulieri persuasum erit. Sed aliquando ratio viriliter etiam commotam cupiditatem refrenat atque compescit; quod cum fit, non labimur in peccatum, sed cum aliquanta luctatione coronamur. Si autem ratio consentiat, et quod libido commoverit faciendum esse de cernat, ab omni beata vita tanquam de paradiso expellitur homo. Iam enim peccatum imputatur, etiam si non subsequatur factum, quando rea tenetur in consensione conscientia *.

6. Quare baec de anlmae partibus dixit. Haec de animae partibus interseruimus, ut ipsius animae natura plenius cognosceretur, et secun dum quam sui portionem in ea sit liberum arbitrium intelligatur, scilicet secundum rationem; quo omne mortale peccatum geritur, sed non omne veniale, illud scilicet quod in solo motu sensualitatis exsistit.

Caput 13 (152).

Quod sensualitas saepe In Scriptura aliter quam supra accipitur, scilicet ut etiam in!erlor rationis portio eius nomine Intelligatur. Non est autem silentio praetereundum quod saepe in Scriptura 1 nomine sensuali tatis, non id solum in anima quod est nobis commune cum pecore, sed etiam inferior portio rationis, quae temporalium dispositioni intendit, intelligitur Quod diligens lector in locis Scripturae ubi de ipsa fit mentio, vigilanter annotet.

3 excludetur] exciuditur BCOPX. II haec] Iioc TV, cm. OP. II dixit] dixerlt NWX.

1 Id est potius in sacra pagina sive theologia. Cf. August., De Trinit., XII, C. 13, n. 20: Nec me fugit quosdam qui fuerunt ante nos egregii defensores catholicae fidei et divini eloquii tractatores, cum in homme uno, cuius universam animam bonam quendam paradisum esse senserunt, duo ista requirerent, virum mentem, mulierem vero dixisse corporis sensum... Ego non putavi pro muliere sensum corporis esse ponendum, quem videmus nobis et bestiis esse communem, sed aliquid volui quod bestiae non haberent, sensumque corporis magis pro serpente inteiligendum existimavi" (PL 42, 1008s; CCL 50, 373s). 2 Vide su pra, cc. 4-5 (pp. 453s.).

DISTINCTIO XXV

Caput 1 (153).

1. Redit ad ilberi arbitril considerationem. Iam vero ad propositum redeamus, scilicet ad liberi arbitrii tractatum 1

2. Definitio liberi arbitril secundum philosophos, quae concordat el praedlctae assignationi. Quod Philosophi 2 definientes dixerunt "liberum de voluntate iudicium", quia potestas ipsa et habilitas volun tatis et rationis, quam supra 3 diximus esse liberum arbitrium, libera est ad utrumiibet, quia libere potest moyen ad hoc vel ad illud. Liberum ergo dicitur arbitnium quantum ad voluntatem, quia voluntarie moyen et spontaneo appetitu ferri potest ad ea quae bona vel mala iudicat, vel iudicare valet.

3. Quod liberum arbitrium non pertinet nisi ad futurum, nec ad omne futurum. Hoc autem sciendum est, quoniam liberum arbitnium ad praesens vel ad praeteritum non refertur, sed ad futura contingentia. Quod enim in praesenti est, determinatum est; nec in potestate nostra est ut tunc sit vel non sit, quando est. Potest enim non esse, vel aliud esse postea; sed non potest non esse dum est, vel aliud esse dum id est quod est. Sed in futuro, an hoc sit vel aliud, ad potestatem libeni arbitrii spectat. — Nec tamen omnia futura sub potestate libeni arbitrii veniunt, sed ea tantum quae per liberum arbitrium possunt fieri vel non fieri. Si quis

5-6 Rubrica om. LRVW. 5 ei om. OP. 14 quoniam] quod BCLVX.

1 Scilicet ad Caput 3 dist. praecedentis (p. 452s). 2 Boethius, In lii Aristotelis de interpr., ed. secunda sen majora commentaria, III: "Sed est liberum arbitrium, quod ipsa quoque vocabula produnt, liberum nobis de voluntate iudicium (PL 64, 492 D). 3 Dist. 24, c. 3 (p. 452, lin. 27-28).

Dist. XXV. Cf. J. Schupp, Dje Gnadenlehre..., 67-88; 0. Lottin, Libre arbitre et liberté depuis saint Anselme..., in Psych. et morale, 1, 15-30. — Caput 1, num. 2: Conflatur ex P. Abae lardo, Theologia "Scholarium s, 111,7 (PL 178, 1110 A), et Hugone, De sacram., 1,5,21 (PL 176, 255 C-D). — Num. 3: Mixtim ex Summa sent., 111,9 (PL 171, 1130 A; 176, 102 B), et 1-lugone, ibid., 22 (256 A); deinde ex Abaelardo (1110 B). —iNum. 4-5: Ex P. Abaelardo (1110 C-D, Illi A); auctoritas autem Ambrosii sumitur de Summa sent., 111,9 (PL 171, 1132 D-1133 A; 176, 104 D-105 A).

enim tale quid veut ac disponat facere, quod in eius nullatenus sit potestate, vel quod sine ipsius dispositione aeque fieret, in hoc ipse liberum non habet arbitrium.

4. Quod supra posita descriptio liberi arbitrii non convenit Deo, nec his qui glorilicati sunt. Et quidem secundum praedictam assignationem, in his tantum videtur esse liberum arbitrium, qui voluntatem mutare et in contraria possunt deflectere, in quorum videlicet potestate est eligere bonum vel malum, et utrumiibet secundum electionem facere vel dimittere: secundum quod nec in Deo, nec in his omnibus qui tanta beatitudinis gratia sunt roborati ut iam peccare nequeant, liberum arbitrium esse nequit.

5. Quod in Deo sit liberum arbitrium. Sed quod Deus liberum arbi trium habeat, Augustinus docet in libro XXII De civitate Dei 1, ita inquiens: "Certe Deus ipse, numquid quoniam peccare non potest, ideo liberum arbitrium habere negandus est ?" — Ambrosius quoque in libro De Trinitate ait: "Paulus dicit 3 quia omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vuit, id est pro liberae volun tatis arbitrio, non pro necessitatis obsequio".

Caput 2 (154).

Qualiter in Deo accipitur liberum arbitrium. Sed aliter accipitur liberum arbitrium in Creatore quam in creaturis. Dei etenim liberum arbitrium dicitur eius sapientissima et omnipotens voluntas, quae non necessitate, sed libera bonitate omnia facit prout vuit. — Ideoque Hieronymus, attendens non ita esse liberum arbitrium in Deo sicut est in creaturis, ab ipso videtur liberum arbitrium exciudere, in homilia quadam De prodigo fluo 4 dicens: "Solus Deus est in quem peccatum non cadit nec cadere potest; cetera, cum sint liberi arbitrii, in utramque partem flecti possunt". Dum ait ‘cetera’, indicat liberum arbitrium sicut est in ceteris, non esse in Deo.

1 nullatenus] nulla BCOPX (Abaet.) 3 non habet arbitrium trp. OPR. 12 Rubrica om. NVW. 25 excludere trp. p. videtur BCLMRV.

Caput 30, n. 3 (PL 41, 802; CSEL 40-II, 667; CCL 48, 864). 2 Id est De fide, II, C. 6, n. 48 (PL 16 [ 569 C; CSEL 78, 72). 1 Cor. 12, 11. Epist. 21 (ad Damasum), n. 40 (PL 22 [ 393; CSEL 54, 139s).

Caput 2: Mixtim ex Summa sent., III, 9 (PL 171, 1132 D-1133 A; 176, 104 D-105 A); et P. Abaelardo, Theologia * Scizolarium s, III, 7 (PL 178, 1110 C), ubi Magister titulum in venit in homilia de prodigo fluo". Cf. etiam Glossa eius in Ps. 142, 2 (PL 191, 2249 A).

Caput 3 (155).

Quod angeli et sanctl qui iam beati sunt habent liberum arbitrium. Angeli vero et sancti qui iam cum Domino feliciter vivunt, atque ita gratia beatitudinis confirmati sunt ut ad malum flecti nec velint nec possint, libero arbitrio non carent. — Unde Augustinus in libro XXI 1 De civitate Dei 1 ait: "Sicut prima immortalitas fuit, quam pec cando Adam perdidit, posse non mori, ita pnimum liberum arbitnium posse non peccare; novissimum, non posse peccare". — Idem in Enchi ridion 2: "Sic oportebat pnius hominem fieri, ut bene velle posset et male; postea vero sic erit, ut male velle non possit, nec ideo carebit libero arbitrio".

Caput 4 (156).

1. Quod llberlus erit arbitrium quando peccare non poterit *. — Augustinus *: "Multo 3 quippe liberius erit arbitnium quod omnino non poterit servire peccato. Neque aut voluntas non est, aut libera dicenda non est, qua beati esse sic volumus, ut esse miseri non solum nolimus, sed nequaquam prorsus velle possimus. Sicut ergo anima nostra etiam nunc habet noue infelicitateni, ita noue iniquitatem semper habitura est. Sed ordo servandus fuit, quo Deus voluit ostendere quam bonum sit animal nationale quod etiam peccare possit, quamvis sit melius quod peccare non possit". — Ecce his verbis evidenter adstruitur quod post beatitudinis confirmationem erit in homme liberum arbitrium quo pec care non poterit, et nunc in angelis est et in sanctis qui cum. Domino sunt; et tanto utique liberius, quanto a peccato immunius et ad bonum pronius. Quo enim quisque ab ihla peccati senvitute, de qua scriptum est: Qui facit peccatum, servus est peccati, longius absistit, tanto in eligendo bonum liberius habet iudicium.

3 Domino] deo BCM. 8 novissimum... peccare om. B, mg. N. 13 poteritj po terint BX, potuerunt C. 17 etiam om. BCOPVX.

1 Caput 30, n. 3 (PL 41, 802; CSEL 40-II, 667; CCL 48, 864). 2 Caput 105 (PL 40, 281; CCL 46, 106). 3 In Enclziridion, 10e. cit. 4 Ioan. 8, 34.

Caput 3. Cf. Summa sent., III, 9: Boni etiam angeli non carent libero arbitrio" (PL 171, 1132 C; 176, 104 C). Prima auctoritas Augustini sumitur ex Abaelardo, Theolagia Scizolarium., III, 7 (PL 178, Illi A). Textum autem Enclzirfdion (hic et in e. 4) Magister directe accepit ab originali. — Caput 4. Conclusio Magistri, ad finem num. 1 et in num. 2, derivatur ab Abae lardo, ibid. (PL 178, 1110 D-Illi A).

2. Evidens et sufficlens ratio quare dicatur esse liberum arbitrium *. Unde, si diligenter inspiciatur, ‘liberum’ videtur dici arbitrium quia sine L coactione et necessitate valet appetere vel eligere quod ex ratione de creverit.

Caput 5 (157).

De libertatis arbitril differentia secundum diversa tempora. Ex prae dictis perspicuum fit quod major fuit libertas arbitrii prima quam secunda, et tertia multo maior quam secunda vel prima. Prima enim libertas arbitrii fuit, in qua poterat peccare et non peccare; ultima vero erit, in qua poterit non peccare et non poterit peccare; media vero est, in qua potest peccare et non potest non peccare: ante reparationem etiam mortaliter, post reparationem vero saltem venialiter 1

Caput 6 (158).

De quatuor statibus liberi arbitril. Et possunt notari in homme quatuor status liberi arbitrii. Ante peccatum enim ad bonum nil impediebat, ad malum nu impellebat. Non habuit infirmitatem ad malum, et habuit adiutorium ad bonum. Tunc sine errore ratio iudicare, et voluntas sine difficultate bonum appetere poterat. — Post peccatum vero, ante reparationem gratiae, premitur a concupiscentia et vincitur; et habet infirmitatem in malo, sed non habet gratiam in bono; et ideo potest peccare et non potest non peccare, etiam damnabiliter. — Post repara tionem vero, ante confirmationem, premitur a concupiscentia, sed non vincitur; et habet quidem infirmitatem in malo, sed gratiam in bono: ut possit peccare propter libertatem et infirmitatem, et possit non peccare ad mortem propter libertatem et gratiam adiuvantem; nondum tamen habet posse omnino non peccare vel non posse peccare, propter infirmi tatem nondum perfecte absorptam, et propter gratiam nondum perfecte

1 De hoc Caput et seq. vide August., De corrept. et gratia, c. 12, n. 33 (PL 44, 936); In

Epist. ad Rom. 3, (PL 35, 2065s).

Caput 5: Ex Hugone, De sacram., 1, 6, 16 (PL 176, 272 D-273 A); vide etiam August., supra in c. 3. — Caput 6. Quomodo conflatur ex Summa sent., III, 9 (PL 171, 1130 A; 176, " 102 B-C), et Hugone, De sacram., 1, 6, 16 (PL 176, 272 C-273 B), apte illustrat H. Weisweiler, La Summa Sententiarum" source..., in Rech. de Théol. anc. et méd. 6 (1934) 159s; cf. etiam

L. Ott, Untersuchungen zut theol. Briefliteratur..., 463ss.

consummatam. — Post confirmationem vero, infirmitate penitus con sumpta et gratia consummata, nec vinci poterit nec premi, et tunc habebit non posse peccare.

Caput 7 (159).

1. De corriiptione liberi arbitril per peccatum. Unde manifestum est quod praeter alias poenalitates, pro peccato illo incurrit homo poenam in corruptione et depressione liberi arbitrii. Per illud namque peccatum naturalia bona in homme corrupta sunt, et gratuita detracta. Hic est enim ille qui a latronibus vuineratus est et spoliatus 1: vulneratus quidem

in naturalibus bonis, quibus non est privatus: alioquin non posset fieri reparatio; spoliatus vero gratuitis, quae per gratiam naturalibus addita fuerant. Haec sunt data optima et dona perfecta quorum alia sunt cor rupta per peccatum, id est naturalia, ut ingenium, memoria, intellectus; alla subtracta, id est gratuita. Quamquam et naturalia ex gratia sint: ad generalem quippe Dei gratiam pertinent; saepe tamen huiusmodi fit distinctio, cum gratiae vocabulum ad speciem, non ad genus refertur.

2. Corrupta est ergo libertas arbitrii per peccatum, et ex parte per dita. Unde Augustinus in Enchiridion: "Libero arbitrio male utens homo, et se perdidit et ipsum. Cum enim libero arbitrio pecca retur, victore peccato, amissum est et liberum arbitrium: A quo enim quis devictus est, huic servus addictus est 4". Ecce liberum arbitrium dicit hominem amisisse: non quia post peccatum non habuit liberum arbi trium, sed quia libertatem arbitrii perdidit: non quidem omnem, sed libertatem a miseria et a peccato.

2 consummata] confirmata L, corr. ex confirmata O, vel confirmata add. interi.". 22 habuit] habuerit MNTWX.

1 Resp. Luc. 10,30: Et incidit in lairones, qui etiam despoliaverunt eum, et plagis iinposilis abierunt, semivivo relicto. 2 Resp. Iac. 1, 17: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est. 3 Caput (PL 40, 246s; CCL 46, 65). Il Petrl 2, 19.

Caput 7. cf. J. Schupp, Die Gnodenlelzre des Petrus Lombardus, 67-88. Verba Introductoria huius Caput sumuntur ex Summa sent., III, 8 (PL 171, 1129 A-B; 176, 101 C). Utrum autem interpretatio parabolae sumatur annon ex Bernardo Cluniacensi, Instructio sacerdotis, 1, c. 1 (PL 184, 773 D-774 C, 775 A), non apparet, quatenus chronologia eiusdem manet ail qualiter indeterminata; opinlo autem nostra potius negativa est.

Caput 8 (160).

1. De tribus modis libertatis arbitrii. Est namque tibertas triplex, scilicet a necessitate, a peccato, a miseria.

2. De libertate a necessitate *. A necessitate et ante peccatum et post aeque liberum est arbitrium. Sicut enim tunc cogi non poterat, ita nec modo. Ideoque voluntas merito apud Deum iudicatur, quae semper a necessitate libera est et nunquam cogi potest. Ubi necessitas, ibi non est libertas; ubi non est libertas, nec voluntas; et ideo nec meritum. Haec libertas in omnibus est, tam in malis quam in bonis.

3. De libertate a peccato *. Est et alla libertas, a peccato scilicet, de qua dicit Apostolus: Ubi Spiritus Domini, ibi libertas; et Veritas in Evangelio 2: Si Filius vos liberaverit, vere liberi eritis. — Haec libertas a servitute peccati liberat et servos iustitiae facit, sicut e converso servitus peccati liberos iustitiae facit. Unde Apostolus: Liberati a peccato, servi jacti estis iustitiae; et item: Cum servi essetis peccati, liberi fuistis iustitiae. — Hanc libertatem homo peccando amisit; ideoque Augustinus dicit 5 quod "homo male utens libero arbitrio, et se perdidit et ipsum", quia perdita est per peccatum libertas, non a necessitate, sed a peccato: Qui enim facit peccatum, servus est peccati 6.

4. Qui habent banc libertatem, scilicet a peccato, et per quid. Istam libertatem, quae est a peccato, illi soli nunc habent, quos Filius per gratiam liberat et reparat: non ita quod penitus sint sine peccato in hac mortali carne, sed ut in eis peccatum non dominetur neque regnet. — Et haec est vera et bona libertas, quae bonam parit servitutem, scilicet iustitiae. Unde Augustinus in Enchiridion: "Ad iustitiam fa ciendam non erit aliquis liber, nisi a peccato liberatus, esse iustitiae

4 Rubrica om. MVW. 8 ubi... ilbertas om. C, mg. N. 10 Rubrica om. MVW. et om. LRVW. 13-14 sicut... facit mg. 0W. 18 per] propter OP. 23 in eis peccatum trp. LMRV

1 II Cor. 3, 17. 2 Ioan. 8, 36. 3 Rom. 6, 18. 4 Rom. 6, 20. Supra, c. 7, n. 2. (p. 465, 18-19). 6 Ioan. 8, 34. Caput (PL 40,247; CCL 46,66).

Caput 8, num. 1-5. Paucis exceptis (auctoritatibus ex. gr. Augustini), textus conficitur ex Summa sent., III, 8-9 (PL 171, 1129 D-1130 D; 176, 102 A-D); remote ex quadam sententia Anselmi Laudunensis (vel eius scholae), ex. gr. n. 109 (apud 0. Lottin, Psycli. et morale, V, 87), et in parte ex Bernardo Claraevall., De gratta et libero arbitrio, cc. 2-3 (PL 182, 1004s; ed. Romana, III, 1963, 170-173). Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 108, nota 9.

coeperit servus; et ipsa est vera libertas propter recti facti laetitiam, simul et pia servitus propter praecepti obedientiam".

5. Est alla libertas non vera, malae servituti adiuncta, quae est ad malum faciendum: ubi ratio dissentit a voluntate, iudicans non esse faciendum quod voluntas appetit. Ad bonum vero faciendum concordat ratio voluntati; et ideo ibi vera libertas est et pia. — De libertate autem ad malum et servitute mala ait Augustinus in Enchiridion 1: "Servi addicti quae potest esse libertas, nisi quando eum peccare de lectat ? Liberaliter enini servit, qui sui domini voluntatem libenter facit; ac per hoc ad peccandum liber est, qui peccati servus est".

6. Quaestio de libertate ad malum, an sit Ipsa libertas liberi arbitril an alla. Hic quaeri potest utrum haec libertas, qua quis liber est ad ma lum, sit libertas arbitrii. Si enim libertas arbitrii est, bonum quidem est, quia libertas arbitrii bonum naturale est. — Responsio secundum quos is dam 2. Quibusdam videtur quod sit ipsa libertas arbitrii, quae semper bona est; sed propter peccati servitutem, ad malum fit liberior et pronior; et ideo dicitur non esse vera libertas, quia ad malum est. — Secundum allos *. Aliis 3 autem videtur quod haec libertas ad malum, quam supra 4 commemoravit Augustinus, non sit ipsa libertas arbitrii, sed sit quaedam pronitas peccandi et curvitas, quae ex peccato est, et mala est.

7. Quaestio alla de libertate ad bonum, an ipsa sit libertas arbitril vel non. Similiter etiam quaeri solet utrum illa libertas vera, quae est ad iustitiam faciendam, sit ipsa libertas arbitrii. — Responsio secundum quosdam *. — Augustinus *. Quidam dicunt illam eandem esse, sed reparatam per gratiam, qua iuvante libera est ad bonum; sine gratia vero non est libera ad bonum. Unde Augustinus in Enchiridion 5: "Ista

8 addicti] peccato add. X, add. interi. V, add. mg. W. 12 an alia] vel non OP, om. L. et mala est om. OP. 21 vel] an LNX. 23-24 Rubricae om. MVW. 25 reparatam trp. p. gratiam MRV.

1 Ibid. 2 Sententia est August., De corrept. et gratia, c. 1, n. 2: "Liberum itaque arbitrium et ad malum et ad bonum faciendum confitendum est nos habere (PL 44, 917); Bernardi, De gratia et Iib. arbitrio, e. 4, nn. 9-II (PL 182, 1006s; ed. Ro mana, III, 172ss). 3 Sententia est Anselmi Cantuar., De libertate arbitrii, e. 1 (PL 158, 489ss); Hug. Ambianen., Dialogorum sen Quaestionum theol. libri VII, III, 5 (PL 192, 1168 C-1169 A); vide etiam alteram seriem notarum infra positam. Scil. in num. 5. Caput (PL 40, 247; CCL 46, 66).

Num. 6. Cf. sententias scholae Anselmi Laudun., nn. 322 et 521 (apud O. Lottin, Psych. et morale, V, 253, 334); et alias in Sententiis divinae paginae, ed. F. Bliemetzrieder, BGPTMA XVIII, Heft 2-3, 27s.

libertas ad bene faciendum unde erit homini addicto et vendito, nisi eum redimat ille qui dicit: Si Filius vos liberaverit, vere liberi eritis? Quod antequam fieri in homme incipiat, quomodo quisquam de libero arbitrio gloriatur, qui nondum est liber ad operandum bene ?" Ecce aperte osten dit liberum arbitrium per gratiam liberari, ut per illud bene operetur quis. Ideoque dicunt illam libertatem veram quae est ad bene faciendum, cuius supra 2 meminit Augustinus, esse libertatem ipsam arbitrii gratia Dei liberatam et adiutam. — Secundum allos *. Alii vero putant non esse ipsam arbitrii libertatem, sed aliam quandam, quae ex gratia et libero arbitrio in mente hominis Deo operante incipit esse cum reparatur.

8. Certa determlnatio utriusque quaestlonls, qua dicitur ilbertas ad bonum et ad malum esse libertas arbitril. Verum nobis magis placet ut ipsa libertas arbitrii sit et illa qua quis liber est ad malum, et illa qua quis liber est ad bonum faciendum. Ex causis enim varus sortitur diversa vocabula. Dicitur enim libertas ad malum faciendum antequam per gratiam sit reparata; sed cum per gratiam fuerit reparata, dicitur libertas ad bonum faciendum; quia ante gratiam libera est voluntas ad malum, per gratiam vero libera fit ad bonum. Semper igitur voluntas hominis aliquo modo libera est, sed non semper bona est: non enim est bona, nisi a peccato liberata; est tamen a necessitate libera. Unde Augustinus in libro De gratia et libero arbitrio 3: "Semper in nobis voluntas libera est, sed non semper bona est. Aut enim libera est iustitiae quando servit peccato, et tunc est mala; aut a peccato libera est quando servit iustitiae, et tunc est bona".

9. De libertate a miseria. Est iterum libertas a miseria, de qua Apostolus ait: Et ipsa creatura liberabitur a servitute corruptionis in liberta tem gloriae fihiorum Dei. Hanc libertatem habuit homo ante peccatum, quia omni carebat miseria et nulla tangebatur molestia; et plenius habebit in futura beatitudine, ubi miser esse non poterit. Sed in hac vita, quae est inter primum peccatum et ultimam confirmationem, nemo a miseria liber est, quia poena peccati non caret.

4 bene] bonum BCLRV. 8 Rubrica om. RVW.

1 Ioan. 8, 36. 2 In num. 4 (p. 466s). 3 Caput 15, n. 31 (PL 44, 899). Rom. 8, 21.

Num. 8-10. Auctoritas Augustini sumitur ex Summa sent., 111,9 (PL 171, 1130 D-1131 A; 176, 103 A); unde etiam, pluribus revera interiectis, num. 9, ubi eadem Summa iterum de pendet a sancto Bernardo (PL 182, 1005 B; ed. Romana, III, 170); et num. 10.

10. Repetit de corruptione liberi arbitril ut addat alia. Ex praedictis iam apparet in quo per peccatum sit imminutum vel corruptum liberum arbitrium: quia ante peccatum nulla erat homini difficultas nullumque impedimentum de lege membrorum ad bonum, nulla impulsio vel instigatio ad malum. Nunc autem per legem carnis ad bonum impeditur, et ad malum instigatur, ut non possit velle et perficere bonum, nisi per gratiam liberetur et adiuvetur, quia ut ait Apostolus 1, peccatum habitat in carne.

11. Quod non est pariter liberum arbitrium in bonis et In maIls, et ad w bona et ad mala *. Liberum ergo arbitrium, cum semper et in singulis sit liberum, non est tamen pariter liberum in bonis et in malis, et ad bona et ad mala. Liberius enim est in bonis ubi liberatum est, quam in malis ubi liberatum non est; et liberius est ad malum quod per se potest, quam ad bonum quod, nisi gratia liberetur et adiuvetur, non potest.

Caput 9 (161).

1. De libertate: quae sit ex gratia et quae ex natura. Libertas ergo a peccato et a miseria per gratiam est, libertas vero a necessitate per na turam. Utramque libertatem, naturae scilicet et gratiae, notat Apostolus cum ex persona hominis non redempti ait 2: Velle adiacet mihi, per ficere autem non invenio; ac si diceret: Habeo libertatem naturae, sed non habeo libertatem gratiae: ideo non est apud me perfectio boni.

2. Quid non possit per se hominis voluntas et quid per gratiam *. Nam voluntas hominis, quam naturaliter habet, non valet erigi ad bo num efficaciter volendum vel opere implendum, nisi per gratiam liberetur et adiuvetur: jiberetur quidem ut veut, et adiuvetur ut perficiat; quia ut ait Apostolus 3, non est volentis velle, neque currentis currere, id est operari, sed iniserentis Dei, qui operatur in nobis velle et operari bonum 4. Cuius gratiam non advocat hominis voluntas vel operatio, sed ipsa gratia voluntatem praevenit praeparando ut veUt bonum, et praeparatam adiuvat ut perficiat.

20 autem om. BCLMNX. 22 Rubrica om. NVW.

1 Rom. 7, 17-18: habitat in me peccalum. Scio enim quia non habitat in me, hoc est in carne mea, bonum. 2 Rom. 7, 18. 3 Rom. 9, 16. ‘ Phil. 2, 13: Deus est enim qui operatur in vobis et velle et per ficere.

Caput 9. Cf. Summa sent., 111, 9 (PL 171, 1131 B; 176, 103 B-C); Bernardus, De gratia et libero arbitrio, c 6, n. 18 (PL 182, 1011 D; ed. Romana, 111, 179s); etGlossa Lombardi in Rom. 9, 16 (PL 191, 1460 D-1461 A), de qua infra, Dist. 26, c. 2, num. 2.

DISTINCTIO XXVI

Caput 1 (162).

1. De gratia operante et cooperante. Haec est gratia operans et coope rans. Operans enim gratia praeparat hominis voluntatem ut veut bonum; gratia cooperans adiuvat ne frustra veut. Unde Augustinus in 5 libro De gratia et libero arbitrio 1: "Cooperando Deus in nobis perficit, quod operando incipit; quia ipse ut velimus operatur incipiens, qui volentibus cooperatur perficiens. Ut ergo velimus, operatur; cum autem volumus, et sic volumus ut faciamus, nobis cooperatur. Tamen sine illo, vel operante ut velimus, vel cooperante cum volumus, ad bona pietatis opera nihil valemus".

2. Quae sit operans gratia et quae cooperans *. Ecce his verbis satis aperitur quae sit operans gratia et quae cooperans. Operans enim est, quae praevenit voluntatem bonam: ea enim liberatur et praeparatur hominis voluntas ut sit bona, bonumque efficaciter veut; cooperans vero gratia voluntatem iam bonam sequitur adiuvando.

3. Augustinus *. Unde Augustinus, Contra lulianum haereti cum qui bonam voluntatem tantum esse ex libero arbitrio dicebat, atque hominem per liberum arbitrium posse bonum velle et operari sine gratia asserebat, ait: "Apertam de commendatione gratiae Apostolus protulit sententiam cum ait 3: Non est votentis ne que currentis, sed mise-

7 qui] quod BCOP. ad X (Aug.), om. alii codd. 12 Rubrica om. NRVW. 21-1 (p. 472) miserentis Dei trp. BCNOPWX.

1 Caput 17, n. 33 (PL 44, 901). 2 Contra lulianum opus imperf., 1, e. 141

(PL 45, 1140); sed vide etiam aliam seriem notarum infra. 3 Rom. 9, 16.

Caput 1. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 88-115; R. C. Dhont, Le problème de la prépa ration à la grace. Débuts de l’école franciscaine, Paris 1946, 53-72. — Num. 1: Auctoritas August., ex Glossa Magistri in Phil. 1, 3 (PL 192, 224 C, ubi deest rubrica). Cf. etiam Summa sent., III, 7 (PL 171, 1127 A-C; 176, 99 C-100 A).

Num. 3: Auctoritates Augustini ex Glossa Lombardi in Rom. 9, 16 (PL 191, 1460 C-D). In editione et in cod. x (48d) deest rubrica Ad Pautinum, quae legitur in margine cod. z (30a). Ex alla parte, tam ex editione Glossae quam ex codicibus eiusdem (x 48c; z 29d) apparet quod auctoritas Contra lulianum rectius incipit ad "Hoc si attenderes... s; quod haec verba praecedit (s Apertam... Dei s), reapse est Augustini, Ad Sixtum, Id est Epist. 194, c. 8, n. 35 (PL 33, 887; CSEL 57, 204s). Quandoque et bonus dormitat Magister.

rentis Dei. Hoc si attenderes, luliane, non extenderes contra gratiam merita voluntatis humanae. Non enim ideo miseretur Deus alicuius, quia voluit et cucurrit, sed ideo voluit et cucurrit, quia misertus est Deus.Para tur enim voluntas homini a Deo 1, et a Domino gressus hominis diriguntur 2; ideoque congrue ait: Non est votentis neque currentis, sed miserentis Dei".

Augustinus, De perfectione Iustitlae 3 * "Non quia hoc sine Voluntate nostra agatur, sed quia Voluntas nostra nu boni agit nisi divinitus adiu vetur". — Augustinus, Ad Paulinum *. Unde alibi Apostolus ait: "Non autem ego, sed gratia Dei mecum. Non ideo dicit quia nihil boni agebat, sed quia nihil boni ageret si illa non adiuVaret". — His testimoniis aperte insinuatur quia voluntas liominis gratia Dei praevenitur atque praeparatur, ut fiat bona, non ut fiat Voluntas, quia et ante gratiam voluntas erat, sed non erat bona et recta voluntas.

Caput 2 (163).

1. Quid sit voluntas. Voluntatem ipsam Augustini in libro De duabus animabus 5 ita definit: "Voluntas est animi motus, cogente nullo, ad aliquid non admittendum vel adipiscendum".

2. De operante gratia et cooperante et hominis voluntate adhuc agit "‘. Haec autem, ut non admittat malum et adipiscatur bonum, praevenitur et praeparatur Dei gratia. — Augustinus In Enchiridion 6: Unde Aposto lus, gratiam praevenientem et subsequentem commendans, id est operan tem et cooperantem, vigilanter dixit: Non est volentis ne que currentis, sed miserentis Dei, et non e converso: Non est miserentis Dei, sed volentis et currentis. Nam "si, ut quibusdam placuit, quod dictum est ita acci

18 Rubrica om. RVW.

1 Prov. 8, 35, iuxta LXX: Et paratur voluntas a Domino. 2 Ps. 36, 23, iuxta

aliam versionem (CSEL 12, 333, 15). 3 Caput 19, n. 40 (PL 44, 314; CSEL 42, 43).

4 1 Cor. 15, 10; sequuntur verba Epist. 186 (ad Paulinum), c. 10, n. 36 (PL 33, 830; CSEL

57, 76), quae revera Alypii est. 5 Caput 10, n. 14: Voluntas est animi motus, cogente

nullo, ad aliquid vel non amittendum vel adipiscendum (PL 42, 104; CSEL 25, 68).

6 Caput 32 (PL 40, 247s; CÇL 46, 67). 7 Rom. 9, 16.

Caput 2, num. 1. Haec auctoritas Magistro innotuit ex August., Retract., 1, c. 15, n. 3 (PL 32, 609; CSEL 36, 74s). — Num. 2 conficitur ex Glossa auctoris in Rom. 9, 16 (PL 191, 1460 D-1461 A). — Num. 3: Ex Glossa eiusdem in Rom. 5, 1 (PL 191, 1378 D), ubi, etiam in codicibus (x 27c; z 15d), rubricatur ut Ad Boni! acium Papam, uti eandem auctoritatem iam signaverat Fiorus Lugdun. (apud Ven. Bedae opera, VI, Coloniae 1688,82); vide J. Schupp, Die Gnadenlehre, 110, *.nota 21.

piatur: Non est volentis neque currentis, sed miserentis Dei, tanquam diceretur: Non sufficit sola voluntas hominis, si non sit etiam misericordia Dei; econtra dicitur: Non sufficit etiam misericordia Dei, si non sit voluntas hominis. Ac per hoc, si recte dictum est illud, quia id voluntas hominis sola non implet; cur non etiam a contrario recte dicitur: Non miserentis est Dei, sed volentis est hominis, cum id misericordia Dei sola non impleat ? Homo enim credere vel sperare non poterit nisi veut, nec pervenire ad palmam nisi voluntate currat. Restat ergo ut ideo ita recte dictum intelligatur, ut totum detur Deo, qui hominis voluntatem bonam praevenit et praeparat adiuvandam, et adiuvat praeparatam Nolentem praevenit ut veut, volentem subsequitur ne frustra velit". — Ecce his verbis, et aliis praemissis, evidenter traditur quia voluntas hominis praeparatur et praevenitur gratia Dei ut bonum veUt, et adiu vatur ne frustra veut.

3. Quod bona voluntas comitatur gratiam. Itaque bona voluntas comitatur gratiam, non gratia voluntatem. Unde Augustinus, Ad Bonifacium Papam 1 scribens contra Pelagianos, inquit: "Cum fides im petrat iustificationem, sicut unicuique Deus partitus est mensuram fidei 2, non gratiam Dei aliquid menti praecedit humani, sed ipsa meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici, voluntate comitante, non ducente, pedissequa, non praevia *. Ecce hic expresse habes quod gratia praevenit bonae voluntatis menitum, et ipsa voluntas bona pedissequa est gratiae, non praevia.

Caput 3 (164).

1. Quae sit gratia voluntatem praevenlens, sciilcet fides cum dilec tione. Et si diligenter intendas, nihilominus tibi monstratur quae sit ipsa gratia voluntatem praeveniens et praeparans, scilicet fides cum dilectione 3. — Ideoque Augustinus in eodem 4, tractans quomodo

10 praevenlt cm. BMRXxz (Aug.), mg. L.

1 Rectius Alypius in Epist. 186 (ad Paulinum), c. 3, n. (PL 33, 819; CSEL 57, 53).

2 Resp. Rom. 12, 3. 3 Resp. GaI. 5, 6: j quae per clzaritatem operatur. 4 In

eadem epist., nn. 9-10 (PL 33, 819; CSEL 57, 52s).

Caput 3. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 206-215; A. M. Landgraf, Die Erkenntnis der lzellenden Gnade, In Dogmengeschiciite, l-1, 51-140. — Num. 1: Auctoritas Augustini conti nuatur ex eadem Glossa in Rom. 5, 1 (PL 191, 1378 D). — Num. 2-3. Haec opera Augustini prae oculis habuit Magister, ut alibi etiam quamplunies apparet.

iustificati simus ex fide et tamen gratis (utrumque enim dicit Apostolus), ait: "Apostolus qui dicit 1: lustificati ex fide, alibi ait 2: lustificati gratis per gratiam. Hoc enim ideo dixit, ne fides ipsa superba sit; ne dicat sibi: Si ex fide iustificati, quomodo gratis ? Quod enim fides meretur, cur non potius redditur quam donatur? (Attende! *) Non dicat ista homo fidelis, quia cum dixerit: Habeo fidem ut merear iustificationem, respon detur ei 3: Quid habes quod non accepisti? Fides enim qua iustificatus es, gratis tibi data est". Hic aperte ostenditur quod fides est causa iustifi cationis.

2. De beneficlo quo voluntas liberatur *. Et ipsa est gratia et bene ficium quo hominis praevenitur voluntas et praeparatur. Unde Augustinum 1 libro Retractationum: "Voluntas est qua et peccatur et recte vivitur. Voluntas vero ipsa nisi Dei gratia liberetur a servitute qua peccati serva facta est, et ut vitia superet adiuvetur, recte pieque vivi a mortalibus non potest. Et hoc beneficium, quo liberatur, nisi eam praeveniret, iam mentis daretur et non esset gratia, quae utique gratis datur". Praevenitur ergo bona hominis voluntas illo gratiae beneficio, quo liberatur et praeparatur.

3. Et illud beneficium fides Christi recte intelligitur, sicut A u g ut j n u in Enchiridion 5 evidenter ostendit dicens: "Ipsum arbitnium liberandum est post illam ruinam a servitute peccati. Nec omnino per se ipsum, sed per solam Dei gratiam, quae in fide Christi posita est, liberatur, ut voluntas ipsa praeparetur". Ecce aperte dicit gratiam per quam liberatur arbitnium et praeparatur voluntas, positam esse in fide Christi. "Fides enim Christi, ut in eodem ait 6, impetrat quod lex imperat".

Caput 4 (165).

1. Quod voluntas bona quae praevenltur gratia, quaedam Del dona praevenlt. Ipsa tamen eadem quaedam gratiae dona praevenit. Unde Augustinus in Enchiridion: "Praecedit bona voluntas hominis multa Dei dona, sed non omnia. Quae autem non praecedit, ipsa in eis

1 simus] sumus PTW, quod corr.". 3 ne nec MRVW. 5 Attende

om. LMRVW. 10 RubrIca om. MRVW. 13 De! gratia trp. LMNV. 23 Ipsa

om. BCOPT, mien. V. 27 De! dona trp. OP.

1 Rom. 5, 1. 2 Rom. 3, 24. 3 1 Cor. 4, 7. 4 Caput 9, n. 4 (PL 32, 596s; CSEL 36, 41s). Caput 106 (PL 40, 282; CCL 46, 107). 6 Caput 117 (PL 40, 287; CCL 46, 112). Caput 32: Praecedit enim... sed non omnia. Quae autem non praecedit ipsa, in eis est et Ipsa. Nam utrumque etc. (PL 40, 248; CCL 46, 67).

est et ipsa iuvat. Nam utrumque legitur in sanctis eloquiis, et misericordia eius praeveniet me 1, et misericordia eius subsequetur me Nolentem quippe praevenit ut veut, volentem subsequitur ne frustra veut. Cur enim admonemur orare pro inimicis nostris 3 nolentibus pie vivere, nisi ut Deus in eis operetur et velle ? Itemque, cur admonemur petere ut 5 accipiamus 4, nisi ut ab illo fiat quod volumus, a quo factum est ut velimus ?" Inde Apostolus ait: Non est volentis neque currentis, sed mise rentis Dei. Ex his apparet quod bona hominis voluntas quaedam dona Dei praevenit, quia eam comitatur gratia adiuvans; et quibusdam prae venitur, quia eam praevenit gratia operans, scilicet fides cum cantate.

2. Quae praedlctis videantur contraria, sciilcet quod videtur dici fidem esse ex voluntate. Non est tamen ignorandum quod alibi Augustinus significare videtur quod ex voluntate sit fides, de illo verbo Apostoli 6 scilicet, Corde creditur ad iustitiam, ita Super Ioannem 7 tractans: "Ideo non simpliciter Apostolus ait creditur, sed corde creditur, quia cetera potest homo nolens, credere non nisi volens; intrare ecclesiam et accedere ad altare potest nolens, sed non credere". Item super Gene sim ubi Laban et Bathuel dixerunt 8: Vocemus puellam et quaeramus eius voluntatem, dicit expositor 9: "Quia fides est voluntatis, non necessitatis".

3. Responsio cum determinatione *. Ad quae respondentes, dicimus non haec ita accipienda fore, ut ex voluntate hominis fides intelligatur provenire, cum ipsa sit proprie Dei donum, ut ait Apostolus 10, et ex ea bona hominis merita incipiant. "Per liane enim, ut ait Augustinus super Psalmum 67 11, iustificatur impius, id est fit de impio pius, ut deinde ipsa fides incipiat per dilectionem operari"; unde omnia bona merita incipiunt. — Sed potius haec ideo ita dicta sunt, quia non est

1-2 et me’ NVX (Aug.), mg. TW2, om. alii. 2 subsequetur] subsequatur BCOP. Deus in els trp. RTX. 6 utl om. MN, intert.". 7-8 miserentis Del trp. OPW. quaeJ quod OPV, quod corr. V. 23 ait om. o, mien. P. 24 67] lxvi codd. Sed corr. V2.

1 Ps. 58, 11. 2 Pc. 22, 6. 3 Resp. Matth. 5, 44: Et orale pro persequentibus et calumniantibus vos. 4 Resp. Matth. 7, 7-8; Luc. 11, 9. Rom. 9, 16.

6 Rom. 10, 10. 7 Tract. 26, n. 2 (PL 35, 1607; CCL 36, 260). 8 Gen. 24, 57.

9 Glossa inten1in in h. 1. (apud Lyranum, 1, 82r); ex Ambrosiastro in II Cor. 1, 23 (PL 17 [1845] 281 A; CSEL 81-II, 204); cf. etiam Glossa Magistri in II Cor. 1, 23 (PL 192, 17 A). Resp. Eph. 2, 8: Gratia enim estis salvati per fidem... Dei enim donum est. Enarr. in Ps. 67, 32-33, n. 41 (PL 36, 838; CCL 39, 898).

Num. 2. Auctoritas August. in Ioann. legitur in Glossa in Rom. 10, (PL 191, 1476 B).

Num. 3. Auctoritas in Ps. 37, ex eadem Glossa in Rom. 4, 5 (PL 191, 1367 C).

fides nisi in eo qui vuit credere; cuius bonam voluntatem fides praevenit non tempore, sed causa et natura. Unde Augustinus supra 1 con gruenter dixit quod ‘bona voluntas in eis donis est quae non praecedit et ipsa iuvat’: quia ea iuvat quibus praevenitur, dum eis consentit ad effectum boni; et in eis est, quia tempore ab eis non praeceditur.

4. Quaedam adhuc addit quae graviorem faciunt quaestionem, scilicet quod cogitatio boni praecedit fidem. Ceterum hanc quaestionem magis acuunt et urgent verba Augustini quibus in libro De praedestina tione sanctorum 2 utitur, pertractans illud verbum Apostoli: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid quasi ex nobis. "Attendant, inquit, hic et verba ista perpendant, qui putant ex nobis esse fidei coeptum, et ex Deo esse fidei supplementum. Commendans enim istam gratiam, quae non datur secundum aliqua merita, sed efficit omnia bona merita, inquit: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid", boni scilicet 4, " ex nobis. is Qui autem non videat prius esse cogitare quam credere? Nullus quippe credit aliquid, nisi prius cogitaverit esse credendum. (Quid sit credere *.) Si ergo cogitare bonum non est ex nobis, ut hic Apostolus tradit, nec credere; quamquam et ipsum credere nihil est aliud quam cum assen sione mentis cogitare". — Hic videtur insinuare quod cogitatio bona praecedat fidem, et ita bona voluntas praeveniat fidem, non praevenia tur; qùod praedictis adversari videtur.

5. Determinatio *. Ad hoc autem dicimus quod aliquando cogitatio bona sive voluntas praevenit fidem, sed non est illa bona voluntas vel cogitatio qua recte vivitur. Illa enim sine fide et cantate non est. Nam, ut ait Augustinus Ad Anastasium 5, "sine Spiritu non est voluntas hominis libera, cum cupiditatibus vincatur". Non est libera ad bonum nisi liberata fuerit; non autem liberatur nisi per Spiritum caritas diffun datur in cordibus 6 — Augustinus, De baptismo parvulorum * Non est libera voluntas, "nisi 7 eam liberet gratia per legem fidei 8", id est non

10 aliquid] ex nobis add. NTVWX, add. interl. R. 16 Rubrica om. RVW.

28 Rubrica om. RVW.

1 Initio num. 1. 2 Caput 2, n. 5 (PL 44, 962). 3 11 Cor. 3, 5. Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, VI, 64c). 5 Epist. 145, nn. 2-3 (PL 33, 593; CSEL 44, 267s). 6 Resp. Rom. 5, 5. 7 Non obstante rubrica, potius De spiritu et lutera, c. 14, nn. 25-26 (PL 44, 216s; CSEL 60, 179s) ubi et quod sequitur ad finem huius numeri.

Cf. etiam De peccat. mentis et de bapt. parvulorum, II, cc. 18-19 (PL 44, 168ss; CSEL 60, 100-105). 8 Rom. 3, 27.

Num. 4: Ex Glossa in II Cor. 3, 5 (PL 192, 23 B-C). — Num. 5: Auctoritates sumuntur ex eadem Glossa in II Cor. 3, 6 (PL 192, 24 D, et A-B), ubi secunda rubricatur uti hic.

est libera sine fide operante per ditectionem 1; et illa sufficienter et vere bona est. "Non est enim fructus bonus, qui de caritatis radice non surgit; si vero adsit fides operans per dilectionem, fit delectatio boni".

Caput 5 (166).

De illa cogitatione boni quae praecedit Yidem plene disseritur. Illa autem cogitatio sive Voluntas, quae fidem et caritatem aliasque iustificationes praecedit, non sufficit ad salutem, nec recte vivitur ea. Hac voluntate concupiscitur illa bona Voluntas quae est magnum bonum, ista vero non; alia ergo est illa Voluntas sive cogitatio, alia ista.

Caput 6 (167).

1. Quod inteilectus et cogitationem boni et voluntatem bonam prae cedit * Et sicut illa istam praecedit, ita illam praevenit intellectus. Unde Augustinus, ista distinguens super ilium locum Psalmi 2: Concupi vit anima mea desiderare iustificationes tuas, ait 3: "Concupivit desiderare inquit, non desideravi. Videmus enim ratione nonnunquam quam utiles sunt iustificationes Dei, sed infirmitate praepediti, aliquando non desi deramus. Praevolat ergo intellectus, sequitur tardus aut nullus affectus. Scimus bonum, nec delectat agere; et cupimus ut delectet. Sic iste ohm desiderare concupiscebat quae bona esse cernebat, cupiens eorum habere delectationem, quorum potuit videre rationem. Ostendit itaque quibus quasi gradibus ad eas perveniatur: prius enim est ut Videatur quam sint utiles et honestae; deinde ut earum desiderium concupiscatur; postremo ut proficiente gratia delectet earum operatio, quarum sola ratio delectabat".

2. Secundum verba Augustini gratiarum ordinem exponit *. Attende hunc ordinem gratiarum, quem hic distincte assignat Augustinus: quahiter scilicet intellectus bonorum praecedit concupiscentiam eorundem, et ipsa concupiscentia delectationem, quae fit per fidem et caritatem;

3 delectatio dilectio (vel delectatio mien.) TV, vel dilectio add. mien. N, corr. in di lectio L2. 9 ergo est lrp. CMNRTWX. 28 delectationem] delectatio est BC, dilectionem P.

1 Resp. Gal. 5, 6. 2 Ps. 118, 20.

nn. 4-5 (PL 37, 1522; CCL 40, 1688s).

En arr. in Ps. 118, 20, serm. 8, Caput 6, num. 1: Ex Glossa Magistri in Ps. 118, (PL 191, 1055 A-B).

qua habita, vere bona est voluntas qua recte vivitur; ipsaque fidei comes est, non praevia.

Caput 7 (168).

1. Quod ante gratiam lustificationis multa in homme praecedunt bona: quaedam ex gratia et libertate arbltrii, quaedam ex libertate arbitrii tantum *. Qui verba Augustini praernissa 1 secundum hanc dis tinctionem considerat, nullam ibi repugnantiam fore anirnadvertit; non ignorans etiam ante gratiam praevenientem et operantem, qua voluntas bona praeparatur in homme, praecedere quaedam bona ex Dei gratia et libero arbitrio, quaedam etiam ex solo libero arbitrio; quibus tamen vitam non meretur, nec gratiam qua iustificatur. — Augustinus, De spiritu et littera *; Ad Sixtum *: "Illius 2 enim gratiae percipiendae, quae voluntatem hominis sanat, ut sanata legem impleat, nulla merita prae cedunt. Ipsa est enim qua iustificatur impius, id est fit iustus qui prius erat impius; mentis autem impii non gratia, sed poena debetur; nec ista esset gratia, si non daretur gratuita". Datur autem gratuita, quia nihil boni ante feceramus unde hoc mereremur.

2. Quod ab homme bona fiunt et per ilberum arbitrium tantum *. Non negamus tamen multa, ante hanc gratiam et praeter hanc gratiam, ab homme fieri bona per liberum arbitrium, ut tradit Augustinus in Responsionibus contra Pelagianos 3, ubi dicit hommes per liberum arbitrium agros colere, domos aedificare et alia plura bona facere sine gratia cooperante.

1 qua quia OP. 4-6 Rubrica om. RVW. 17 hoc] hec R, banc V, corr. In hanc N. 18 Rubrica om. TVW, abbrev. R. 23 cooperante] operante NRVW, quod corr. W.

1 In Caput 4, n. 1 (p. 473s). 2 Partim ex Episf. 194 (ad Sixtum), e. 3, n. 7 (PL 33, 877; CSEL 57, 182); partim ex De spirilu et lift., e. 9, n. (PL 44, 209; CSEL 60, 167s).

3 Hypognosticon, III, c. 4, n. 5 (inter opp. August., PL 45, 1623).

Caput 7. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 88-91, 160; L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliterafur, 322ss. — Num. 1. Auctoritas Augustini conficitur ex duabus quae leguntur in Glossa Lombardi in Rom. 3, 24 (PL 191, 1361 C).

Caput 8 (169).

1. Utrum una eademque sit gratia quae dicitur operans et cooperans. Hic considerandum est, cum praedictum sit 1 per gratiam operantem et praevenientem voluntatem hominis liberari ac praeparari ut bonum veut, et per gratiam cooperantem et subsequentem adiuvari ne frustra veut, utrum una et eadem sit gratia, id est unum munus gratis datum quod operetur et cooperetur, an diversa: alterum operans, et alterum cooperans.

2. Hic dicit quod una sit, sed propter diversos effectus, diversa sortitur nomina *. Quibusdam non irrationabiliter videtur quod una et eadem sit gratia, idem donum, eadem virtus, quae operatur et cooperatur, sed propter diversos eius effectus et dicitur operans et cooperans. Operans enim dicitur 2 in quantum "liberat et praeparat voluntatem hominis ut bonum veut", cooperans in quantum eandem "adiuvat ne frustra veut", scilicet ut opus faciat bonum. Ipsa enim gratia non est otiosa, "sed meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici".

Caput 9 (170).

Quid sit ipsa gratia et quomodo meretur augeri quaeritur. Si vero quaeritur quomodo ipsa gratia praeveniens mereatur augeri, cum nullum meritum sit sine libero arbitrio, et quid sit ipsa gratia, an virtus annon, et si virtus, an actus vel non: ut hoc aperte insinuari valeat, praemit tendum est tria esse genera bonorum.

8-9 Rubrica om. MVW. 11 et’ om. MRTVWX, exp. N. 19 sit’] om. OP. 19-20 annon... vel non] antequam... bonorum (rubrica infra) BCOP, sed del. O.

1 In Dist. 25, e. 9, et Dist. 26, cc. 2-4 (pp. 469, 471-476). supra, cc. 1-2 hulus Distinctionis.

2 Ex dictis Augustini

Caput 8. 011m, in aliis nostris editionibus, hic incipiebat Dist. XXVII. Vide notam infra positam ad caput eiusdem Distinctionis. — Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 206-215, secundum quem (p. 207) Magister Hugo de S. Victore distinctionem tenuit in num. 2 propositam (cf. De sacram., 1, 6, 17; PL 176, 274 B). Quae etiam Magistro Gilberto Porretano attribuitur in cod. Paris., Mazarin. Iat. 758: "Nota tamen secundum magistrum Gilebertum alla est [ operans, alla cooperans (f. 78v); cf. A. Landgraf, Unlersuchungen zu den Eigenleliren Gilberts de la Porrée, in Zeitschr. f. kaik. Theol. 54 (1930) 192.

Caput 10 (171).

Antequam solvat praemittit de tribus generibus bonorum. Alla namque sunt magna, alia minima, alia media, ut Augustinus ait in 1 libro Retractationum 1: "Virtutes, inquit, quibus recte vivitur, magna bona sunt; species autem quorumiibet corporum, sine quibus recte vivi potest, mi nima bona sunt; potentiae vero animi, sine quibus recte vivi non po test, media bona sunt". — Item "Virtutibus nemo male utitur; ceteris autem bonis, id est mediis et minimis, non solum bene, sed etiam male quisque uti potest. Et ideo virtute nemo male utitur, quia opus vir tutis est bonus usus istorum quibus êtiam non bene uti possumus; nemo autem bene utendo, male utitur. Non solum autem magna, sed etiam media et minima bona esse praestitit bonitas Dei". Ecce habes tria genera bonorum distincta.

Caput 11 (172).

1. In quibus bonis sit liberum arbitrium. Quaeritur autem in quibus bonis contineatur liberum arbitrium. — De hoc Augustinus in 1 libro Retractationum 3 ita ait: "In mediis quidem bonis invenitur libe rum voluntatis arbitrium, quia et male illo uti possumus; sed tamen tale est ut sine illo recte vivere nequeamus. Bonus autem usus eius iam virtus est, quae in magnis reperitur bonis quibus male uti nullus potest. Et quia bona et magna et media et minima ex Deo sunt, sequitur ut ex Deo sit etiam bonus usus liberae voluntatis, qui virtus est et in magnis numeratur bonis".

2. Praemissas auctorltates considerari et conferri iubet, ut possit solvi quod quaerebatur *. Attende diligenter quae dicta sunt et confer in unum: sic enim aperietur quod supra 4 quaerebatur. Dixit equidem 5 opus virtutis

2 Rubrica om. MRTVWX. 17 ita ait trp. BCLMX.

1 Caput 9, n. 4 (PL 32, 597; CSEL 36, 42). Ut rubrica marginails in codd. Melioribus indicat, Idem dicit in II libro De lib. arbitrio o, e. 19, n. 50 (PL 32, 1268; CSEL 74, 85).

2 August., ibid. (in utroque opere). Caput 9, n. 6 (PL 32, 598; CSEL 36, 46).

4 In Caput 9 (p. 478). 5 Parum supra, lin. 9-10.

Caput 10-11. Eaedem auctoritates leguntur partim in Summa sent., III, 9 (PL 171, 1132 A-B; 176, 104 A-B); sed ea inspirante Magister recurrit ad originale.

esse bonum usum iliorum bonorum quibus etiam non bene uti possumus, id est mediorum; in quibus posuit liberum arbitrium, cuius quoque bonum usum dixit esse virtutem. Quod si est, non est ergo opus virtutis quod supra dixit, quia aliud est virtus, aliud opus eius.

DISTINCTIO XXVII

Caput 1 (173).

1. De virtute: quid sit et quid actus elus. Hic videndum est quid sit virtus et quid sit actus vel opus eius. "Virtus est, ut ait Augustinus 1, bona qualitas mentis, qua recte vivitur et qua nulius male utitur, quam Deus solus in homme operatur".

2. Exempium ponit de lustitia: quod de allis Itidem intelligendum est *. Ideoque opus Dei tantum est, sicut de virtute iustitiae Augustinus docet super ilium locum Psalmi 2: Feci iudicium et iustitiam, ita dicens: "lustitia magna virtus animi est, quam non facit in homme nisi Deus. Ideoque, cum ait Propheta ex persona Ecclesiae: feci iustitiam, non ipsam virtutem, quam non facit homo, sed opus eius inteiligi voluit". Ecce aperte insinuatur hic quod iustitia in homme non est opus hominis, sed Dei. Quod et de aliis virtutibus itidem mntelligendum est.

3. De fide itidem dicit, quod non est ex homme, sed ex Deo tantum. Nam de gratia fidei Ephesiis scribens, Apostolus 4 similiter fidem non ex homme, sed ex Deo esse tantum asserit, inquiens: Gratia estis salvati

11 Rubrica om. VW, In lac. R. 17 insinuatur hic trp. MRTV. 19 itidem] itaque BC, idem L, et hic idem M.

1 Definitio partim fundatur super verba August. iam proiata in c. praecedentis

Dist. (p. 47g), et alla mox citanda in n. 2-3. 2 Ps. 118, 121. 3 Enarr. In Ps. 118, serm. 26, n. 1 (PL 37, 1577; CCL 40, 1753). ‘ Eph. 2, 8.

Dist. XXVII. Ista distinctio (ut dicit Ou iii. de Vaurouillon) tria habet initia secundum diversas opiniones , Alexandri sciiicet Haiensis ac plerumque scholasticorum (hic), S. Bona venturae (supra, ad Caput 8), S. Thomae (supra, ad Caput 9). Cf. Ign. Brady, The Distinctions of Lombard’s Book o! Sentences and Alexander of Hales, in Franc. Studies (1965) 104-106. — Num. 1. Cf. O. Lottin, Les premières définitions et classifications des vertus au moyen dge, in Psych. et morale, III, 100-102; qui ad rem declarat: En réalité la définition est plutôt l’oeuvre du Lombard, qui a combiné un texte d’Augustin et une idée augustinienne. L’idée est celle de la gratuité de la grâce" (101, n. 2). — Num. 2: Ex Glossa in Ps. 118, 121 (PL 191, 1105 A). — Num. 3: Vide Glossam Magistri in Eph. 2, 8 (PL 192, 182 C).

per fidem, et hoc non ex vobis: Dei enim donuni est. Quod a Sanctis ita exponitur 1: "Hoc, id est fides, non est ex [ id est exi vi naturae vestrae, quia donutn Dei pure est". Ecce et hic manifeste traditur quod fides non est ex libertate arbitrii sive ex arbitrio voluntatis. — Quod superioribus consonat, ubi dictum est 2 gratiam praevenientem vel operantem esse virtutem quae voluntatem hominis liberat et sanat. Unde Augustinus in libro De spiritu et littera 3 ait: "Iustificati sumus non per liberam voluntatem, sed per gratiam Christi: non quod sine voluntate nostra fiat, sed voluntas nostra ostenditur infirma per legem, to ut sanet gratia voluntatem, et sana voluntas impleat legem".

Caput 2 (174).

1. De gratia quae liberat voluntatem, quae si virtus est, virtus non est ex libero arbitrio, et sic non est motus mentis. Si igjtur gratia quae sanat et liberat voluntatem hominis virtus est, vel una vel plures, cum ipsa gratia non sit ex arbitrio voluntatis, sed eam potius sanet ac praeparet ut bona sit, consequitur ut virtus non sit ex libero arbitrio, et ita non sit motus vel affectus mentis, cum omnis motus vel affectus mentis sit ex libero arbitrio: sed bonus ex gratia et libero arbitrio, malus vero ex li bero arbitrio taritum. — Ut enini ait Augustinus in 1 libro Retrac tationum 4, "homo sponte et libero arbitrio cadere potuit, non etiam re surgere". Item in libro De duabus anirnabus: "Animae si libero ad faciendum et non faciendum motu animi carent, si denique his abstinendi ah opere suo potestas nulla conceditur, earum peccatum tenere non possumus". Hic aperte ostenditur quod motus animi, sive ad bonum sive ad malum, ex libero arbitrio est; ideoque si gratia vel virtus motus mentis est, ex libero arbitrio est; si vero ex libero arbitrio vel ex parte est, iam non solus Deus, sine homme, eam facit.

2 vobis... ex *.suppl. ex Glossa Lomb. 3 vestrae nostre NRTVX. 6 Unde] ut BCLMTW. 10 sana] sanata MT (Aug.). 23 earum] eorum LVW.

1 Giossa interl. in h. 1. (apud Lyranum, VI, 91r). 2 In Dist. 26, e. 8 (P. 478).

3 Caput 9, n. (PL 44, 209; CSEL 60, 167s). 4 Caput 9, n. 6 (PL 32, 598; CSEL 36, 46), ubi recitantur iam dicta in De lus. arbitrio, 11, c. 20, n. 54 (PL 32, 1270; CSEL 74,88).

Cf. etiam De dono perseverantiae, C. 11, n. 27 (PL 45, 1009). 5 Caput 12, n. 17 (PL 42, 107; CSEL 25, 73s), mediante Retracl., 1, e. 15, n. 6 (PL 32, 610; CSEL 36, 77s).

Num. 1. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlelzre, 208. — Num. 3. De hac comparatione, v. J. Schupp, ibid., 110, nota 22; et A. M. Landgraf, Die Erkenntnis der lzelfenderz Grw.de, in Dogmengeschidzte, 1-1, 119.

2. Hic aperit ad quid praedicta tenderent, sciilcet ut innotesceret an virtus sit motus mentis vel non *. Propterea quidam 1 non inerudite tra dunt virtutem esse bonam mentis qualitatem sive formam, quae animam informat; et ipsa non est motus vel affectus animi, sed ea liberum arbi trium iuvatur, ut ad bonum moveatur et erigatur; et ita ex virtute et libero arbitrio nascitur bonus motus vel affectus animi, et exinde bonum opus procedit exterius.

3. Per simile astendit, et est hic aperta comparatio inter tria et tria *. Sicut 2 pluvia rigatur terra ut germinet et fructum faciat, nec pluvia est terra nec germen nec fructus, nec terra germen vel fructus, nec germen fructus; (Adaptatio comparationis *:) ita gratis terrae mentis nostrae, id est arbitrio voluntatis, infunditur pluvia divinae benedictionis, id est inspiratur gratia — quod solus Deus facit, non homo cum eo — qua rigatur voluntas hominis ut germinet et fructificet, id est sanatur et praeparatur ut bonum veut, secundum quod dicitur operans; et iuvatur 1 ut bonum faciat, secundum quod dicitur Cooperans. Et illa gratia ‘virtus’ non incongrue nominatur, quia voluntatem hominis infirmam sanat et adiuvat.

Caput 3 (175).

1. Ex quo sensu dicuntur ex gratia incipere bona merita et de qua gratia hoc inteluigatur. Cum ergo ex gratia dicuntur esse bona merita et incipere 3, aut inteluigitur gratia gratis dans, id est Deus; vel potius gratia gratis data quae voluntatem hominis praevenit: non enim esset magnum si haec a Deo dicerentur esse, a quo sunt omnia. Sed potius eius gratia gratis data intelligitur, ex qua incipiunt bona merita.

2. Qualiter Intelligatur ‘cum ex sola gratia esse intelligantur’ *. Quae cum ex sola gratia esse dicantur, non exciuditur liberum arbitrium, quia nullum meritum est in homme, quod non sit per liberum arbitrium. Sed

8-9 Rubrica om. MVW. et 1... tria om. BCNX. nec fructusz mg. VW, om. X. II Rubrica om. BCMRVWX. 12 est] Ilbero add. LT. 23 esset] est OP, om. M, interl. R. esset magnum trp. TVX. 26 Intelligantur] intelligatur BCP, dicuntur L, dicatur R.

1 Hic forsitan Magister prae oculis habet doctrinam Bernardi, De gratia et lib. arbitrio, c. 14, nn. 46-47 (PL 182, 1026s; ed. Romana, III, 199s). 2 Cf. Ps-Chrysost., Opus imperf. in Matth., hom. (P0, 56, 744). 3 Cf. supra, Dist. 26, c. 4, n. 3 (p. 474s).

Caput 3. Cf. Lomb. Glossa in Rom. 4, 5, et 12, 3, ac in 1 Cor. 15, (PL 191, 1367 C-D, 1498 C, 1676 A-C); et J. Schupp, Die Gnadenlehre, 111, n. 26, et 255-266.

in bonis merendis causae principalitas gratiae attribuitur, quia principalis causa bonorum meritorum est ipsa gratia, qua excitatur liberum arbi trium, et sanatur atque iuvatur voluntas hominis ut sit bona.

Caput 4 (176).

1. Quod bona voluntas gratlae principaliter est et etiam gratia est, sic et omne bonum meritum. Quae ipsa etiam donum Dei est et hominis meritum, immo gratiae, quia ex gratia principaliter est, et gratia est. Unde Augustinus, Ad Sixtum presbyterum 1: "Quid est meritum hominis ante gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non in nobis facit nisi gratia ?"

2. Quallter per bonum meritum bonum in homme constitultur et quid sit primum bonum meritum, In parte ostendit *. Ex gratia enim, ut dictum est 2, quae praevenit et sanat arbitrium hominis, et ex ipso arbitrio procreatur in anima bonus affectus sive bonus motus mentis; et hoc est primum bonum hominis meritum. Sicut, verbi gratia, ex fide virtute et hominis arbitrio generatur in mente motus quidam bonus et remunera buis, scilicet ipsum credere; ita ex cantate et libero arbitrio alius quidam motus provenit, scilicet diligere, bonus valde. Sic de ceteris virtutibus intelligendum est. Et isti boni motus vel affectus merita sunt et dona Dei, quibus meremur et ipsorum augmentationem et alia quae conse quenter hic et in futuro nobis apponuntur.

Caput 5 (177).

Ex qua ratione dicitur fides mereri lustilicationem et alla. Cum ergo di citur fides mereri iustificationem 3 et vitam aeternam, ex ea ratione dictum accipitur, quia per actum fidei meretur illa. Similiter de cantate et de iustitia et de aliis accipitur. Si enim fides, ipsa virtus praeveniens, dice

3 iuvatur] adiuvatur LMRTVW. II per om. LNOPRT. fi bonumz om. LNT.

1 EpisI. 194, C. 5, n. 19 (PL 33,880; CSEL 57, 190). 2 Supra, c. 2, nn. 1-2 (p. 481s).

3 Supra, Dist. 26, C. 2, n. 3, et c. 3, n. 1 (p. 472s).

Caput 4, num. 1. Auctoritas Augustini, ex Glossa in Rom. 6, 23 (PL 191, 1412 C); cf. etiam in Eph. 2, 8-9 (PL 192, 182 C-D).

Caput 5. cf. Glossa in Rom. 12, 3 (PL 191, 1498 B-C). Caput 6, num. 1. Auctoritas August. sumitur de Glossa in Rom. 6,23 (PL 191, 1412 C); cf. etiam in Eph. 1,4 (PL 192, 171 C).

retur esse mentis actus qui est meritum, iam ipsa ex libero arbitrio origi nem haberet; quod quia non est, sic dicitur esse meritum quia actus eius est meritum: si tamen adsit caritas, sine qua nec credere nec sperare meritum est vitae. Unde apparet vere quia caritas est Spiritus Sanctus 1; quae animae qualitates informat et sanctificat, ut els anima informetur et sanctificetur; sine qua animae qualitas non dicitur virtus, quia non valet sanare animam.

Caput 6 (178).

1. De muneribtis virtutum et de gratia, quae non est sed tacit meritum. Ex muneribus itaque virtutum boni sumus et iuste vivimus; et ex gratia, quae non est meritum sed facit, non tamen sine libero arbitrio, proveniunt merita nostra, scilicet boni affectus eorumque progressus atque bona opera, quae Deus remunerat in nobis. — Et haec ipsa sunt Dei dona. Unde Augustinus, Ad Sixtum presbyterum 2: "Cum coronat merita nostra, nihil aliud coronat quam munera sua. Unde vita aeterna, quae in fine a Deo mentis praecedentibus redditur, quia et eadem merita quibus redditur non a nobis sunt, sed in nobis facta sunt per gratiam, recte et ipsa vita ‘gratia’ nuncupatur, quia gratis datur. Nec ideo gratis quia non mentis datur, sed quia data sunt per gratiam et ipsa menita quibus datur".

2. Epilogus ubi alla addat. Ex praemissis iam innotescere nobis aliquatenus potest quahiter gratia praeveniens meretur augeri et alia, et quid ipsa sit, an virtus an aliud, et si virtus sit actus vel non 3. Osten sum est enim supra 4, ex parte quorundam, quod ipsa est virtus, et Virtus non est actus, sed eius causa, non tamen sine hibero arbitrio.

3. Exponit quomodo Intehligendum sit hllud: ‘bonus usus liberi arbitrii virtus est’ *. Unde quod supra 5 Augustinus dixit, bonum usum liberi arbitrii esse virtutem, ita accipi potest: id est actum virtutis. Alioquin sibi contradicere videretur, qui etiam opus virtutis supra 6

4 est vitae trp. OP. muneribus] actibus (et muneribus mg.) L, actibus vel mu neribus V, actibus X, vel actibus add. interl. 02T2, vel actionibus add. mg. W. 18 vita om. MX (Aug., Glossa Lomb.), exp. sec! rep. mg. O, mg. L interl.". 21 addat] addit LMVWX. 28 accipl potest] accipitur OP. 29 videretur] videtur OP.

i Ut ostensum est supra, L. 1, d. 17 (pp. 141-152). 2 Epist. 194, c. 5, n. 19 (PL 33, 880s; CSEL 57, 190s). Cf. etiam De corrept. e! gratia, c. 13, n. 41 (PL 44, 942); In Ioan., tr. 3, nn. 9-10 (PL 35, 1400s; CCL 36, 24s). 3 1-Iaec omnia quaerebantur supra, Dist. 26, e. 9 (p. 478). 4 Caput 2, n. 2 (p. 482). 5 Dist. 26, c. II, n. 1 (p. 479). 6 Dist. 26, c. (p. 479).

dixit esse bonum usum eorum quibus non bene uti possumus; in quibus posuit liberum arbitrium 1. Si vero bonus usus liberi arbitrii opus virtutis est, iam virtus non est. Cum ergo bonum usum eius virtutem esse dixit, nomine virtutis ipsius usum significavit. Caput 7 (179).

1. Quod idem tisus est virtutis et liberi arbitrii, sed virtutis principaliter. Idem nempe usus bonus ex virtute est et ex libero arbitrio, sed ex virtute principaliter; et bonus ille usus in magnis bonis annumerandus est 2. Quod gratia praevenlens, quae virtus intelligitur, non est usus liberi arbitril, sed ex ea bonus usus liberi arbitril et omnia bona merita *.

Illa autem gratia praeveniens, quae et virtus est, non usus liberi arbitrii est, sed ex ea potius est bonus usus liberi arbitrii. Quae nobis est a Deo, non a nobis. Usus vero bonus arbitrii et ex Deo est et ex nobis; et ideo bonum meritum est. Ibi enim solus Deus operatur, hic Deus et homo. — Hoc meritum ex illa purissima gratia proveriit. Quod Apostolus notavit dicens: Gratia Dei sum id quod sum, et gratia eius in me vacua non fuit. — Augustinus, De gratia et ilbero arbltrio *. Super quem locum Augustinus 4 ita ait: "Recte gratiam nominat. Primum enim sola gratia dat Deus, et nonnisi gratiam, cum non praecedunt nisi mala merita; sed post per gratiam incipiunt merita bona. Et ut ostende ret etiam liberum arbitrium, addit: Et gratia eius in me vacua non fuit". — Idem *: "Et ne ipsa voluntas sine gratia Dei putetur aliquid boni posse, subdit: Non autem ego solus, scilicet sine gratia, sed gratia Dei mecum, id est cum libero arbitrio. Plane cum data tuent gratia, incipiunt esse nostra merita bona; per illam tamen, quia si illa defuenit, cadit homo".

7 bonus] et add. MVW. 10-Il Rubrica om. RVW. 13 est bonus usus

om. BCOPRWX. 20 sola gratia] solam gratiam NTV. 21 merita bona trp. OP.

1 Dist. 26, c. 11, n. 1 (P. 479). 2 Ibid. 3 1 Cor. 15, 10. Caput 5, n. 12

(PL 44, 888s). 5 Ibid., c. 5, n. 2 (889).

Caput 7, num. 2. Auctoritas Augustini conflatur, ut ita dicam, ex Glossa Magistri in 1 Cor. 15, (PL 191, 1676 A-C). Verba enim introductoria (s Recte... merita bona s) fundan tur potius et in parte super Glossam ordin. in h. 1.: Primum sola gratia, cum non prae cederent nisi mala merita. Sed post per gratiam incipiunt merita" (apud Lyranum, VI, 58c). Reflectunt autem verba Augustini ad finem huius capituli.

1. Aliorum sententia hic ostenditur, qui dicunt virtutes esse bonos usus Ilberi arbitril, id est actus mentis. Alii vero dicunt 1 virtutes esse bonos usus naturalium potentiarum, non tamen omnes, sed tantummodo interiores, qui in mente sunt; exteriores vero, qui per corpus geruntur, non virtutes esse dicuntur, sed opera virtutum.

2. Qualiter praedicta verba Augustini hulc sententiae convenlunt *. Et ideo, quod Augustinus dicit 2, ‘opus virtutis esse bonum usum naturalium potentiarum’, de usu exteriori accipiunt; quod vero dicit 3, ‘bonum usum liberi arbitrii virtutem esse et in magnis numerari bonis’, de usu interiori intelligunt. Et virtutes nihil aliud esse quam bonos affec tus vel motus mentis asserunt; quos Deus in homme facit, non homo, quia licet illi motus sint liberi arbitrii, non tamen esse queunt nisi Deus ipsum liberet et adiuvet gratia sua operante et cooperante: quam Dei gratuitam voluntatem accipiunt, quia Deus est qui et operatur in nobis velle et operari bonum 4.

3. Quibus auctoritatibus muniunt quod dicunt. Quod autem virtutes sint motus mentis, testimoniis sanctorum adstruunt. Dicit enim Augustinus, Super foannem: "Quid est fides? Credere quod non vides"; credere autem motus mentis est. — Idem in libro III De doctrina chri stiana 6 "Caritatem autem voco motum animi *. Si vero caritas et fides motus animi sunt, virtutes ergo motus animi sunt.

4. Quomodo alii bis respondeant praedicta determinantes *. Quibus alii respondentes, praemissa verba Augustini ita intelligenda fore inquiunt: ‘Fides est credere quod non vides’, id est fides est virtus, qua creditur quod non videtur. Item ‘caritas est motus animi’, id est gratia, qua movetur animus ad diligendum.

7 Rubrica om. MVW, abbrev. R. 15 et om. MNRTVX. 17 muniunt] muniant LRVW. 23 Rubrica om. MVW.

1 Secundum J. Schupp, Die Gnaderilehre des Petrus Lombardus, 210, agitur de schola Gilberti de la Porrée. Cul addi potest schola Abaelardi; cf. Sententiae Hermanni, C. 32 (PL 178, 1749 D-1750 B). 2 Supra, Dist. 26, c. (p. 479, 9-10). 3 IbId., C. 11 (p. 479, 22-23). 4 Phil. 2, 13: Deus est enim qui operatur in vobis et veile et per ficere.

5 Tract. 40, n. 9 (PL 35, 1690; CCL 36, 355); cf. infra, L. III, d. 23, c. 7, n. 3.

6 Caput 10, n. 16 (PL 34, 72; CSEL 80, 89; CCL 32, 87); cf. supra, L. 1, d. 17, c. 6, n.6 (p. 151, 1-2).

Caput 8 (180).

5. Determinatlonem confirmant auctoritatibus *. — Augustinus *. Et quod haec et his similia ita accipienda sint, ex his conicitur quae alibi Augustinus ait. Nam in 1 libro Quaestionum Evangelii 1 inquit: "Est fides qua creduntur ea quae non videntur, quae proprie dicitur 5 fides". — Item in XIII libro De Trinitate "AIia sunt ea quae creduntur, aliud est fides qua creduntur".

6. Ex quibus verbis sic argumentando procedunt: Aliud est credere, aliud illud quo creditur; praedictum est autem fidem esse id quo creditur; sic igitur credere non est fides, quia credere non est id quo creditur. — Addunt quoque: Virtus opus Dei tantum est, quam ipse solus facit in nobis; ipsa ergo non est usus vel actus liberi arbitrii. Sed credere est actus Iiberi arbitrii; non est itaque virtus.

7. Harum sententlarum ludlclum lectorl rellnquit *. Praemissis aliisque rationibus ac testimoniis innituntur utrique. Horum autem iudicium diligentis lectoris relinquo examini, ad alia properans.

DISTINCTIO XXVIII

Caput 1 (181).

1. Praedlcta repetit ut alla addat, definitam asslgnationem ponens de gratia et llbero arbltrlo contra Pelaglanos. Id vero inconcusse et incunc tanter teneamus, liberum arbitrium sine gratia praeveniente et adjuvante non sufficere ad iustitiam et salutem obtinendam, nec mentis praeceden tibus gratiam Dei advocari, sicut pelagiana haeresis tradidit. Nam ut ait Augustinus in 1 libro Retractationum 3, "novi haeretici Pelagiani liberum sic asserunt voluntatis arbitrium, ut gratiae Dei non relinquant locum: quam secundum merita nostra dan asserunt".

5 Alla) aliud MVW. 9 quo) quod OP. 11-12 est actus trp. MRT. 13 Rubrica om. NVW. 18 definltam assignatlonem deslgnatam diffinitionem BCX. II assignat nena] assertionem NVW.

1 Potius L. II, q. 39, in Luc. 17, 5: Adauge nobis fidem (PL 35, 1352).

2 Caput 2, n. 5 (PL 42, 1016s; CCL 50A, 386). 3 Caput 9, n. 3 (PL 32, 595; CSEL 36, 38).

Num. 5: Prima auctoritas lam legitur in Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1323 D, ubi rubrica ponitur extra proprium locum); altera, in Glossa in Eph. 4, 5 (PL 192, 197 C-D), et infra, Lib. III, d. 23, c. 3, n. 1.

Dist. XXVIII. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlelzre, 95-105.

2. Quae sit haeresls Pelaglanorum de gratta et ilbero arbitrio *. — Augustinus in libro De haeresibus 1 *: "Pelagianorum haeresis, omnium recentissima, a Pelagio monacho est exorta. Hi Dei gratiae, qua praedestinati sumus et qua meruimus de potestate tenebrarum erui 2, in tantum inimici sunt, ut sine bac credant hominem posse facere omnia divina mandata. Denique P e 1 a g i u s, a fratribus increpatus quod nihil tribueret adiutorio gratiae Dei ad eius mandata facienda, non eam libero arbitrio praeponebat, sed infideli calliditate supponebat, dicens ad hoc eam dan hominibus, ut quae facere per liberum arbitrium iubentur, facilius possint implere per gratiam. Dicendo utique ‘facilius possint’, voluit credi, etiam si difficilius, tamen posse hommes sine gratia facere iussa divina. Illam vero gratiam Dei, sine qua nihil boni possumus fa cere, non esse dicunt nisi in libero arbitrio, quod nullis suis praecedenti bus mentis ab illo aCCepit nostra natura; ipso ad hoc tantum iuvante nos per suam legem atque doctrinam, ut discamus quae facere et quae sperare debeamus; non autem ad hoc, per donum Spiritus Sancti, ut quae didicerimus esse facienda faciamus. Ac per hoc divinitus dan nobis scientiam confitentur, qua ignorantia pellitur; caritatem autem negant divinitus dan, qua pie vivitur: ut scilicet sit donum Dei scientia, quae sine cantate infiat; et non sit donum Dei ipsa caritas, quae ut scientia non inflet aedificat 3. Destruunt etiam orationes quas facit Ecclesia, sive pro infidelibus et doctrinae Dei resistentibus, ut convertantur ad Deum; sive pro fidelibus, ut augeatur eis fides et perseverent in ea. Haec quippe non ab ipso accipere, sed a se ipsis hommes habere contendunt: gratiam Dei, qua liberamur ab impietate, dicentes secundum merita nostra dan. Parvulos etiam sine ullo pecCati originalis vinculo asserunt nasei".

1. Hic ponit ea quibus suum confirmant errorem, verbis Augustini contra ipsum utentes. Quod vero dicunt, sine gratia hominem per liberum anbitnium omnia iussa implere, huiusmodi inductionibus muniunt.

1 Rubrica om. LRW. BCOPW, corr. in tamen R.

7 tribueret] tribuerit BCLOP.

23 ea] eo MOPRTVW.

14 tantum] tamen

28 suum om. BCX.

1 Num. 88 (PL 42, 47s; CCL 46, 340s). 2 Resp. CoI. 1, 13. 3 Resp. 1 Cor. 8, 1.

Caput 2-3. Quomodo conflantur (praeter c. 3, num. 5) ex Retractationibus satis apparet.

2. Testimonium Augustini quod inducit Pelaghis pro se *. Si, inquiunt, non potest ea facere homo quae iubentur, non est ei imputandum ad mortem, sicut tu ipse, Augustine, in libro De libero arbitrio 1 asseris: "Quis, inquis, peccat in eo quod nullo modo caveri potest? Peccatur autem: caveri igitur potest". — Retractatio Augustini *, Hoc testimonio Augustini Pelagius usus est disputans adversus eum, immo adversus gratiam, sicut Augustinus in libro Retractationum 2, illud et alia huiusmodi retractans, commemorat inquiens: "In his atque huius modi verbis meis, quia gratia Dei commemorata non est, de qua tunc non agebatur, putant Pelagiani suam nos tenuisse sententiam. Sed frustra hoc putant. Voluntas quippe est qua peccatur et recte vivitur: quod his verbis egimus. Sed ipsa nisi Dei gratia liberetur, et ut vitia superet adiuvetur, recte a mortalibus vivi non potest". Ecce aperte determinat ex quo sensu illa dixerit, inimicos gratiae refellens.

3. Aliud testimonium Augustini pouit, quo item Pelaglus pro se ute batur. Similiter etiam innitebatur Pelagius verbis Augustini contra gratiam, quae in libro De duabus animabus 3 dicit: "Peccati, inquit, reum tenere quemquam, quia non fecit quod facere non potuit, summae iniquitatis et insaniae est". — Pelagli quaestio *. His auditis, exsiliit Pelagius dicens: Cur ergo parvuli et illi qui non habent gratiam, sine qua non possunt facere mandata divina, tenentur rei?

Caput 3 (183).

1. Augustini determlnatio ‘i Hoc autem qua occasione dixerit, in libro Retractationum Pelagio respondens aperit. Id enim contra Mani chaeos dixit, qui in homme duas naturas esse contendunt: unam bonam ex Deo, alteram malam ex gente tenebrarum, quae nunquam bona fuit nec bonum velle potest; quod si esset, non videretur ei imputandum esse si non bonum facit.

1 et 5 Rubricae om. RVW. 19 Rubrica om. RVW. 21 tenentur rei trp. BCOPW.

23 Rubrica om. RVW. 28 facitJ faceret NRTVWX, corr. in faceret M.

1 Lib. III, c. 18, n. 50 (PL 32, 1295; CSEL 74, 131), mecliante Retract., ut indicatur in nota sequenti. 2 Lib. 1, c. 9, nn. 3-4: Et paulo post: Quis, inquam, peccal... caveri igitur polest. Quo testimonio meo in quodam libro suo Pelagius usus est... In his atque huiusmodi verbis meis... vivi non potest" (PL 32, 596s; CSEL 36, 41s). 3 Caput 12, n. 17 (PL 42, 107; CSEL 25, 73), iterum mediante Retract., ut in nota sequenti. 4 Lib. 1, c. 15, on. 1 et 6 (PL 32, 608, et 610; CSEL 36, 71s, et 77s).

2. Aliud quod videtur contradicere gratlae Del addit. Alibi etiam Augustinus dicit quae huic gratiae contradicere videntur, qua iustifica mur. Ait enim in libro Contra Adamantium 1, Manichaei discipulum: "Nisi quisque voluntatem suam mutaverit, bonum operari non potest. Quod in nostra potestate esse positum Dominus docet, ubi ait 2: Aut facite arborem bonam" etc. — Deterinlnatio Augustini In Retractatlone *. Quod Augustinus in Retractationibus 3 "non esse contra gratiam Dei quam praedicamus" ostendit: "In potestate quippe hominis est mutare in melius voluntatem, sed ea potestas nulla est nisi a Deo detur, de quo dictum est: Dedit eis potestatem fihios Dei fieri. Cum enim hoc sit in potestate, quod cum volumus facimus, nihil tam in potestate quam ipsa voluntas est; sed praeparatur voluntas a Domino *. Eo ergo modo dat potest".

3. AlIud testimonium elusdem quod videtur adversum. — Augustin libro De duabus animabus; In Retractatlonibus 6 *: "Sic etiam intelligendum est" quod in eodem 7 ait, scilicet "in nostra potestate esse ut vel inseri bonitate Dei, vel excidi eius severitate mereamur. Quia in potestate nostra non est nisi quod nostram sequitur voluntatem: quae cum praeparatur a Domino, facile fit opus pietatis, etiam quod impossibile et difficile fuit".

4. Aliud testimonium. In Expositione quoque quarundarn propositio num Epistolae ad Romanos quaedam Augustinus interserit, quae videntur huic doctrinae gratiae adversari. Ait enim 8: "Quod credimus, no strum est; quod autem bonum operamur, illius est qui credentibus dat Spiritum Sanctum". Et paulo post: "Nostrum est credere et velle; illius autem dare credentibus et volentibus facultatem bene operandi per Spiritum Sanctum". — Retractatio quailter haec accipi debeant * Quae qualiter infelligi debeant, Augustinus in libro Retractationum ape

3 enlm om. BOP. 4 suam om. MNV (Aug.), Interl. RT.

12 voluntas a Domino trp. BCNOPRVW. 15 SIc] Hic CMNOP.

6 Rubrica om. RVW.

27 Rubrica om. RVW.

1 Id est Contra Adimantum, c. 26 (PL 42, 169; CSEL 25, 185), ex Retract. uti Infra. 2 Matth. 12, 33. 3 Lib. 1, e. 22, n. 4: sAllo Ioco: Nisi quisque, inquam, voluntatem mutaverit... Quod non est contra gratiam Del quam praedicamus. In potestate quippe... dat potestatem (PL 32, 620; CSEL 36, 103s). Ioan. 1, 12. 5 Prov. 8, 35, iuxta LXX: Et paratur voluntas a Domino. 6 Lib. 1, C. 22, n. 4: Sic inteiligendum est et quod dixi postea: In nostra potestate esse... mereamur. Quia in potestate... difficile atque impossibile fuit (PL 32, 620; CSEL 36, 104). Contra Adimantum, c. 27

(PL 42, 170; CSEL 25, 186). 8 Num. 60 (PL 35, 2070). 9 Num. 61 (PL 35, 2079). Lib. 1, c. 23, nn. 2-3 (PL 32, 621s; CSEL 36, 108s), unde et praemissas propositiones Magister accepit.

rit dicens: "Verum est quidem a Deo esse quod operamur bonum, sed eadem regula utriusque est, et volendi scilicet et faciendi. Et utrumque ipsius est, quia ipse praeparat voluntatem; et utrumque nostrum, quia non fit nisi volentibus nobis. Illa itaque profecto non dixissem, si iam scirem etiam ipsam fidem inter Spiritus Sancti munera reperiri".

5. Adhuc addit aliud quod videtur contrarium. Illud etiam diligenter est inspiciendum, quod Augustinus in libro Sententiarum Prosperi 1 ait, scilicet quod "posse habere fidem, sicut posse habere caritatem, na tura est hominum; habere autem fidem, sicut habere caritatem, gratia est fidelium". — Determinatio *. Quod non ita dictum est, tanquam ex libero arbitrio valeat haberi fides vel caritas, sed quia aptitudinem natu ralem habet mens hominis ad credendum vel diligendum: quae Dei gratia praeventa, credit et diligit; quod sine gratia non valet.

Caput 4 (184).

Testimonlum Hieronymi, asserit, adstruit quid tenendum de gratia et libero arbitrio, ubi triplex haeresis indicatur, scilicet Ioviniani, Manichaei, Pelagii. Id ergo de gratia et libero arbitrio indubitanter teneamus, quod Hieronymus in Explanatione fidei catholicae ad Damasum Papam 2, Ioviniani et Manichaei ac Pelagii errores collidens docet: "Liberum, in quit, sic confitemur arbitrium, ut dicamus nos semper indigere Dei auxilio; et tan’ illos errare, qui cum Manichaeo dicunt hominem peccatum vitare non posse, quam illos qui cum Ioviniano asserunt hominem non posse peccare. Uterque tout arbitrii libertatem. Nos vero dicimus honiinem semper et peccare et non peccare posse, ut semper nos liberi confitea mur esse arbitrii. Haec est fides quam in catholica Ecciesia didicimus et quam semper tenuimus".

2 utriusque est trp. BCM. 6 Adhuc addit trp. OPR. fi aliud om. COP. Deter minatio om. MRVW. Testlmonium OP, testimonlo LMNRTVW, terminatio BC. II asserit om. NRTVW. II tenendumi sit add. NRV. 16 scilicet om. BCL. 17 ergol vero Nv, quoque R.

1 Prosper Aquitanus, Sentenhiae ex Augusiino dellboiae, n. 316 (PL 45, 1887; 51, 476 B); ex August., De praedest. sanctorum, 1, c. 5, n. (PL 44, 968). 2 Id est ipse Pelaglus in Libello fidel ad Innoc. Papam, nn. 13-14 (inter opp. August., PL 45, 1718); de quo vide supra, p. 196, nota 1.

DISTINCTIO XXIX

Caput 1 (185).

1. Utrum homo ante peccatum eguerit gratia operante et cooperante. Post haec considerandum est utrum homo ante peccatum eguerit gratia operante et cooperante.

2. Quod operante et cooperante eguerit, sed operante non eguit se cundum omnem modum quo Ipsa operatur *. Ad quod breviter dicimus quia non cooperante tantum, sed etiam operante gratia indigebat; non quidem secundum omnem operandi modum operantis gratiae: operatur enim liberando et praeparando voluntatem hominis ad bonum 1. Egebat itaque homo ea non ut liberaret voluntatem suam, quae peccati serva non fuerat; sed ut praepararet ad volendum efficaciter bonum, quod per se non poterat. — Non enim poterat bonum mereri sine gratia, ut Augustinus in Enchiridion 2 evidenter tradit: "Illam, inquit, immorta litatem in qua poterat non mori, natura humana perdidit per liberum arbitrium; hanc vero in qua non poterit mori, acceptura est per gratiam, quam fuerat si non peccasset acceptura per meritum. Quamvis sine gratia nec tunc ullum meritum esse potuisset, quia etsi peccatum in solo erat arbitrio constitutum, non tamen iustitiae habendae vel retinendae sufficiebat liberum arbitrium, nisi divinum praeberetur adiutorium". — Ecce his verbis satis ostenditur quod ante peccatum homo indigebat gratia operante et cooperante. Non enim habebat quo pedem movere posset sine gratiae operantis et cooperantis auxilio; habuit tamen quo poterat stare 3.

6 sed] scilicet BCX. 11 liberaret trp. p. suam BCX. 16 poterit] poterat BCLMOP, quod corr. P. 24 poterat] potuit BCW.

1 Vide supra, Dist. 26, c. 1 (pp. 470s). 2 Caput 105-106 (PL 40, 281s; CCL 46, 106). 3 Vide supra, Dist. 24, cc. 1-2 (pp. 450ss).

Caput 1. Cf. Summa sent., III, 7 et 9 (PL 171, 1127 A-B, 1131 B; 176, 99 C-D, 103 C), quae hic aliqualiter opponitur; vide etiam Sent. Rolandi (cd. A. GietI), 118.

Caput 2 (186).

1. Quod homo ante lapsum virtutes habuerlt. Praeterea quaeri solet utrum homo ante lapsum virtutem habuerit. — Quibusdam videtur quod non habuerit, id ita probare conantibus: lustitiam, inquiunt, non habuit, quia praeceptum Dei contempsit; nec prudentiam, quia sibi non providit; neque temperantiam, quia aliena appetiit; nec fortitudinem, quia pravae suggestioni cessit. — Quibus respondentes, dicimus eum quidem non tunc habuisse has virtutes quando peccavit, sed ante, et tunc amisisse.

2. Testimoniis sanctorum adstruit hominem primum habuisse virtutes *. Quod multis sanctorum testimoniis comprobatur. Ait enim Augustinus in quadam homilia 1: "Adam, perdita Cantate, malus invéntus est". Item 2: "Princeps vitiorum dum vicit Adam, de limo terrae ad imaginem Dei factum, pudicitia armatum, temperantia compositum, cantate splendidum, primos parentes illis donis ac tantis bonis exspoliavit pariterque peremit". — De hoc eodem Ambrosius, Ad Sabinum 3, ait: "Quando Adam solus erat, non est praevaricatus, quia eius mens Deo adhaerebat". Super Psalmum quoque dicit 4 quod "homo ante peccatum beatissimus auram carpebat aetheream"; sed quomodo sine virtute beatissimus erat? — Augustinus quoque, Super Gene sim 5, dicit Adam ante peccatum "spirituali mente praeditum fuisse".

Non est ergo dubitandum hominem ante peccatum virtutibus fulsisse, sed illis per peccatum exspoliatum fuisse.

Caput 3 (187).

De eiectione hominis de paradiso. In illius quoque peccati poenam eiectus est de paradiso in istum miseriaruni locum, sicut in Genesi legi

2 habuerit] habuit LORVW. 3 habuerit] habuit LRX. 6 neque] nec LMNT.

9 Rubrica om. RVW.

1 Rectius, Quodvultdeus, Sermo 4, Contra Iudaeos, paganos et Arianos, c. 2 (PL 42, 1118). 2 Ibid., C. 2 (1117s). 3 Epist. 49, n. 2 (PL 16 [ 1154 A).

4 In Psalmum 118, 25, serm. 4, n. 3 (PL [ 1241 B; CSEL 62, 69). De Genesi ad lift., XI, c. 42, n. 58 (PL 34, 452; CSEL 28-1, 377).

Caput 2. Fere totum ex Summa sent., III, 7 (PL 171, 1127 C-D; 176, 100 A-B). Auctoritas autem Ambr6sii super Psalmum sumitur de Glossa Magistri in Ps. 118, (PL 191, 1057 C); illa Augustini Super Genesim legitur supra, Dist. 23, c. 3, n. 4. — Caput 3: Ex Summa sent., 111,7 (PL 171, 1128 C; 176,100 D).

tur 1: Nunc ergo, ne forte mittat manum suam et sumat de ligno vitae et comedat, et vivat in aeternum, emisit eum Deus de paradiso voluptatis. His verbis insinuari videtur quod nunquam moreretur, si postea de illo sumpsisset ligno.

Caput 4 (188).

Quomodo Intelligendum sit lllud: Ne sumat de ligno vitae et comedat, et vivat in aeternum. Sed quia per peccatum iam mortuum corpus habe bat 2, illa verba ex tau intellectu accipi possunt: Deus modo irati loquens, de homme superbo ait: Videte ne forte mittat manum suam etc., id est cavete, vos angeli, ne comedat de ligno vitae, quo indignus est: de quo, si perstitisset, comederet et viveret in aeternum: sed modo propter inobedientiam indignus est comedere. Et sicut verbo dixit, ita opere exhibuit: Emisit enim eum Deus de paradiso voluptatis 4 "in locum sibi congruum; sicut plerumque malus, cum inter bonos vivere coeperit, si in melius mutari noluerit, de bonorum congregatione pellitur, pondere pravae consuetudinis" pressus.

Caput 5 (189).

De flammeo gladio ante paradisum posito. Ne vero posset ad illud accedere, collocavit Deus ante paradisum Clierubin et flammeum gladium atque versatilem ad custodiendam viam ligni vitae 5. — Strabus *. Quod iuxta litteram potest hoc modo accipi: quia "per ministerium angelorum ignea custodia ibi constituta fuit". — Augustinus, Super Genesim 7 *: "Hoc enim per caelestes potestates in paradiso visibili factum esse credendum est, ut per angelicum ministerium ibi esset quaedam ignea

24 est om. op.

1 Gen. 3, 22-23; cf. August., De Genesi ad titi., XI, c. 40, on. 54-55 (PL 34, 451s; CSEL 28-1, 374s). 2 Resp. Rom. 8, 10: Corpus quidem mortuum est propter peccatum.

Gen. 3, 22. 4 Gen. 3, 23; seq. verba August., De Genesi contra Manich., II, c. 22, n. 34 (PL 34, 213). 5 Gen. 3, 24. 6 In Genesim, 3, 24 (PL 131, 68 A).

Cf. J. de Biic, in Reeiz. de Théol. anc. et méd. 16 (1949) 13, 20. Lib. XI, C. 40, n. 55

(PL 34,452; CSEL 28-1,375).

Caput 4. Textus conficitur ex Summa sent., III, 7 (PL 171, 1128 C-D; 176, 100 D-101 A), deinde ex Glossa ordin. in Gen. 3, 23 (apud Lyranum, 1, 43d; v 31a). — Caput 5. Simili modo conficitur ex Summa sent., III, 7 (PL 171, 1128 D; 176, 101 A); inde ex Glossa ordin. in Gen. 3, 26 (apud Lyranum, 1, 43d, ubi etiam Isidorus notatur; v 31a, sine nomine Isidori, et 31b).

custodia; non tamen frustra, sed quia aiiquid significat de paradiso spirituali". — "Cherubin 1 enim interpretatur plenitudo scientiae; haec est caritas, quia plenitudo legis est dilectio 2. Giadius autem flammeus poenae temporales sunt; quae versatiles sunt, quoniam tempora volubilia sunt". Illa ergo ad custodiam ligni vitae ideo posita sunt ante paradisum, quia "ad vitam non reditur nisi per Cherubin, scilicet plenitudinem scientiae: id est caritatem, et per giadium versatilem, id est tolerantiam passionum temporalium".

Caput 6 (190).

1. An homo ante peccatum comederit de ligno vitae. Potest autem quae ri utrum de ligno vitae ante peccatum comederit homo. De hoc Augustinus in libro De baptismo parvulorum 3 sic ait: "Recte profecto inteiliguntur primi hommes ante malignam diaboli persuasionem absti nuisse a cibo vetito, atque usi fuisse concessis". His verbis ostenditur quod de ligno vitae ante peccatum sumpserint; quibus praeceptum erat 4 ut de omni ligno paradisi comederent, nisi de ligno scientiae boni et mali.

2. Quare non sunt facti Immortales si comederunt de ligno vitae. Quare ergo perpetua soliditate et beata immortalitate vestiti non sunt, ut nulla irifirmitate vel aetate in deterius mutarentur? Hanc enim vir tutem naturaliter iliud lignum habuisse dicitur *. — Solutio *. Sed forte non hoc conferebat nisi saepe de illo sumeretur. Potuit ergo fieri ut de illo sumeret semel et non saepius, qui per aliquam moram in paradiso fuisse intelligitur, cum Scriptura dicat eum ibi soporatum fuisse 6, quando costa de latere eius assumpta est et inde formata mulier; et animalia ante eum ducta, quibus nomina imposuit 7.

1 tamen] tantum B, om. OP. 4 quonlatn] quia \‘X, quando N. 20 Solutio om. MNRVW. 22 sumeret semel trp. MRTV.

1 Isidorus, Quaest. in vet. Test., in Gen., c. 5, n. 14 (PL 83, 222s); remote ex August., De Genesi contra Maniclz., II, c. 23, nn. 35-36 (PL 34, 214s). 2 Rom. 13, 10. 3 Seu De peccat. mentis, II, c. 21, n. 35 (PL 44, 172; CSEL 60, 106). Resp. Gen. 2, 16-17: Praecepit que ei dicens: Ex omni ligna paradisi comede; de ligna autem scientiae boni et matine comedas. Cf. supra, Dist. 19, c. 4, n. 3 (p. 424). 5 Supra, Dist. 17, c. 6 (p. 414s).

6 Resp. Gen. 2, 21-22. 7 Resp. Gen. 2, 19-20.

Caput 6, num. 1: Ex Summa sent., 111,7 (PL 171, 1120 A; 176, 101 B). — Num. 2. Solutio fundatur super Summam sent., III, 7 (PL 171, 1128 B; 176, 100 D).

DISTINCTIO XXX

Caput 1 (191).

Quod per Adam peccatum et poena transiit in posteros. In superio ribus 1 insinuatum est — licet ex parte: non enim perfecte sufficimus —qualiter primus homo deliquerit, et quam pro peccato poenam subierit. Quibus adiciendum est peccatum simul ac poenam per eum transisse in posteros, sicut Apostolus ostendit inquiens 2: Sicut per unum hominem in hune mundum peccatum intravit, ita in omnes hommes mors pertransiit.

Caput 2 (192).

Utrum llIud peccatum tuent originale an actuale. Hic primo videndum est quod fuerit illud peccatum, originale scilicet an actuale; et si de originali intelligatur, consequenter quid sit originale peccatum, et quare dicatur originale, et quomodo pertransierit vel pertranseat in omnes, diligenter investigandum est.

Caput 3 (193).

Quidam illud accipiunt de actuali *. Quibusdam placuit de peccato actuali Adae illud accipere, asserentibus hoc Apostolum sensisse, cum inferius ait: Sicut per inobedientiam unius hominis peccatores cônstituti sunt multi, ita etc. Evidenter, inquiunt, etiam ipso nomine exprimit Apo stolus peccatum quod per unum hominem intravit in mundum 4, scilicet inobedientiam; inobedientia vero peccatum actuale est.

8 Ita] et add. LMRTV.

19 etiam] et MN, om. R.

13 originale om. OP.

16 Rubrica om. RVW.

1 In Dist. 21, 22, 25, 29. 2 Rom. 5, 12. 3 Rom. 5, 19.

Dist. XXX. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Peirus Lombardus, 71-88; et praesertim O. Lottin, Les théories sur le péché originel de saint Anselme à saint Thomas d’Aquin, in Psych. et morale IV, 11-171, ubi de saec. XII tractatur.

Caput 2. Cf. Hugo, De sacram., 1, 7, (PL 176, 298 A).

4 Rom. 5, 12.

Caput 4 (194).

1. Quomodo intrasse in mundum dicunt. Hoc autem dicunt intrasse in mundum non traductione originis, sed similitudine praevaricationis 1; omnesque in illo uno peccasse dicunt, quia omnibus ille unus peccandi exemplum exstitit.

2. Hoc dicunt Pelagiani *. Hoc male senserunt quidam haeretici, qui dicti sunt Pelagiani, de quibus Augustinus in libro De baptismo parvulorum 2 commemorat dicens: "Sciendum est, inquit, haereticos quosdam, qui nominati sunt Pelagiani, dixisse peccatum primae trans gressionis in alios hommes non propagatione, sed imitatione transisse.

Unde etiam in parvulis nolunt credere per baptismum solvi originale peccatum, quod in nascentibus nullum esse omnino contendunt. Sed eis dicitur quia, si Apostolus peccatum imitationis, non propagationis, intel ligi voluisset, eius principem non Adam, sed diabolum diceret, de quo in libro Sapientiae dicitur 3: Invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum. Et quia non vuit intelligi hoc esse factum propagatione, sed imitatione, continuo subiunxit Scriptura: Imitantur autem eum qui sunt ex parte ipsius. Imitantur quidem Adam quotquot per inobedientiam transgre diuntur mandatum Dei; sed aliud est quod exempium est voluntate pec cantibus, aliud quod origo est cum peccato nascentibus". Non est igitur accipiendum peccatum Adae transisse in omnes imitationis tantum exem plo, sed propagationis et originis vitio.

Caput 5 (195).

Hic aperit illud esse peccatum originale, quod transit In posteros. Et est iliud peccatum originale, ut aperte Augustinus 5 testatur, quod per Adam transivit in omnes per eius carnem vitiatam concupiscentia liter generatos.

2 dicunt 1 trp. p. Quomodo MRV. 4 dicunt) dlcuntur NW, dicentur V.

6 Rubrica om. MNVW. 8 dlcens om. LM, lnterl. TV. 25 est lIIud ftp. LMRTV.

1 Resp. Rom. 5, 14: In simiiltudinem praevaricalionls Adae. 2 Lib. 1, c. 9, nn. 9-10 (PL 44, 114; CSEL 60, lOs). 3 Sap. 2, 24. Sap. 2, 25. In aucto

ritate In Caput praecedentl, necnon et infra in Caput 10, nn. 1-2.

Caput 4, num. 2. Ex Glossa Magistri in Rom. 5, 12 (PL 191, 1388 B-C); iam plenius legitur haec auctoritas apud Fiorum in h. 1. (in Bedae Opera, VI, Coloniae 1688, 90-91), et partim apud Glossam mediam Gilberti Porretani, de qua cf. R. M. Martin, Le péché originel d’après Gilbert de la Porrée (f 1154) et son école, In Rev. Hlsf. Eccl. 13 (1912) 678.

Caput 6 (196).

1. Quid sit originale peccatum hic Inquiritur. Quod diligenter investi gandum est quid sit. De hoc enim sancti doctores subobscure locuti sunt, atque scholastici doctores varia senserunt.

2. Quorundam de originali peccato oplnio *. Quidam 1 enim putant originale peccatum esse reatum poenae pro peccato primi hominis, id est debitum vel obnoxietatem qua obnoxii et addicti sumus poenae tempo rali et aeternae pro primi hominis actuali peccato: quia pro illo, ut aiunt, omnibus debetur poena aeterna, nisi per gratiam liberentur. — luxta horum sententiam oportet dici originale peccatum nec culpam esse nec poenam. Culpam non esse ipsi fatentur. Poena quoque, secundum eos, esse non potest, quia si debitum poenae originale peccatum est, cum debitum poenae non sit poena, nec originale peccatum est poena. — Quod etiam quidam eorum admittunt, dicentes in Scriptura originale peccatum saepe nominari reatum; et ‘reatum’ ibi intelligunt, ut dictum est, obnoxietatem poenae. Et ea ratione asserunt peccatum originale dici esse in parvulis: quia parvuli pro illo primo peccato rei sunt poenae; sicut pro peccato iniqui parentis aliquando exsulant filii secundum iusti tiam fori.

Caput 7 (197).

1. Quod originale peccatum est culpa auctoritatibus probat. Sed quod originale peccatum culpa sit, pluribus Sanctorum testimoniis edocetur. — Gregorius *. Super Exodum, ubi dicitur 2: Primo genitum asini mutabis

4 doctores] lectores LMNRTVW (ed. 2e?), quod corr. R. 5 Rubrica om. MRVW.

1 p. Abaelardus, In Epist. ad Rom., 11, c. 5 (PL 178, 866 C, 871 A-B); cf. J. Rivière, Les "capitula" d’Abélard condamnés au concile de Sens, in Reclz. de Théol. anc. et méd. 5 (1933) 16, art. 8: Quod non contraximus culpam ex Adam, sed poenarn tantum"; cui quaestioni quaedam animadversiones adnectuntur in E. Buytaert, The Anonymous Capitula Haeresum Petri Abaelardi and the Synod of Sens, 1140, in Antonianum 43 (1968) 419-460. 2 Exod. 13, 13.

Caput 6. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 74-78. — Num. 2: Partim ex Summa sent., III, 11 (PL 171, 1134 D-1135 A; 176, 106 B-C). De hoc cf. O. Lottin, Les théories surie péché originel..., in Psyciz. et morale, 1V, 27s, 68, et 74.

Caput 7. Cf. O. Lottin, ibid., 74. — Num. 1: Ex Glossa ordin. in Exod. 13, 13 (apud Lyranum, 1, 151a). — Num. 2: Ex Glossa Magistri in Rom. 3,23 (PL 191, 1361 A). — Num. 3: Contracte ex Glossa eiusdem in Ps. 50, 7 (PL 191, 487 C-D).

ove, Gregorius 1 ait: "Omnes in peccatis nati sumus, et ex carnis delectatione concepti, culpam originalem nobiscum traximus: unde et voluntate nostra peccatis implicamur". Ecce Culpam originalem dicit nos trahere; unde constat peccatum originale culpam esse.

2. Augustinus *. Augustinus quoque, in libro De natura et gratia 2, de hoc eodem sic ait: "Omnes, ut ait Apostolus 3, peccaverunt: utique vel in se ipsis, vel in Adam; quia sine peccato non sunt, vel quod originaliter attraxerunt, vel quod malis moribus addiderunt". "Peccatum 4 enim primi hominis non solum ipsum, sed omne nocuit genus humanum, quia ex eo damnationeni simul et culpam suscepimus".

3. Augustinus *. Idem 5, super Psalmum 50: "Quod de corpore mortuo seminatur, cum vinculo peccati originalis nascitur et mortis. Ideo igitur se in iniquitatibus conceptum dicit David, quia in omnibus trahitur iniquitas ex Adam et vinculum mortis: nemo enim nascitur nisi trahens poenam et meritum poenae". Meritum autem poenae peccatum est; omnis ergo qui nascitur per carnis concupiscentiam, peccatum trahit.

4. Peccatum itaque originale culpa est, quam omnes concupiscen tialiter concepti trahunt. Unde in Ecclesiasticis dogmatibus 6 scriptum est: "Firmissime tene et nullatenus dubites omnem hominem qui per concubitum vin et mulieris concipitur, cum originali peccato nasci, im pietati subditum mortique subiectum, et ob hoc natura irae nasci fihium 7; a qua nullus liberatur nisi per fidem mediatoris Dei et hominum 8". — His aliisque auctonitatibus evidenter ostenditur peccatum originale culpam esse, et in omnibus concupiscentialiter genitis trahi a parentibus.

Caput 8 (198).

1. Quid sit quod dicitur peccatum originale: scilicet tomes peccati, Id est concupiscentia. Nunc superest videre quid sit ipsum originale peccatum.

1 et om. BCOPX. 2 noblscum traximus] nobis contraximus BCLPV.

27 originale peccatum trp. MTX.

1 Id est Paterius, Liber testimon. Vet. Test. ex apusc. S. Gregorii, in Exod. 13, 13 (PL 79, 731 D); cetera dicta Paterii ibid. (sed non illa hic citata) sunt ex Gregorio, Mora lia, XXvII, C. 18, n. 38 (PL 76, 421 B.C). 2 Caput 4, n. 4 (PL 44, 250; CSEL 60, 236).

Rom. 3, 23. Ps.-August., Hypognosticon, II, c. 4, n. 4 (PL 45, 1620). 5 Enarr. in Ps. 50, 7, n. (PL 36, 591s; CCL 38, 606s). 6 Immo in Fulgentii De fide ad Petrum, c. 26, n. 67 (PL 65, 701 A; CCL 91A, 753). 7 Resp. Eph. 2, 3: Et eramus natura fui irae. 8 1 Tim. 2, 5.

Caput 8, num. 2. Cf. Glossa Lomb. in Rom. 4, 7: Beati sunt iIIi quorum iniquitates... remissae sont a Deo per Baptismum... Et intelligitur hic per iniquitates originale peccatum,

Quod cum non sit actuale, non est actus sive motus animae vel corporis. Si enim actus est animae vel corporis, actuale utique peccatum est. Sed actuale non est; non est igitur actus vel motus. Quid igitur?

2. Originale peccatum dicitur fomes peccati, scilicet concupiscentia vel concupiscibilitas, quae dicitur lex membrorum, sive languor naturae, 5 sive tyrannus qui est in membris nostris, sive lex carnis. — Unde Augustinus in libro De baptismo parvulorum 1: ("Est in nobis concupi scentia, quae non est permittenda regnare. Sunt et eius desideria, quae sunt actuales concupiscentiae: quae sunt arma diaboli, quae veniunt ex languore naturae *. "Languor autem iste tyrannus est, qui movet mala desideria. Si ergo vis esse victor tyrannie, atque inermem 3 inimicum in venire, non obedias concupiscentiae malae. — His verbis safis ostenditur fomitem peccati esse concupiscentiam.

Caput 9 (199).

1. Quod nomine concupiscentlae Intelligitur tomes, quae dicitur tomes peccati. Nomine autem concupiscentiae non actum concupiscendi, sed vitium primum significavit, cum eam dixit ‘legem carnis’ 4. Unde idem

15 Quod] Quid LMNR. II fomes’ om. LMNRTVW, peccati add. BCX. 17 primum] prius MRX, om. W.

1 Immo De continentia, c. 3, n. 8: "Est ergo in nobis peccati concupiscentia, quae non est permittenda regnare; sunt eius desideria, quibus non est obediendum* (PL 40, 354; CSEL 41, 149). Reliqua, ut videtur, ex Glossa Magistri in Rom. 6, 12-14 (PL 191, 1408 A).

2 Rectius (ut deducitur ex Fioro In h. 1., 103), De verbis Apostoli sermo 12, id est Sermo 30, c. 5, n. 6: Languor Iste tyrannus est: si vis te tyranni esse victorem, Christum Invoca imperatorem (PL 38, 190; CCL 41, 386). 3 Hic tam Glossa citata (PL 191, 1408 A) quam plures codices Sententiarum Ambrosius marginaliter nominant. Cf. Ambrosiaster in Rom. 6, 13: Ideo membra nostra... continere debemus, ut inimicus noster menus inventus subiclatur * (PL 17 [1845] 102 B; CSEL 81-1, 198). Caveat autem lector, quatenus In Glossa Magistrl (1408 A) ad finem legitur: non obedias concupiscentiae male operando, nec etiam concupiscatis [ delectando vel consentiendo s. ScIL, August., De baptismo parvulo rum, 11, c. 28, n. 45 (PL 44, 178; CSEL 60, 1 16s), ubi reapse dicit legem peccati. In versione au tem hulus auctoritatis in Glossa Magistri in Rom. 6, 12 (PL 191, 1407 B) legitur legem carnis.

scilicet fomes peccati, qui dicitur concupiscentia, vel concupiscibilitas, sive lex membrorum, sive languor naturae, et aliis nominibus (PL 191, 1368 D-1369 A; quasi omnia ex Glossa ordin. in h. 1., apud Lyranum, VI, lia). ‘Alia nomina’ notantur In sequenti auctoritate August., sumpta ex Glossa in Rom. 6, 12-14 (PL 191, 1407 D, 1408 A); lex carnlss, ibId. (1407 B).

Caput 9. Conflatur (ad initium n. 1, et num. 2) ex Somma sent., III, ii (PL 171, 1135 C; 176, 107 A-B), inde ex Glossa in Rom. 7,25 (PL 191, 1431 D-1432 A), ac in Rom. 4,7 (1369 A).

Notare iuvat quod ultima verba num. 1 iam leguntur in Glossa Magistri in Rom. 4, 7: "parvulum habilem concupiscere, sed non concupiscere facit, adultum vero etiam concupi scere * (PL 191, 1369 A); sed nnde sumantur, nesclmus.

in tractatu De verbis Apostoli 1 ait: "Semper pugna est in corpore inortis huius 2, quia ipsa concupiscentia cum qua nati sumus, finiri non potest quamdiu vivimus; quotidie minui potest, finiri non potest". Quae est autem concupiscentia cum qua nati sumus? Vitium utique est, quod parvulum habilem concupiscere facit, adultum etiam concupiscentem reddit.

2. Per sImile ostendit *. Sicut enini in oculo caeci in nocte vitium caecitatis est, sed non apparet, nec discernitur inter videntem et caecum nisi luce veniente: sic in puero vitium esse non apparet, donec aetatis provectioris tempus occurrat.

Caput 10 (200).

1. Quod per Adam originale peccatum in omnes Intravit, Id est concu piscentia. Ex his datur intelligi quid sit originale peccatum, scilicet vitium concupiscentiae, quod in omnes concupiscentialiter natos per Adam in travit, eosque commaculavit. — Unde Augustinus in libro De baptismo parvulorum 3: "Adam, praeter imitationis exemplum, occulta etiam tabe carnalis concupiscentiae suae tabificavit in se omnes de sua stirpe venturos. Unde Apostolus recte ait: In quo omnes peccaverunt".

2. Quomodo Intelligatur ‘In quo omnes peccaverunt’. "Circumspecte 5 et sine ambiguitate dixit hoc Apostolus: sive enim intelligatur in quo homme, sive in quo peccato, sanum est". "In Adam 6 enim omnes pec caverunt ut in materia, non solum eius exemplo, ut dicunt Pelagiani *. Omnes enim ille unus homo fuerant", id est in eo materialiter erant. — Ambrosius *: "Manifestum 8 est itaque omnes in Adam peccasse quasi in massa. Ipse enim per peccatum corruptus, quos genuit, omnes nati

3 est om. P, add. 02. 1 est autem trp. NO2X. 6 Rubrica om. MRVW. 11 per Adam ii-p, p. omnes scx. 14 commaculavit] vitiavit MRTVWX (cd. 2’?), coi-r. ex

vitiavit L.

1 Sermo 151, c. 5, n. 5 (PL 38, 817). 2 Rom. 7, 24. 3 Lib. 1, C. 9, n. 10

(PL 44, 115; CSEL 60, 11). 4 Rom. 5, 12. 5 August., ibid., c. 10, n. 11

(PL 44, 115; CSEL 60, 12s), contracte. 6 Glossa ordin. in Rom. 5, 12 (apud Lyra num, VI, 13a); partim in August., Ioc. cit. 7 Vide supra, Caput 4 (p. 497). 8 Ambro siaster, in Rom. 5, 12 (PL 17 [ 92 C; CSEL 81-1, 164).

Caput 10. Praeter verba introductorla, omnia ex Glossa in Rom. 5, 12 (PL 191, 1387 D, 1388 D-1389), quae confecta est ex diversis fontibus, sive ex Augustino, sive ex (3!ossa ordin. (apud Lyr., VI, 13a), sive forsitan ex schola Anselmi Laudun. (ex. gr.: onines unus homo in eo fuerunt, non personaliter, sed materialiter, quia omnium materia in eo fuit s, in Sent. Anselmi, cd. F. Bliemetzrieder, 67), et allis notatis in textu. Vide etiam Glossam Gilberti, ubi supra ad Caput 4 (p. 497).

sunt sub peccato; ex eo igitur cuncti sunt peccatores". — Augustinus, ad consulta Hilarii *. Ita et in illo uno peccato quod intravit in mundum, recte omnes dicuntur peccasse 1: quia "sicut 2 ab illo uno homme, sic ab eodem uno peccato immunes esse non possunt, nisi ab eius reatu per Christi baptismum absolvantur". — Augustinus, De baptismo parvulorum *: "Alia ergo 3 sunt propria peccata, in quibus tantum peccant quo rum peccata sunt; aliud hoc unum in quo omnes peccaverunt", id est ex quo omnes peccatores constituti sunt 4.

Caput 11 (201).

Quod sit peccatum in quo omnes peccaverunt, scilicet originale quod ex inobedientia processit. Hoc est originale peccatum, quo peccatores nascuntur omnes concupiscentialiter geniti, quod ex Adam sive ex eius inobedientia emanavit, et in posteros demigravit. — Unde Apostolus consequenter 5 per inobedientiam unius hominis miiltos dicit constitutos esse peccatores: quae est actuale peccatum; cum ante 6 dixerit per unum hominem peccatum intrasse in mundum, et in eo omnes peccasse: quod de originali dictum est oportere accipi.

Caput 12 (202).

Ex quo sensu dictum est ‘per inobedientiam unius multos constltui peccatores’. Quod ergo ait, per inobedientiam unius multi constituti sunt peccatores, eo sensu dictum esse intelligendum est: quia ex inobedientia Adae, scilicet ex peccato actuali Adae, processit originale peccatum quo omnes peccatores nascuntur, ut et in illo esset et in omnes transiret 7.

1 cuncti] constituti NRTVW. 7 omnes om. LMRW. Quod] Quid BCOPX. peccaverunt] certaverunt BC, ceciderunt X.

1 Resp. Rom. 5, 12: Per unum hominein peccalum in hune mundum intravif... in quo omnes peccaverunt. 2 August., Epist. 157 (ad Hilarium), c. 3, n. 18 (PL 33, 683; CSEL 44, 466). 3 Lib. 1, c. 10, n. 11 (PL 44, 115; CSEL 60, 12). 4 Resp. Rom. 5, 19. Rom. 5, 19. 6 Rom. 5, 12. 7 Vide infra, ad finem c. 13.

Caput 11-12. Cf. Glossa Magistri in Rom. 5, 19 (PL 191, 1395 C).

Caput 13 (203).

1. Quod peccattim originale in Adam fuit et in nobis est. Unde Augustinus luliano haeretico, nullum peccatum in parvulis esse con tendenti, respondens 1, aperte asserit peccatum originale ex voluntate Adae processisse, ac per eius inobedientiam in mundum intrasse.

2. Juliani quaestio *. Quaerit enim Iulianus per quid peccatum invenitur in parvulo, ita inquiens: "Non peccat iste qui nascitur; non peccat ille qui genuit; non peccat ille qui condidit. Per quas igitur rimas, inter tot praesidia innocentiae, peccatum fingis ingressum? " Responsio Augustini *: "Ei respondet sancta pagina 2: Per unum hominem peccatum intravit in mundum: per unius inobedientiam, ait Apostolus 3. Quid quaerit amplius? Quid quaerit apertius?"

3. Alia quaestio luuiani *. Item inquit Iulianus: "Si per hominem peccatum intravit in mundum, peccatum vel ex voluntate, vel ex natura est. Si ex voluntate est, mala est voluntas quae peCCatum facit; si autem ex natura est, mala est natura". — Responsio Augustini *. Cui "respondeo: Ex voluntate peccatum est. Quaerit forte utrum originale peccatum ex voluntate sit. Respondeo prorsus et originale peccatum ex voluntate esse, quia hoc ex voluntate primi hominis seminatum est, ut in illo esset et in omnes transiret".

Caput 14 (204).

1. Obiectio quorundam contra Id quod supra dictum est, omnes in Adam fuisse hommes. Ad hoc autem quod diximus 4, in Adam fuisse omnes hommes, quidam verborum sectatores 5 sic obiciunt, dicentes: Non omnis

2 est om. BCX. Unde] mdc OP. 4 aperte om. BCOPX, trp. p. contendenti W. 6 luliani quaestio om. RVW. Responsio Aug. om. RVW. 13 Rubrica om. MRVW.

14 vel om. BCOP. 15 est om. NOP. 16 Responsio Aug. om. MVW. 1 De nuptiis et concup., II, cc. 27-28, nn. 47-48 (PL 44, 463s; CSEL 42, 302ss), unde etiam num. 2-3. 2 Rom. 5, 12. 3 Rom. 5, 19. 4 Cf. supra, ad finem c. 10, et est sententia August., De bapt. parvulorum, 1, e. 10, n. 11: Aliud hoc unum in quo omnes pecca verunt, quando omnes ille unus homo fuerunt" (PL 44, 115; CSEL 60, 12); vide etiam L. III, c. 7, n. 14 (PL 44, 194; CSEL 60, 141), et Contra lulianum opus imper!., IV, 104 (PL 45, 1400).

Resp. Prov. 19, 7: Qui tantum verba sectatur, etc.

Caput 13: Ex Glossa in Rom. 5, 19 (PL 191, 1397 A-C), multis transpositis. — Caput 14, num. 1-2. Magna ex parte ex Summa sent., III, (PL 171, 1134 A-B; 176, 105 D-106 A), quae hic sequitur scholam Anselmi Laudunensis; cf. O. Lottin, Psyciz. et morale, IV, 70 et 38.

caro quae ab Adam traducta est, in eo simul exsistere potuit quia muito maioris quantitatis est quam fuerit corpus Adae, in quo nec tot etiam atomi fuerunt, quot ab eo hommes descenderunt. Quocirca verum non esse asserunt, substantiam uniuscuiusque in primo fuisse parente.

2. Responsio ubi aperitur qualiter fuerint in Adam secundum rationem seminalem, et quomodo ex eo descenderunt, scilicet lege propagationis. Quibus responderi potest quod materialiter 1 atque causaliter, non for maliter, dicitur fuisse in primo homme omne quod in humanis corporibus naturaliter est; descenditque a primo parente lege propagationis; et in se auctum et multiplicatum est, nulla exteriori substantia in id transeunte; et ipsum in futuro resurget. Fomentum quidem habet a cibis, sed non convertuntur cibi in humanam substantiam, quae scilicet per propaga tionem descendit ab Adam.

3. Quomodo per propagationem descendit *. Transmisit enim Adam modicum quid de substantia sua in corpora filiorum quando eos procrea vit, id est aliquid modicum de massa substantiae eius divisum est et inde formatum corpus fuji, suique multiplicatione, sine rei extrinsecae adiectione, auctum est. Et de illo ita augmentato aliquid itidem sepa ratur, unde formantur posterorum corpora. Et ita progreditur procrea tionis ordo lege propagationis usque ad finem humani generis. Itaque diligenter ac perspicue intelligentibus patet omnes secundum corpora in Adam fuisse per seminalem rationem, et ex eo descendisse propaga tionis lege.

Caput 15 (205).

1. Auctoritate et ratione probatur nihil extrinsecum converti in humanam substantiam quae ab Adam est. — Auctoritas *. Quod vero nihil ex trinsecum in humani corporis naturam transeat, Veritas in Evangelio si gnificat dicens 2: Omne quod intrat in os, in ventrem vadit et in secessum emittitur. — Ratio *. Quod etiam ratione ostendi potest hoc modo: Puer

9 propagationis] propaginis MRT, quod corr.". 14 Rubrica om. RVW. 26 Auc torltasj auctoritates X, om. RVW. 29 Ratio om. RVW.

1 Cf. supra,c. 10, n.2 (p.501, 21-22); et Glossa Lombardi inPs. 84, 6 (PL 191,795 D796 A). 2 Matth. 15, 17.

Caput 15. Praeter auctoritatem Scrlpturae, omnia ex Summa sent., III, (PL 171, 1134 B-C; 176, 106 A-B); quoad fontes, vide O. Lottin, Psych. et morale, IV, 39; V, 35s, 374ss; qui etiam notat, et bene: Nous avons ici les premiers essais de la future question De veritate liumanae naturae qui longtemps défraiera les écoles (1V, 55, in nota).

qui statim post ortum moritur, in illa statura resurget, quam habiturus erat si viveret usque ad aetatem triginta annorum, nullo vitio corporis impeditus 1. Unde ergo illa substantia, quae adeo parva fuit in ortu, in re surrectione tam magna erit, nisi sui in se multiplicatione? lJnde apparet quod etiam si viveret, non aliunde, sed in se augmentaretur illa substantia; sicut costa de qua facta est mulier 2 et sicut panes evangelici 3.

2. Quod cibi in carnem transeunt, sed non in eam quae descendit ab Adam *. Non infitiamur tamen quin cibi et humores in carnem et san guinem transeant, sed non in veritatem humanae naturae quae a primis descendit parentibus; quae sola in resurrectione erit. Reliqua vero caro, in quam cibi transeunt, tanquam superflua in resurrectione deponetur; quae tamen ciborum aliarumque rerum fomentis coalescit.

DISTINCTIO XXXI

Caput 1 (206).

Quomodo peccatum originale a patribus transeat ad filios: an secundum animam, an secundum carnem. Nunc superest investigare qualiter iliud peccatum a patribus traducatur in filios, scilicet an secundum solam ani mam, an secundum carnem, sive secundum utrumque.

Caput 2 (207).

Opinbo quorundam male credentium animas esse ex traduce *. Puta verunt quidam 4 secundum animam trahi originale peccatum, non solum secundum carnem, quia non solum carnem, sed et animam ex traduce esse arbitrati sunt. Sicut enim in generatione prolis, de carne paterna sub stantialiter trahitur caro, ita etiam de gignentis anima anima geniti essen

2 corporis om. BCOPX. 5 etiam] et OP. 9 verltatetnl veritate LOPRVX. ad] In NRV. 17 traducatur] transducatur OPR. 20 Rubrica om. RVW.

1 Cf. August., De civitate Dei, XXII, cc. 14 et 19 (PL 41, 776s, 780s; CSEL 40-II, 622s, et 628-631; CCL 48, 833s, 837ss). Vide etiam infra L. IV, d. 44, c. 1-3.

2 Gen. 2, 21-22. 3 Marc. 6, 35-44; Ioan. 6, 5-13. Cf. August., De Genesi ad litt., X, cc. 11-26 (PL 34, 415-428; CSEL 28-1, 307-332).

Caput 1-2: Ex Hugone, De sacram., 1, 7, 29 (PL 176, 299 A-B).

tialiter deduci ab his aestimatur. Ideoque, sicut de corrupta carne caro corrupta seminatur, ita etiam de anima peccatrice anima peccatrix, cor ruptione originali infecta, ab illis trahi dicitur

Caput 3 (208).

1. Praedlctam opinlonem damnat, et quod per carnem traducatur pec catum dicit, et quomodo ostendit. Hoc autem fides catholica respuit et tanquam veritati adversum damnat, quae non animas, sed carnem solam, sicut superius diximus 1, ex traduce esse admittit. Non igitur secundum animam, sed secundum carnem solam, peccatum originale trahitur a pa rentibus.

2. Quare concupiscentia dicitur esse in carne *. Est enim peccatum originale, ut supra diximus2, concupiscentia: non quidem actus, sed vitium. Unde Augustinus, Ad Valerium: "Ipsa concupiscentia est lex membrorum vel carnis, quae est morbidus quidam affectus vel languor, qui commovet illicitum desiderium, id est carnalem concupiscentiam, quae lex peccati 4 dicitur". Quae dicitur manere in carne, non quin in anima sit, sed quia per corruptionem carnis in anima fit.

Caput 4 (209).

Causam corruptlonis carnis ostendit, ex qua in anima peccatum fit. Caro enim per peccatum corrupta fuit in Adam, adeo ut, cum ante peccatum vir et mulier sine incentivo libidinis et concupiscentiae fervore possent convenire, essetque thorus immaculatus 5, iam post peccatum non valeat fieri carnalis copula absque libidinosa concupiscentia, quae semper vitium est, et etiam culpa, nisi excusetur per bona coniugii. In concupiscentia igitur et libidine concipitur caro formanda in corpus prolis. Unde caro ipsa, quae concipitur in vitiosa concupiscentia, polluitur et corrumpitur; ex cuius contactu anima, cum infunditur, maculam trahit qua polluitur et fit rea, id est vitium concupiscentiae, quod est originale peccatum.

11 Rubrica cm. RVW. 13 Unde... Valerlum mg. (ut rubrica) BCLOPX (ed 1?). 1 Valerium] Valeranum C, Valerinum RV, lulianum BX. per] propter BCLOPX, quod corr. O.

1 In Dist. 18, c. 7 (p. 420s). 2 In Dist. 30, C. 8-9 (p. 499ss). 3 De nuptiis et condup. 1, cc. 30-31, nn. 34-35 (PL 44, 43; CSEL 42, 245ss), contracte. Resp. Rom. 7, 23. 5 Resp. Hebr. 13, 4; cf. supra, Dist. 20, c. 1 (p. 427s). Quoad totum Caput 4, v. August., De nuptiis et condup., 1, c. 24, n. 27 (PL 44, 429; CSEL 42, 239s).

Caput 3, n. 1. Quaedam, magis ad sensum, ex Hugone, De sacram., 1, 7, (PL 176, 300 D-301 A). — Num. 2. Contracte ex Glossa Magistri in Rom. 7, (PL 191, 1430 C).

Caput 5 (210).

1. Quod propter corruptionem carnls, quae est causa peccati, dicitur peccatum esse in carne. Ideoque ipsum peccatum dicitur manere in carne.

Caro igitur quae in concupiscentia libidinis seminatur, nec culpam habet nec actum culpae, sed causam. In eo igitur quod seminatur corruptio est; in eo autem quod nascitur concupiscentia vitium est.

2. Unde Ambrosius de verbis Apostoli sic ait 1: "Quomodo habitat peccatum in carne, cum non sit substantia, sed privatio boni?

Ecce: primi hominis corpus corruptum est per peccatum, ipsaque corrup tio per conditionem offensionis manet in corpore, robur tenens divinae sententiae datae in Adam, cuius consortio anima maculatur peccato. Per id ergo quod facti causa manet, inhabitare dicitur peccatum in carne". Haec est lex carnis. — Idem 2: "Non habitat peccatum in animo, sed in carne, quia peccati causa ex carne est, non ex anima; quia caro est ex origine carnis peccati, et per traducem omnis caro fit peccati". Anima vero non traducitur, et ideo in se causam peccati non habet.

3. Augustinus quoque, ex carne peccatum animam contrahere, in sermone quodam De verbis Apostoli 3 ostendit dicens: "Vitium concu piscentiae est, quod anima, sed ex carne, contraxit. Natura quippe humana

13 animo] anima CLNVWX. 16 in se trp. p. peccati MRTV. 19 animal non ex se add. V, add. mg. 02, add. interl. W2. j sed] scilicet X, om. M, interl. R.

1 Id est Ambrosiaster, in Rom. 7, 18 (PL 17 [ 112 D-113 A; CSEL 81-1, 236ss).

2 In Rom. 7, 22 (PL 17 [ 113 D-114 A; CSEL 81-1, 240). 3 Mediantibus Fioro Lugdun. in Rom. 7, 18, necnon et rubricis codd. Glossae Magistri in h. 1. (x 41a; z 24d) in terpretari possumus hanc auctoritatem: rubrica De verbis Apostoli potius pertinet ad aliam auctoritatem praecedentem: "Motum porro iliiciti..." (PL 191, 1429 B). Deinde: ‘e Sequitur: Scio enim qua non habitat in me, Soc est in carne mea bonum. (Augustinus in sermone [ add. z], rubr. marg.): e Hoc utique ait qua vitium carnis in re bona non est bonum, quod cum esse destiterit, caro erit sed iam vitiata vel vitiosa non erit" (= De continentia, c. 8, n. 19; PL 40, 361; CSEL 41, 163; apud Fiorum, 130). Hoc enim est concupiscentiae vitium quod mens quidem sed ex carne contraxit (= verba Magistri?). (Augustinus contra lulianum, rubr. ,narg.): "Natura quippe humana... sauciata" (= paraphrasis Contra lulianum, IV, C. 9, n. 54; PL 44, 764; cf. Contra lulianum opus imper!., VI; PL 45, 1529; quae auctoritas deest apud Fiorum).

Caput 5, num. 1: Ex Hugone, De sacram., 1, 7, 31 (PL 176, 302 A-B), multis omissis. — Num. 2. Prima auctoritas legitur in Glossa auctoris in Rom. 7, 18; secunda in Rom. 7, 22 (PL 191, 1423 D-1424 A, 1425 C). Num. 3: Ex eadem Glossa in Rom. 7, (PL 191, 1429 C).

non opere Dei cum vitio primitus est instituta, sed ex voluntatis arbitrio priorum hominum venienti vitio est sauciata", ita ut non sit in carne bonum 1, sed vitium, quo inficitur anima.

Caput 6 (211).

1. De causa originalis peccati quae est in carne: utrum sit culpa an 5 poena. Hic quaeri solet utrum causa peccati originalis, quae dicta est esse in carne, culpa sit vel poena, sive aliquid aliud. — Culpa esse non potest, quia culpa non est in re irrationabili. Si enim culpa esset in carne ante infusionem animae, actualis esset vel originalis. Sed actualis ibi non est; nec originalis culpa est, quia ipsa causa est originalis peccati. — Si autem poena est, quae est illa? Passibilitas, vel mortalitas, vel alia corruptio? Hos enim defectus carni messe constat.

2. Hic aperitur quid sit, scilicet foeditas tracta ex libidine coeuntium, quae vitlum vel corruptio dici potest. Ad quod dici potest quia multiplex defectus carnis, et praecipue pollutio quaedam, quam ex fervore coitus parentum et concupiscentia libidinosa contrahit caro dum concipitur, causa est originalis peccati; quae recte vitium sive corruptio carnis appellan potest. Quae foeditas maior esse videtur in carne concupiscentialiter traducta, quam in ea unde traducitur. Et quod vitium vel corruptio sit in carne ante coniunctionem animae, effectu probatur cum anima infunditur, quae ex corruptione carnis maculatur; sicut in vase dignosci tur vitium esse, cum vinum infusum acescit.

3. Inductu simifium ostendit non absurde fillos trahere peccatum a pa rentibus eo mundis dici. Ne autem miremur et intellectu turbemur, audien tes peccatum originale filios traducere a parentibus iam per baptismum ab illo peccato mundatis, diversarum similitudinum inductione id posse

2 venienti] in add. BCX. 6 peccatl originails trp. RVW. 14 quia] quod CLX.

18-19 Quae... traducitur om. BCMOPX (ed. Ii?), mg. R. 24 dici om. BCX. 1 et] in add. BOPX, add. Interi.".

Rom. 7, 18. Cf. p. 507, nota 3.

Caput 6, num. 1. Quaestio proponitur ex Summa sent., III, 12 (PL 171, 1137 A; 176, 108 C). Responsio in num. 2 Magistrl est; similitudo vasis, sumpta ex eadem Summa, muitotiens adhlbetur in schola Anselmi Laudun. — Num. 3. Auctoritas Augustini ex eadem Summa sent., parum Infra; de cuius fonte cf. O. Lottin, Psych. et morale, IV, 40-41, lin. 8-12, 34-39. Conclusio est eiusdem Summae.

fieri insinuat Augustinus in libro De baptismo parvulorum 1, ita inquiens: "Quomodo praeputium per circumcisionem aufertur, manet tamen in eo quem genuerunt circumcisi; quomodo etiam palea, quae opere humano tanta diligentia separatur, manet tamen in fructu qui de purgato nascitur tritico; ita peccatum quod in parentibus per bap tismum mundatur, manet in eis quos genuerunt". — "Ex hoc enim gignunt quod adhuc vetustum trahunt, non ex hoc quod in novitate promovit eos inter filios Dei". Non enim generant parentes filios secun dum illam generationem qua denuo sunt nati 3, sed potius secundum eam qua carnaliter et ipsi primum sunt generati.

Caput 7 (212).

1. Quare dicatur originale hic dicitur, cum epilogo. Iam ostensum est quid sit originale peccatum, et qualiter a parentibus in filios et per car nem in animam transeat. Ex quibus etiam innotescit quare dicatur onginale peccatum: ideo scilicet, quia ex vitiosa lege originis nostrae in qua concipimur, scilicet carnis libidinosa concupiscentia, traducitur, ut supra dictum est 4. Non enim quia ex carne tracta ab Adam concepti sumus, ideo peccatum traximus: quia et Christi corpus ex eadem carne formatum est quae ab Adam descendit, sed eius conceptus est celebratus non lege peccati, id est concupiscentia carnis: unde et caro eius peccatrix non fuit, immo operatione Spiritus Sancti. Noster vero conceptus non fit sine libidine, et ideo non est sine peccato.

2. Augustinus *. Quod evidentur Augustinus ostendit in libro De fide ad Petrum 5, sic dicens: "Quia dum sibi invicem vir mulierque miscentur, sine libidine non est parentum concubitus, ob hoc filiorum ex eorum carne nascentium non potest sine peccato esse conceptus: ubi peccatum in parvulos non transmittit propagatio, sed libido; nec fecun

7 in] ex MN, corr. in ex R, vel ex add, mg. O, vel ex add. mien. LT.

1 Lib. III, e. 8, n. 16 (PL 44, 195; CSEL 60, 142). 2 August., ibid., II, C. 9, n. 11 (PL 44, 158; CSEL 60, 82); resp. homo velus et novus, de quo Rom. 6, 4-6, et Eph. 4, 22-24. 3 Resp. Ioan. 3, 6-7: Quod natum est ex carne, caro est; et quod natum est ex Spiritu, spiritus est... Oportet vos nasci denuo. 4 In Caput 4 (p. 506). Caput 2, n. 16 (opus Fulgentii, PL 65, 679 B-C; CSEL 91A, 721).

Caput 7, num. 1-2: Mixtim ex Summa sent., III, 12 (PL 171, 1136 B-1137 A; 176, 107 D-108 C), et Olossa Lombardi in Rom. 4,8 (PL 191, 1369 B-c), ubi concluditur tractatus Magistri de peccato originali. — Num. 3-4: Magna in parte ex eadem Summa (PL 171, 1136 B-C; 176, 107 D-108 A).

ditas naturae humanae facit hommes cum peccato nasci, sed foeditas libidinis, quam hommes habent ex illius iustissima condemnatione pec cati. Ideo beatus David, propter originale peccatum, quo naturaliter obstricti fui sunt irae 1, dicit 2: In iniquitatibus conceptus sum, et in pec catis concepit me mater mea". Ex hoc itaque apparet ex lege conceptionis traduci originale peccatum, quia nisi conceptio sic fieret in carne, anima ex carnis coniunctione concupiscentiae vitium non traheret.

3. Oblectio quorundam nitentium probare peccatum non traduci ex lege coitus. Sed ad hoc opponitur hoc modo: In ipso conceptu, ubi dicitur transmitti peccatum, propagatur caro; nec tunc infunditur anima secundum physicos, sed iam effigiato corpore. Quod etiam Moyses in Exodo 3 aperte significat, ubi agit de percussura mulieris praegnantis: Si quis, inquit, percusserit mulierem praegnantem et abortivum fecerit, si adizuc in forme fuerit puerperium, muictabitur pecunia; si autem formatum fuerit, red dat animam pro anima. Formatum vero intelligitur propria anima animatum, et informe quod nondum habet animam 4. In ipso ergo conceptu, cum caro propagatur, nondum infunditur anima. Quomodo ergo ibi peccatum transmittitur, cum peccatum non possit esse ubi anima non est?

4. Responsio cum solutione *. Ad quod dici potest quia in illo con ceptu dicitur peccatum transmitti, non quia peccatum originale ibi sit, sed quia caro ibi trahit id ex quo peccatum fit in anima cum infunditur. Et utrumque vocatur conceptus, scilicet et cum caro propagatur for mamque corporis humani recipit, et cum anima infunditur. Quod etiam aliquando dicitur nativitas; unde: Quod natum est in te; proprie autem nativitas dicitur in lucem editio.

1 naturae humanae trp. BCLN. 6 conceptioj corruptio BCOPV. j sic om. BCOPX, interl.". 10 necj tamen add. BCOPX. 13 abortivuml abortum BOPW. 18 anima trp. p. est OP. 19 Rubrica om. RVW. 23 corporis humani trp. BcX.

23-24 etiam aliquando trp. BCO. 25 nativitas dicitur trp. OP.

1 Resp. Eph. 2,3. 2 Ps. 50, 7. Exod. 21, 22-23, partim iuxta Vulgatam, et partim iuxta Veterem Latinam. 4 Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, 1, 168c); ex August., Quaest. in Heptat., II, q. 80 (PL 34, 626; CSEL 28-11, 147; CCL 33, 111). 5 Resp. Matth. 1, 20: Quod enim in ea natum est; Luc. 1, 35: Et quod nascetur ex te, etc. Cf. Glossa ordin. in Matth. 1, 20: iDe ea nasci, est in lucem produci. In ea vero nasci, est concipi" (apud Lyranum, V, 8a). Cf. August., Epist. 187 (ad Dardanum), c. 10, n. 33 (PL 33, 844s; CSEL 57, 110s).

DISTINCTIO XXXII

Caput 1 (213).

1. Quomodo originale peccatum dirnittatur in baptismo, cum et post sit illa concupiscentia quae dicitur originale peccatum. Quoniam supra dictum est 1 originale peccatum esse vitium concupiscentiae, assignatum que quomodo a parentibus trahatur et originale dicatur, superest investigare quomodo in baptismo dimittatur, cum etiam post baptismum rema neat concupiscentia quae ante fuerat: unde videtur vel peccatum originale non esse concupiscentiam, vel non remitti in baptismo. 2. Augustinus in libro Denuptiis et concupiscentia 2*: "Manet quippe, ut ait Augustinus, in corpore mortis huius 3 carnalis concupiscen tia, cuius vitiosis desideriis non obedire praecipimur; quae tamen concupi scentia quotidie minuitur in proficientibus et continentibus". Sed licet remaneat concupiscentia post baptismum, non tamen doniinatur et re gnat sicut ante; immo per gratiam baptismi mitigatur et minuitur, ut post dominari non valeat nisi quis reddat vires hosti eundo post concu piscentias 4. Nec post baptismum remanet ad reatum, quia non imputatur in pec sed tantum poena peccati est; ante baptismum vero poena est et Culpa. 3. Quod originale peccatum duobus modis dimittitur, scilicet extenua tione sul et soltitione reatus. Duplici igitur ratione peccatum originale di citur dimitti in baptismo: quia per gratiam baptismi vitium concupiscen tiae debilitatur atque extenuatur, ita ut iam non regnet nisi consensu red dantur ei vires, et quia reatus ipsius solvitur.

10 Rubrica om. R II concupiscentia] concupicentiis OP. 13 et] in add. OP.

21 Igitur] ergo OPW, vero LN.

1 Dist. 30, C. 8, n. 2 (P. 500). 2 Lib. 1, c. 25, n. 28 (PL 44, 430; CSEL 42, 241).

Quoad sequentia, v. ibid., c. 23, n. (428; 237s). 3 Resp. Rom. 7, 24. Resp.

Eccli. 18, 30; Rom. 6, 12-14.

Dist. XXXII. Cf. O. Lottin, Péché originel et baptême de saint Anselme à saint Thomas d’Aquin, in Psych. et morale, 1V, 284-305. — Caput 1, num. 1. Cf. Hugo, De sacram., 1, 7, 37 (PL 176, 304 B-D); Summa sent., III, 11 (PL 171, 1135 D; 176, 107 B-C). Num. 2: Ex Glossa Lombardi in Rom. 4, 8 (PL 191, 1369 B); deinde ex Summa sent., ibid., necnon et ex dictis Magistri in eadem Glossa (1369 A et D).

4. Auctoritas de uno modo remissionis *. Unde Augustinus in libro De baptismo parvulorum 1: "Gratia per baptismum id agitur, ut vetus homo crucifigatur et corpus peccati destruatur non ita ut in ipsa vivente carne concupiscentia respersa et innata repente absumatur et non sit, sed ne obsit mortuo quae inerat nato. Nam si post baptismum vixerit, 5 in carne habet concupiscentiam cum qua pugnet, eamque adjuvante Deo superet, si tamen non in vacuum gratiam eius suscepit 3. Non itaque hoc praestatur in baptismo, nisi forte miraculo ineffabili Creatoris, ut lex peccati quae est in membris 4 prorsus exstinguatur et non sit, sed ut quid quid mali ah homme factum, dictum, cogitatum est, totum aboleatur, ac velut factum non fuerit habeatur; ipsa vero concupiscentia, soluto reatus vinculo quo per illam diabolus animam retinebat et a suo Crea tore separabat, maneat in certamine". — Ecce hic aperte ostendit ea ratione dimitti in baptismo, non quia non maneat post baptismum, sed quia reatus in baptismo aboletur.

5. Auctoritas de altero *. Deinde idem ipse ostendit eo modo etiam dimitti, quia baptismi gratia concupiscentia ipsa mitigatur et minuitur, in eodem libro ita dicens: "Lex carnis, quam Apostolus appellat pec catum cum ait 6: Non regnet peccatum in vestro mortali corpore, non sic manet in membris eorum qui ex aqua et Spiritu sunt renati 7, tanquam non sit eius facta remissio ubi omnino plena fit remissio peccatorum; sed manet in vetustate carnis tanquam superatum et peremptum, nisi illicito consensu quodam modo reviviscat, et in regnum proprium do minationemque revocetur". Hic aperte insinuat in baptismo concupi scentiam debilitari: ex quo et dicitur dimitti, non solum ideo quia reatus ibi solvitur.

6. Quem remissionis modum aliis etiam pluribus testimoniis Scrip tura edocet. Ait enim Augustinus, Contra Jutianum 8: "Lex quae

1 et 16 Rubricae onl. RVW. 17 baptlsmi gratia] per baptlsmi gratlam NRV. Splritu] sancto add. NRTVWX.

Num. 4: Ex Glossa Magistri in Rom. 6, 6 (PL 191, 1404 C). — Num. 5: Ex eadem Glossa in Rom. 6, 12 (PL 191, 1407 B-C).

Num. 6. Omnes auctoritates leguntur in eadem Glossa, et quidem in hoc ordine: in Rom. 7, 25; 8, 1; 4, 7-8 (PL 191, 1430 C, 1432 B, 1369 A-B). Ultlmae tres (e Idem in libro De nuptiis...") inveniuntur etiam in Somma sent., III, 11 (PL 171, 1136 A; 176, 107 c-D).

1 Lib. 1, c. 39, n. 70 (PL 44, 150s; CSEL 60, 70).

3 Resp. II Cor. 6, 1: Ne in vacuum gratiam Del recipiatis. Lib. II, c. 28, n. 45 (PL 44,178, CSEL 60, 116). 6 Rom. 6,12.

8 Rectius, ut sole clarius apparet in Glossa Magistri in Rom. 7, Z Resp. Rom. 6, 6. 4 Resp. Rom. 7, 23.

Resp. Ioan. 3,5.

23 (PL 191, 1430 C; 5

in membris est, vitium carnis est, quod ex poena peccati et ex traduce mortis provenit". "Sed lex ista quae est in membris 1, remissa est rege neratione spirituali, et manet in carne mortali. Remissa est, quia reatus solutus est sacramento quo renascuntur fideles; manet autem, quia ope ratur desideria, contra quae dimicant et fideles". — Idem in sermone quodam De concupiscentia carnis 2: "Per gratiam baptismatis et lavacrum regenerationis solutus est et ipse concupiscentiae reatus cum quo eras natus, et quidquid antea consensisti malae concupiscentiae, sive cogita tione, sive locutione, sive actione". — Idem in libro De nuptiis et concupiscentia: "Concupiscentia carnis licet in regeneratis iam non depu tetur in peccatum, quaecumque tamen proies nascitur, obiigata est originali peccato". — Item: "Dimittitur concupiscentia carnis in baptismo, non ut non sit, sed ut non imputetur in peccatum". "Hoc 5 est enim non habere peccatum, non esse reum peccati. Quomodo ergo alia pec cata praetereunt actu et remanent reatu, ut homicidium et similia, ita e converso fieri potest ut concupiscentia praetereat reatu et maneat actu". Ex praedictis evidenter monstratur quomodo peccatum originale in baptismo remittatur.

Caput 2 (214).

1. De foeditate quam caro ex ilbidine coitus contrahit: utrum in bap tismo diluatur. Solet autem hic quaeri utrum et ipsa caro in baptismo ab illa foeditate purgetur, quam in conceptione ex concupiscentia libidinosa contraxit.

2. QuIdam dicunt ibi carnem mundari ab illa pollutione *. Quibusdam videtur quod, sicut anima a reatu purificatur, ita et caro ab illa pollu

5 et] etiam LV, om. W. 14-15 peccata] mala OPX. 15 praetereunt frp. p. ergo OP. 16 maneat] remaneat LR. 20 contrahit] contraxit X, trahit MNRVW.

21 hic quaeri trp. OP. 24 Rubrica (authent.?) LM, om. alii.

x 41b, ubi desunt omnes rubricae; z 25a), agitur hic de duabus auctoritatibus: prima, August. Super Ioannem (rubr. marg.): "Lex... morte provenit (= paraphrasis, ut videtur, tract. 3, n. 12; PL 35, 1401; CSEL 36, 25s). Deinde, August. contra Julianum hereticum (rubr. marg.): Sed lex ista... fideles (Lib. II, c. 3, n. 5; PL 44, 675). 1 Resp. Rom. 7, 23.

2 Sermo 152, n. 3 (PL 38, 820s). 3 Lib. 1, e. 24, n. 27 (PL 44, 429; CSEL 42, 240).

4 Ibid., e. 25, n. 28 (PL 44, 430; CSEL 42, 240). 1 Ibid., c. 26, n. 29 (430; 241s).

6 Cf. Rabanus, Liber de sacris ordinibus, sacramentis, etc., e. 5 (PL 112, 1169 C); et Qiossa ordin. in Act. 1, 5 (apud Lyranum, VI, 164a). Quasi eadem opinio apud Ioan. Dama scenum, De fide orthodoxa, IV, c. 9 (P0 94, 1122 A); in versione Burgundionis, e. 82, n. 1 (ed. E. Buytaert, 294); sed putamus quod Magister hunc textum non cognovit.

tione purgatur: ut sicut duobus completur mysterium baptismi, scilicet aqua et Spiritu, ita ibi duo purgentur, anima scilicet a reatu, et caro ab illa contagione; quod quidem probabile est. — Ahi non *. Alii 1 vero putant tantum animam ibi mundari, carnem vero non ab illa foeditate purgari.

3. Ostendit inconvenientiam contra Ihlos qui negant. Si vero remanet illa foeditas usque ad procreationem filiorum, quae fit in carnis concupi scentia, videtur natura carnis magis ac magis corrumpi, et magis corrupta videtur caro prolis quam parentis: quia de carne pollutionem quam habuit a conceptu retinenti, trahitur poiluta; et in concupiscentia concipitur, unde et poiluitur; et ita ex duplici causa contaminatur. Unde maior videtur pollutio carnis in proie quam fuerit in parente.

4. Responsio illorum *. Ad quod illi dicunt quia, licet caro prolis ex carne foeda seminetur et in concupiscentia concipiatur, non tamen foe ditatem maiorem trahit, quam caro unde seminatur habuit. Quamvis etiam si foetidior atque immundior sit caro prolis, et ideo magis corrupta quam caro parentis, non inde, ut aiunt, fit praeiudicium veritatis: quia nec absurdum esse dicunt, si carnis natura magis in posterioribus cor rupta trahatur, neque ex ipsa magis corrupta anima magis inficitur.

Caput 3 (215).

Ex quo auctore sit lita concupiscentia, Deo scilicet vel alto. Praeterea quaeri solet utrum concupiscentia quae post baptismum remanet et tan tum poenalitas est, ante baptismum vero poena erat et culpa, ex Deo auctore sit vel ex ahio. — Responsio ‘1’. Ad quod breviter respondentes, dicimus quia in quantum poena est, Deum habet auctorem; in quantum vero culpa est, diabolum sive hominem habet auctorem.

Caput 4 (216).

1. Qua lustitia animae mundae ex creatione lllud peccatum impute tur, cum non possit vitare. Solet etiam quaeri qua iustitia teneatur illo

2 ibi duo trp. MRV. 6 Rubrica om. RVW. 1 Inconvenlentlam] inconvenien tia LMNT. 13 Rubrica om. RVW. trahit] contrahit MNTV. 16 foetidior] fedior W, corr. in fedior NOT, corr. interl. ex fedior V2. 18-19 corrupta trp. p. magis MRTV. 19 rnagis amplius MRTW. [Inficitur] inficiatur P, corr. in Inficiatur V2. 21 sit] fit OP, om. X. 24 Responsio om. LRVW.

1 Sententia communior innitens verbis Augustirti supra, c. 1, n. 6. Caput 4, num. 1-2: Ex Summa sent., 111,12 (PL 171, 1137 C; 176, 108 D-109 A); cf. Hugo, De sacram., 1, 7, 35-36 (PL 176, 303s). — Num. 3: Ex Glossa in II Cor. 5, 4 (PL 192, 37 B).

peccato anima innocens a Deo creata, cum non sit in potestate sua illud vitare: non enim per liberum arbitrium illud committitur, quia non prius est anima quam illi peccato est obnoxia.

2. Responsto quortindam falsa *. Ad hoc quidam 1 dicunt ideo animam ream esse illius peccati, licet munda a Deo sit creata, quia cum infundi tur corpori, condelectatur carni: ex quo peccatum contrahit. — Quod si esset, iam non originale, sed actuale diceretur.

3. Congrua responsio et vera *. Potius ergo ideo recte potest dici illi imputari animae illud peccatum, quod ex corruptione corporis inevita biliter trahit, quia, ut ait Augustinus in libro De civitate Dei 2, "non fuit corruptio corporis, quae aggravat animam 3, causa primi pec cati, sed poena; nec caro corruptibilis animam peccatricem fecit, sed peccatrix anima carnem corruptibilem fecit".

Caput 5 (217).

1. Utrum lllud peccatum sit voluntarium vel necessarium. Illud etiam non immerito quaeri potest, utrum peccatum originale debeat dici vo luntarium vel necessarium.

2. Quod voluntarium et necessarium potest dici 1. Et necessarium potest dici, quia vitari non potest; unde et Propheta dicit: De necessitatibus meis erue me. Et voluntarium non incongrue appellatur, quia ex voluntate

primi hominis processit, ut Augustinus in 1 libro Retractationum

6 contrahlt] trahit MRNT. 18 Rubrica om. MRVW. 18-19 potest dici trp. BCL.

21 ut] unde BCNW.

1 Ex schola, ut videtur, Anselmi Laudun. Cf. sent, n. 328, et n. 523 (in O. Lottin, Psych. et morale, V, 256, 349); Sent en! iae divinae paginae, in Reck. de Théol. anc. et méd. 5 (1933) 249, ubi etiam (247s, 264s) exhibentur textus Summae "Deus de cuius principio et fine ta cetur", et (247s) Summae Principium et causa omnium (011m Sent. Anselmi), ex ed. F. Bliemetzrieder, 77 2 Lib. XIV, c. 3, n. 2 (PL 41, 406; CSEL 40-11, 6; CCL 48, 417).

Resp. Sap. 9, 15. 4 Ps. 24, 17. Caput 13, n. 5 (PL 32, 604; CSEL 36, 60s).

Caput 5. Partim ex Summa sent., III, 12 (PL 171, 1137 D-1138 A; 176, 109 B); cf. Hugo, De sacram., 1, 7, 35 (PL 176, 303 B); partim immediate ex Retract. Augustini. — Caput 6. Quaestio sumitur de Summa sent., III, 12 (PL 171, 1138 A; 176, 109 C); cf. etiam Hugo, De sacram., 1,7,36 (PL 176,303 D-304 A). Responsio fundatur super traditionem schotae Anselml Laudunensis; cf. Summa *. Deus de cuius principio et fine tacetur", in Rech. de Théol. anc. et méd. 5 (1933) 265, Un. 4-12; Sententlae divinae paginae, ed. F. Bliemetzrieder, 34; Sententiae A.trebatenses, ed. O. Lottin, in Psych. et morale, V, 413s; aliae sententiae, ibid., nn. 246, 465 (pp. 203, 308); aliae, ibid., IV, 19s, 36 nota 5; cf. etiam R. M. Martin, Les idées de Rober! de Melun sur le péché originel, in Revue des sciences phil. et théol. 9 (1920) 104-109.

ostendit dicens: "Illud quod in parvulis dicitur originale peccatum, cum adhuc non utantur libero arbitrio voluntatis, non absurde vocatur voluntarium, quia ex prima hominis mala voluntate contractum, factum est quodam modo hereditarium".

Caput 6 (218).

1. Quare Deus animam corpori lungit, sciens eam inde maculari et ideo damnari. Si vero quaeritur cur Deus, qui fecit animam ipsam sine macula, et scit eam ex corporis coniunctione maculam peccati trahere et aliquando ante baptismum seiungi ab ipso corpore et sic damnari, eam corpori coniungit; respondemus ex altitudine iudiciorum Dei 1 id provenire, nec iniuste hoc a Deo fieri. Ipse enim non incongrue humanae con ditionis modum quem a principio instituit, licet peccata hominum inter cesserint, sine immutatione continue servat, corpora de materia a principio sine vitio facta fingens, animasque de nihilo creans, eorumque coniunctione hominem perficiens. Cum igitur utraque hominis natura a Deo sine vitio sit instituta, licet a se peccato sit vitiata, non ideo immutabilis Deus humanae conditionis primariam legem mutare debuit, sive ab hominum multiplicatione desistere.

Caput 7 (219).

1. An anima sit talis qualis a Deo creatur. — Quomodo quidam probant eam non esse talem *. Hic a quibusdam quaeri solet utrum anima talis sit ante baptismum, qualis a Deo creatur. Quod non esse, probare conantur hoc modo: Anima in corpore creatur, in cuius coniunctione peccato macu latur. Quam cito igitur est, peccatum habet, nec prius fuit quam peccatum habuit. Non est igitur talis qualis a Deo creatur: creatur enim a Deo innocens et sine vitio, et nunquam talis est.

6 iungit] coniungit BCX, adiunxit OP, coniunxit W, om.". 10 id om. BCV, interl. 0. 11 hoc] Id BCV. 20-21 Quc,modo... talem om. RVWX.

1 Resp. Rom. 11,33.

Caput 7, num. 1: Ex Swnma sent., III, 12 (PL 171, 1138 A-B; 176, 109 C-D), unde etiam aliqua in film. 2. — Caput 8: Ex eaclem Summa sent., III, 12 (PL 171, 1138 B-C; 176, 109 D-110 A).

2. Solutio *. Ad quod dici potest quod non omnino talis est, qualem eam Deus fecit: Deus enim bonam eam fecit, et bonitatem ei sine cor ruptione indidit. Et dicitur illa naturalis bonitas, quam in creatione a Conditore suscepit; quam bonitatem per peccatum penitus non amisit, sed vitiatam habuit: quam Deus tamen sine vitio fecit. Si enim res bona non esset anima, in ea malum esse nequiret, cum non possit malum esse nisi in bono, ut post dicetur 1 Non igitur omnino talis est anima, qualis a Deo est creata: sicut quis pollutas liabens manus non tale lia buit pomum, quale ego dedi mundis manibus: ego enim dedi mundum.

Caput 8 (220).

An animae ex creatione shit aequales in donis naturalibus. IIlud quoque non incongrue quaeri solet, utrum omnes animae ex creatione aequales sint, an aliae aliis excellentiores. — Pluribus non irrationabiliter videtur quod ex ipsa creatione aliae aliis excellant in naturalibus donis, ut in essentia; alia aliis sit subtilior et ad intelligendum mernorandumque ha bilior, utpote acutiori ingenio et perspicaciori intellectu praedita. — Quod non improbabiliter dicitur, cum in angelis ita fuisse constet Et licet naturalibus donis aliae prae aliis polleant, tamen ante baptismum a corpore discedentes parem poenam, et post baptismum statim aequa lem coronam sortiuntur, quia ingenii acumen vel tarditas praemium vel poenam in futuro non collocat.

DISTINCTIO XXXIII

Caput 1 (221).

1. An peccata omnium praecedentium patrum parvuli originaliter trahant ut peccatum Adae. Praedictis adiciendum videtur an peccata praecedentium patrum ad parvulos transeant, sicut illud primi hominis de

1 Solutio om. NRVW. j quod quia BCLMRTW. 2 bonam eam trp. NRV. j eam esse BC, om. L. 4 Conditore] creatore CL, conditione PX. 8 a Deo est trp. NRV.

24 omnium trp. p. patrum OP.

1 In Dist. 34, c. 4 (p. 526s).

2 Sicut ostensum est supra, Dist. 3, c. 2 (p. 342s).

Dist. XXXIII. Cf. A. M. Landgraf, Die Vererbung der Siinden der Eltern ouf die Kinder, in Dogmengeseizichte, IV-2, 155-192. Caput 1, num. 1. Quaestio trahitur de Hugone, De sacram., 1, 7, 38 (PL 176, 304 D). De hoc capitulo et sequenti cf. etiam Summa III, 13 (PL 171, 1138s; 176, 110); P. Abaelardus, In Epist. ad Rom., 5, 19 (PL 178, 872 D-873 C), et Sic et non, c. 116 (PL 178, 1516ss).

lictum in omnes carnaliter genitos diximus redundasse; et si peccata parentum transeunt in parvulos, utrum omnium qui fuerunt ab Adam usque ad ipsos, an aliquorum et non omnium.

2. Quid super hoc Augustinus in Enchiridion dicere videtur. De hoc Augustinus in Enchiridion 1 ambigue disserit. Videtur enim appro bare peccata parentum praecedentium imputari parvulis; non omnium tamen qui fuerunt ab Adam, ne importabili et nimia sarcina in poena aeterna gravarentur parvuli, sed tantum eorum parentum qui eos a quarta generatione praecesserunt. Quod Confirmat illis verbis quibus in Exodo Dominus ait 2: Ego sum Deus, visitans iniquitates patrum us que in tertiam et quartam generationem; quasi peccata parentum proximorum tantum parvulis imputentur, et non alia; quod est per moderationem divinae miserationis.

3. Eorum ponit documenta, qui dicunt transire in parvulos parentum delicta. Et quod non illud solum pnimi hominis delictum parvulos teneat, sed etiam alia, illi quibus ita videtur 3 ex eo confirmant, quod etiam parvuli, non modo maiores, dicuntur baptizari ‘in remissionem peccatorum’, per pluralem numerum, non per singularem numerum: ‘in remissionem peccati’. Et David, de legitimo matrimonio procreatus, dicit: In iniquitatibus conceptus suru, et in peccatis concepit me mater mea; non dicit: in iniquitate vel peccato. Unde putant non tantum illud unum peccatum originale, sed etiam plura quae in peccato Adae reperini possunt, et alia parentum peccata parvulis imputani.

Caput 2 (222).

1. Quod in illo uno primo peccato plura reperiuntur. Quod vero in actuali peccato Adae plura notani valeant peccata, Augustinus in Enchiridion 5 insinuat: "Possunt, inquit, intelligi plura peccata in una transgressione Adae, si in sua quasi membra dividatur. Nam et superbia est illic, quia homo in sua potius esse quam Dei potestate dilexit; et sacrilegium, quia Deo non credidit; et homicidium, quia se in mortem

4 Quid] qualiter BCX. 6 parentum praecedentium trp. CLN. 10 Deus] dominus OP. 14 Eorum ponit] exponunt BC, exponit X. qui dicunti quid ait BCX.

17 remissIonem reinisslone LMR. 19 remissioneml rernlssione BCLMNORX.

1 Caput 47 (PL 40, 255; CCL 46, 75). 2 Exod. 20, 5. 3 Ita ipse August., Enchiridion, cc. 44 et 46 (PL 40, 254; CCL 46, 73s). Ps. 50, 7. Caput 45

(PL 40, 254; CCL 46, 74).

Caput 1, num. 2-3 concinnantur ex dictis Augustini in Caput sequenti.

praecipitavit; et fornicatio spiritalis, quia integritas mentis humanae serpentina suasione corrupta est; et furtum, quia cibus prohibitus usur patus est; et avaritia, quia plus quam sufficere 11h debuit appetivit; et si quid ahiud, in hoc uno inveniri potest".

2. De parentum peccatis, an parvulos teneant *. — Augustinus *. Deinde de parentum praecedentium peccatis, utrum parvulis imputentur, magis opinando quam asserendo disceptat, ita inquiens 1: "Parentum pec catis parvulos obligari, non solum primorum hominum, sed etiam suorum, de quibus ipsi nati sunt, non improbabiliter chicitur. Illa quippe divina sententia 2: Reddam peccata patrum in fihios, tenet eos ante regeneratio nem, usque adeo ut etiam de legitimo matrimonio procreatus dicat: In iniquitatibus concept us sum, et in peccatis concepit me mater mea. Non dixit in iniquitate vel in peccato, cum et hoc recte dici posset, sed mi quitates et peccata dicere maluit, quia et in illo uno, quod in omnes hommes pertransiit atque tam magnum est ut eo mutaretur humana natura, reperiuntur, sicut supra disserui 4, plura peccata; et alia parentum, quae non ita possunt mutare naturam, reatu obhigant filios, nisi gratia Dei subveniat".

3. Vide opinlones varias *. "Sed 5 de peccatis ahiorum parentum, quibus ab ipso Adam usque ad patrem suum pro generationibus suis quisque succedit, non immerito disceptari potest: utrum omnium mahis actibus et multip delictis originalibus qui nascitur implicetur, ut tanto peius quanto posterius quisque nascatur; an propterea Deus in tertiam et quar tam generationem de peccatis parentum posteris eorum comminetur, quia iram suam quantum ad progeneratorum culpas non extendit ulterius, moderatione miserationis suae: ne ilhi quibus regenerationis gratia non confertur, nimia sarcina in ipsa aeterna damnatione premerentur, si coge rentur ab ipso initio generis humani omnium praecedentium parentum suorum originaliter pecata contrahere et poenas pro eis debitas pendere; an ahiquid aliud de re tanta, Scripturis sanctis diligentius perscrutatis ac tractatis, valeat vel non valeat reperiri, temere affirmare non audeo". Ecce perspicuum fit lectori Augustinum superiora dixisse. non asserendo, sed diversorum opiniones referendo.

1 spiritalis] spiritualis LRWX, corr. in spiritualis N. 5 Rubrica om. NRVW.

6 parentum praecedentium trp. BCN. 7 magis oplnando lrp. LMRTV. 12 conce pit... mea] etc. MX. 13 in om. BCN. 17-18 gratia Del trp. MRTV. 19 Rubrica om. RVW. pro generationibus codd., progeneratoribus Aug. 32 fit] ait LOPR.

1 Ibid., e. 46 (PL 40, 254s; CCL 46, 74s). 2 Num. 14, 18; Deut. 5,9. 3 Ps. 50, 7. Augustinus scil., in num. 1. 5 August., ibid., e. 47 (PL 40, 255; CCL 46, 75).

4. Ostendit Augustinum sibi fore contrarlum si id sentiret. Alioquin sibi ipsi contradicere ostenderetur, qui in eodem libro 1 omnium mitissimam dicit esse poenam parvulorum qui originali tantum tenentur peccato, his verbis: "Mitissima sane poena eorum erit, qui praeter peccatum quod originale traxerunt, nullum insuper addiderunt; et in ceteris qui addiderunt, tanto quisque ibi tolerabiliorem habebit damnationem, quanto hic minorem habuit iniquitatem". Ecce hic aperte dicit parvu lorum poenam omnium aliarum poenarum esse levissimam.

5. Quod si est, non igitur peccatis patrum praecedentium obligantur nisi Adae. Si enim pro peccatis actualibus parentum aeternaliter punirentur et pro suo originali, non iam minus, sed forte magis quam ipsorum pa rentes punirentur. Non igitur pro peccatis parentum actualibus, nec etiam pro actualibus primi parentis, sed pro originali quod a parentibus trahitur, parvuli damnabuntur: pro eo nullam aliam ignis materialis vel conscientiae vermis poenam sensuri, nisi quod Dei visione carebunt in perpetuum. Uno igitur, et non pluribus peccatis, parvuli obli gati sunt.

6. Determlnatio eorum quae illi opponebant in munimentum suae opi nionis *. Unde etiam ea quibus illa opinio muniri videtur, scilicet quod peccata et iniquitates in parvulis aliquando Scriptura esse significat, utens plurali numero, ita determinat Augustinus in eodem libro 2: Quia in Scriptura "per singularem numerum pluralis numerus saepe significari solet, ut ibi: Ora ergo ad Deum ut auferat a nobis serpentem; non ait serpentes, quos patiebatur populus. Et e converso per pluralem significatur singularis numerus, ut in Evangelio: Mortui sunt enim qui quaerebant animam pueri; non ait inortuus est, cum loqueretur de Herode. Et in Exodo: Fecerunt deos aureos, cum unum fecerint vitulum, de quo dixerunt 6: Isti sunt dii tui Israel. Ita et illud originale unum plurali numero significatur, cum dicimus parvulos in peccatorum remissione baptizari, et in peccatis vel in iniquitatibus concipi".

7 habuit] habuerit MNTVW. 18 Rubrica om. RVW. Determinatio] determina tione BM, est add. COT. 29 peccatorum remiss. trp. BCPRWX. remissione] remissionern NTWX (Aug.). 30 in om. MRVW.

1 Enclziridion, c. 93 (PL 40, 275; CCL 46, 99). 2 Enchiridion, c. 44 (PL

40, 253s; CCL 46, 73s). 3 Num. 21, 7, iuxta LXX. 4 Matth. 2, 20. Exod. 32, 31. 6 Exod. 32, 4.

Num. 5. Cf. Hugo, De sacram., 1, 7, 38 (PL 176, 306 B).

Caput 3 (223).

1. An actuale peccatum Adae sit gravlus ceteris. Hic quaeri solet utrum peccatum Adae transgressionis, ex quo processit originale et in quo plura superius 1 notata sunt peccata, gravius fuerit ceteris peccatis.

2. Quare quibusdam malus esse videtur ceterls *. Quibusdam ita -esse videtur, quia illud peccatum totam humanam naturam mutavit, sicut Augustinus dicit in Enchiridion 2: "Illud unum peccatum, in Ioco et habitu tantae felicitatis admissum, tam magnum est, ut in uno homme origmnaliter et, ut ita dixerim, radicabiliter totum genus humanum damnaretur". — Idem in libro De civitate Dei: "Tanto maiori iniustitia violatum est illud mandatum, quanto faciliori poterat observantia custo diri. Nondum enim voluntati cupiditas resistebat: quod de poena trans gressionis postea secutum est". His aliisque nituntur auctoritatibus, qui illud peccatum ceteris aliorum hominum peccatis gravius esse dicunt. 3. Post auctorltates ponit rationem eorum *. Quod etiam ratione ostendere laborant, hoc modo: Magis nocuit illud peccatum quam ah quod ahiorum, quia totum humanum genus vitiavit ac morti utrique sub didit: quod nullo ahio peccato factum est; maiorem ergo effectum mali habuit illud peccatum quam aliquod aliud. 4. Responsio contra Illos, ubl alla peccata ostenduntur illo majora. Ad quod dici potest quia, licet ihlud peccatum humanam naturam mutavent in necessitatem mortis et in totum genus humanum reatum diffude rit 4, non est tamen putandum gravius fuisse peccato in Spiritum Sanctum, quod neque hic neque in futuro, ut Veritas ait dimittitur. — Quod vero

5 Rubrica om. CRVW. 6 quia] quod BWX. 18 adinlssum] amissum MOPRW, quod corr. PR. 15 Rubrica om. RVW. 20 ubl] utrum BcX.

1 Caput 2, n. 1 (p. 518s). 2 Caput 48 (PL 40, 255; CCL 46, 75). Mutatam a

peccato naturam dicit ibid., e. 46, uti supra, p. 519, 15, et hic in nota 4. 3 Lib. XIV, c. 12 (PL 41, 420; CSEL 40-II, 30; CCL 48, 434). 4 Cf. August., Enchiridion, C. 46: "In illo uno, quod in omnes hommes pertransiit, atque tam magnum est ut eo mutaretur et converteretur in necessitatem mortis humana natura" etc. (PL 40, 254s; CCL 46, 75). Matth. 12, 32.

Caput 3, num. 1-2. Quaestio suggeritur in Summa sent., III, (PL 171, 1133 C; 176, 105 C); unde sumitur num. 2. Opinio hic descripta certo certius scholae est Anselmi Laudun.; ex. gr. in Summa Deus sumine atque ineffabiliter bonus *: "Peccatum... fuit gravissimum... Unde adeo fuit maximum quod etiam mutavit naturam... August., in Iibro 14 De civitate Del..." (apud O. Lottin, Psyclz. et morale, IV, 43); et Sen!entiae Anselmi, ed. F. Bliemetz rleder, 71.

totam humanam naturam corrupit, non ideo est, quia gravius fuerit cunctis aliis peccatis; sed quia ab homme commissum est quando in uno homme tota humana natura consistebat, et ideo tota in eo corrup ta est.

5. In quo habuit malorem effectum mail quam alla et in quo non, sed 5 minorem * Maioremque effectum mali intulit quantum ad multipiices defectus qui ex eo manaverunt, sed non quantum ad poenam aeternam: quam graviorem non meruit quam plures postea meruerunt per alia peccata; immo alios graviorem promeruisse credimus iram quam Adam meruerit.

Caput 4 (224).

An illud peccatum sit primis dimissum parentibus. Si vero quaeritur an illud peccatum primis parentibus fuerit dimissum, dicimus eos per poenitentiam veniam consecutos. Unde Augustinus in libro De baptismo parvulorum 1: "Sicut iili primi parentes postea iuste vivendo creduntur per Domini sanguinem ab extremo iiberati supplicio, non ta men in illa vita meruerunt ad paradisum revocari; Sic et caro peccati etiam remissis peccatis, si homo in ea iuste vixerit, non continuo mere tur eam mortem non perpeti, quam traxit a propagine peccati".

Caput 5 (225).

1. Quod peccata parentum visitantur in Tilios, et quod non sunt adversa quae Deus dicit In Exodo et in Ezechiele. Et licet peccatis parentum, nisi Adae, parvuli non obligentur, non est tamen diffitendum peccata paren tum in filios redundare, sicut Dominus in Exodo ad Moysen ait 2: Ego sum Deus fortis, zelotes, visitans iniquitates patrum in filios usque in tertiam et quartam generationem, fis qui oderunt me. His verbis aperte insinuatur quod Deus reddit peccata patrum super filios tertios et quartos.

1 corrupit] corrumpit BCRVW, quod corr. V, corruperit LN. 3 tota in eo

trp. LMRTVX. 5-6 Rubrica om. RVW. II habuit] habuerit BTX. 10 meruerlt] meruit BCLR. 12 dimlssum parentlbus trp. BCVW. 23 obligentur] obligantur OPT.

1 Lib. II, c. 34, n. 55 (PL 44, 183; CSEL 60, 125). 2 Exod. 20, 5.

Caput 4: Ex Summa sent., III, (PL 171, 1134 A; 176, 105 D). — Caput 5, num. 1: Partim ex Summa sent., III, 13 (PL 171, 1138 C-D; 176, 110 A-B); cf. sententia scholae Anselmi, n. 3 (in Psych. et morale, V, 257); et P. Abaelardus, Sic et non, c. 116 (PL178, 1516ss).

2. Auctorltas Ezechielis quae videtur adversari Legi *. Huic autem videtur adversari quod Dominus ait in Ezechiele 1: Quid est quod inter vos parabolam vertitis in proverbium istud, dicentes: Patres comederunt uvam acerbam, et dentes fihiorum obstupescunt? Vivo ego, dicit Dominus, si erit vobis ultra parabola lzaec in proverbium. Omnes animae meae sunt: ut anima patris, ita et anima fui mea est. Et anima quae peccaverit, ipsa morietur. Fi lius 2 non portabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem fuji. lustitia iusti super eum erit, et impietas impii super eum erit. — Hierony mus *. His verbis videtur "Deus 3 corrigere per Prophetam quod male dixerit" in Lege: "Si 4 enim peccata patrum reddit in tertiam et quartam generationem, iniustitia videtur esse Dei, ut alius peccet, et alius puniatur.

Quomodo enim iustum est alium pecCare, et alium peccata lugere ?"

3. Determinatio praemlssarum auctoritatum convenlentiam ostendens. Sed, ut ait Hieronymus, ne "Lex et Prophetae, id est Exodus et Ezechiel, immo ipse Deus, qui et hic et ibi locutus est, in sententiis di screpare videatur", attendamus finem illius auctoritatis Exodi. Dicto enim: Reddo iniquitates patrum in fhios, addit: his qui oderunt me. Per quod evidenter ostendit "(non 6 ideo puniri filios quia peccaverunt patres, sed quia eis similes quodam hereditario malo Deum oderunt". — Illud ergo quod in Exodo Dominus dicit, sicut Hieronymus tradit 7, non id sonat quod multi aestimant, nec est simile liuic proverbio: PaIres comederunt uvam acerbam etc. Illud enim Exodi Hieronymus super Ezechielem, et Augustinus super Psalmum 8 Deus laudem meam ne tacueris, de filiis peccata patrum imitantibus accipiendum censent: super quos dicitur Deus reddere peccata patrum, quia punit eos eo quod imitantur peccata patrum, non quia patres peccaverunt. Non itaque corrigit Dominus in Propheta quod ante dixerat in Lege, sed quomodo intelligendum sit aperit. Unde et illos qui prave intelligebant arguit, qui dicebant 9: PaIres comederunt etc.

7 non portabit2 trp. p. full OP. 8 super eurn erlt trp. BRX. 16 videatur]

videantur BCW. Dicto] dicit BCW. 18 puniri] punire BcOPX. patres] parentes WX.

19 els] elus BOP.

1 Ezech. 18,2-4. 2 Ezech. 18, 20. 3 Hieron., In Ezedi. 18, 2 (PJ. [1845] 169 C; CCL 75, 229). 4 Ibid. (PL 25, 167 D-168 A; CCL 75, 226). 5 Ibid. (169 C; 229).

6 Ibid. (168 A; 227). 7 Ibid. (167 B-D; 225s). 8 Enarr. in Ps. 108, 14, n. (PL 37, 1437; CCL 40, 1591). Resp. Ezech. 18, 2, ut supra in num. 2. Num. 2. Inspirante eadeni Summa, Magister se confert ad Glossam ordin. In Ezech. 18, 1 (apud Lyranum, IV, 236 a et c). — Ad num. 3, cf. Lomb. Glossa in Ps. 108, 14 (PL 191, 991 D-992 A).

4. Quare dixerat: In tertlam et quartam generationem, et quare patres tantum commemoravit. Verumtamen, si de imitatoribus malorum iliud accipitur, quare tertiam et quartam generationem tantum memoravit, cum in qualibet generatione rei teneantur, qui peccata patrum imitantur?

Et quare patres commemoravit, cum et illi omnes mali sint, qui quorumiibet malorum peccata imitantur? — Soivit *. Sed ideo patres spe cialiter nominavit, quia maxime patres fuji imitari soient, quos praecipue diligunt. Et tertiam et quartam generationem ideo memoravit, quia soient parentes interdum tamdiu vivere, donec fiiios tertios et quartos habeant; qui patrum iniquitates videntes, eorum impietatis heredes per imitationem efficiuntur. Secundum hunc modum recte inteliigitur ad litteram quod in Exodo dicitur.

5. Quomodo illud Exodi intelligi debeat secundum mysterium. — Hieronymus *. Quod etiam mystice intelligendum esse ostenditur, ex eo quod parabola dicitur. "Si enim parabola est, ut ait Hieronymus 1, aliud verbis sonat, aliud sensu continet". Unde aliqui "ita edisserunt 2: Patrem in nobis esse dicunt levem punctum sensuum", scilicet primum motum suggestionis vel cogitationis; "filium vero, si cogitatio conce perit peccatum": in quo notatur consensus et delectatio mulieris; "ne potem, si quod cogitaveris atque conceperis, opere compleveris "vel complere decreveris: in quo notatur consensus vin sive patratio peccati; "pronepotem autem, si non solum feceris, sed in eo glorieris; et haec est quarta generatio": non quia tres praecesserint, sed quarta dicitur quia quarto loco a primo motu, qui est quasi pater, enumeratur. "Deus igitur primos et secundos stimulos cogitationum, quos Graeci ‘propatheias’ vocant, sine quibus nullus hominum esse potest, non puniet aeternaiiter; sed si cogitata quis facere decreverit et quae fecit corrigere noluerit": quae sunt mortalia peccata et tertia et quarta generatio.

6. Per quod probetur quod prlmus motus non puniatur aeternaliter. "Ad probandum vero, ut ait Hieronymus 3, quod primus pulsus cogitationis non puniatur a Deo aeternaiiter, iiiud de Genesi 4 afferendum

1 dixerat] dixerit MNRTVW. 6 Solvit om. MRVW. 25-26 propathelas Hier., Glossa, propathels codd. 29 quodl] quid LNVWX. 31 a Deo aeternaliter trp. BCOP.

Il afferendum] asserendum MOPW.

1 In Ezech. 18, 2 (PL [ 167 C; CCL 75, 226). 2 Ibid. (168 C-169 A; 228). 3 Ibid. (169 B; 228s). 4 Resp. Gen. 9, 22-25.

Num. 4. Vide Summam sent., III, 13 (PL 171, 1139 A; 176, 110 B). — Num. 5.

Mixtim ex Summa sent., ibid. (1139 B-C; 110 C-D), et Glossa ordin. in Ezech. 18, 1 (apud Lyranum, IV, 236a).

est: Cham enim peccavit irridens nuditatem patris, et sententiam non ipse, sed filius eius Chanaan accepit: Maledictus Chanaan, servus erit fratrum suorum. Quae enim iustitia est, ut pater peccaverit et filius punitus sit? " Sed in mysterio illud dictum est.

DISTINCTIO XXXIV

Caput 1 (226).

Quae de peccato animadvertenda sint. Post praedicta, de peccato actuali diligenti indagine quaedam consideranda sunt, scilicet quae fuerit origo et causa prima peccati, utrum res bona an res mala; postea in qua re sit peccatum; deinde quid sit peccatum, et quot modis fiat, et de differentia ipsorum peccatorum.

Caput 2 (227).

1. Quae fuit origo et causa peccati prima. Causa et origo prima peccati res houa exstitit, quia ante primum peccatum non erat aliquid malum unde oriretur. Cum enim originem et causam habuerit, aut ex bono, aut ex malo habuit. Sed malum ante non erat; ex bono igitur ortum est. Prius enim in angelo ortum est peccatum, et postea in homme; et quid erat ai nisi bona natura Dei? Non ex Deo ortum est malum quod fuit in angelo; non ex alio quam ex angelo: ex bono igitur ortum fuit.

2. Unde Augustinus in responsionibus contra lulianum haereticum 1, qui dixerat: "Si ex natura peccatum est, tunc mala est natura", ait: "Quaeso ut, si potest, respondeat: Manifestum est ex volun tate mala tanquam ex arbore mala 2, fieri omnia opera mala tanquam fructus malos; sed ipsam malam voluntatem unde dicit exortam, nisi

3 pater peccaverit trp. OP. 8 indagine] indagatione OP, ingenio M. 9 prima] primi HCOPTWX. 13 fuit] fuerit NVW. peccati prima trp. BCNX. II prima priml MW, eorr. in primi V. 14 aliquid] aliquod CTV. 18 natura] creatura T, vel creatura add. interl. V. 22 est’ cm. OP.

1 De nuptiis et concup., II, c. 28, n. 48 (PL 44, 464; CSEL 42, 303). 2 Resp. Matth. 7, 17-18.

Dist. XXXI V. Cf. R. Blomme, La doctrine du péché dans les écoles théologiques de la première moitié du xjie siècle, Louvain 1958, 323-332. — Caput 1. Cf. Somma sent., III, 14 (PL 171, 1139 C; 176, 110 D-111 A).

Caput 2, nom. 2: Ex Glossa Magistri in Rom. 5, 19 (PL 191, 1397 C).

ex bono? Si enim ex angelo, quid est angelus, nisi bonum opus Dei? Si ex homme, quid erat ipse homo, nisi bonum opus Dei? Immo quid erant haec duo antequam in eis oriretur mala voluntas, nisi bonum opus Dei et bona et laudanda natura? Ergo ex bono oritur malum, nec fuit unde oriri posset, nisi ex bono. Dico ergo quia voluntatem malam nullum malum praecessit", sed ex bono originem habuit. Hic aperte dicitur primam causam et originem mati bonam fuisse na turam; et nihilominus ostenditur cuius peccati fuerit causa, scilicet malae voluntatis.

Caput 3 (228).

Quod mata voluntas secundarla causa fuit malorum. Mata autem voluntas illa, angeli vel hominis, causa est etiam malorum subsequentium, scilicet malorum operum et malarum voluntatum. — Unde Augustinus in Enchiridion 1: "Nequaquam dubitare debemus rerum bo narum quae ad nos pertinent, causam non esse nisi bonitatem Dei; mala rum vero, ab immutabili bono deficientem boni mutabilis voluntatem, prius angeli, postea hominis". "Hoc primum est creaturae rationalis malum, id est prima privatio boni". — Ecce habes primam voluntatem boni mutabilis, id est angeli vel hominis, deficientem ab immutabili bono, id est a Deo, causam esse malarum rerum ad nos pertinentium; quia causa est tam peccatorum quam poenarum quibus premitur hu mana natura. Prima igitur origo et causa peccati bonum fuit; et secunda, malum quod ortum est ex bono.

Caput 4 (229).

1. In qua re sit peccatum, an in bona an in mata, et dicitur quia in bona tantum. Ostensa origine mali, superest videre in qua re sit malum, scilicet an in re bona, an in re mala.

2. Qui recte acuteque sapit, nonnisi in bono malum esse intelligit, id est in natura bona. Malum enim est corruptio vel privatio boni; ubi autem bonum non est, non potest esse corruptio vel privatio boni; pec-

1 bonum opus trp. LNR. 3 In eis oriretur trp. LWX. 5-6 voluntatem malam... praecessit] ex voluntate mala... processit BCOP, quod corr. O.

1 Caput 23-24 (PL 40, 244; CCL 46, 63).

Caput 3-5. Cf. Summa sent., III, 14-15 (PL 171, 1139 C-D, 1141 D; 176, 111 A, 112 D), qua inspirante se vertit auctor ad originale Augustini ad haec capitula conficienda.

catum igitur non potest esse nisi in re bona. — Augustinus *: "Sicut enim morbis ac vuineribus corrumpuntur corpora, quae, ut ait Augustinus in Enchiridion 1, sunt privationes eius boni quod dicitur sani tas, ita et animorum quaecumque sunt vitia, naturalium sunt priva 5 tiones bonorurn. Quid est enim aliud quod malum dicitur, nisi privatio boni?" — "Bonum enim minui malum est; quamvis, quantumcum que minuatur, necesse est ut aliquid remaneat, si adhuc natura est. Non enim consumi potest bonum quod est natura, nisi et ipsa consumatur. Cum veto corrumpitur, ideo malum est eius corruptio, quia eam quali cumque privat bono. (Argumentatio *.) Nam, si nullo bono privat, non nocet; nocet autem: adimit igitur bonum. Quamdiu itaque natura corrumpitur, inest ei bonum quo privetur". — "Ac per hoc 3 nullum est quod dicitur malum, si nullum sit bonum. Sed bonum omnino malo carens, integrum bonum est; cum vero inest malum, vitiatum vel vitiosum bonum est. Nec malum unquam potest esse ullum, ubi est bonum nullum. Unde res mira conficitur, ut quia omnis natura, in quantum natura est, bonum est, nihil aliud dici videatur, cum ‘vitiosa natura’ ‘mala natura’ esse dicitur, nisi malum esse quod bonum est, nec malum esse nisi quod bonum est". — HaC contextione evidenter insinuatur malum non posse esse nisi in re bona; ubi etiam, licet absurdum videatur 4, manifeste dicitur esse malum quod bonum est.

3. Quid ex praemlssis sequitur, scilicet quod cum dicitur malus homo, dicitur malum bonum. Ex quo colligitur nihil aliud significari, cum dicitur homo malus, nisi bonum malum. Unde Augustinus in eodem 5 subdit: "Quid est malus homo, nisi mala natura? quia homo natura est. Porro, si homo aliquod bonum est, quia natura est, quid aliud est malus homo, nisi malum bonum? Tamen, cum duo ista discernimus, inveni mus nec ideo malum quia homo est, nec ideo bonum quoniam iniquus est; sed bonum quia homo, malum quia iniquus. Omnis itaque natura, etiam si vitiosa sit, in quantum natura est, bona est; in quantum vi tiosa est, mata est".

7 est om. LM, interl.". 11 naturaj bonuni R, om. 0F. 14 cutn codd., cul Migne.

17 vldeatur] videtur BCOPX, quod corr. 0, corr. in videtur V. 19 contextione rep.

in mg. Ianquam rubrica BCLOTX. 22 Quid] Quod COPTX. cum MNRVW, om. alii.

24 eodem] enchiriclion OP. 29 est om. BOP.

1 Caput 11 (PL 40, 236; CCL 46, 53). 2 August., ibid., c. 12 (236s; 54).

3 Ibid., c. 13 (237; 54s). Ita et August., ibid. 5 Scil. Encjziridion, C. 13 (237s; 55).

Caput 5 (230).

1. Quod regula dialecticorum de contrariis fallit in his, sdilicet bono et malo. — Augustinus *: Ideoque "in his contrariis 1, quae mala et bona vocantur, illa dialecticorum regula deficit, qua dicunt nulli rei duo simul messe contraria. Nullus enim potus aut cibus simul dulcis est et ama rus; nullum simul ubi album, ibi et nigrum. Et hoc in multis ac pene in omnibus reperitur contrariis, ut in una re simul esse non possint.

Cum autem bona et mala nullus ambigat esse contraria, non solum simul esse possunt, sed mala omnino sine bonis et nisi in bonis esse non possunt".

2. Quod ex bono orltur et nonnisi In bono consistit malum *. "Et liaec duo contraria ita simul sunt, ut si bonvm non esset in quo esset, pror sus nec malum esse potuisset, quia non modo ubi consisteret, sed unde oriretur corruptio non liaberet, nisi esset quod corrumperetur; quoniam nihil est aliud corruptio quam boni exterminatio. Ex bonis igitur mala orta sunt, et nisi in bonis non sunt". "Nec 3 fuit prorsus unde oriretur ulla mali natura, nisi ex angeli et hominis natura bona, unde primitus orta est Voluntas mala".

3. Epilogum lacit, ad alla transiturus. Ex his aperitur quod primo et secundo supra 4 diximus investigandum, scilicet quae fuerit origo mali et in qua re sit. Ex bona enim re ortum et in bona re consistere, prae missis testimoniis comprobatur.

4. Sententiae illi, qua dictum est bonum esse malum, opponitur de pro phetia quae ait: Vae his qui dicunt bonum malum. Ad hoc autem quod dictum est, ‘malum esse quod bonum est’, quidam sic opponunt: Si bonum malum esse dicimus, incidimus in illam sententiam propheticam, ubi legitur 6: Vae bis qui dicunt bonuni malum, et malum bonum. Igitur, si hanc maledictionem vitare volumus, nullatenus dicere debemus bonum esse malum et e converso. — Determinatio secundum Augustinum *. Hoc autem Augustinus in eodem libro 7 determinat, dicens id quod dictum est in prophetia "intelligendum esse de ipsis rebus quibus homines mali sunt, non de hominibus. Unde qui adulterium dicit bonum,

6 et om. NOP. 7 possint] possunt BCLOPRTV, quod corr. OT. II Rubrica om. NRVW. 23 malum] et malum bonum add. LMV. 31 essel est NTW.

Enchiridion, C. 14 (PL 40, 238; CCL 46, 55). 2 Ibid. 3 Ibid., C. (238; 56).

4 Caput 1 (p. 525). 5 Ipse scil. August., Enclziridion, c. 13 (PL 40, 237; CCL 46, 55).

6 Isai. 5, 20. Enchiridion, c. 19 (PL 40, 241; CCL 46, 59).

in eum cadit illa prophetica detestatio", et in eum qui "dicit 1 malum esse hominem, vel bonum esse iniquum". Qui enim dicit hominem in quantum homo est malum esse, et bonitatem esse iniquitatem, "opus Dei culpat, quoci est homo; et vitium hominis laudat, quod est iniquitas".

DISTINCTIO XXXV

Caput 1 (231).

1. Quid sit peccatum. Post haec videndum est quid sit peccatum. — Augustinus, ad Faustum: "Peccatum est, ut ait Augustinus, omne dictum vel factum vel concupitum, quod fit contra legem Dei". — Augustinus *. Alla descrlptio *: Idem in libro De duabus animabus: "Peccatum est voluntas retinendi vel consequendi quod iustitia vetat". — In utraque assignatione de actuali peccato agitur, et mortali, non veniali. Ex prima descriptione ostenditur peccatum esse voluntas mala, sive locutio et operatio prava, id est actus malus tam interior quam exterior. Ex altera vero tantum ostenditur esse actus interior: voluntas enim, ut in superioribus dictum est, motus animi est; actus ergo in terior est.

2. Ambrosius quoque in libro De paradiso 5 ait: "Quid est peccatum, nisi praevaricatio legis divinae et caelestium inobedientia praeceptorum? Ergo in praevaricante peccatum est, sed in mandante culpa non est. Non enim consisteret peccatum, si interdictio non fuisset.

17 est om. OP. 19 praevarlcatlo) prjvatio OPX.

1 Ibid., c. 13 (PL 40, 237s; CCL 46, 55), ubi et textus immediate sequens. 2 Contra Fauslum, XXII, c. 27 (PL 42, 418; CSEL25, 621). Caput 11, n. (PL 42, 105; CSEL 25, 70); mediante Retract., 1, c. 15, n. 4 (PL 32, 609; CSEL 36, 75). 4 Dist.

26, e. 2, n. 1 (p. 471). Caput 8, n. 39 (PL 14 [ 292 C-D; CSEL 32-1, 295s).

Caput 1, num. 3. Circa banc glossam volatitem nobis dublum est ubi eam apposuerit Magister, eo quod (ut notatur in lectionibus variantibus) diversi codices diversimode eam disposuerunt. Secundum Olossam autem 011m Petro Pictaviensi attributam, ponenda est ad auctoritatem Augustini Contra Manichaeos circa finem num. 2 capltuli sequentis: [ si non faciunt voluntale, etc. Hoc enixn (vero n) videtur verum. Pagani enim ignorantes et non volentes peccatum... Nota quod (quoque p) dlcit quod est (om. n) in veritajis praeceptis; [ p. 531, 3]; de hoc enim Magister notam margini apposuit: Ioannes ail, etc., et post: Quid quid peccainus, contra legem Del facimus... Quidam autem [ c. 2, n. 4]i (n 38c; p 77c).

Non Consistente autem peCcato, non solum malitia, sed etiam virtus fortasse non esset, quae, nisi aliqua malitiae fuissent semina, vel sub sistere vel eminere non posset *. Ecce praevaricationem legis et inobedientiam definit Ambrosius esse peccatum.

3. Ioannes ait 1: Qui facit peccatum, et iniquitatem facit, et peccatum est iniquitas. Super quem locum dicit Augustinus 2: "Nomos graece, latine lex; inde anomia, iniquitas quae est contra legem vel est sine lege. mdc dicit: Peccatum est iniquitas: quidquid peccamus, contra legem Dei facimus. Unde 3: Praevaricantes reputavi omnes peccatores terrae: non solum qui scriptam legem contemnunt, sed etiam qui innocentiam naturalis legis corrumpunt".

Caput 2 (232).

1. Diversorum sententias de peccato ponit. Quo circa, diversitatis huius verborum occasione, de peccato plurimi diversa senserunt.—Triplex opinlo de peccato *. Alii enim dixerunt voluntatem malam tantum pec catum esse, et non actus exteriores; alii voluntatem et actus; alii neutrum, dicentes omnes actus esse bonos et a Deo et ex Deo auctore esse, malum autem nihil esse, ut ait Augustinus, Super Ioannem: "Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, id est peccatum, quod nihil est; et nihil fiunt hommes cum peccant".

2. Supra 6 etiam dixit Augustinus quod "malum est privatio vel corruptio boni". Quod etiam in libro 84 Quaestionum 7 ait: "Summum malum nullum modum habet: Caret enim omni bono, at modus aliquid boni est. Non igitur est, quia nulla specie continetur, totumque hoc nomen mali de speciei privatione repertum est". — Item in Dogmatibus ecclesiasticis 8 dicitur "malum vel malitiam non esse a Deo creatam, sed

5-10 Additio om. LMPV, lrp. ad mg. p. 526, 13 R, ad p. 527, WX, ad p. 529, 17 0; in textu T, in mg. 03R2X, in tertia col. BCW. 8 Praevaricantes] prevaricatores BCX.

13-14 Rubrica om. RVW. 17 malum] quod malum nihil est rubrica (authentica) add. mg. BCLMNOPTX. privatio] boni add. BCNOPX.

11 Ioan. 3, 4 2 Immo Beda in h. 1. (PL 93, 100 A-B). 3 Ps. 118, 119.

4 In Caput 1, nn. 1-2. 5 Tract. 1, n. 13 (PL 35, 1385; CCL 36, 7). 6 Dist. 34, c. 4, n. 2 (p. 526s). 7 Quaest. 6 (PL 40, 13). 8 Sel. Gennadius, c. 27 (PL 42, 1218).

Caput 2, num. 1. Plurimi diversa senserunt s, quorum sententias exponit Magister usque ad Distinctionein 38, determinatos citra dubium auctores prae oculis habens, quos tamen secure indigitare nequimus. Cf. A. M. Landgraf, Die Abhiingigkeit der Sande von Gott, in Dogmengeseiiiclite, 1-2,204-281, ubi de Lombardo et eius sequacibus agit,238-269; R. Blomme, La doctrine du péché..., passim. — Quoad praesens capitulum, v. O. Lottin, Le problème de la moralité intrinsèque d Abélard à saint Thomas d Aquin in Psych et morale Il 421-424

a diabolo inventam, qui et ipse bonus creatus est". — Idem etiam in libro Contra Manichaeos 1 quid sit peccare ostendit dicens: "Peccare quid aliud est, nisi in veritatis praeceptis vel in ipsa veritate errare? Quod si non voluntate faciunt, peccatores injuste iudicantur". Quid igitur in hac tanta varietate tenendum? Quid dicendum?

3. Vera sententia de peccato proponitur. Sane dici potest et libere tradi debet peccatum esse actum malum, interiorem et exteriorem, sci licet malam cogitationem, locutionem et operationem. Praecipue tamen in voluntate peccatum consistit, ex qua tanquam ex arbore mala pro jo cedunt opera mala tanquam fructus mali 2

4. Tradltio quorundam, qui dicunt voluntatem malam et actum, in quantum sunt, esse naturas, et ideo bona; in quantum vero mala sunt, esse peccata. Quidam autem, diligenter attendentes verba Augustini, quibus supra 3 et in aliis Scripturae locis utitur, non indocte tradunt voluntatem malam et actus malos, in quantum sunt vel in quantum actus sunt, bona esse; in quantum vero maia sunt, peccata esse. Qui voluntatem et actum quemcumque bonam Del naturam esse dicunt in quantum actus est vel voluntas, et ex Deo auctore esse; in quantum vero inordinate et contra legem fit et fine debito caret, peccatum est; et ita in quantum pec o catum est, nihil est: nulla enim substantia, nulia enim natura est.

5. Auctoritatibus probant voluntates et actus omnes esse bona in quantum sunt. Quod autem voluntas omnis et actio bonum sit in quantum est, ex eo probant quod ait Augustinus in libro De 84 Quaestioni bus: "Deus boni tantummodo causa est: quocirca mali auctor non est, quia omnium quae sunt auctor est, quae in quantum sunt, in tantum bona sunt". — Idem, probans nihil casu fieri in mundo, ait in eodem: "Quid

5 dicendum] Aug. super genesim: malum natura non est, sed amissio boni sic vocata est (VIII, xl n. 31; PL 34, 384; CSEL 28-1, 252s) add. in tertia col. BC, add. in mg. X. 17 D naturam trp. CNW. nuila enim substantia om. MX, mg. R, interl. V.

nulla enim natura om.". 21 omnes om. BCOX. 23 eo] ipso OP. 24 quocircal et add. NOP. est om. MO, interl. PT.

1 Id est Evodius, De fide contra Manichaeos, c. 8 (PL 42, 1142; CSEL 25, 954).

2 Resp. Matth. 7, 17-18; cf. Dist. 34, c. 2, n. 2 (P. 525). Hic supra, in tota Dist. 34.

4 Quaest. 21 (PL 40, 16); cf. Lib. 1, d. 46, c. 7 (p. 319s). 5 Quaest. 24 (PL 4D, 17).

necnon et L’intention morale de Pierre Abélard à saint Tizomas d’Aquin, ibid., 1V, 309-319. A. M. Landgraf, Die Abhdngigkeit..., 240s. Prima opinio, quae Abaelardi esse videtur (v. Landgraf, 240; Blomme, 207s; Lottin, IV, 3lOss), tractatuc infra, in Dist. 40; de secunda, quae forsitan sit ipsius Magistri, agitur in Dist. 37; tertia, il qui s. Anselmum Cantuar. et scholam Anselmi Laudun. sequuntur, consideratur hic in Caput 2-6, et infra, in Dist. 37, c.2.

quid casu fit, temere fit; quidquid temere fit, non fit providentia. Si ergo casu aliqua fiunt in mundo, non providentia universus mundus administratur; si non providentia universus mundus administratur, aliqua natura vel substantia est, quae ad opus providentiae non pertinet. Omne autem quod est, in quantum est, bonum est. Summum enim est illud bonum, cuius participatione sunt cetera bona; et omne quod mutabile est, non per se, sed boni illius participatione, in quantum est, bonum est: quod divinam etiam providentiam vocamus. Nihil igitur casu fit in mundo". — His testimoniis innituntur ad ostendendum omne quod est, in quantum est, bonum esse. Unde idem Augustinus in libro 1 De doctrina clzristiana 1 ait: "Ille summe ac primitus est, qui omnino incommutabilis est; et cetera quae sunt, nisi ab illo esse non possunt; et in tantum bona sunt, in quantum acceperunt ut sint".

6. Quid ex praedictis sequatur. Ex praedictis colligitur atque infertur quia si mala voluntas et mala actio est, in quantum est, bona est. Sed quis est qui diffitetur malam voluntatem esse et malam actionem? Mala igitur voluntas sive actio, in quantum est, bonum ‘est. Et in quantum voluntas est vel actio, bonum similiter est; sed ex vitio mala est: quod vitium a Deo non est, neque aliquid est.

7. De vitio voluntatis *. Quod Augustinus notasse videtur in libro De 84 Quaestionibus2 dicens: "Vitium est voluntatis, quo est homo deterior; quod vitium longe abest a vôluntate Dei, ut ratio docet". — Ex hoc loco probant voluntatem in quantum vitiosa est non esse a Deo. Et in quantum vitiosa est, pecCatum est. Et peccatum est, ut aiunt, in quantum non habet ordinem nec finem debitum. Ita et actio in quan tum ex malo procedit, et ordinem non habet et ad malum tendit.

8. Alla probatio quod omnis actus in quantum est, bonus est. Item et aliter probant omnem aCtum, interiorem vel exteriorem, in quantum est esse bonum: quia non esset actus malus, nisi esset res bona; quia non

ést aliqua res mala, nisi eadem res bona sit. — Unde Augustinus in Enchiridion 3: "Omnis natura bonum est; nec res aliqua mala esset, si res ipsa quae mala est natura non esset. Non igitur potest esse malum, nisi esset aliquod bonum. Quod cum dici videatur absurde, connexio tamen ratiocinationis nos compellit hoc dicere".

3 si... administratur om. (hom.) BCL. Rubrica om. RVW. 29 esse bonum trp. NRWX.

Caput 32, n. 35 (PL 34, 32; CSEL 80, 27; CCL 32, 26). 3 Caput 13 (PL 40, 237; CCL 46, 55).

2 Quaest. 3 (PL 40, 11).

9. Summam dictorum perstrlnglt *. Ex praemissis testimoniis asserunt omnes actus, in quantum sunt, esse res bonas; nec aliquid esse malum, id est peccatum, nisi idem quoque secundum aliquid bonum sit. Et om nium quae sunt, in quantum sunt, Deum auctorem praedicant, et eius voluntate omnia esse quaecumque sunt, quae in quantum sunt, naturae

10. Obiectio contra illos qui dicunt omnes actus in quantum sunt esse bonos. Quibus opponitur: Si omnia quae sunt, in quantum sunt, bona sunt et naturae sunt, ergo adulterium, homicidium et similia, in quan tum sunt, bona sunt et naturae sunt, et Deo volente fiunt. Quod si est, tunc illi qui faciunt illa, bona agunt; quod penitus absurdum est. — Responsio illorum *. His vero sic illi respondent: dicunt equidem adul terium, homicidium et huiusmodi non simpliciter actus denotare, sed actuum vitia; actusque ipsos adulterii et homicidii, in quantum sunt vel in quantum actus sunt, a Deo esse et bonas naturas esse, sed non in quantum adulterium et homicidium sunt. Et ideo non sequi dicunt, si actus qui homicidia et adulteria sunt, a Deo sunt, quod homicidia et adulteria a Deo sint.

11. Alla illorum oppositio contra eosdem. Item aliter eis opponitur: Si aliquid non est malum, quod non sit natura vel res bona, quomodo igitur peccata sunt non credere in Deum, non ire ad ecclesiam et huius modi, ciim ista non sint naturae, immo omnino non sint? Non est enim aliquid vel res aliqua non ire ad ecclesiam vel non credere et huiusmodi. — Responsio ubi tradunt quae dicuntur per negationem allquid ponere, ut non credere in Deum et hulusmodi *. Ad quod dicunt his atque huius modi dictionibus, quae videntur privationes simpiiciter notare et nihil ponere, quia per negationem dicuntur, vere aliqua poni actusque per eas significari. Non credere enim in Christum incredulitatem dicunt, et nomine incredulitatis malum mentis actum significari. ita etiam cum dicitur ‘non ire ad ecclesiam malum est’, non euntis contemptus significatur, id est voluntas mala vel propositum. Hoc est enim decli nare a bono, et ideo malum est; sicut ‘e converso declinare a malo bonum est. Sicut igitur declinatio a malo aliquid ponit, scilicet voluntatem et

1 Rubrica om. MRVW. 12 Resp. illorum om. MRVWX. II Illorum om. OP. 13 sedj et add. TVW. 16 sequi] sequitur LOPT, quod corr. 0. 19 illorum om. LMN. 24-25 Rubrica om. RVW. 31 1-Ioc] Hec BCO.

Num. 10. Similis obiectio et responsio refertur in Swnma sent., III, (PL 171, 1141 D-1142 A; 176, 113 A-B), et respicit Porretanos, ut videtur.

propositum vitandi malum: non enim potest esse bonum quod omnino nihil est; ita declinatio a bono ‘quod est’ significat, scilicet voluntatem et propositum mali. Et secundum hoc vera est et generalis illa peccati mortalis descriptio quam supra posuit Augustinus 1.

Caput 3 (233).

1. Utrum malus actus in quantum peccatum est sit privatio vel corruptio boni. Potest etiam quaeri ab eisdem: cum peccatum sit, ut supra dictum est 2, privatio vel corruptio boni, et omnis actus malus sit peccatum, utrum sit privatio vel corruptio boni in quantum peccatum est vel non. — Opponit utrimque *. Si enim in quantum peccatum est, corruptio boni est, cum corruptio vel privatio boni poena sit homini: in quantum igitur peccatum est, poena est. Quod si est, tunc in quantum peccatum est, bonum esse videtur et a Deo esse. Si autem non in quantum peccatum est, corruptio est, quaeritur ergo secundum quid corruptiô sit. Si enim corruptio est, et non in quantum peccatum est, cum non sit nisi bonum praeterquam in eo quod peccatum est: ergo in quantum bonum est, corruptio vel privatio boni est.

2. Responsio ubi dicitur In quantum peccatum est esse prlvatio vel corruptio boni, non tamen poena. Ad quod etiam ipsi dicunt actum malum, non in quantum est, nec in quantum bonum est, esse privationem vel corruptionem boni, sed in quantum peccatum est; non tamen in quan tum peccatum est, poena est vel aliquid quod a Deo sit. Ut enim ex Verbis Augustini praemissis colligitur, peccatum dicitur corruptio vel privatio active, non passive. Nam ideo malum vel peccatum dicitur corruptio boni, quia naturam bonam "qualicumque privat bono; nam si non privat aliquo bono, non nocet", ut supra 3 Augustinus ait: "nocet autem: adimit igitur bonum". Non autem nocet nisi in quan tum peccatum est; ergo in quantum peccatum est privat bono; itaque in quantum peccatum est privatio est vel corruptio boni.

3-4 peccati mortalis trp. LRV. Rubrica om. RVW. 19 tamen] tantum BOPT, quod corr. 0. 1 ipsl dicunt frp. BCOP.

1 1-lic supra, c. 1, n. 1 (p. 529).

3 Ibid. (p. 527, 11).

2 In Dist. 34, c. 4, n. 2 (p. 526s).

Caput 4 (234).

1. Quomodo in quantum peccatum est possit corrtimpere bonum, cum nihi sit. Sed cum nihil sit in quantum peccatum est, quomodo potest

bonum corrumpere vel adimere? — Responsio Augustini per simile *. Augustinus te hoc docet in libro De natura boni 1 dicens: "Abstinere a cibo non est aliqua substantia, tamen substantia corporis, si omnino abstineatur a cibo, languescit et frangitur. Sic non est substantia pecca tum"; eo tamen natura animae corrumpitur.

2. Quod peccatum proprie corruptio anlmae est et quomodo. Peccatum vero, id est culpa, proprie animae corruptio est. Si autem quaeritur in quo possit corrumpi anima, in parabola illius qui incidit in latrones qui eum spoliaverunt et vuineraverunt, clarescit. Incidit enim homo in latroues quando per peccatum in potestatem diaboli trahitur; et tunc per peccatum exspoliatur gratuitis bonis, id est virtutibus, et in naturalibus bonis vulneratur, quae sunt ratio vel intellectus, memoria et ingenium et huiusmodi, quae per peccatum obtenebrantur et vitiantur. Per pec catum etiam privatur illo bono, cuius participatione cetera bona sunt: quo tanto magis privatur, quanto magis se ab eo elongat.

Caput 5 (235).

1. Qualiter homo se elongat a Deo, scilicet per dissimiiltudinem quam facit peccatum. Ab eo autem se elongat per peccatum, non loci distantia, quia ubique totus et praesens est omnibus; et "omnia in ipso sunt, ut ait Augustinus in libro De 84 Quaestionibus 3, et ipse locus non est. Locus tamen Dei abusive dicitur templum Dei: non quod eo conti neatur, sed quod ei praesens sit et inhabitans. Id autem anima munda intelligitur". Per peccatum igitur, non secundum locum, aliquis longe fit a Deo; et in eo longe fit, quod ab eius similitudine recedit; et tanto longius, quanto fit dissimilior. — "Illa autem, ut ait Augustinus

4 Rubrica om. NRVW. 5 te om. RTVW, exp. N. 23 84) lxxxiii X, corr. In lxxxiii TV.

1 Immo De natura et gratia, c. 20, n. 22 (PL 44, 257; CSEL 60, 248). 2 Resp. Luc. 10, 30; cf. supra, Dist. 25, C. 7, n, (p. 465). Quaest. (PL 40, 16).

Caput 4, num. 1: Ex Summa sent., 111, 14 (PL 171, 1140 A; 176, 111 B). — Ad num. 2 cf. eadem Summa (1141 A-B; 112 A-C). — Caput 5. Cf. P. Lombardi Sermo II in Resurr. Domini (PL 171, 353 C-354 B).

in libro De 84 Quaestionibus 1, quae participatione similia sunt Deo, reci piunt dissimilitudinem; at ipsa similitudo nullo modo ex aliqua parte potest esse dissimilis. Unde fit ut, cum similitudo Patris Filius sit, ex nulla parte Patri possit esse dissimilis: cuius participatione similia sunt quaecumque Deo similia sunt"; et illa possunt recipere dissimilitudinem. Nihul est autem quod hominem adeo Deo dissimilem faciat quemad modum peccatum.

2. Quod peccatum est etiam privatio boni corporis *. Cum autem peccatum sit corruptio vel privatio boni quod est in anima, est etiam privatio et corruptio boni corporis: sicut corpus hominis privavit beneficio o illius immortalitatis et impassibilitatis quam habuit ante peccatum.

Caput 6 (236).

An poena sit privatio boni. Quaeri autem solet utrum et poena sit privatio vel corruptio boni. — Ad quod facile responderi potest, si prae dicta ad memoriam revocentur. Diximus enim supra privationem vel corruptionem boni accipi active vel passive, id est secundum efficien tiam vel effectum. Ideoque privatio vel corruptio boni dicitur et pec catum et poena; sed peccatum secundum efficientiam, quia privat vel corrumpit bonum; poena autem secundum effectum, id est secundum passionem quae est effectus peccati. Aliud est enim culpa, aliud poena. Alterum est Dei, id est poena; alterum diaboli vel hominis est, id est culpa 3.

DISTINCTIO XXXVI

Caput 1 (237).

1. Quod quaedam simul sunt peccata et poena peccati, quaedam peccata et causa peccati, alla vero peccata et causa et poena peccati. Sciendum est tamen quaedam sic esse peccata, ut sint etiam poenae peccatorum.

3 potest trp. p. nullo (2) LRV. dissimilis] deo add. LR. 8 Rubrica om. NRVW.

9 quod] que BCOPX. 21 alterum est add. LO. II est om. BCLV.

1 Quaest. 23 (PL 40, 16s). 2 Caput 3, n. 2 (p. 534). 3 Vide supra, Dist. 32, c. 3 (p. 514).

Caput 1, num. 1: Ex Glossa Lombardi in Ps. 57, 9; et Glossa in Rom. 1, 26 (PL 191, 538 B, 1334 D). — Num. 2: Ex Glossa ordin. in Ezech. 3, (apud Lyranum, IV, 216b).

Unde Augustinus 1, super ilium locum Psaimi 57: Supercecidit ignis et non viderunt solem, ait: "Ignis superbiae et concupiscentiae et irae" inteliigitur. "Istas poenas pauci vident: ideo cas maxime comme morat Apostolus in Epistola ad Romanos et enumerat muita quae peccata sunt et poenae peccati. Inter primum enim peccatum apostasiae et ultimam poenam ignis aeterni, media quae sunt, et peccata sunt et poenae peccati".

2. Gregorj u quocfue, Super Ezechielem 3, ait: "Contemnenti qui non vuit poenitere, ponit Deus offendiculum, ubi scilicet gravius impingat. Peccatum enim quod per poenitentiam citius non deletur, aut peccatum est et causa peccati, aut peccatum et poena peccati, aut pec catum simul et causa et poena peccati. Unde Moyses: Nondum sunt completa peccata Amorrhaeorum. Et David inquit: Appone iniquitatem super iniquitatem eorum. Et alius Propheta 6: Sanguis sanguinem tetigit, id est peccatum peccato additum est. Paulus quoque ait: Propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae etc.; et item 8: Ut impleant peccata sua semper. banni quoque per angelum dicitur: Qui in sordibus est, sordescat adhuc". Ex his testimoniis coliigitur peccatum aliquod et peccatum esse et poenam peccati.

Caput 2 (238).

1. Ex praedictls quaestio orta: sdilicet an in quantum peccatum est, sit poena peccati Et ideo merito quaeritur utrum in quantum peccatum est, sit poena peccati.

2. Ratio quare non sit *. Quod non videtur, cum omnis poena peccati iusta sit; unde Augustinus in libro Retractationum 10: "Omnis poena peccati iusta est, et supplicium nominatur". Si ergo peccatum quod est

5 poenae] pena LNOPR, quod corr. R. peccati] item add. BCO, add. mg. P. 9 qui] quod BCO. 12 peccati] ut primum peccatum fuit rubrica add. mg. BCLOTX.

19 poenam] pena MORW. 21 orta] oritur RV, est add. N. 24 Rubrica om. NRVW.

1 Enarr. in Ps. 57, 9, nu. 18-10 (PL 36, 687s; CCL 39, 724s). Cf. etiam Contra lulianum opus imper!., 1, c. 47: e Scias aliud esse peccatum, aliud poenam peccati, aliud utrumque, Id est Ita peccatum, ut Ipsum sit etiam poena peccatis (PL 45, 1068). 2 Resp. Rom. 1, 21-32. 3 Lib. 1, hom. 11, nn. 23-25 (PL 76, 915 A-B, 916 B-C); resp. Ezech. 3, 20.

4 Gen. 15, 16. 5 P5. 68, 28. 6 Osee 4, 2. Rom. 1, 26. 8 Thess. 2, 16.

9 Apoc. 22, 11. Lib. 1, c. 9, n. 5 (PL 32, 598; CSEL 36, 44s); ex De lib. &bitrio, III, e. 18, n. 51: e Omnis autem poena si lusta est, peccati poena est, et suppilcium nomina tur, (PL 32, 1296; CSEL 74, 132); plenius citatur infra, Caput 5 (p. 540s).

peccatum et poena peccati, in quantum peccatum est, poena peccati est: cum omnis poena iusta de iustitia Dei veniat, videtur in quantum pec catum est iustum esse et a Deo provenire.

3. Responsio illorum, ubl docetur ex quo sensu peccatum dicitur poena peccati vel poena *. Ad quod illi respondent peccatum sic dici poenam peccati, quia per peccatum in quod merito praecedentis peccati homo labitur, deserente Deo, corrumpitur bona natura. Sicut ignis aeternus dicitur poena malorum quia ea cruciantur, nec tamen ipse cruciatus malorum ignis est, sed per ignem fit in homme; ita per peccatum corrum pitur natura et imminuitur bonum naturae, et est ipsa imminutio et corruptio boni passio et poena; et non est essentialiter ipsum peccatum per quod fit, sed ideo peccatum dicitur, ut praemissum est, quia per peccatum, illico ut peccat homo, fit in homme illa corruptio. Quae tamen fit Deo auctore: illa enim poena sive passio, quae est boni corruptio, a Deo est. Illius tamen, ut sic dicam, materia et causa est peccatum, quod a Deo non est.

4. Augustinus *. Quod videtur Augustinus notasse et iuxta hunc sensum intellexisse, cum ait in libro De praedestinatione sancto rum 1: "Praedestinatione Deus ea praescivit, quae fuerat ipse facturus; sed praescivit Deus etiam quae non est ipse facturus, id est omnia mata. Quia etsi sunt quaedam quae ita peccata sunt, ut etiam poenae sint peccati, secundum illud Apostoli 2: Tradidit illos Deus in passiones etc., non tamen peccatum Dei est, sed iudicium", scilicet poena. In Scriptura enim saepe nomine iudicii poena mntelligitur 3. — Hic diligenter inten dentibus insinuare videtur ea quae peccata sunt et poenae peccati, non in quantum peccata sunt, sed in quantum poenae, Dei esse. Nam, cum dixisset Deum non esse facturum mata aliqua, id est peccata, quia posset ei obici quaedam peccata esse etiam poenas peccati, et poena peccati omnis iusta est et ideô a Deo est: quasi determinando secundum quid faciat ea vel secundum quid non faciat, addidit reliqua. luxta vero praedictam intelligentiam peccata sane dicuntur poenae. Unde Apostolus 4

4-5 Rubrica om. RW, abbrev. V. 4 ubi] qua BCNX. 24 Hic] enim add. LNV.

1 Caput 10, n. 19 (PL 44, 975). 2 Rom. 1, 26. 3 Verbi gratia Matth. 23, 33: Quomodo fugietis a iudicio gehennae?; et Marc. 12, 40: Hi accipient prolixius iudiclum. Rom. 1, 26.

Num. 4. Auctoritas Augustini legitur in Glossa in Rom. 8, 29 (PL 191, 1449 C-D); alia in fine legitur in eadem Glossa in Rom. 1, 26 (PL 191, 1333 C).

appellat ea passiones ignominiae, quia ut ait auctoritas 1, "licet quae dam peccata sint quae delectent, sunt tamen passiones naturae, non nominandae", quia per ea corrumpitur natura.

Caput 3 (239).

1. Quod cum omne peccatum possit dici poena, non tamen omne est poena peccati. Et licet ex hoc sensu omne peccatum mortale possit dici poena, non tamen omne potest dici poena peccati. Poena enim peccati, ut praedictum est 2, est illud cuius causa est aliud praecedens peccatum. Nam peccatum sic dicitur poena peccati respectu praecedentis, sicut dicitur causa peccati respectu sequentis. Quo fit ut idem peccatum et causa sit et poena peccati, sed alterius peccati poena, et alterius causa.

2. Gregorlus *. Ut enim Gregorius in Moralibus 3 ait, "pec catum quod poenitentia non diluitur, suo pondere mox ad aliud trahit; unde fit ut non solum peccatum sit, sed et causa peccati: ex illo quippe culpa subsequens oritur. Peccatum vero quod ex peccato oritur, non solum peccatum, sed et poena peccati est; quia iusto iudicio Deus cor peccantis obnubilat, ut praecedentis peccati merito etiam in alia cadat. Quem enim liberare noluit, deserendo percussit". — Augustinus, Contra Iullanum 4 ‘i "Proinde, ut Augustinus ait, praecedentis est haec poena peccati, et tamen etiam ipsa peccatum est. Iudicio enim iustis simi Dei traditi sunt, ut ait Apostolus 5 de quibusdam, sive deserendo, sive allo modo explicabili vel inexplicabili, in passiones ignominiae , "ut6 crimina criminibus vindicarentur, et supplicia peccantium non tantum sint tormenta, sed et Vitiorum incrementa". "Illa 7 ergo peccata quae meminerat Apostolus 8, quia de superbia sunt, non solum peccata, sed et supplicia sunt".

5 est trp. p. peccati (6) BCX. 12 ait] dicit OP. 14 et] etiam BCOP.

16 et] etiam add. OP. 18-19 Rubrica om. MNRVW. 25 meminerat] numerat LMNRVW, enumerat".

1 Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, VI, 5c). 2 In Caput 2, n. 3.

3 Lib. XXV, c. 9, n. 22 (PL 76, 334 B-C). 4 Lib. V, c. 3, n. (PL 44, 789).

5 Resp. Rom. 1, 26. 6 August., Contra advers. Legis et Prophet., 1, c. 24, n. 51 (PL 42, 635). August., Sermo 197, n. 1 (PL 38, 1022). 8 Resp. Rom. 1, 24-32.

Caput 3, num. 2. Auctoritas Gregorii trahitur ex Glossa in Rom. 1, 24 (PL 191, 1331 B; signatur ut in Moralibus in x 14a, z 8b). Quod sequitur de August., legitur in Glossa in Rom. 1, 27 et (in fine) in 1, 24 (PL 191, 1134 C-D, 1331 B).

3. Ecce ex his iam fit perspicuum quaedam pecCata etiam poenas et causas peccati esse; et illud peccatum esse poenam peccati, quod cau sam praecedentem habet peccatum; atque illud peccatum esse causam peccati, quod est meritum sequentis culpae.

Caput 4 (240).

1. Ex praedictls videtur significari ipsa eadem quae peccata sunt esse et poenas peccati. Sed cum ait 1 ‘crimina criminibus vindicari’, videtur insinuare ea ipsa, quae peccata sunt, essentialiter esse poenas peccati, id est punitiones peccati. — Ad hoc autem inquiunt illi, haec et similia dicta esse secundum rationem praedictam et ideo intelligenda fore secundum praemissam expositionem. "intelligentia 3 enim dictorum ex causis est assumenda dicendi".

2. Quod non obviat veritati si quis dicat ipsa peccata esse poenas pec cati essentialiter. In nullo tamen praeiudicium fieri veritati putatur, si quis dicat ipsa eadem, quae peccata sunt, essentialiter, ut ita dicam, esse poenas, id est punitiones peccatorum praecedentium, quae iustae sunt et a Deo sunt. Nec tamen in quantum peccata, a Deo sunt; nec in quantum peccata sunt, poenae peccati sunt. Et tamen in quantum peccata sunt, privationes boni sunt; sed, ut supra dictum est 4, causaliter et active dicuntur privationes.

Caput 5 (241).

Aperte ostendit peccata quaedam esse poenam peccati, et poenam ipsam lustam esse et a Deo. Quod autem quaedam peccata poena sint, et ipsa poena iusta sit et a Deo sit, evidenter tradit Augustinus in libro Retractationum 1 5, dicens quaedam necessitate fieri ab homme, quae mala sunt, et eadem iusta poena peccati sunt. "Sunt, inquit, necessitate facta improbanda, ubi vuit homo recte facere et non potest. Unde est illud Apostoli 6: Non quod volo facio bonum, sed quod odi malum hoc ago? Et illud: Caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus carnem: lzaec

7 et om. MNRVW. 9 hoc] hec MOX. 14 fierl] factum OPX. 15 quae om. PX, lnterl. 0. 1 sunt om. PX. 17 sunti om. LMNW, Interi. R 23 ipsam om. RTX. II et om. BCNOPT. 27 recte] recta BCW. 1! potest] facere add. OP.

1 Supra, p. 539, 23. dist. 25, c. 2, n. 1 (p. 192). CSEL 36, 44s); ex De lib. 6 Rom. 7, 15. GaI. 5, 17.

2 Cf. supra, c. 3, n. 1. 3 Verba Hilarii, ut supra, L. 1, Dist. 35, c. 6 (p. 536). Caput 9, n. 5 (PL 32, 597s; arbilric, III, c. 18, n. 51 (PL 32, 1295s; CSEL 74, 1318).

enim invicem adversantur, ut non ea quae vultis faciatis? Sed haec omnia ex ilia mortis damnatione sunt. Nam si non est ista poena hominis, sed natura, nulla ista peccata sunt. Si enim non receditur ab eo modo quo naturaliter factus est homo, cum haec facit, ea utique facit quae debet. Si autem homo quia ita est non est bonus, nec habet in potestate ut sit bonus: sive non videndo qualis esse debeat, sive videndo et non va lendo esse qualem se esse debere videt, poenam istam esse qqis dubitet? Omnis autem poena, si peccati poena est, iusta est et supplicium nomi natur. Si autem iniusta est poena, quoniam poenam esse nemo ambigit, iniusto aliquo dominante homini imposita est. Porro quia de omnipo tentia Dei et iustitia dubitare dementis est, iusta est haec poena et pro peccato aliquo impenditur. Non enim quisquam iniuste dominans, aut subripere hominem potuit veluti ignoranti Deo, aut extorquere invito tanquam invalidiori, ut hominem iniusta poena cruciaret. Relinquitur ergo ut haec poena iusta de damnatione hominis veniat". His atque aliis pluribus testimoniis docetur quaedam esse peccata et poenas peccati

Caput 6 (242).

1. De quibusdam quae sine dubio peccata sunt et poenae, ut Ira, In vidia. Praeterea nullatenus ambigendum est quaedam peccata absque ullo scrupulo poenas esse, ut invidia, quae est "dolor alieni boni" 1, et ira: quae etiam non in quantum poenae sunt, peccata sunt.

2. Itaetiam de cupiditate et timore et aliis huiusmodi sentiendum est. Unde Augustinus in libro 84 Quaestionum ait: "Omnis per turbatio passio; omnis cupiditas perturbatio; omnis igitur cupiditas passio. Omnis vero passio cum est in nobis, ipsa passione patimur; omnis igitur cupiditas cum est in nobis, ipsa upiditate patimur, et in quantum cu piditas est patimur. Omnis autem passio, in quantum ipsa patimur, non est peccatum. Ita et de timore. Non enim consequens est, ut si pa timur timorem, ideo non sit peccatum, quia multa sunt peccata quae patimur, sed non in quantum patimur eis".

3 receditur] recedetur LO, recedatur P, recederetur X. dominante] damp nante BC, corr. in dampnante R. 10-11 omnipotentia] potentia BCOP. 12 lmpen ditur] penditur MPVX (Aug.). fi domlnans] dominatur LMR. 16 piurlbus om. OPR. 18 ira] et add. LMNR, add. mien. V. 27 est] ea BCV.

1 Glossa mien, in Rom. 1, 29 (apud Lyranum, VI, 6r). Ab Augustino definitur ut odium felicitatis alienae s; cf. De Genesi ad liii., XI, c. 14, n. 18 (PL 34, 436; CSEL 28-1, 346); et

Enarr. in Ps. 101, (PL 37, 1399; CCL 40, 1545). 2 Quaest. 77 (PL 40, 89).

3. Quod verbis Augustini praemissls quaedam sententia Hieronymi ob viare videtur. Illud autem diligenter est adnotandum, quod supra 1 positis verbis Augustini, dicentis quaedam necessitate facta esse impro banda et mala, videtur obviare quod Hieronymus ait in Explana tione fidei 2 Quod, licet supra 3 sit positum, tamen ut perfectius sciatur, iterare non piget: "Exsecramus, inquit, eorum blasphemiam, qui dicunt impossibile aliquid homini a Deo esse praeceptum, et mandata Dei non a singulis, sed ab omnibus in commune posse servari". Et paulo post: "Et tam illos errare dicimus, qui cum Manichaeo dicunt hominem pec catum Vitare non posse, quam illos qui cum Ioviniano asserunt homi nem non posse peccare". — Ecce hic Hieronymus dicit errorem esse, si quis dicat hominem Vitare peccatum non posse. Qui autem dicit quaedam necessitate fieri, quaedam dicit non posse vitari. Cum ergo id Augustinus dicat, videtur aut errons esse quod tradit, aut non esse verum quod Hieronymus ait.

4. Determinatio contrarletatem submovens de Sanctorum ‘niedio. Ad quod dici potest quia Augustinus secundum statum huius miseriae, ad quam pertinet ignorantia et difficultas, ut idem ait in libro De libero arbitrio 4, quae ex iusta damnatione descenderunt, illud tradidit; ubi et venialia peccata inclusit. Hieronymus vero de mortalibus tantum loquitur peccatis, quae unusquisque, gratia illuminatus, vitare valet; vel de homme secundum statum liberi arbitrii ante peccatum illud ait.

5. Epllogum facit, ad alla transiturus. Satis diligenter eorum posuimus sententiam, qui dicunt omnes actus naturas bonas esse, et in quantum sunt bonos esse. In quo tractatu quaedam interseruimus, quae non ex eorum tantum persona accipienda sunt, quia ab omnibus catholice sa pientibus absque haesitatione tenentur. Atque auctoritatum testimoniis et rationibus eorundem traditionem munivimus, qui dicunt omnes actus essentia sui, id est in quantum sunt, esse bonos; quosdam vero, in quan tum inordinate fiunt, peccata esse. — Repetit praedicta ut addat *. Addunt quoque quosdam non tantum essentia, sed etiam genere bonos esse, ut

6 Exsecramus] Exsecramur MTX. Il hic om. BCOPX. 17 quia] quod BCLNPX.

22 aIt] dicit BCW. 24 bonas om. MRVW. 30 Rubrica om. MNRVW.

1 Ad mit. Caput praecedentis. 2 Id est Pelagius in Libello fldei ad Innocentium Papam, nn. et 13 (PL 45, 1718). 3 Dist. 28, c. 4 (p. 491). Lib. III, c. 18, fin. 51-52 (PL 32, 1296; CSEL 74, 132s); cf. supra, p. 541, 14-15.

Num. 5. Cf. O. Lottin, Le problème de la moralité intrinsèque..., in Psyciz. et morale, II, 421ss.

reficere esurientem, qui actus est de genere operum misericordiae. Quos dam vero actus absolute ac perfecte bonos dicunt, quos non solum es sentia vel genus, sed etiam causa et finis commendat, ut sunt illi qui ex bona voluntate proveniunt et bonum finem metiuntur.

DISTINCTIO XXXVII

Caput 1 (243).

1. Aliorum ponit sententiam, qui dicunt malos actus nullo modo esse a Deo nec esse bonos, sive In eo quod sunt, sive aIio modo. Sunt autem et alii plurimi longe aliter de peccato et de actu sentientes. Asserunt enim voluntatem malam et actum malum peccata esse, et nulla ratione bona; nec secundum aliquam rationem ex Deo auctore esse, quia sine Deo fiunt.

2. Quare peccatum dicitur esse nihil secundum hos *. Sine eo namque, ut ait EVangelista 1, factum est nihil, id est peccatum; quod dicitur esse nihil, non quia non sit actio vel voluntas mala, quae aliquid est, sed quia a vero esse separat hommes et ad malum trahit, et sic ad non-esse deducit. Qui enim a summi boni participatione recedunt, quod solum. vere ac proprie est, merito non esse dicuntur Ideoque August î n u dicit, Super Ioannem 3, "peccatum nihil esse, nihilque fieri hommes cum peccant". — Hac igitur ratione adstruunt peccatum nihil esse, quia a vero esse hominem elongat. Voluntatemque malam, atque actionem sive locutionem malam, peccatum esse dicunt, quia praeVaricatio et inobe dientia haec sunt et contra legem Dei fiunt; quae tamen sunt, sed ab homme Vel a diabolo, non a Deo. Nullatenus enim a Deo haec esse di cunt, sive in quantum sunt, sive alio modo.

1 operum] opens OPX. 13 Rubrica om. RVW. 21 atque] ac BC, et N. 23 sed] vel X, om. BC. 24 a om. MNTV.

1 Ioan. 1, 3. 2 Sententia est August., De lib. arbitrio, III, e. 7, n. (PL 32, 1280s; CSEL 74, 107); De moribus EccI., II, C. 6 (PL 32, 1348); De civil. Dei, XII, cc. 1-2

(PL 41, 350; CSEL 40-1, 567ss; CCL 48, 356s); Hieron., In Ezeclz. 26, 19 (PL [ 246 A; CSEL 75, 355s); Epist. (ad Damasum), n. 4 (PL 22 [ 357; CSEL54, 65s); et Gregonii, Moralia, XIV, c. 18 (PL 75, 1051 B). Vide infra, L. III, d. 37, c. 2, n. 2. Tract. 1, n. 13 (PL 35, 1385; CCL 36, 7).

Caput 1. Cf. A. M. Landgraf, Die Abhiingigkeil..., in Dogmengeschichte, 1-2, 242ss, ubi opinio hic proposita Magistri esse dicitur; sed ahi plunimi" complecti videntur etiam Gil bertum Porretanum et schoham eius.

3. Qualiter detenninent verba Augustini praemlssa, quibus alt: Omne quod est, in quantum est, bonum est. Iliaque Augustini verba 1, quibus dicit ‘omne quod est, in quantum est, bonum esse et Deum habere auctorem’, de naturis sive substantiis accipienda fore tradunt. Substan tiae vero nomine atque naturae dicunt significari substantias ipsas et 5 ea quae naturaliter habent, scilicet quae concreta sunt eis; sicut anima naturaliter habet intellectum et ingenium et voluntatem et huiusmodi. Quod ex verbis Augustini praemissis colligitur, ubi hominem appellat naturam, et malum hominem malam naturam.

4. Secundum istos actus mail non surit naturae vel substantiae *. Secundum hanc igitur assertionem vel acceptionem mali actus non sunt na turae vel substantiae, nec etiam boni actus. Quod utique Augustinus videtur innuere in libro Retractationum 3, distinguens inter substantias sive naturas, et bonas actiones sive malas. Aperiens enim quomodo intelli gendum sit quiddam in libro De vera religione 4 ab eo traditum, ait: "Hoc de substantiis atque naturis dictum est: inde enim disputabatur, non de bonis actionibus atque peccatis". Aperte hic videtur dividere inter natu ras sive substantias et actiones sive peccata. Ideoque asserunt praefati doctores actiones, interiores vel exteriores, non esse naturas vel substan tias; quae si maiae sunt, peccata sunt, neque a Deo sunt. — Quod vero mali actus non sint naturae, Augustinus videtur notare in prima responsione contra Pelagianos 5, ita dicens: "Opera diaboli, quae vitia dicuntur, actus sunt, non res". Idem in quarta 6: "Omne malum na tura non est, sed actus accidens alicui defectu boni. Quam oh rem quod natura non est, Deus non fecit, quia natura est omne quod fecit". Item "Omne quod natura bonum est, Deus ex nihilo fecit, non diabolus".

5. Secundum hos res aliquae sunt quae a Deo non sunt, quibus hommes mali sunt. Ex quo colligitur res aliquas esse quae a Deo non sunt, eisque hommes mali sunt. Quod nihilominus et ipsi concedunt, innitentes ver-

1 determinent determlnet BTX. 2 IlIaque] Illa quoque LTWX, Illa autem N. 4 substantils] tantum add. TVW, add. ItuerI. N02. 9 naturaml] bonam add. NPV. Il vel acceptlonem 0m, M, Interl.". 12-13 Aug. videtur trp. LMRTV. 21 vldetur notare trp. OP. 24 aIlcul cm. MNWX (Aug.), Interl. V2, ex add. BCVW.

1 De div. quaest. 83, qq. 21 et 24 (PL 40, 16s); supra, Dist. 35, c. 2, n. 5 (p. 531s).

2 Supra, Dist. 34, c. 4, n. 3 (p. 527). 3 LIb. 1, c. 13, n. 8 (PL 32, 605; CSEL 36, 63s).

4 Caput 41, nn. 77-78 (PL 34, 156s; CSEL 77, 55ss; CCL 32, 237ss). Hypognoslicon, 1, c. 5, n. 7 (inter opp. August., PL 45, 1618). Cf. August., De per!. iustifiae liominis, c. 2 (PL 44, 294; CSEL 42, 5s). 6 Caput 1, n. 1 (PL 45, 1639). 1 Ibid., paulo superius.

bis Augustini superius positis, qui in Enchiridion 1, determinans illa verba prophetiae 2: Vae his qui dicunt bonum nzalum, dicit "de ipsis rebus quibus hommes mali sunt, non de hominibus hoc esse intelligen dum". Sunt ergo aliquae res, quibus hommes mali sunt. — Id autem quo homo fit deterior a Deo non est, quia, ut ait Augustinus in libro 84 Quaestionum 3, "Deo auctore non fit homo deterior". Non est igitur Deus auctor rerum quibus homo fit deterior. At sunt aliquae res, ut dictum est, quibus hommes mali fiunt; sunt igitur aliquae res quae a Deo non sunt, quia peccata ipsae sunt. Ideoque Scriptura in pluribus contestatur locis 4 Deum non esse auctorem malorum, id est eorum quae peccata sunt.

Caput 2 (244).

1. Ex parte horum praemlssae opponitur sententiae In illo verbo: Deus auctor malorum non est. In hoc autem verbo superiorum sententiae 5 recte opponitur, qui dicunt Deum non esse auctorem eorum quae mala sunt in quantum mala sunt, sed in quantum sunt; et in quantum mala sunt, dicunt ea nihil esse. Quid igitur mirum si Deus dicitur non esse auctor eorum in quantum nihil sunt, cum nihili nuilus auctor exsistere queat? Ideoque, cum dicitur Deus esse auctor omnium quae sunt, bonorum isti subintelligi volunt. Bona autem illa dicunt esse, quae naturaliter sunt; ea vero naturaliter esse dicunt non solum quae substantiae sunt vel concreta substantiis, qualiter supra 6 acceperunt, sed et omnia quae na turam non privant bono. Et ita secundum eosdem multiplex in Scripturis fit intelligentia, ubi de natura sive substantia, vel de his quae naturaliter sunt, sermo occurrit.

2. Augustinus *. Sed super ilium locum Psalmi: Non est substantia, ita Augustinus 8 de substantia dissent ut praemissae sententiae

1 Augustini] testimoniis Augustini suam muniunt assertionem rubr. add. LMN. 6 84] lxxxiii VX, corr. in lxxxiii W. 8 fiunt] sunt LRTV. 9 quia] ut OP. Ii ipsae} Ipsa BCOP. 10 contestatur] testatur OP. 27 dIssent] disseruit BCOPX.

1 Caput 19 (PL 40, 241; CCL 46, 59); v. supra, Dist. 34, c. 5, n. 4 (p. 528).

2 Isai. 5, 20. 3 Quaest. 3 (PL 40, 11); v. supra, L. 1, dist. 46, c. 7 (pp. 319ss).

Resp. Gen. 1, 31; Deut. 32, 4. 5 De qua supra, Dist. 35, c. 2, nn. 4ss (pp. 531-534).

6 In Caput 1, n. 3 (p. 544). 7 Ps. 68, 3. 8 Enarr. in Ps. 68, serm. 1, n. 5 (PL 36, 844ss; CCL 39, 905ss), plunibus passim omissis.

Num. 2. Auctoritas August. tantum in parte legitur in Lomb. Glossa in Ps. 68, 3 (PL 191, 627 B, 628 A).

videatur consentire, dicens: "Substantia intelligitur illud quod sumus, quidquid sumus, homo, pecus, terra, sol; omnia ista substantiae sunt eo ipso quo sunt. Naturae ipsae substantiae dicuntur. Nam quod nulla est substantia, nihil omnino est. Substantia ergo est aliquid esse. Deus fecit hominem substantiam; sed per iniquitatem lapsus est homo a substantia in qua factus est. Iniquitas quippe ipsa non est substantia: non

enim iniquitas est natura quam formavit Deus, sed iniquitas est perversio quam fecit homo. Naturae omnes per ipsum factae sunt; iniquitas per ipsum facta non est, quia iniquitas non est substantia. In illo hymno puerorum 1 universa creatura laudans Deum commemoratur. Laudant enim omnia Deum, sed quae fecit Deus. Laudat ibi Deum serpens, sed non avaritia. Omnia reptilia ibi nominata sunt, sed non aliqua vitia: Vitia enim ex nobis et ex nostra voluntate habemus, et vitia non sunt substantia". — Intendant diligenter his verbis praemissarum assertores sententiarum et percipere poterunt rationem et causam dictorum, ubi Scriptura de natura vel substantia mentionem facit.

3. Illarum vero sententiarum iudicium prudentis lectoris, cui utrius que sententiae notitiam plenarie dedimus 2, arbitrio relinquimus, ad ea quae adhuc nobis supersunt tractanda festinantes.

4. Quod de peccato, non de poena Intelligitur, cum dicitur Deus non esse auctor mail. Cum igitur in hoc omnes consentiant catholici tracta tores, scilicet quod Deus non est auctor malorum, cavendum est tamen ne malorum nomine poenas sicut peccata generaliter includas. Poenarum enim Deus auctor est, sicut ipse per Prophetam ait 3: Non est malum in civitate, quod Dominus non jecerit. Item alibi 4 ex persona sua ait: Ego suni Deus, creans matum et laciens bonum. Ecce hic dicitur creasse et fecisse malum; sed mali nomine poena intelligitur, non peccatum; sicut e converso cum dicitur ‘Deus non est auctor malorum’, nomine mali pec cata intelliguntur.

5. Quod poena malorum est a Deo *. — Quomodo dictum sit: Deus mortem non tecit 1. Ideoque Augustinus, qui dixerat in libro 84

1 sumus] quia add. LR, et add. V. 9 non est’ trp. p. inlquitas (8) OP. hymno] trium add. LMNTVW, add. mien. R. 12 reptilla] repetantia M, repentia LNRTVW (Aug.). 14 dilIgenter trp. p. verbis LMNRTV. non’] ut BCX. 21 esse] est BNW, corr. in est V. 22 scillcet quod trp. LMRT. 24 Ipse per Prophetam] propheta LMRV. 28 est] esse BPTVWX. Quod... Deo om. MNRVW. 30-31 Quomodo... fecit om. RVW.

1 Dan. 3, 52-90. 2 Ab initio Dist. 35 (p. 529). 3 Amos 3, 6. 4 Isai. 45, 6-7.

Num. 5. Auctoritas Retracf. habetur etiam in Glossa Lombardi in Rom. 6, 9 (PL 191, 1406 B-C), una cum conclusione: Sic ergo... peccatum".

Quaestionum 1 quod Deus auctor mali non sit, in 1 libro Retractationum quomodo id intelligendum sit, aperit dicens: "Videndum est ne male intelligatur quod dixi: Deus auctor mali non est, qui et omnium quae sunt auctor est, quia in quantum sunt, in tantum bona sunt; et ne hinc putetur non ab illo esse poena malorum, quae utique malum est his qui puni untur. Sed hoc ita dixi, sicut dictum est: Deus mortem non lecit, cum alibi scriptum sit: Mors et vita a Domino est. Malorum ergo poena, quae a Deo est, maluni est quidem malis, sed in bonis Dei operibus est; quoniam iustum est ut mali puniantur, et utique bonum est omne quod iustum est". Sic ergo dicitur Deus non fecisse mortem, quia non fecit illud pro quo mors infligitur, id est peccatum. — Audisti, lector, causam dictorum; ex qua intelligentia sana firmatur, cum dicitur: Deus non est auctor mati et Deus mortem non fecit.

Caput 1 (245).

1. De voluntate et fine ex quo et ipsa ludicatur. Post praedicta de voluntate eiusque fine disserendum est. Sciendum igitur est quod ex fine suo, ut ait Augustinus 5, voluntas cognoscitur, utrum recta an prav sit. Finis autem bonae voluntatis beatitudo est, vita aeterna, Deus ipse; malae vero finis est aliud, scilicet mala delectatio, vel aliquid aliud in quo non debet voluntas quiescere.

2. Quid sit bonus finis, scilicet caritas *. Finem bonum insinuat Propheta 6 dicens: Vidi finem omnis consummationis etc. Caritas ergo, cuius tatum mandatum est, finis omnis consummationis est, id est omnis bonae voluntatis et actionis. Ad quam omne praeceptum referendum est. Unde

3 auctor mali Irp. MNOPT. 5 poenaj penam MNV. 7 Domino] deo add. LRXZ (Aug.). ergo] igitur NOPWX. dicltur Deus trp. BCW. 12 firmatur] formatur MNRTVW, quod corr. W. 22 Rubrica om. NRVW.

1 Quaest. 21 (PL 40, 16). 2 Caput 26 (PL 32, 625; CSEL 36, 117s). 3 sap. 1,13.

4 Eccli. 11, 14. 5 De Trinit., XI, e. 6, n. (PL 42, 992; CCL 50, 345s); v. infra, e. 3, n. 1. 6 Ps. 118, 96: Omnis consummationis vidi finem, Ia!um mandatum tuum nimis.

Dist. XXXVIII. Cf. O. Lottin, L’intention morale de Pierre Abélard à saint Thomas d’Aquin, in Psych. et morale, IV, 309-319; et J. Grlindei, Die Lehre von den Umstdnden der menschlichen Handlung im Mittelalter, BGPTMA XXXIX, Heft 5, MOnster 1963, 130-133. — Caput 1, num. 2. Conflcitur ex Glossa Lombardi in Ps. 118, 96 (PL 191, 1091 C), et Glossa eiusdem in " Tini. 1, 5 (PL 192, 329 C).

DISTINCTIO XXXVIII

Augustinus in Enchiridion 1: "Omnia praecepta divina referuntur ad caritatem, de qua dicit Apostolus 2: Finis praecepti est contas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. Omnis itaque praecepti finis caritas est, id est ad caritatem refertur omne praeceptum. Quod vero ita fit, vel timore ponae, vel aliqua intentione carnali, ut non referatur ad 5 caritatem, quae est dilectio Dei et proximi, nondum fit quemadmodum fieri oportet, quamvis fieri videatur. Tunc enim recte fiunt quae mandat Deus et quae consilio monet, cum referuntur ad dilectionem Dei et proxi mi 1. His verbis aperte insinuatur quis sit rectus finis voluntatis sive actionis, scilicet caritas; quae et Deus est, ut supra ostendimus 3.

Caput 2 (246).

Quod Deus est finis omnis bonae actionis, quia caritas est; nec tantum Spiritus Sanctus, sed etiam Christus et Pater; nec hi sunt tres fines, sed unus. Qui ergo caritatem sibi ponit finem, Deum sibi ponit ‘finem; unde et Christum finem legis ad iustitiam dicit Apostolus 4 esse omni credenti. Et recte dicitur Christus finis legis ad iustitiam, quia, ut ait Augustinus in libro Sententiarum Prosperi 5, "in Christo lex iustitiae non consumitur, sed impletur. Omnis enim perfectio ex ipso est, ultra quem non est quo spes se extendat". "Finis 6 fidelium Christus est, ad quem cum per venerit currentis intentio, non habet quo possit amplius invenire, sed habet id in quo debeat permanere". Finis ergo rectus atque supremus Deus est, Pater et Filius et Spiritus Sanctus; neque hi tres sunt tres fines, sed unus finis, quia non tres dii, sed unus est Deus.

Caput 3 (247).

1. Quod omnes bonae voluntates unum habent finem, et tamen quaedam bonae diversos fines sortiuntur. Sed quaeritur utrum omnes bonae volun tates unum tantum habeant finem. — De hoc Augustinus in XI

18 est’] et in ipso (est add. V) add. BC, add. mg. V. 20 quo] quod NR (Prosp.), vel quod add. mg.". II invenire] venire BC, pervenire X, vel venire add. mien.". 22 Pater] scilicet add. MTV.

1 Caput 121 (PL 40,288; CCL 46,1 13s). 2 Tim. 1,5. 3 Lib. 1, dist. 17 (pp. 141-152).

4 Rom. 10, 4. Prosper Aquitanus, Sententiae ex Augustino delibaiae, n. 190 (PL 45, 1875; 51, 454 B); ex August., Enarr. in Ps. 45, 1 (PL 36, 514s; CCL 38, 518). 6 Ibid., n. 206 (PL 45, 1876; 51, 456 B); ex August., Enarr. inPs. 56, 1 (PL 36, 662; CCL 39, 695).

Caput 2. Auctoritas August. legitur in Glossa in Rom. 10, 4 (PL 191, 1473 C).

libro De Trinitate 1 ait ita: "Aliae atque aliae voluntates suos proprios fines habent, qui tamen referuntur ad finem illius voluntatis qua volu mus beate vivere, et ad eam pervenire vitam quae non referatur adaliud, sed amanti per se ipsam sufficiat. Quemadmodum voluntas videndi finem habet visionem, et voluntas videndi fenestram finem habet fene strae visionem; altera vero est voluntas per fenestram videndi trans euntes, cuius item finis est visio transeuntium; ad quod etiam praedictae referuntur voluntates". — Item: "ReCtae sunt voluntates et omnes sibimet religatae, si bona est illa ad quam cunctae referuntur; si autem prava est, pravae sunt omnes. Et ideo rectarum voluntatum Connexio iter quoddam est ascendentium ad beatitudinem, quod certis velut passibus agitur; pravarum autem et distortarum voluntatum implicatio vinculum est, quo alligabitur qui hoc agit ut proiciatur in tenebras exteriores 2" — His auctoritatum testimoniis evidenter monstratur plures in fidelibus rectas esse voluntates, proprios ac diversos fines habentes; et tamen unum eundemque, quia omnes referuntur ad unum, qui est finis finium, de quo paulo ante diximus 3. Ita e converso forte est et in malis.

2. Quaedam huic sententiae videntur adversari. Verumtamen huic sententiae, qua dictum est ‘fidelium quasdam rectas voluntates diversos fines sortiri et tamen ad unum referri’, videtur obviare quod alibi Augustinus monet, ne scilicet nobis duos fines constituamus, ita in quiens in libro De sermone Doinini in monte: "Non debemus ideo evan gelizare ut manducemus, sed ideo manducare ut evangelizemus: ut cibus non sit bonum quod appetitur, sed necessarium quod adicitur; ut illud impleatur: Quaerite primum regnum Dei, et haec omnia adicientur vobis".

"Non 6 dixit: Primum quaerite regnum Dei et deinde quaerite ista, quam vis sint necessaria, sed ait: Haec omnia adicientur vobis, id est haeC conse quentur, si illa quaeratis: ne cum ista quaeritis, illinc avertamini; aut ne duos fines constituatis, ut et regnum propter se appetatis, et ista o necessaria propter illud. Ergo propter regnum Dei tantum debemus operari omnia, non solam, vel cum regno Del, mercedem temporalem

1 ait ita trp. NRVX. 4 ipsam] ipsa NPTVW. 15 esse voluntates trp. OP. 21 monet] ammonet OP. II ita] Augustinus add. OP. 25 Quaerlte primum trp. LRV. haec om. BCL. 27 vobis om. BCOPX.

1 Caput 6, n. (PL 42, 992; CCL 50, 346), unde et textus qui sequitur. 2 Resp. Matth. 22, 13. 3 In Caput 2. 4 Lib. II, c. 16, n. 54 (PL 34, 1292; CCL 35, 144). Matth. 6, 33. 6 Ibid., e. 17, n. 56 (PL 34, 1294; CCL 35, 148s).

Num. 2: Verbl’ August. trahuntur ex Glossa in 1 Cor. 9, 17 (PL 191, 1612 A-B).

meditari". — Ecce hic aperte dicit: ne duos fines nobis constituamus, sed unum tantum, id est regnum Dei; cum supra dixerit bonas volun tates alias et alias proprios habere fines.

3. Hic ostenditur quomodo, Ilcet videatur, non repugnent praedlcta. Haec autem sibi non repugnare animadvertit, qui verbis praemissis simplici oculo diligenter intendit. Qui enim dixit: ne duos fines nobis consti tuanius, sed omnia propter regnum faciamus, ipse praemisit quod debe mus manducare ut evangelizemus. Cum autem haec ita facimus, actionis illius finem EVangelium constituimus, sed et hunc finem ad regnum Dei referimus. Manducamus enim propter Evangelium, et manducamus et evangelizamus propter regnum. Duos ergo fines nobis in manducando constituimus, sed ista facientes numquid peccamus? Absit. Nam et ipse sic facere suadet, si diligenter eius verba inspiciamus.

4. Quomodo Intelilgendum sit lIlud: ne duos fines nobls constltuamus *. Cum ergo ait: ‘ne duos fines nobis constituamus’, fines in diversa tendentes intelligi voluit, scilicet quorum alter ad alterum non referatur. Ita et cum dicit ‘propter regnum Dei tantum omnia agenda, nec cum ipso mercedem temporalem meditandam’, ita intelligendum est, ut non appetendo meditemur cum regno mercedem temporalem ita quod non propter regnum, sed propter se, ut scilicet regnum propter se appetamus, et ista propter illud, sicut ipse docet 1. Si enim petimus vitam ae ternam, petimusque etiam temporalia a Deo, sed ea petimus propter acter nam vitam, non offendimus, neque sinistra tunc scit quid faciat dextera quia mercedem temporalem non propter se meditamur, sed propter regnum Dei, ut sit laeva sub capite et dextera in amplexu *. Alioquin, si haec temporalia propter se quaerimus sicut aeterna, miscetur dexterae sinistra. Ideoque, cum Dominus dixerit: Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hoininibus ut videamini ab eis, alibi ait: Sic luceant opera vestra bona coram liominibus, ut glorificent Patrem vestrum qui in caelis est. Propter Deum ergo omnia facienda sunt, ut omnia quae facimus 0mniumque fines ad eum referamus.

8 haec] hoc LMRT. 9 et om. BCVW. II regnum] d add. LMT. 13 inspiciamus] inspiclantur LMNRTVW. 14 fines nobis trp. OP. 19 appetendo meditemur trp. OP. 22 sed] si TV, corr. interl. (n SI C. 22-23 aeternam vitam trp. NRTWX.

1 Supra, in num. 3. 2 Resp. Matth. 6, 3. 3 Resp. Cant. 2, 6: Laeva eius sub capite mea, et dextera illius amplexabitur me. 4 Matth. 6, 1. 5 Matth. 5, 16.

Caput 4 (248).

1. De differentia voluntatis et intentionis et finis. Solet etiam quaeri quid distet inter voluntatem et intentionem ac finem.

2. Quae sit voluntas, quis finis *. Ad quod dici potest inter voluntatem et finem certo atque evidenti modo distingui, quia voluntas est qua volumus aliquid; finis vero voluntatis est vel illud quod volumus, per quod impletur ipsa voluntas, vel potius aliud propter quod illud volumus.

Quomodo accipiatur intentio *. Intentio vero interdum pro voluntate, interdum pro fine voluntatis accipitur: quae diligens ac pius lector in Scriptura, ubi haec occurrerint, discernere studeat.

3. Quid sit finis * Finis autem voluntatis est delectatio bona vel mala, ad quam nititur quisque pervenire. Unde Augustinus 1, super ilium locum Psalmi 2: Scrutans corda et renes, ait sic: "Deus solus scrutatur corda, id est quid quisque cogitet; et renes, id est quid quemque delectet: quia finis curae et cogitationis est delectatio, ad quam cura et cogitatione nititur quisque pervenire". Et paulo post: "Opera nostra, quae sunt in dictis et factis, possunt hommes videre; sed quo animo fiant et quo venire cupiant, solus Deus videt. Qui cum videt cor esse in caelo et non delectari nos in carne, sed in Domino, id est cum bonae sunt cogitationes et earum fines, dirigit iustum 4". — Idem 5 super aitenus Psalmi locum 6, ilIum scilicet: In laqueo isto quein absconderunt, comprehensus est pes eorum, dicit: "Pes animae amor est; qui si pravus est, dicitur cupiditas vel libido; si rectus, dicitur caritas. Eo movetur anima quasi ad locum quo tendit, id est ad delectationem bonam vel malam; quo se pervenisse per amorem laetatur".

4. Repetit praedicta subdens exempium. Finis ergo voluntatis, ut prae missum est 7, dicitur et iliud quod volumus, et illud propter quod vo lumus; et intentio ad illud respicit propter quod volumus, et voluntas

26 Rubrica om. MRVW.

1 Enarr. in Ps. 7, 10, n. 9 (PL 36, 103; CCL 38, 42). 2 Ps. 7, 10. 3 Ibid., partim post et partim ante praedicta (PL 36, 103s; CCL 38, 42s). 4 Resp. Ps. 7, 10: Et diriges iustutn, scrut ans corda et renes, Deus. 5 Enarr. in Ps. 9, 16, n. (PL 36, 124; CCL 38, 66). 6 Ps. 9, 16. 7 In num. 2.

Caput 4. Cf. O. Lottin, L’intention morale, ibid. 317s. — Num. 3: Conficitur ex Glossa Magistri in Ps. 7, 10, et inde In Ps. 9, 16 (PL 191, 116 B-C, 136 B).

ad illud quod volumus. Ut verbi gratia si velim esurientem reficere ut habeam vitam aeternam, voluntas est qua volo reficere esurientem, cuius finis est refectio esurientis; intentio vero, qua sic ad vitam pervenire volo; finis autem supremus est ipsa vita, ad quam et alius finis refertur.

5. An illa lntentio sit voluntas. Sed quaeritur utrum et intentio talis sit voluntas; et si voluntas est, an in hoc opere sit una eademque voluntas, qua volo habere vitam aeternam, et qua volo reficere esurientem.

6. Hic dicitur Illa lntentio voluntas *. Videtur nempe talis intentio esse voluntas: ut enim voluntas est, qua volo reficere pauperem, ita et voluntas est, qua per istud volo habere vitam.

7. Utrum alla voluntas haec ab illa sit *. Et alia quidem videtur esse voluntas qua volo habere vitam, et alla qua pauperi subvenire volo; sed ista ad illam refertur. — Augustinus, De Trinitate 1 ‘. Nam "etsi hoc ita placet, ut in eo cum aliqua delectatione voluntas acquiescat, non dum tamen est illud quo tenditur, sed hoc ad illud refertur: ut illud depute tur tanquam patria civis, istud vero tanquam refectio vel mansio viatons". Et sunt istae voluntates affectus sive motus mentis, quibus quasi gressibus vel passibus tenditur ad patriam. Sicut ergo altera est voluntas videndi fenestras, ut supra 2 docente Augustino didicimus, altera quae ex ista nectitur, voluntas per fenestras videndi transeuntes; ita nonnullis alia esse videtur voluntas eleemosynas dandi pauperi, alia voluntas habendi vitam. — Alii autem putant quod una sit voluntas et hic et ibi, sed propter subiectorum multiplicitatem diversitas memoratur voluntatum. — Ceterum, quodiibet horum verum sit, illud nullis in am biguum venit, quin voluntas ex suo fine pensetur, utrum recta sit an prava, peccatum an gratia; et quin nomine intentionis aliquando finis, aliquando voluntas intelligatur.

4 quam] quem MT. 10 Rubrica om. RVW. j dicitur] esse add. BCX. 11 et om. BCW. 13 Rubrica om. RVW. 22 nectitur] nascitur W, vel nascitur add. interi. NTV. 27-28 recta... prava trp. OP.

1 Lib. XI, c. 6, n. (PL 42, 992; CCL 50, 347). 2 Caput 3, n. 1 (p. 549, 4ss).

DISTINCTIO XXXIX

Caput 1 (249).

1. Cum voluntas sit de bis quae naturailter homo liabet, quare peccatum fore dicatur, cum nullum aliud naturale peccatum sit. Hic autem oritur quaestio satis necessaria, ex superioribus causam trahens. Dictum est enim supra 1 voluntatem messe naturaliter homini, sicut intellectus et memoria. Quae autem homini naturalia sunt, quantumcumque vitientur, bona tamen esse non desinunt; quia non valet vitium bonitatem in qua Deus eam fecit penitus consumere. Ut verbi gratia intellectus vel ratio, et ingenium ac memoria, etsi vitiis et peccatis obnubilentur et corrumpantur, bona tamen sunt nec peccata nominantur, sicut Augustinus de ratione, quae est imago Dei in qua facti sumus, evidenter ostendit in XV libro De Trinitate 2: "Haec est, inquit, imago in qua hommes sunt creati, qua ceteris aninialibus praesunt. Quae creatura, in rebus creatis excellentissima, cum a Deo iustificatur, a deformi forma in formosam mutatur formam. Erat enim etiam inter vitia natura bona". Haec au tem imago ratio est vel intellectus. Cum ergo voluntas de naturalibus sit, quare ipsa non semper bonum est, etsi aliquando vitiis subiaceat?

2 Responsio secundum quosdam *. Ad hoc facile respondent qui dicunt omnia quae sunt, in quantum sunt, bona esse, quia et ipsam vo luntatem in quantum est vel in quantum voluntas est, ut supra posuimus 3, bonum esse asserunt; sed in quantum inordinata est, mala est et peccatum.

3. Ubi potest ab eis rationabiliter quaeri: Si voluntas in quantum inordinata est, peccatum est, quare ergo intellectus, ratio et ingenium et huiusmodi, cum inordinata sunt, peccata non sunt? Inordinata vero sunt

19 Rubrica om. MRVW. 24 etl om. LMRTV.

1 In Dist. 37, c. 1, n. 3 (P. 544). 2 Caput 8, n. 14 (PL 42, 1068; CCL 50A, 480).

3 Dist. 35, c. 2, n. 4 (p. 531).

Caput 1, num. 1. Auctoritas August. legitur in Glossa in Il Cor. 3, 18 (PL 192, 28 D). Ad hunc numerum illustrandum, vide Lombardi Sermonem communem: Quis dabit mihi pennas...: dissipavit substantiam suam, Id est bona naturalia, quae, In quantumcumque profundum peccatorum, usque ad mediam etiam Babylonem, aliquis perveniat, non sunt tamen ex toto attrita quin maneat quidam bonus affectus et voluntas naturalis ex qua vuit saltem se velle bonum * (ed. B. Hauréau, in Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibi. Nationale, 111, Paris 1891, 45).

sicut voluntas, cum ad rectum finem non tendunt eorumque actus prae varicationes exsistunt. — Ad quod illi dicunt voluntatis nomine aliquando vim, scilicet naturalem potentiam volend aliquando actum ipsius vis significari. Vis autem ipsa, naturaliter animae insita, nunquam peccatum est, sicut nec vis memorandi vel intelligendi; sed actus huius vis, qui et voluntas dicitur, tunc peccatum est, quando inordinatus est.

Caput 2 (250).

1. Quare actus voluntatis sit peccatum, si actus allarum potentiarum non sunt peccata. Sed adhuc quaeritur quare huius naturalis potentiae actus peccatum sit, si aliarum potentiarum actus peccata non sunt, scilicet so potentiae memorandi, cuius actus est memorare; et potentiae intelligendi, cuius actus est intelligere. — Responsio *. Ad quod et ipsi dicunt quia alterius generis est actus ille voluntatis, quam actus memoriae vel intellectus. Hic enim actus est ad aliquid adipiscendum vel non admittendum 1, qui non potest esse de malis quin sit malus. Velle enim mala malum is est, sed intelligere vel memorare mala malum non est. — Quod etiam memorlae et intelllgentlae actus ailquando malos dicunt *. Quamvis eorum quidam etiam hos actus malos esse interdum non improbe asserant. Me morat enim interdum quis malum ut faciat; et quaerit intelligere verum ut sciat impugnare. — Ecce qualiter solvitur praemissa quaestio ab his qui tradunt omnia esse bona in quantum sunt 2.

2. Responsio secundum quosdam *. Qui vero dicunt 3 voluntates malas peccata esse et nullo modo bona, brevius respondent, dicentes actum voluntatis non esse de naturalibus, sed vim ipsam et potentiam volendi; quae semper bonum est, et in omnibus est, etiam in parvulis in quibus nondum est eius actus.

Caput 3 (251).

1. Quomodo Intelligendum sit illud: Homo etiam qui servus est peccati, naturaliter vuit bonum. Praeterea quaeri solet quomodo intelligendum sit

1-2 praevaricatlonesj prevaricationis BCOPW. 12 Responsio om. MRVW. 14 admittendum] amittendum MOPTW, quod corr. 02T, corr. in amittendum N.

16-17 Rubrica om. RVW. 22 Rubrica om. MNRVW.

1 Cf. supra, Dist. 26, c. 2, n. 1 (P. 471). 2 Quae solutio incipit supra, C. 1, n. 2.

3 De quibus supra, Dist. 37, e. 1 (p. 543ss).

Caput 3. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 204ss. — Num. 1. Aucto ritas sumitur ex Olossa Lombardi in Rom. 7, (PL 191, 1423 A). Vide allam seriem notarum.

Quod Ampbrosius 1, exponens illud verbum Apostoli 2: Non enim quod volo, illud ago, sed quod nolo, illud facio. Decit enim quod "homo subjectus peccato facit quod non vult, quia naturaliter vult bonum, sed voluntas haec semper caret effectu, nisi gratia Dei" adiuvet et liberet. Si homo subiectus peccato est, vuit quidem malum et operatur, quia servus est peccati; et eius voluntatem, sicut supra 3 dixit Augustinus, libenter facit. Quomodo ergo naturaliter vuit bonum?

2. An eadem voluntate veut homo naturaliter bonum et libenter peccato serviat vel non *. An est eadem voluntas, id est idem motus, qua libenter peccato servit, et qua naturaliter vuit bonum? Si non est eadem vo luntas, quae ergo istarum est, quae cum homo iustificatur, a servi.tute peccati liberatur? Ut enim superius 4 disseruimus, gratia Dei voluntatem hominis liberat et adiuvat, quae voluntatem hominis praeparat adiuvan dam et adiuvat praeparatam. Sed quae est illa voluntas? An illa quae naturaliter vuit bonum, an quae libenter servit peccato, si tamen duae sunt voluntates?

3. Propositam quaestionem exsequitur prius secundum illos qui dicunt duos esse motus *. Proposita est quaestio profunda, quae varia a diversis expositione determinatur. Alii enim dicunt duos esse motus: unum quo vult bonum naturaliter. Quare naturaliter? et quare naturalis dicitur? Quia talis fuit motus naturae humanae in prima conditione, in qua creati

8-9 Rubrica om. MRVW. 9 vel non om. BCX. g-10 libenter peccato trp. BCNV.

11 quael] qua BCOPX, quod corr. 0. 16 sunt] slnt MNTW, quod corr.". 17-18 Rubrica om. MRVW. 20 naturatis] naturailter BCOPR. 21 naturae humanae trp. OPV.

1 Cf. Ambrosiaster in Rom. 7, 15: "Subiectus peccato facit utique quod non vuit s; in Rom. 7, 18: Tam bona adserit, quae iubet lex, ut naturaliter sibi placere dicat et veut facere... placet ergo quod a lege iubetur et voluntas est faciendi, sed ut impleatur potestas et virtus deest" (PL 17 [ 112 C, 113 A; CSEL 81-1, 237, 239). Reliqua autem auctoritatis sunt verba Anselmi Laudun. in Rom. 7, 15: Naturailter quidem vult ratio bonum. Sed voluntas haec semper caret effectu, nisi gratia Dei homini velle suum ad amandum bonum addiderit quod ad effectum potest perduci" (apud Lyranum, VI, 17a; cf. R. M. Martin, in Spicil. *.Sacr. Lovan., XVIII, 102, ad 13-16). 2 Rom. 7, 19. 3 In Dist. 25, c. 8, n. 5

(p. 467, 9-10). 4 In Dist. 26, c. 1 (p. 470s).

Num. 3. Alii s, ut ipse Magister in Sermone communi iam citato: Non quod volo bonum... Sedquid est quod dicit se noue malum quod fecit, cum et volens iIlud fecerit? Alioquin videretur non peccatum perpetrasse quod penes voluntatem consistit. Unde ex eius verbis diligenter consideratis perpenditur quod in ipso fuit quaedam scintilla rationis ex qua flaturalltei bonus voluit. Fuit etiam in eodem placitum et desiderium peccati quod praevaluit et actum peccati pertraxlt" (ibid.).

sine vitio sumus; quae proprie natura dicitur. Fuit enim homo creatus in voluntate rectus 1. — Gennadius *. Unde in Ecclesiasticis dogma tibus 2 scriptum est: "Firmissime tene primos hommes bonos et rectos esse creatos, cum libero arbitrio, quo possent, si vellent, propria voluntate

peccare; eosque non necessitate, sed propria voluntate peccasse". Recte igitur dicitur homo naturaliter velle bonum, quia in bona et recta vo luntate conditus est. Superior enim scintilla rationis, quae etiam, ut ait Hieronymus 3, in Cain non potuit exstingui, bonum semper vult et malum odit. — Alium autem dicunt motum esse mentis, quo mens, relicta superiorum lege, subicit se peccatis eisque oblectatur. Iste motus, ut aiunt, antequam alicui adsit gratia, dominatur in homme et regnat, alterumque deprimit motum. Uterque tamen ex libero arbitrio est. Ve fiente autem gratia, ille malus motus eliditur, et alter naturaliter bonus liberatur et adiuvatur ut efficaciter bonum velit. Ante gratiam vero, licet naturaliter veut homo bonum, non tamen absolute concedi oportet bonam habere voluntatem, sed potius malam.

4. Secundum allos una dicitur esse voluntas *. Alii autem dicunt unam esse voluntatem, id est unum motum, quo naturaliter vuit homo bonum et ex vitio vuit malum eoque delectatur; et in quantum vuit bonum, naturaliter bonus est; in quantum malum vult, malus est. 20

DISTINCTIO XL

Caput unicum (252).

1. An ex fine omnes actus pensari debeant ut simpliciter boni vel mali dicantur. Post liaec de actibus adiciendum videtur, utrum et ipsi ex fine, sicut voluntas, pensari debeant boni vel mali. Licet enim, secundum quosdam 4, omnes boni sint in quantum sunt, non tamen absolute omnes dicendi sunt boni, nec omnes remunerabiles; sed quidam simpliciter mali dicuntur, sicut et alii boni.

6 velle bonum trp. 01’. 17 Rubrica om. MRV.

Resp. EccI. 7, 30. 2 Immo in libro Fulgentii, De fide ad Petrum, c. 25, n. 66

(PL 65, 700 D-701 A; CCL 91A, 752s). 3 In Ezech. 1, 7 (PL [ 22 B; CCL 75, 12). De quibus supra, Dist. 35, C. 2 n. 4 (p. 531).

Dist. XL. Cf. O. Lottin, Le problème de la moralité intrinsèque..., in Psych. et morale, II, 421-425; et L’intention morale..., ibid., IV, 317ss. — Num. 1-2: Vide Summwn sent., 557

2. Qui actus simpliciter boni dicendi sunt, qui simpliciter mail *. Nam simpliciter ac vere boni sunt illi actus, qui bonam habent causam et inten tionem, id est qui bonam voluntatem comitantur et ad bonum finem tendunt. Mali vero simpliciter dici debent, qui perversam habent causam 5 et intentionem. — Unde Ambrosius 1 ait: "Affectus tuus nomen open tuo imponit". Et Augustinus; super Psalmum 31 2: "Nemo computet bona opera sua ante fidem. Ita enim mihi videntur esse, ut magnae vires et cursus celerrimus praeter viam. Quia ubi fides non erat, bonum opus non erat. Bonum enim opus intentio facit, intentionem fides dirigit. Non valde attendas quid homo faciat, sed quid cum facit attendat, quo lacertos optimae gubernationis dirigat".

3. His testimoniis insinuari videtur ex affectu et fine opera esse bona vel mala. Quibus consonat quod in Evangelio Veritas ait 3: Non potest arbor bona fructus malos facere, neque arbor mala tructus bonos. Nomine arboris non natura humanae mentis, sed voluntas intelligitur; quae si mala fuerit, non bona sed mala opera facit; si vero bona fuerit, bona, non mala facit opera.

4. Utrum omnia opera hominis ex affectu et fine sint bona et mala. Sed quaeritur utrum omnia opera hominis ex affectu et fine sint bona vel mala.

5. Opinio quorundam qui dicunt omnes indifferentes *. Quibusdam ita esse videtur, qui dicunt omnes actus esse indifferentes: ut nec boni nec mali per se sint, sed ex intentione bona bonus, et ex mala malus sit omnis actus; secundum quos quilibet actus potest esse bonus, si bona inten tione geratur.

1 Rubrica om. RVW. 7 fidem] finem BLM, quod corr. B. 13 Veritas] dominus BCN. 14 neque] nec LRW. fbonos] facere add. CNT. 15 natura trp. p. mentis BCN. 18 et vel NRV. 21 Rubrica om. RVW. fomnes] actus add. BCX.

1 De officiis, 1, c. 30, n. 147 (PL 16 [ 66 A). 2 Enarr. 11 in Ps. 31, n. 4 (PL 36, 259; CCL 38, 227). 3 Matth. 7, 18. Glossa ordin. in Matth. 7, 17: e Arbor bona vel mala non natura quae in omnibus bona a Deo est creata, sed voluntas... Fructus opera, quae nec bona malae voluntatis possunt esse, nec mata bonae voluntatis (apud Lyranum, V, 29a). 4 P. Abaelardo, Ethica, cc. 3 et 7, et Dialogus (PL 178, 643 D-644 A, 650 B, 1652 B).

111,15 (PL 171, 1141 D-1142 C; 176, 113 A-C), quae hic positionem recapituiat Petri Abaeiardi (cf. Ethica, c. 3; PL 178, 644 A) et Hugonis (De sacram., II, 14,6; PL 176, 561 A); cf. O. Lottin, in Psych. et morale, IV, 316; et R. Biomme, La doctrine du péché, 19. Auctoritas Augustini legitur in Glossa Magistri in Rom. 3, 28 (PL 191, 1365 A-B). Num. 5: Ex Summa sent., ibid.

6. Allorum opinlo qui trifariam faciunt actuum differentiam *. Allis autem videtur quod quidam actus in se mali sint, ita ut non possint esse nisi peccata, etiam si bonam habeant causam; et quidam in se boni, ita ut etsi malam habeant causam, non tamen boni esse desinant. — Quod testimonio Augustini 1 confirmant, qui dicit bonum aliquando non bene fieri. Quod enim quis invitus vel necessitate facit, non bene facit, quia non bona intentione facit, ut ait Augustinus, Super Ioannem 2: "Servilis, inquit, timor non est in cantate 3, in quo quamvis credatur Deo, non tamen in Deum; et si fiat bonum, non tamen bene *. "Nemo 4 enim invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit". — Ecce habes quod aliquis non bene facit illud quod bonum est: facit ergo quod bonum est intentione non bona. Ideo asserunt illi quaedam opera esse talia, quae sic bona sunt quod mala esse non possunt, quocumque modo fiant; sicut e converso quaedam sic sunt mala ut non possint esse bona, qua cumque ex causa fiant; alia autem esse opera quae ex fine vel ex causa bona sunt vel mala. Et ad illa referunt Sanctorum testimonia 5, quibus ex affectu vel intentione iudicium operum pensari dicunt. Tripartitam edunt isti differentiam actuum.

7. Aliter Augustinus sentire videtur, qui dicit opera hominis esse bona vel mala ex intentione et causa, praeter quaedam quae per se peccata sunt. Sed Augustinus evidentissime docet in libro Contra mendacium omnes actus secundum intentionem et causam iudicandos bonos vel malos, praeter quosdam qui ita sunt mali ut nunquam possint esse boni, etiam si bonam videantur habere causam. "lnterest, inquit, plurimum qua

1 Rubrica om. RVW. 2 sint] sunt BCV. 7 ait om. NOP. 10 etiam]

et BCLR. 12 asserunt liii trp. BCN. 15 nantI flunt L, om. MX, mg. R. II ex

om. LMRV, Interi. OT. 16 Et om. BCOPX. 24 Interest] autem add. BCOP. il Inquit om. BCL.

1 Conjessiones, 1, c. 12, n. 19 (PL 32, 669; CSEL 33, 17). 2 Ut apparet ex aucto ritatibus a Fioro Lugdun. adductis in Rom. 8, (apud Bedae Opera omnia, VI, Coloniae 1688, 148-149), tam hic quam in Glossa (PL 1 1439 D) Magister perperam citat Augustinum, cum eius verba partim legantur in De spiritu et lift., c. 32, n. 56: "Timor ergo ille servilis est: et ideo quamvis in illo Domino [ Fiorus] credatur, non tamen iustitia diligitur, sed damnatio timetur * (PL 44, 236; CSEL 60, 213). Quem textum et sequentem repetit in L. III, dist. 34, c. 4, n. 2. 3 1 Ioan. 4, 18. Confessiones, Ibid.; sed ut apparet ex eodem Fioro (149) et ex Glossa Magistri In Rom. 8, 15, textus sumitur ex Sententlis Prosperi Aquitani, n. 172 (173) (PL 45, 1873; 51, 451 C). 5 Quae afferuntur supra, num. 2 (p. 557). 6 Caput 7, n. 18 (PL 40, 528s; CSEL 41, 489s).

Num. 6. Auctorltates Augustini excerptae sunt ex Glossa Magistri in Rom. 8, (PL 191, 1439 D); de quibus vide alias notas supra positas.

causa, quo fine, qua intentione quid fiat. Sed ea quae constat esse pec cata, nullo bonae causae obtentu, nullo quasi bono fine, nulla velut bona intentione facienda sunt. Ea quippe opera hominum, si causas ha buerint bonas vel matas, nunc sunt bona, nunc mala, quae non sunt per se ipsa peccata. Sicut victum praebere pauperibus bonum est, si fit causa misericordiae cum reçta fide; et concubitus coniugalis, quando fit causa generandi, si ea fide fiat ut gignantur regenerandi. Haec rursus mala sunt, si matas habent causas: velut si iactantiae causa pascitur pauper, aut lasciviae causa cum uxore concumbitur, aut fuji generantur non ut Deo, sed ut diabolo nutriantur. Cum vero opera ipsa peccata sunt, ut furta, stupra, blasphemiae, quis dicat causis bonis esse facienda, vel peccata non esse, vel quod est absurdius, iusta peccata esse? Quis dicat: Furemur divitibus ut habeamus quid demus pauperibus? aut falsa testimonia proferamus, non unde innocentes laedantur, sed potius salventur? Duo enim bona hic sunt: ut inops alatur, et innocens non puniatur. Aut quis dicat adulterium esse faciendum, ut per illam cum qua fit homo de morte liberetur? Testamenta etiam vera cur non supprimimus et falsa suppo nimus, ne hereditates habeant qui nihil boni agunt, sed hi potius qui indigentes adjuvant? Cur non fiant fila mata propter haec bona, si propter haec bona nec illa sunt mata? Cur non ab immundis meretricibus quae ditant stupratores rapiat divitias vir bonus, ut indigentibus eas largiatur, cum nullum malum malum sit si pro bono fiat?"

8. Non tantum quare, sed etiam quid fiat attendendum est *. "Quis 1 hoc dicat, nisi qui res humanas moresque conatur et leges subvertere? Quod enim facinus non dicatur recte posse fieri, nec impune tantum, verum etiam gloriose: ut in eo non timeatur supplicium, sed speretur et prae mium, si semel concesserimus in matis actibus non quid fiat, sed quare fiat esse quaerendum: ut quaecumque pro bonis fiunt causis, nec ipsa mata esse iudicentur? At iustitia merito punit eum qui dicit se subtraxisse superflua diviti ut praeberet pauperi; et falsarium qui alienum corrumpit testamentum, ut is esset heres qui faceret eteemosynas targas, non ille qui nutias; et eum qui se fecisse adulterium ostendit, ut per iltam cum qua fecit hominem de morte liberet".

8 habent] habeant LMRTW (Aug.). 22 malum om. BcLV. 23 Rubrica

om. RVW. 25 recte posse trp. LMRTV.

1 August., ibid. (PL 40, 529; CSEL 41, 490s).

9. Peior est qui concupiscendo quam qui miserendo furatur *. Sed "dicet aliquis 1: Ergo aequandus est fur quilibet fun qui voluntate miseri cordiae furatur. Quis hoc dixerit? Sed horum duorum non ideo quisquam est bonus, quia peior est unus: peior est enim qui concupiscendo, quam qui miserando furatur; sed si furtum omne peccatum est, ab omni furto 5 abstinendum est. Quis enim dicat esse peccandum, etiam si aliud sit gra vius, aliud levius peccatum? Nunc autem quaerimus quis actus peccatum sit vel non, non quid gravius sit vel levius".

10. Intende, lector, propositis verbis tota mentis consideratione, quae non inutilem habent exercitationem; et dignosces quis actus sit peccatum: qui scilicet malam habet causam; nec ille tantum, quia sunt nonnulli actus, qui etsi bonam habeant causam, tamen peccata sunt, ut supra positum est.

11. Ex quo consequi videtur quod non semper ex fine iudicatur voluntas sive actio mala, sicut in illis quae per se peccata sunt. Illa enim cum quis gesserit pro aliqua bona causa, bonum videntur habe finem; nec ex fine voluntas est mala, nec ex voluntate actio fit mala, sed ex actione voluntas fit prava. — Inter ea quae per se mala sunt quidam ponunt actum Iudaeorum. In quibus aliqui ponunt actum ludaeorum, qui cruci figendo Christum arbitrabantur se obsequium praestare Deo 3; quia bonum finem dicunt eos sibi posuisse, scilicet Dei obsequium, et tamen volunta tem eorum et actionem perversam fore asserunt.

12. De bonis autem nulla fit exceptio in praemissis verbis Augustini, quin omnis voluntas bona ex fine sit bona; et ex fine et volun tate omnis bona actio bona est. Sed non omnis mala voluntas ex fine mala est, nec omnis mala actio ex fine et voluntate mala est. Et omnis quae habet malam causam mala est, sed non omnis quae bonam habet causam bona est. Ideoque, cum ex affectu dicitur imponi nomen open 4, in bonis operibus generaliter vera est haec regula; sed in malis illa ex cipiuntur quae per se mala sunt. Omnia igitur hominis opera secundum

1 Rubrica om. BCRVWX. 6 etiam] et OPW. 18-19 Rubrica om. RVW. se obsequium trp. B CX. obsequium praestare] obsequi LMRV, quod corr. mg. V.

24 et ex add. OPW. 29 litaI Ista LR, om. V.

1 August., ibid., c. 8, n. 19 (PL 40, 529s; CSEL 41, 491s). 2 Cf. Guil. de S. Theo dorico, Adv. P. Abaelardum, c. 13 (PL 180, 282 B-C); Bernardus, Epistota ad Hug. de S. Vict. seu Tract, de bapt., c. 4, n. 17 (PL 182, 1042 C); et ipse Magister in L. Iii, dist. 20, cc. 5-6. Quoad Porretanos, cf. A. Landgraf, Die Ablulngigkeit der SOnde von Gott, in Dogmengesclzichte, 1-2, 214, 221, 225. 3 Resp. Ioan. 16, 2. Cf. supra, num. 2 (P. 557).

intentionem et causam iudicantur bona vel mala, exceptis his quae per se mala sunt, id est quae sine praevaricatione fieri nequeunt.

13. QuIdam dictint haec praedlcta non posse fierl bono fine. Quae tamen quidam 1 contendunt nunquam habere bonam causam. Qui enim aliena furatur ut pauperibus tribuat, non pro bono, ut aiunt, furatur: non enim bonum est aliena pauperibus dare. Qui enim de rapina sacrificium Deo offert, ut ait auctoritas 2, idem facit ac si fihium in conspectu patris victimet, vel sacrificium canis Deo offerat 3. Abominabilis nempe Deo est impiorum oblatio *. Ita etiam et hominem per adulterium a morte liberare malum esse dicunt: etsi enim bonum sit hominem a morte liberare, tamen sic liberare malum esse asserunt.

14. Quod non fiant bono fine, notant in verbis Augustini praemissls *. Ideoque August j n u m in superioribus dicunt temperasse sermonem cauteque locutum, ubi ait 5 "ea quae constat esse peccata, nullo quasi bono fine, nulla velut bona intentione facienda". Non enim simpliciter dixit ‘bono fine’ et ‘bona intentione’, sed addidit quasi et velut, quia talia non fiunt bono fine et bona intentione; sed intentione quae videtur bona, et fine qui putatur bonus, sed non est. Nec ideo excepit Augustinus ista, ut aiunt, quin causas habeant malas, sed quia causas habent quae videntur bonae, sunt tamen malae.

DISTINCTIO XLI

Caput 1 (253).

1. An omnis Intentio et actio eorum qui fide carent sit mala. Cumque intentio, ut supra 6 dictum est, bonum opus faciat et fides intentionem dirigat, non immerito quaeri potest utrum omnis intentio omneque opus

7 Deo offert trp. BCT. 10 hominem om. BCW. li esse] fore LMTVW.

12 Rubrica om. RVW. notant] notatur OP.

1 Secundum O. Lottin, Magister hic aliudit ad quosdam discipulos Petri Abae lardi vel forsitan Gilberti Porretani (L’intention morale..., in Psych. et morale, IV, 319), 2 Eccli. 34, 24; Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, III, 422c). 3 Resp. Isai. 66, 3; et Deut. 23, 18; cf. Glossa ordin. in hos Iocos (apud Lyranum, IV, 106c; et 1, 358a).

Resp. Prov. 15, 8; et 21, 27. 5 Supra, in num. 7 (p. 559, 1-3). 6 Dist. 40, n. 2 (p. 557).

Dist. XLI. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre, 85ss.

illorum malum sit, qui fidem non habent. Si enim fides intentionem dirigit et intentio opus bonum facit, ubi non est fides, nec intentio bona nec bonum opus esse videtur.

2. Quidam dicunt omnes actiones hominis sine fide esse malas, quae in fide bonae sunt. Quod a quibusdam non irrationabiliter adstruitur, qui 5 dicunt omnes actiones et voluntates hominis sine fide malas esse, quae fide habita bonae exsistunt.

3. Auctoritatlbus munlunt suam opinionem *. — Augustinus in libro Sententiarum Prosperi *. Unde Apostolus ait 1: Omne quod non est ex fide, peccatum est. Quod Augustinu 2 exponens ait: "Omnis infidelium vita peccatum est, et nihul bonum est sine summo bono. Ubi deest agni tio aeternae veritatis, falsa virtus est, etiam in optimis moribus *. — Et lacobus in Epistola canonica ait: Qui offenderit in uno, scilicet in cantate, factus est omnium reus. Qui ergo fidem et caritatem non habet, omnis eius actio peccatum est, quia ad caritatem non refertur. Quod enim ad caritatem non refertur, ut supra 4 meminit August j n u s, non fit quemadmodum fieri oportet, ideoque malum est.

4. Quod sine cantate non custodiuntur mandata *. Non igitur mandata custodit, qui cantate caret, quia sine cantate nullum mandatorum cu stoditur. Unde Augustinus, Super Epistolam ad Galatas 5, ait: "Custoditionem legis dicit Apostolus non occidere, non moechari, et alia huiusmodi ad bonos mores pertinentia, quae nisi cantate et spe im pleri non possunt". Nullum ergo implet mandatum, nullumque opus

2 opus bonum trp. BCVWX. 4-5 Rubrica om. PVW. 8-9 Rubricae om. RVW.

18 Rubrica om. NRVW. custodiuntur] custodiunt OP.

1 Rom. 14, 23. 2 Ex Prospero Aquitano, Sententiae ex August. deiibatae, n. 106 (PL 45, 1868; 51, 441 C). Cf. August., Contra Julianum, IV, c. 3, nn. 30-32 (PL 44, 753ss); De civit. Dei, XIX, c. (PL 41, 656; CSEL 40-II, 420; CCL 48, 696); et hic supra, Dist. 40, n. 2 (p. 557). 3 lac. 2, 10; Giossa ordin. in h. 1.: "QuI in uno, Id est cantate, offendit" etc. (apud Lyranum, VI, 212c). 4 Supra, Dist. 38, c. 1, n. 2

(p. 548, 1-9). 5 Num. 62 (PL 35, 2147); resp. GaI. 6, 13: Neque enim qui circumcidun fur legem custodiunt.

Num. 2. Hic refertur, ut videtur, ad Anselmum Laudun. et Gilbertum de la Portée, qui in Glossis suis In Rom. 14, 23, adducunt verba Augustinl quae sequuntur in num. 3; cf. Glossa ordin. in h. 1. (apud Lyranum, VI 30a); verba Gilberti leguntur in R. Blomme, La doctrine du péché, 344, nota 4. — Num. 3. Vestigia amborum sequitur Magister, quatenus introducit eandem auctonitatem Augustini in Glossam in Rom. 14, 23 (PL 191, 1520 A). — Num. 4. Augustinus legitur in Glossa In Gal. 6, 13 (PL 192, 167 B).

bonum facit, qui fidem et caritatem non habet. Impossibile est enim, ut ait Apostolus 1, sine fide aliquid placere Deo. Quae ergo sine fide fiunt, bona non sunt, quia omne bonum placet Deo.

5. Quae praemissae obicluntur sententlae ex verbis Augustini. His autem obicitur quod supra dixit Augustinus, scilicet quod "in ser viii timore, etsi bonum fiat, non tamen bene: nemo invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit". Hic enim bonum dicit fieri, sed non bene, ab illo qui caritatem non habet. Qui enim serviliter timet, cantate vacuus est: de quo tamen hic dicit quia bonum facit, sed non bene. Qui etiam super ilium iocum Psaimi: Turtur invenit sibi nidum ubi reponat patios suos, dicit quod "ludaei et haeretici et pagani opera bona faciunt, quia vestiunt nudos, et pascunt pauperes, et huiusmodi; sed non in nido Ec clesiae, id est in fide, et ideo conculcantur pulli eorum".

6. Quailter ad haec Illi respondeant *. Quibus illi respondent dicentes opera bona appeilari huiusmodi, quae sine cantate fiunt, non quia bona sint quando sic fiunt: quod supra evidenter docuit Augustinus; sed quia bona essent si aliter fierent; quae etiam sui genere sunt bona, sed ex affectu fiunt mala.

7. Aliorum sententia de praemissa quaestlone, qua quaerebatur si omnis eorum actio mala est, qui fidem non habent. Alii vero, qui trifariam dis tinctionem actuum faciunt 4, opera cuncta quae ad naturae subsidium fiunt, semper bona esse adstruunt.

8. Determinat praedicta verba Augustini *. Sed quod Augustinus mala esse dicit ‘si malas habent causas’, non ita accipiendum est, quasi ipsa maia sint, sed quia peccant et mali sunt qui ea malo fine agunt. — Item et iiiud aiiud 6, scilicet ‘bonum opus intentio facit et intentionem fides dirigit’, determinant dicentes ibi ‘bonum’ vocatum quod remune rabile est ad vitam; non quod iliud solum sit bonum opus, immo et alia piura, iicet non ea ratione qua illud sint bona.

1 est enim trp. NOP. fi ut om. OP. 4 Quae... obiciunturj quod... obicitur PT. diXit] dicit B 6 nemol enim add. N (Aug.), add. interi.". sibi om. LMRTV.

12 et om. LMNRTV. 14 Rubrica om. RVW. 16 sint] sunt BCM. 23 Rubrica

om. RVW. j Determinat] determinant BCT. 24 habent] habeant LNRTV. j accipiendum est trp. LMRTV.

1 Hebr. 11, 6. 2 Dist. 40, n. 6 (p. 558,8-10). 3 Enart. in Pc. 83, 4, n. 7

(PL 37, 1060; CCL 39, 1151). 4 De quibus supra, Dist. 40, n. 6 (P. 558). Supra, p. 559, 7-8. 6 Supra, p. 557, 9-10.

Num. 5. Verba August. super Ps. 83, 4, ex Glossa Magistri in h. 1. (PL 191, 789 D)

Caput 2 (254).

Quibus modis dicatur bonum. Bonum enim multipliciter accipitur, scilicet pro utili, pro remunerabili, pro signo boni, pro specie boni, pro licito, et aliis forte modis. Solaque illa intentio remunerabilis est ad vitam, quam fides dirigit; sed non illa sola bona est, ut aiunt. Nam, 5 si quis ludaeus vel malus Christianus necessitatem proximi relevaverit naturali pietate ductus, bonum fecit, et bona fuit voluntas qua illud fecit.

Caput 3 (255).

Hic ponuntur quaedam Augustini capitula quae retractavit, non quasi prave dicta, sed quo sensu dixerit insinuans. — Primum capitulum *. Post haeC investigari oportet qualiter intelligendum sit quod ait Augustinus in libro De vera religione 1: "Usque adeo, inquit, peccatum volunta rium malum est, ut nullo modo sit peccatum, si non sit voluntarium". — Retractatio geminam continens determinationem *. Huius dicti rationem Augustinus aperiens, in libro Retractationum 2 dicit: "Potest videri falsa haec definitio; sed si diligenter discutiatur, invenitur esse verissima. Peccatum quippe illud cogitandum est, quod tantummodo peccatum est, non quod est etiam poena peccati", scilicet peccatum primum hominis, quod fuit peccatum et causa peccati, sed non poena. "Quamvis et ilIa quae non voluntaria peccata non immerito dicuntur, quia vel a nescien tibus, vel a coactis perpetrantur, non omni modo possunt sine voluntate committi. Quoniam et ille qui peccat ignorans, voluntate utique facit quod, cum faciendum non sit, putat esse faciendum. Et ille qui concu piscente adversus spiritum carne, non ea quae vuit facit, concupiscit quidem nolens, et in eo non facit quod vult; sed si vincitur, concupiscen tiae consentit volens, et in eo non facit nisi quod vult. Et illud quod in parvulis est originale peccatum, ex prima hominis mala voluntate contractum est. Non itaque falsum est quod dixi: ‘Usque adeo peccatum voluntarium est’" etc. — Ecce qualiter iflud accipiendum sit, scilicet vel 30

6 malus om. 0F. II relevaverit] revelaverit BCOX, quod corr. B. Il Primuni capitulum om. RVW. 15 Rubrica om. RVW. 17 inveniturl Invenietur N, inveniatur 0F, quod corr. P. 19 scilicet om. OPX. 27 voiens] nolens BCM. 28 mata voluntate

irp. BCOPW. 29 contractum LOPX, tractum aUj. 30 vel om. OPV, interi.".

1 Caput 14, n. 27 (PL 34, 133; CSEL 77, 20; CCL 32, 204); sed mediante Retract. ut in nota sequenti. 2 Lib. 1, C. 13, n. 5 (PL 32, 603s; CSEL 36, 60s).

de primo peccato hominis, vel de omnibus generaliter peccatis morti feris, quorum licet quaedam dicantur non voluntaria: quae scilicet per ignorantiam vel per infirmitatem fiunt, eadem tamen ea ratione possunt dici voluntaria, quia sine voluntate non committuntur.

Caput 4 (256).

Aliud capitulum. Illius etiam intelligentia perquirenda est, quod in libro De duabus animabus 1 edidit inquiens: "Nusquam nisi in volun tate peccatum est". — Retractatlo. Quod etiam in libro Retractationum 2 plane determinat dicens: "Potest putari falsa esse ista sententia, qua diximus ‘nusquam nisi in voluntate esse peccatum’, cum Apostolus dicat 3: Quod noto, hoc facio" etc. "Sed peccatum quod ‘nusquam est nisi in voluntate’, illud praecipue intelligendum est, quod iusta damnatio conse cuta est", id est primum hominis peccatum.

Caput 5 (257).

Item aliud capitulum. In eodem quoque libro De duabus animabus 4 aliud tradit consideratione dignum. Ait enim: "Nonnisi voluntate pec catur"; ipsamque voluntatem definivit dicens: "Voluntas est animi motus, cogente nullo, ad aliquid vel non admittendum vel adipiscendum". — Augustinus, Retractatio *. Huius dicti causam aperiens et intelligentiam pandens, in libro Retractationum 5 ait: "Hoc propterea dictum est, ut hac definitione volens a nolente discerneretur, et sic ad illos referretur inten tio, qui in paradiso fecerunt originem mali nullo cogente peccando, id est libera voluntate; quia et scientes contra praeceptum fecerunt, et ille tentator suasit ut hoc fieret, non coegit. Nam qui nesciens peccavit, non incongruenter ‘nolens’ peccasse dici potest; quamvis et ipse quod nesciens

fecit, Volens tamen fecit. (Non semper voluntas facti quod peccatum est, voluntas peccatl est, quia vuit quis quod peccatum est, nec tamen peccati *.) Ita nec tale peccatum sine voluntate esse potuit; sed voluntas facti ibi fuit, non voluntas peccati. Quod tamen factum fuit peccatum; hoc enim

8 Retractatio om. MRVW. Rubrica om. BCWX, diversa L. 17 ipsainque] ipsam L, ipsam quoque NOPV. 19 Rubrica om. BCRVWX. quod] qui BCL, quidem W. 26-27 Rubrica om. BCRVWX.

1 Caput 10, n. 12 (PL 42, 103; CSEL 25, 68); iteruin mediante Retract., ut infra.

2 Lib. 1, e. 15, n. 2 (PL 32, 608s; CSEL 36, 73s). 3 Rom. 7, 16. 4 Caput 10, n. 14 (PL 42, 104; CSEL 25, 68), ubi et sequens definitio (de qua, supra, p. 471); me diante Retrad. ut in nota sequenti. Lib. 1, C. 15, n. 3 (PL 32, 609; CSEL 36, 74s).

factum est, quod fieri non debuit. Quisquis autem sciens peccat, si potest cogenti ad peccatum sine peccato resistere, nec tamen facit, utique vo lens peccat: quia qui potest resistere, non cogitur cedere. Quapropter peccatum sine voluntate esse non posse, verissimum est". Ex his liquet qualiter superiora accipienda sunt.

Caput 6 (258).

Quod mala voluntas est voluntarium peccatum. Si autem omne pecca tum mortale voluntarium est, cum voluntas mala peccatum sit mortale, constat ipsam esse voluntarium peccatum. — Augustinus, In libro De libero arbitrio 1: "Quid enim, ut ait Augustinus, tam in voluntate quam ipsa voluntas sita est?)" Voluntas itaque mala recte voluntarium dicitur peccatum, quod in voluntate consistit. "Voluntas quippe, ut ait Augustinus in eodem 2, est prima causa peccandi, aut nullum peccatum est prima causa peccandi. Nec est cui recte imputetur pèccatum, nisi peccanti; non ergo est cui recte imputetur, nisi voluntati". — Hoc autem de peccato actuali et mortali intelligendum est. Neque his verbis aliud vomit ostendere Augustinus, ut ipse ait in Retractationibus 3, nisi quia "voluntas est qua peccatur et recte vivitur".

DISTINCTIO XLII

Caput 1 (259).

1. An voluntas et actio mala in eodem homme et circa eandem rem sint unum peccatum vel plura. Cum autem voluntas mala et operatio pecca tum sint, quaeri solet utrum in eodem homme et circa eandem rem haec duo unum sint peccatum vel diversa. Ut si quis voluntate furatur, vo luntatem habuit malam, quae peccatum est; et actum malum, qui item peccatum est. Haec autem duo diversa sunt, scilicet voluntas et actio; sed numquid diversa sunt peccata, an unum?

5 sunt] sint BCNRTVW. 9-10 Rubrica om. RVW.

1 Lib. 1, c. 12, n. 26 (PL 32, 1235; CSEL 74, 26). 2 Lib. 111, c. 17, n. 49 (PL 32, 1295; CSEL 74, 130s). 3 Lib. 1, c. 9, n. 4 (PL 32, 596; CSEL 36, 41), unde Magister sumpsit etiam auctoritates praecedentes De lit’. arbitrio.

2. Oppositio contra illos qui dicunt unum peccatum. Quidam dicunt unum esse peccatum. Alii 2 vero dicunt diversa esse peccata, quia cum constet haec duo esse diversa, aut diversa duo peccata dicuntur, aut duo diversa, non peccata. — Responsio *. Quibus alii respondent haec duo diversa esse, non peccata. Non enim peccata sunt, sed peccatum unum, quia una praevaricatio vei inobedientia in utroque admittitur, sive quando vuit, sive quando agit, et unus est ibi contemptus; sed minor cum in voluntate solum peccatum continetur, maior vero cum voluntati etiam operatio additur; et ideo maius fit peccatum, sed non plura, cum volun w tas open mancipatur.

3. Alla contra eosdem oppositlo. Sed adhuc eisdem obicitur: Si unum tantum illa duo peccaturn sunt, cum quis, voluntate mali prius concepta, deinde opus patraverit, non pro aliquo reus est, nisi pro quô ante opus reus erat, cum adhuc in sola voluntate peccatum consistebat. Nulius enim reus est aeternae mortis, nisi pro peccato. Sed peccatum aliud non est admissum actione, quam prius admissum erat voluntate; non igitur pro aiiquo alio iste fit damnabilis actu peccando, quaru ante fuerat cum sola voluntate delinquebat. — Responsio ‘r Ad hoc etiam et illi respondent, dicentes propter peccatum quidem tantum ilium furem reum constitui; et quamvis eius voiuntas et actio unum sint peccatum, pro aiio tamen reus factus est actu peccando, quam prius erat sola voluntate delin quendo, quia pro actu, qui est aiiud quam voluntas, licet non aliud peccatum.

4. Alla adversus eosdem obiectio. Item et adhuc quaestioni instant, dicentes ideo haec duo diversa esse peccata, quia diversorum legis man datorum praevaricationes sunt. Alio enim mandato legis prohibetur actio furti, scilicet: Non furaberis; aiio voluntas furandi, scilicet: Non con cupisces rem proximi tui. Cum autem haec duo diversa mandata sint, quibus iila duo prohibentur, patet illa duo diversas esse praevaricationes: diversa igitur peccata. Responsio *. Ad quod etiam illi dicunt diversa quidem esse mandata, quibus iila duo distinctim prohibentur, ut Au-

1 Rubrica om. MRVW. 2 dicunt trp. p. peccata OP. 3 esse diversa O-p. BCN.

4 Responsio om. LMRVW. 18 Responsio om. MRVW. fi et om. BCP, interl. O.

24 adversus] contra BCX. 30 Responsio om. RVW.

1 Inter quos auctor Summae sententiarum, III, (PL 171, 1142 B; 176, 113 C).

2 Ex gr., Rob. Pulius, Sententiae, VI, 2 (PL 186, 865 A-B). Exod. 20, 15; Deut. 5, 19. 4 Exod. 20, 17; Deut. 5, 21.

gustinus docet, Super Exodum 1; verumtamen in illis non obser vatis una praevaricatio tantum incurritur, unumque peccatum contrahi tur, licet duo diversa illis prohibeantur; sicut e converso duo sunt man data caritatis, quibus duo praecipiuntur diligi 2, una tamen in eis nobis commendatur caritas.

Caput 2 (260).

1. Si peccatum ab aliquo admissum in eo sit quousque poeniteat. Prae terea quaeri solet: cum ab aliquo, perpetrato voluntate peccato, voluntas id agendi et actio transierint, nondum tamen vera habita poenitentia, utrum illud peccatum usquequo poeniteat sit in eo. Quod non esse videtur, quia voluntas illa quae prius fuit non est; neque actio, quia non illud vuit vel agit quod ante voluit et egit.

2. Responsio quaestionls determinativa *. Sed non est ignorandum peccatum duobus modis dici esse in aliquo et transire, scilicet actu et reatu 3. Actu est in aliquo, dum ipsum quod peccatum est, ut actio vel voluntas, in peccante est; reatu vero, cum pro eo, sive transierit sive adsit, mens hominis polluta est et corrupta, totusque homo suppliciis obligatus perpetuis. Nec unquam est in aliquo peccatum actu, praeter originale, quin sit etiam reatu; sed est reatu interdum, postquam transiit actu.

Caput 3 (261).

1. Quibus modis dicitur In Scriptura reatus. Reatus autem in Scriptura multipliciter accipitur, scilicet pro culpa, pro poena, pro obligatione poenae temporalis vel aeternae. Si enim mortale est, obligat nos poenae aeternae; si veniale, obligat nos poenae temporali.

2. Quid sit mortale peccatum *. Quid sit venlale *. Duo enim sunt peccatorum genera, mortalium scilicet et venialium. Mortale est, per quod homo mortem aeternam meretur: "crimen enim, ut ait Augusti

1 docet Super Exodum ftp. MRTV. 5 commendatur caritas ftp. LMRTV.

13 Rubrica om. RVW. 19 transilt] transit OPR. 25 Rubricae om. MNRVW.

1 Quaesf. in HeptaL, II, q. 71 (PL 34, 620s; CSEL 28-II, 135-138; CCL 33, lO2ss).

2 Resp. Matth. 22, 37-39. 3 Cf. quasdam auctoritates supra, Dist. 32, c. 1, n. 6 (p. 512s), quae etiam de peccato actuali ioquuntur.

Caput 2. Cf. Summa sent., III, (PL 171, 1142 B; 176, 113 B). — Caput 3. Vide L. Ott, Untersuchungen ZUT theol. Briefliferatur, 614-623; A. M. Landgraf, Der Begrif7 des Peccatum habituale, in Dogmengeschichfe, IV-i, 100-103. — Caput 3, num. 2. Deflnitio Augustini legi tut in Glossa Magistri in Tit. 1, 5 (PL 192 386 A).

nus 1, est quod est dignum accusatione et damnatione"; veniale autem, quod hominem usque in reatum perpetuae mortis non gravat, verum tamen poenam meretur, sed facile indulgetur.

Caput 4 (262).

1. De modis peccatorum, qui multipliciter assignantur. — Prima di stinctio *. Modi autem peccatorum varias in Scriptura habent distinctiones: in qua dicitur duobus modis peccatum committi, scilicet cupiditate et timore, ut Augustinus tradit super ilium locum Psalmi 2: Incensa igni et suflossa. His enim duobus dicit omnia pecCata mortalia includi; et incensa ea dicit, quae ex cupiditate male incendente oriuntur; suffossa vero, quae ex timore male humiliante proveniunt. Quod est quando quis cupit non cupienda, vel timet non timenda.

2. Secunda distinctio *. Alibi vero dicitur fieri peccatum tribus modis, scilicet cogitatu, verbo, opere. Unde Hieronymus, Super Eze chielem: "Tria generalia delicta sunt, quibus humanum subiacet genus: aut enim Cogitatione, aut sermone, aut opere peccamus". His aliquando etiam quartus additur modus, scilicet consuetudinis: quod in quatriduano Lazaro significatum est 4.

3. Tertia *. Dicitur quoque homo peccare in Deum, in se, in proximum. In Deum, cum de Deo male sentit, ut haereticus; vel quae Dei sunt usurpare praesumit, indigne participando sacramentis; vel quando nomen Dei peierando contemptibile facit. In proximum peccat, cum proximum injuste laedit; in se vero, cum sibi, non alii nocet.

5-6 Prima distinctio om. MRVW. 13 Secunda distinctio om. RVW. 16-17 aliquando etiam frp. BCV. 19 Tertia om. MRVW. II se] et add. PX, add. mien.". 22 pelerando contemptibile trp. LRT.

1 In Ioan., tr. 41, n. 9 (PL 35, 1697; CCL 36, 362). 2 Enarr. in Ps. 70, 17, n. 13 (PL 36, 1026s; CCL 39, 1117s). 3 In Ezech. 43, 23-25 (PL [ 427 B; CCL 75, 642). 4 Resp. Ioan. 11, 39; cf. August., In Ioan., tr. 49, n. 3 (PL 35, 1748; CCL 36, 421); et Infra, L. IV, dist. 16, c. 1.

Caput 4, num. 1. Textus conficitur ex Summa sent., III, 16 (PL 171, 1142 C; 176, 113 C), et Glossa Magistri in Ps. 79, 17 (PL 191, 766 A-B). — Num. 2: Ex Glossa ordin. in Ezech. 43, (apud Lyranum, IV, 281a). — Num. 3: Partim ex Summa sent., ibid.

Caput 5 (263).

Quo differant delictum et peccatum. Variam quoque appellationem habet: dicitur enim et peccatum et delictum. Et "delictum fortasse est, ut ait Augustinus in Quaestionibus Levitici 1, declinare a bono; peccatum est facere malum. Aliud est enim declinare a bono, aliud est 5 facere malum. Peccatum ergo est perpetratio mali, delictum desertio boni. Quod et ipsum nomen ostendit. Quid enim aliud sonat delictum nisi derelictum? Et quid derelinquit, qui delinquit, nisi bonum? Vel delictum est quod ignoranter fit, peccatum quod scienter committitur. Indifferenter tamen et peccatum nomine delicti, et delictum nomine peccati appellatur".

Caput 6 (264).

De septem vitils principailbus. Praeterea sciendum est septem esse vitia capitalia vel principalia, ut Gregorius super Exoclum 2 ait, scilicet inanem gloriam, iram, invidiam, acidiam vel tristitiam, avaritiam, gastrimargiam, luxuriam. Quae, ut ait Chrysostomus 3, significata sunt in septem populis qui terram promissionis lsraeli pro missam tenebant. De his, quasi septem fontibus, cunctae animarum mortiferae corruptelae emanant. Et dicuntur haec capitalia, quia ex eis oriuntur omnia mala. Nullum enim est, quod non ah aliquo horum onginem trahat.

3 et om. BCOPX. 16 aIt] Iohannes add. NTV.

1 Quaest. in Heptal., III, q. (PL 34, 681s; CSEL 28-II, 248s; CCL 33, 185ss).

2 Glossa ordin. in Exod. 23, 22 (apud Lyranuni, 1, 173v); ex Gregorio, Moralia, XXXI, c. 45, n. 87 (PL 76, 621 A). 3 Haec sententia legitur sub nomine Chrysostomi in Glossa

ordin. in Exod. 23, 23 (apud Lyranum, 1, 173c); expressius vero, sed anonyma, in Deut. 7, 1 (ibid., 340a); et utraque glossa verbotenus sumpta est ex Ioan. Cassiano (non Chrysostomo), Conlationes, conl. 5, cc. 16 et 23 (PL 49, 632 C-633 A, et 639 B; CSEL 13, 140s, et 147s). Cf. J. M. Herrouet, Un texte de Pierre Lombard, in Bulletin Du Cange 4 (1928) 199s; et Buil. de Théol. anc. et méd. 1(1929-1932) n. 230.

Caput 5. Ex Glossa Magistri in Gal. 6, 1 (PL 192, 162 A); cf. Glossa eius in Tit. 1, 6 (386 A), et Summa sent., III, 16 (PL 171, 1142 D; 176, 113 D). — Caput 6. Partim ex Su,nma sent., III, 16 (PL 171, 1142 D; 176, 113 D-114 A); de quo capitulo istius Summae cf. L. Ott, Unter suchungen zur Iheol. Briefliteratur, 444s. Vide alias notas textul supra adiunctas, ubi citatur Glossa ordin. in Exod. 23, 22.

Caput 7 (265).

1. De superbia, quae est radix omnium malorum. Ex superbia tamen omnia mala oriuntur, et haec et alia; quia, ut ait Gregorius 1, "radix cuncti mali est superbia, de qua dicitur 2: Initium omnis peccati est superbia"; quae est "amor propriae excellentiae" 3.

2. De quatuor speciebus superbiae *. Cuius quatuor sunt species, ut Gregorius 4 ait: "Prima est cum bonum quod habet quis sibi tribuit; secunda, cum credit a Deo esse datum, sed tamen pro suis mentis; tertia, cum se iactat habere quod non habet; quarta, cum ceteris despectis, singulariter vuit videri". Merito ergo radix omnis mali dicitur superbia.

3. Quod cupiditas radix est omnium malorum *. Huic autem videtur obviare quod Apostolus ait: Radix omnium malorum est cupiditas; quia si radix omnium malorum est cupiditas, ergo superbiae. Quomodo ergo superbia radix est et initium omnis peccati?

Caput 8 (266).

Quo sensu utrumque radix dicatur omnium malorum, scilicet superbia et cupiditas. Sed utrumque recte dictum esse intelligitur, si genera pec catorum singulorum, non singula generum, utraque locutione includi intelligantur. Nullum quippe genus peccati est, quod interdum ex su perbia non proveniat; nullum etiam quod ex cupiditate aliquandô non descendat. Sunt enim nonnulli hominum qui ex cupiditate fiunt su perbi, et aliqui ex superbia fiunt cupidi. "Est enim, ut ait Augusti

2 omnium malorum] omnis mail MRV. 5 est’ om. MTVW, trp. p. superbia LR, post initium (4) X. 6 Rubrica om. MRVW. 10 radix trp. p. mail 0F. 12 Rubrica om. RVW. 17 sciilcet om. BCVX, et add. LOVW.

1 Glossa ordin. in Exod. 23, 22 (apud Lyranum 1, 173c); ex Gregorio, Moralla, XXXI, c. 45, n. 87 (PL 76, 621 A). 2 Eccli. 10, 15. 3 August., De Genesi ad tilt., XI, e. 14, n. 18 (PL 34, 436; CSEL 28-1, 346). 4 Glossa ordin. in lob 32, 8 (apud Lyra num, 111,60v); ex Gregorio, Moralia, XXIII, C. 6, n. 13 (PL 76, 258 C). 5 1 Tiin. 6, 10.

Caput 7, num. 1: Ex eadem Glossa ordin. in Exod., sed definitio superbiae legitur in

Summa sent., ubi supra. — Num. 2-3: Ex eadem Summa, III, 16 (PL 171, 1143 A-B; 176, 114 A-C); vide L. Ott, ibid., 447, n. 2; et 0. Lottin, in Psych. et morale, V, 222s.

Caput 8. Omnia, praeter conclusionem ("ideo ergo excellere... omnis mali"), ex Glossa Lombardi in 1 Tim. 6, (PL 192, 359 A-B).

nus 1, homo, qui non esset amator pecuniae, nisi per hoc putaret se excellentiorem esse"; ideoque, ut excellat, divitias cupit. Tau ex su perbia oboritur cupiditas. Et est aliquis qui non amaret excellere, nisi putaret per hoc maiores divitias habere; ideo ergo excellere laborat, quia divitias habere amat. Huic innascitur superbia, id est amor excel5 lentiae, ex cupiditate. Patet ergo quod ex superbia aliquando cupiditas, et ex cupiditate aliquando superbia oritur; et ideo de utraque recte di citur quod sit radix omnis mali.

DISTINCTIO XLIII

Caput unicum (267).

1. De peccato in Spiritum Sanctum, quod dicitur etiam peccatum ad mortem. Est praeterea quoddam peccati genus ceteris gravius et abo minabilius, quod dicitur peccatum in Spiritum Sanctum. De quo in Evangelio Veritas ait 2: Qui peccaverit in Spiritum Sanctum, non remittetur ei, neque hic, neque in futuro; et Ioannes in Epistola canonica: Est peccatum ad mortem: non pro eo dico ut quis oret. Qui enim peccat in Patrem, remittetur ei; et qui peccat in Filium, remittetur ei; qui autem blasphe maverit in Spiritum Sanctum, non remittetur ei, neque hic, neque in luturo.

2. Quid sit illud peccatum *. Quorundam opinio *. Sed quaeritur quid sit illud peccatum in Spiritum Sanctum vel ad mortem. — Quidam

3 oboritur] oritur OP, suboritur W. 4 ideo ergol Ideoque NOPX. 14 Veritas trp. p. quo (13) LMRTVX. ait om. LMX, interi.". 16 enim om. MOPX. 19 Quorundam opinlo om. MNRV. j quid] quod BCTW.

1 De Genesi ad lift., Xi, e. 15, n. 19 (PL 34,437; CSEL 28-1, 347). 2 Matth. 12, 31-32: Omne peccatum et blasphemia remittelur hominibus, Spiritus autem blasphemia non remittelur.

Et quicum que dixerit verbum contra Filium hominis, remittetur ei; qui autem dixerit contra Spiritum Sandum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo, neque in futuro. Cf. etiam Marc. 3, 28-29; Lue. 12, 10. 3 1 Ioan. 5, 16. Glossa ordin, in Rom. 2, 5 (apud Lyranum, VI, 7a).

Dist. XLIII. Cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 631-641; A. M. Landgraf.

SOnde wider den Heiligen Geist, in Dogmengeschichte, IV-1, 13-69; vide etiam sermonem Magistri In Pentecoste adhuc ineditum, in cod. Paris., Bibi. Iat. 13374, fI. 48r-49v; et fragm. in cod. Pragae, Bibi. Univ. XXIIi. E. 63, f. 117 c-d.

Num. 1-2: Quasi omnia in Glossa Magistri in Rom. 2, 5 (PL 191, 1339 A-D). Sed quid sibi voluerit rubrica circa finem num. 2: Augustinus, De verbis Domini (etiam in Glossa, 1339 B et C; x 16e et d; z 9d), non immediate apparebat, quatenus quasi eadem verba proponuntur

dicunt iliud esse peccatum desperationis vel obstinationis. Obstinatio est induratae in malitia mentis pertinacia, per quam fit homo impoenitens. Desperatio est qua quis penitus diffidit de Dei bonitate, aestimans suam malitiam divinae bonitatis magnitudinem excedere, sicut Cain qui dixit 1: 5 Major est iniquitas mea, quam ut veniam merear. — Utrumque vero dicitur peccatum in Spiritum Sanctum, quia Spiritus Sanctus amor est Patris et Filii, et benignitas qua se invicem et nos diligunt; quae tanta est, cuius finis non est. Recte ergo in Spiritum Sanctum delinquere di cuntur, qui suam malitiam Dei bonitatem superare putant, et ideo poe nitentiam non assumunt; et qui iniquitati tam pertinaci mente inhaerent, ut eam nunquam relinquere proponant et ad bonitatem Spiritus Sancti nunquam redire, patientia Dei abutentes et de misericordia Dei nimis praesumentes; quibus placet malitia propter se, sicut pus bonitas. — Augustinus, De verbls Domini *: Isti nimia pertinacia et praesumptione peccant, autumantes Deum non esse iustum; illi desperatione Deum non bonum aestimant, toilentes in hoc turbuientissimo iniquitatum mari portum divinae indulgentiae, quo se recipiant fluctuantes. Atque ipsa desperatione addunt peccata peccatis, dicentes: Misericordia nulia est, et super peccatores necessaria damnatio debetur.

3. An omnis obstinatio vel desperatto sit peccatum In Spiritum Sanctum. Sed quaeritur utrum omnis obstinatio mentis in malitia obduratae, om nisque desperatio sit peccatum in Spiritum Sanctum.

4. Opinio quorundam * Quidam dicunt omnem obstinationem et desperationem peccatum esse in Spiritum Sanctum. Quod si est, aliquando iilud peccatum remittitur, quia multi, etiam obstinatissimi et despera tissimi, convertuntur, ut Augustinus ait super ilium locum Psalmi 2:

12 redire] velint add. BCTV, volentes add. interi. M2. 15 esse om. BCRVX.

18-19 Misericordia nulla est] misericordiam nullam esse OPTW. sit peccatum trp. BCMVX. 21 Sed] Et BCMRVX. 23 Opinlo quorundam CMNX, om. alii.

1 Gen. 4, 13. 2 Glossaordin. in Ps. 67,23 (apud Lyranum, III, 178c); ex August. in h. 1., n. 31 (PL 36 832; CCL 39, 892).

a Fioro Lugdun. ut Ex tract alii Evang. sec. Ioan. 33 (apud Bedae Opera omnia, VI, Coloniae 1688, 53-54). Sed revera tractatus Ille incorporatur in collectione De verbis Domini ut sermo

47 (PL 39, 2431). Auctorltas ergo paraphrasis est num. 8 eiusdem Tractatus (PL 35, 1651; CCL 36, 310s).

Num. 4. Vide quaestionem Lombardi in Glossa in Rom. 2, 5 (PL 191, 1340 A), ubi etiam Iegltur (1340 C) Augustinus in Ps. 67; cf. etiam Glossa Magistri In h. 1. (PL 191, 614 A). IIlud in Ps. 147 legltur in parte in Glossa in h. 1. (PL 191, 1282 A). Deinde vide Glossam In Ps. 67, 7: vinctos, quia solvit vincula peccatorum...; qui exasperant, scilicet blasphenlos

Convertam in prof undum maris: "Id est eos qui erant desperatissimi et ibi 1: Mittit crystallum sicut frusta panis: Id est obstinatos facit aliorum doctores. Talium conversio ibi etiam evidenter ostenditur, ubi ait 2: Qui educit vinctos in fortitudine: similiter eos qui exasperant, qui habitant in sepulcris. — Secundum istos peccatum illud dicitur irremissibile, non quin 5 aliquando remittatur, sed quia vix et raro ac difficulter dimittitur. Non enim solvitur crystallus nisi vehementi spiritus impetu.

5. Allorum opinio *. Alii vero tradunt non quamiibet obstinationem vel desperationem appellari peccatum in Spiritum Sanctum, sed illam tantum quam comitatur impoenitentia. Qui etiam impoenitentiam dicunt peccatum in Spiritum Sanctum, quia Augustinus 3 dicit: "Impoe nitentia est peccatum in Spiritum Sanctum". — Sed cum sic obstinatus est aliquis ut non poeniteat, discuti oportet an aliud obstinatio, aliud impoenitentia sit in eo peccatum; an idem, sed diversis modis commis sum. — SeCundum istos peccatum illud dicitur irremissibile, eo quod nunquam dimittatur. Unde Augustinus 4 etiam dicit quod hoc solum peccatum veniam mereri non potest; et Hieronymus 5 quod taliter peccans "digne poenitere non potest". Et ideo recte Ioannes dicit 6 ut non pro eo oret quis, quia qui sic peccat, orationibus Ecclesiae hic vel in futuro iuvari non potest, habens cor induratum tan quam lapis, sicut de diabolo legitur 7. Post hanc vitam qui valde mali sunt, mentis Ecclesiae iuvari non possunt 8

2 frusta] tortam LR. 6 renaittatur] dimittatur BCOPRT, vel remittatur add.

interl. 0. 8 Aliorum opinlo CMNX, om. qUi. 15 dicitur om. OP.

1 Glossa ordin. et interi. in Ps. 147, 17 (apud Lyranum, 111, 304r); ex August. in h. 1., n. 25 (PL 37, 1933s; CCL 40, 2161). 2 Ps. 67, 7. 3 Sermo 71 (De blasphemia in Spiritum Sanctum), c. 12, n. (PL 38, 455). 4 Sermo 71, c. 6, n. (PL 38,449). 5 Glossa mien, in Marc. 3, 29 (apud Lyranum, V, 96v); paulo aliter Ps.-Hieron. in h. 1.

(PL [ 602 A). 6 1 Ioan. 5, 6; supra, in num. 1. 7 Resp. lob 41, 15: Cor eius indurabitur tan quam lapis; Gregorius, Moralia, XXXIV, C. 6, n. 11: "Quia nulla unquam conversionis poenitentia mollietur (PL 76, 723 D), ut in Glossa ondin, in h. 1. (apud Lyranum, III, 80c). 8 August., Enchiridion, c. 110 (PL 40, 283); cf. infra, L. IV, Dist. 45, c. 2. in Deum (PL 191, 604 C). De crystalbo, cf. Glossa in Ps. 147, 18 (PL 191, 1282 D-1283 A); de quo in vanum quaesivimus apud Isidorum et auctores profanos de rebus naturalibus. — Num. 5. De hac secunda opinione vide quaestlonem iam citatam in Glossa in Rom. 2, (PL 191, 1340 A, et B-C), ubi, etiam in codicibus, tacetur nomen Hieronymi.

6. Quod aliter accipitur peccatum in Spiritum Sanctum. Est etiam alia huius peccati assignatio. Hoc enim peccatum Augustinus de finiens, in libro De sermone Domini in monte 1 ait: "Peccatum ad mortem est, cum post agnitionem Dei per gratiam Christi, oppugnat aliquis fra ternitatem, et adversus ipsam gratiam qua reconciliatus est Deo, inviden— tiae facibus agitatur. Quod fortasse est peccare in Spiritum Sanctum; quod peccatum dicitur non remitti: non quia non sit ignoscendum peccanti si poeniteat, sed quia tanta labes est illius peccati, ut depre candi humilitatem subire non possit, etiam si peccatum suum mala conscientia agnoscere et enuntiare cogatur; ut ludas 2, cum dixit Peccavi, facilius desperans cucurrit ad laqueum, quam humilitate veniam peteret. Quod propter magnitudinem peccati, iam ex damnatione peccati tales habere credendum est". — Ecce quaedam assignatio peccati in Spiritum Sanctum vel ad mortem hic posita est, qua illud peccatum esse traditur oppugnatio fraternitatis post agnitionem, et invidentia gratiae post recon ciliationem; quod species quaedam obstinationis intelligi potest.

7. Illam tamen definitionem Augustinus in libro Retracta tionum 3 rememorans, aliquid adiciendum ibi fore, nec asserendo se di xisse aperit, ita dicens: "Quod quidem non confirmavi, quoniam hoc putare me dixi. Sed tamen addendum fuit: si in hac scelerata mentis pervers if ate finierit flanc vitam; quoniam de quocumque pessimo in hac vita constituto non est desperandum; nec pro illo imprudenter oratur, de quo non desperatur". His verbis insinuatur peccatum praemissa defini tione descriptum tunc solum debere dici ad mortem vel in Spiritum Sanc fun?, cum non habet comitem poenitentiam; nec de aliquo peccatore in

hac vita esse desperandum, et ideo pro omni esse orandum.

8. Unde illud Ioannis 4, Non pro eo dico ut quis oret, sic accipiendum videtur, ut pro aliquo peccante ad mortem vel in Spiritum Sanctum postquam finierit hanc vitam non oremus; dum autem in hac vita est, nec peccatum illius iudicare, nec de illo desperare, sed pro illo orare debemus. — Unde Augustinus, De verbis Domini 5, de impoeni tentia, quae est blasphemia in Spiritum Sanctum, sic ait: "Ista impoeni

1 Lib. 1, c. 22, nn. 73, 75, 74 (PL 34, 1266s; CCL 35, 82ss). 2 Matth. 27, 4-5.

3 Lib. 1, c. 19, n. 7 (PL 32, 616; CSEL 36, 93s). 4 1 Ioan. 5, 16. Sermo 71, c. 13, n. 21 (PL 38, 456).

Num. 6. Inspirante Augustino in Retraci., ut infra, in num. 7, Magister se refert ad opus De sermone Domini in monte.

Num. 8. Verba Augustini leguntur, et quidem sub eadem rubrica, in Glossa Magistri

in Rom. 2, 5 (PL 191, 1340 A-B).

tentia vel cor impoenitens, quamdiu quisque in hac carne vivit, non potest iudicari. De nullo enim desperandum est, quamdiu patientia Dei ad poenitentiam adducit 1. Paganus est hodie, iudaeus infidelis est hodie, haereticus est hodie, schismaticus est hodie: quid si cras amplectatur catholicam pacem et sequatur catholicam veritatem? Quid si isti, quos 5 in quocumque genere errons notas et tanquam desperatissimos damnas, antequam finiant istam vitam agunt poenitentiam et inveniunt veram vitam in futuro? Nolite ergo ante tem pus quidquam iudicare 2". Ex bis ostenditur pro singulis peccatoribus in hac vita esse orandum, nec de aliquo esse diffidendum, quia converti potest dum in hac vita est; quia non potest sciri de aliquo utrum peccaverit ad mortem vel in Spiritum Sanctum, nisi cum ab bac vita discesserit; nisi forte alicui per Spiritum Sanctum mirabiliter revelatum fuerit.

9. Ex praedictis aliquatenus capi potest quomodo accipiatur pec catum in Spiritum Sanctum: scilicet invidentia gratiae fraternitatem imis poenitenter oppugnans; quae utique obstinatio esse videtur et omnis impoenitentis obstinatio atque desperatio. Notandum vero est quod non omnis qui non poenitet, impoenitens dici potest, quia impoenitentia proprie obstinati est, et ut quidam volunt, etiam desperati.

10. Alia asslgnatio peccatl In Spiritum Sanctum. De hoc quoque peccato in Spiritum Sanctum Ambrosius in libro De Spiritu Sancto 3 ‘disserens, definitam assignationem tradit dicens: "Cur Dominus dixerit: Qui blasphemaverit in Filium hominis, remittetur ei; qui autem blasphema vent in Spiritum Sanctum, nec hic, nec in tuturo remittetur ei, diligenter adverte. Numquid alia est offensa Filii, alia Spiritus Sancti? Sicut una dignita sic una iniuria. Sed si quis, corporis specie deceptus humani, remissius aliquid sentit de Christi carne quam dignum est, habet culpam, non est tamen exciusus a venia. Si quis vero Sancti Spiritus dignitatem, maiestatem et potestatem abneget sempiternam, et putet non in Spiritu Dei eici daemonia, sed in Beelzebub 5, non potest ibi exhortatio esse veniae, ubi sacrilegii plenitudo est". Satis aperte hic explicatur quid sit pec catum in Spiritum Sanctum. — Quod illi Augustini descriptioni congruere videtur, qua illud peccatum dicitur esse invidentia gratiae

3 infidelis trp. p. haeretlcus (4) BCR. 8 quidquam] quemquam LN, om. M. Ex] pro excommunicato est (esse C, esset X) orandum rubr. mg. add. BCX. 28 Sancti Spirltus trp. LTV. 31 quid] quod OPRTW.

1 Resp. Rom. 2, 4. 2 1 Cor. 4, 5. 3 Lib. 1, C. 3, n. 54 (PL 16 [

717 A-B; CSEL 79, 37s). 4 Matth. 12, 32. Resp. Matth. 12, 24-28.

oppugnans fraternitatem. Qui enim post cognitionem veritatis, Sancti Spiritus veritatem negat, eiusque opera dicit esse Beelzebub, potestati, bonitati et gratiae Dei invidere non dubitatur.

11. Non itaque distinctio illa verborum 1 sic accipienda est, quasi trium personarum divisae sint offensae; sed ibi genera peccatorum di stincta sunt. Peccatum enim in Patrem id intelligitur, quod fit per infir mitatem, quia Patri Scriptura frequenter attribuit potentiam; peccatum in Filium, quod fit per ignorantiam, quia sapientia Filio attribuitur; tertium expositum est 2 Qui ergo peccat per infirmitatem vel per igno rantiam, facile veniam adipiscitur; sed non ille qui peccat in Spiritum Sanctum. Cum autem una sit potentia, sapientia, bonitas trium, quare Patri potentia, Filio sapientia, Spiritui Sancto bonitas saepius assignetur, superius dictum est 3.

DISTINCTIO XLIV

Caput 1 (268).

1. De potentia peccandi, an sit homini vel diabolo a Deo. Post praedicta, consideratione dignum occurrit utrum peccandi potentia sit nobis a Deo vel a nobis.

1-2 Sancti Spiritus trp. LRTV. 6 Peccatum] peccare OP, quod Cott. 0. 17 peccandi potentia trp. LMRTV.

1 Scil. in num. 1 (p. 572). 2 In num. 2ss. 3 In L. 1, dist. 34, c. 4, n. 2 (p. 253).

Num. 11. In forma antiquiori Glossae in Rom. 1, 20, de qua supra, p. 252, post verba illic transcripta:"...ab eo relegata ostendatur" textus prosequitur: et inde est quod in Evangelio Dominus ait: Qui peccaverit in Patrem remittetur ei; et qui peccaverit in Filium remittetur ei; qui veto peccaverit in Spiritum Sanctum non habet remissionem neque hic neque in futuro. Quando ex fragilitate peccamus, dicimus peccare in Patrem, quasi contra potentiam; cum veto ex ignorantia, in Filium, quasi contra sapientiam; quando ex mali volentia et obstinatione, in Spiritum Sanctum, quasi contra dilectionem, quia Spiritus Sanctus amor est Patris et Filii; et illa duo priora facile ignoscuntur; tertium vero non. Potentiam itaque et sapientiam et bonitatem Dei per ea quae facta sunt intellexerunt aut intelligere potuerunt (x 13b-c; z 7d-8a). Haec additio, quae deest in editione, dependet directe ab Hugone, De amore sponsi ad sponsam (PL 176, 989 A-B).

Dist. XLIV. Cf. A. M. Landgraf, Die Abhdngigkeit der Siinde von Gott, in Dogmengescizichfe, 1-2, 238-248.

2. Opinio quorundam quod non sit a Deo, sed talsa per simile *. Putant quidam potentiam recte agendi nobis esse a Deo, potentiam vero pec candi non a Deo, sed a nobis vel a diabolo esse; sicut mala voluntas non a Deo nobis est, sed a nobis et a diabolo, bona autem a Deo tantum nobis est. — Ratio ad probandum quod bona voluntas non sit homini nisi ex Deo *. — Augustinus, in libro De fide ad Petrum 1 *: "Bonae nam que voluntatis et cogitationis initium non homini ex se ipso nasci, sed divinitus parari et tribui, in eo Deus evidenter ostendit, quia nec diabolus nec aliquis angelorum eius, ex quo in hanc caliginem sunt detrusi, bonam potuit vel poterit resumere voluntatem. Quia si possibile foret ut humana natura, postquam a Deo aversa bonitatem perdidit voluntatis, ex se ipsa rursus eam habere potuisset, multo possibilius hoc natura haberet angelica, quae quanto minus gravatur terreni corporis pondere, tanto magis hac esset praedita facultate". — Non igitur homo vel angelus a se voluntatem bonam habere potest, sed malam. Similiter et de potentia inquiunt, per similitudinem voluntatis de potentia boni et mali disse rentes, quod illa sit a Deo, non ista.

3. Auctoritatibus adstruIt potentiam peccandi esse a Deo. Sed pluribus Sanctorum testimoniis indubitanter monstratur quod potestas mali a Deo est, a quo est omnis potestas. Ait enim Apostolus 2: Non est potestas nisi a Deo; quod non de potestate boni tantum, sed et mali intelligi oportet, cum Pilato Veritas dicat: Non Izaberes in me potestatem, nisi datum esset tibi desuper. — Augustinus, Super psalmum 85 *: "Malitia nempe hominum, ut ait Augustinus 4, cupiditatem nocendi per se habet, potestatem autem, si ille non dat, non habet. Ideoque diabolus, antequam aliquid tolieret lob, dicebat Domino: Mille manum tuam, id est da potestatem"; "quia etiam nocentium potestas non est nisi a Deo, sicut Sapientia ait: Per me reges regnant, et tyranni per me tenent terram. Unde et Lob de Domino ait 8: Qui facit regnare hypocritam propter perversitatem populi.

1 Rubrica om. RVW. non BcX, om. ahi. 5 Rubrica om. RVW. 6 Rubrica om. MNRVW. 13 corporis pondere trp. OPV. 23 Rubrica om. MRVW.

28 et om. BCOPWX.

Caput 3, n. 32 (opus Fulgentii, PL 65, 687 C; CCL 91A, 733). 2 Rom. 13, 1.

3 Ioan. 19, 11. 4 Rectius, Enarr. in Ps. 32, serm. 2, n. 12 (PL 36, 291; CCL 38, 263); cf. tamen Enarr. in Ps. 85, n. 9 (PL 37, 1088; CCL 39, 1183s). lob 2, 5. 6 August., De nalara boni, c. 32 (PL 42, 561; CSEL 25, 870). 7 Prov. 8, 15-16, iuxta LXX.

8 lob 34,30, luxta LXX.

Num. 3. Omnes auctoritates leguntur In Glossa Lombardi in Rom. 13,2 (PL 191, 1504B1505 A). Illa vero Super Genesim ibi confunditur cum sequenti ex De noiura boni, quae legitur infra, Caput 2, num. 2. Ultima autem, scilicet Oregoril, omittitur In codd. x (62a) et z (37d).

Et de populo Israel dicit Deus 1: Dedi eis regem in ira mea". — Augu stinus, Super Geneslm 2 *: "Nocendi enim voluntas potest esse ab homi nis animo, potestas autem non est nisi a Deo, et hoc abdita aptaque iustitia"; "nam per potestatem diabolo datam iustos Deus facit suos". — De hoc etiam Gregorius in Moralibus 4 ait: "Tumoris elatio, non potestatis ordo in crimine est. Potentiam Deus tribuit, elationem vero potentiae malitia nostrae mentis invenit. Tollamus ergo quod de nostro est, quia non potentia iusta, sed actio prava damnatur". — His auctoritatibus aliisque plurimis evidenter ostenditur quod non est potestas boni S vel mali cuicumque nisi a Deo aequo, etsi te lateat aequitas.

Caput 2 (269).

1. An aliquando resistendum sit potestati. Hic oritur quaestio non transilienda silentio. Dictum est enim supra quod potestas peccandi et nocendi non est homini vel diabolo nisi a Deo. Apostolus autem dicit6 quod qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Cum ergo diabolo sit potestas mali Dei ordinatione, eius potestati non esse resistendum videtur.

2. Quod aliquando resistendum sit potestati *. Sed sciendum est Apo stolum ibi loqui de saeculari potestate, scilicet rege et principe et hu iusmodi: quibus non est resistendum in his quae iubet Deus eis exhi beri, scilicet in tributis 7 et huiusmodi. — Si vero princeps aliquis vel diabolus aliquid iusserit vel suaserit contra Deum, tunc resistendum est. Unde Augustinus, determinans quando sit resistendum po testati, in libro De natura boni 8 ait: "Si illud iubeat potestas, quod non debes facere, hic sane contemne potestatem, timendo potestatem maio

5 Tumoris] Timons BCX. debes] debeas OPWX, habes V.

1 Osee 13, 11, iuxta LXX. 2 Lib. XI, C. 3, n. 5 (PL34, 431; CSEL 28-1, 337); vide etiam verba Augustini supra, Dist. 21, C. 4, n. 1 (p. 435, lin. 2-3). 3 August., De natura, boni, c. 32 (PL 42, 561; CSEL 25, 871). 4 Lib. XXVI, c. 26, n. 48 (PL 76, 378 A). Quidam codices haec ultima verba Augusf. adscribunt. Cf. Enarr. in Ps. 51, 12-13, n. 21 (PL36, 744; CCL 39, 789); et Glossa Magistri in Rom.

13, 2 (PL 191, 1504 C). 6 Rom. 13, 2. ‘ Resp. Rom. 13, 6-7; Matth. 22, 2.

8 Immo in Sermone 52, C. 8, n. 13 (PL 38, 4205).

Num. 2. Auctoritas Augustini sumitur ex eadem Glossa in Rom. 13, 2 (PL 192, 1505 B); ex inadvertentia autem Magister rubricam superiorem De natura boni (1504 D, sed rectius ad verba Iniustum enim non est...") transfert ad ista verba. In quibusdam codicibus en tentiarum rubrica menito corrigitur in De verbis Domini, scilicet sermo 6 (nunc sermo 62).

rem. Ipsos humanarum rerum gradus adverte. Si quid iusserit curator, numquid faciendum est si contra proconsulem iubeat’? Rursus, si quid ipse proconsul iubeat et aliud iubeat imperator, numquid dubitatur, illo contempto, illi esse serviendum? Ergo si aliud imperator, aliud Deus iubeat, contempto illo, obtemperandum est Deo". Potestati ergo diaboli vel hominis tunc resistamus, cum aliquid contra Deum suggesserit; in quo Dei ordinationi non resistimus, sed obtemperamus: sic enim Deus praecepit, ut in malis nulli potestati obediamus.

EXPLICIT LIBER SECUNDUS.

1 Su Augustinus: obediendum esse (est C) malori contra minorem rubr. add. mg. BCX. 2 Rursus] rursum LMRT.

INCIPIT LIBER TERTIUS: De Incarnatione Verbi

Iam nunc his intelligendis atque pertractandis quae ad Verbi incarnati mysterium pertinent, integra mentis consideratione intendamus, ut de ineffabilibus vel modicum aliquid fan Deo revelante valeamus.

Hulus voluminis continentia sub compendio perstringitur. — Sic enim rationis ordo postulat, ut qui in primo libro de inexplicabili mysterio summae Trinitatis irrefragabili Sanctorum attestatione aliquid diximus, ac deinde in secundo libro conditionis rerum ordinem hominisque lapsum sub certis auctoritatis regulis insinuavimus, de eius reparatione per gratiam Mediatoris Dei et hominum 1 praestita, atque humanae re demptionis sacramentis, quibus contritiones hominis alligantur 2 ac vul nera peccatorum curantur, consequenter in tertio et quarto libro disseramus: ut Samaritanus ad vulneratum 3, medicus ad infirmum 4, gratia ad miserum accedat.

DISTINCTIO 1

Cum venit igitur plenitudo temporis, ut ait Apostolus 5, misit Deus Fitium suum, factum de muliere, factum sub Lege, ut eos qui sub Lege erant

2 Verbi] Incipit prologus tercii libri feliciter add.". 3-15 lam... accedat om. A., ep. L (post finem libri secundi Li; post elenchum capp. tertii libri L2). 5 modlcurn aliquidi modis aliquibus BC. 6 Rubrica om. NTVX. accedat] explicit Liber secundus e creatione rerum add. R, explicit prologus add.". 18 factumi] natum OR.

1 Resp. 1 Tim. 2, 5; Gal. 3, 20. 2 Resp. Ps. 146, 3: Et alligat contritiones eorum.

Resp. Luc. 10, 33-34. 4 Resp. Matth. 9, 12. 5 Gal. 4, 4-5. Un. 10-15 Cf. Glossa Magistri in 1 Tim. 2,5 (PL 192,339); et Glossa in Ps. 146,3 (PL 191, 1274 B).

Dist. 1. Meminerlt lector quod divisio textus in capitula opus sit auctoris; et quod altera, scil. in distinctiones, a Magistro Alexandro Halensi originem ducat. Vide Proleg. ad tom. 1, pp. 143-144. Qui cum initium Dist. 1 hic posuerit (cf. Glossa in librum III, pp. 11, 15), dum Magister Lombardus Caput primum parum infra enumeret (scilicet in ipso elencho capitulorum), quaedam discrepantia seu intervallum evadit inter initium Dist. et primum capitulum.

De plenitudine " cf. Lomb., Glossa in Gal. 4, 4 (PL 192, 135 B-D); fontes vero huius

redimeret, in adoptionem fihiorum Dei. Tempus autem plenitudinis dicitur tempus gratiae, quod ab adventu Salvatoris exordium sumpsit. Hoc est tempus miserendi 1 et annus benignit ails 2, in quo gratia et veritas per lesum Christum facta est 3: gratia, quia per caritatem impletur quod in Lege praecipiebatur; veritas, quia per Christi adventum exhibetur atque per5. ficitur humanae redemptionis sponsio facta ab antiquo. Filii ergo missio est ipsa incarnatio: eo enim missus est quod in forma hominis mundo vi apparuit. De quo supra sufficienter dictum est.

Caput 1.

1. Quare Filins carnem assumpsit, non Pater vel Spiritus Sanctus. Diligenter vero est arinotandum quare Filius, non Pater vel Spiritus

Sanctus, est incarnatus: solus namque Filius hominem assumpsit.

2. Prima ratio *. Quod utique ordine congruo atque alto Dei sapientia fecit consilio, ut Deus qui in sapientia sua munduln condiderat, secundum illud 6: Omnia in sapientia fecisti, Domine, in eadem quae in caelis sunt 15. et quae in terris restauraret 7. Haec est mulier evangelica 8 quae accendit lucernam, et drachmam decimam quae perdita fuerat repent, Sapientia scilicet Patris, quae testam humanae infirmitatis lumine suae divinitatis accendit, perditumque hominem reparavit, nomine regis et imagine in signitum.

3. Secunda ratio *. Ideo etiam Filius missus est, et non Pater, quia

1 in... Dei om. X. in] ut ABCMRTW. Dei] reciperent add. A, reciperemus add. BCMRT, te. add. LW. 8 quo] qua BCRX, quod corr. R. supra om. ncx. 13 Ru brica om. RVW. utique om. ARX. 21 Rubrica om. RVW.

1 Ps. 101, 14. 2 64, 12. 3 Ioan. 1, 17. August., In Ioan., tr. 4O, n. 6: "Missio incarnatio ests (PL 35, 1689; CCL 36, 353); De Trinit., II, c.5, n. 8: Cum itaque ait: Misit Deus Filium suum factum ex muliere, satis ostendit eo ipso missum Filium,, quo factus est ex muliere (PL 42, 849; CCL 50, 89). 5 Lib. 1, dist. 15, praesertim in capp. 2 et 4 (tom. 1, pp. 132-134). 6 Ps. 103, 24. 7 Resp. Eph. 1, 10.. 1 Resp. Lue. 15, 8-9, aliqualiter iuxta expositionem Bedae in h.1. (PL 92, 521 A-B; CCL 120, 286); ex Gregorio, In Evang., hom. 34, n. 6 (PL 76, 1249 A-B).

numeri sunt Hugo de S. Victore, De sacramentis, lib. II, p. 1, e. 1 (PL 176, 371 C), et Lom bardi Sententiarum lib. b, d. (ut indicatur in nota supra). — Caput 1: Quaestio sumitur de Summa sententiarum, b, (PL 171, 1096 B; 176, 70 B-C). — Num. 2 fundatur in Giossam ordin. in Lue. 15, 8 (ap. Lyranum, Biblia cum Glossis, Venetiis 1588, tom. V, 164e). Repetitur quasi ad litteram in Petri Lombardi Sermone 4, De Nat ail (PL 171, 382 B-D).

Num. 3: Quoad primam phrasem, cf. Hugo, De sacram., illo, 1, 2 (PL 176, 571 D), et,

congruentius mitti debebat qui est ab alio, quam qui est a nuilo; Filius autem a Patre est, Pater vero a nuilo alio est. — Augustinus *. Ut enim ait Augustinus in libro De Trinitate 1, "non habet de quo sit". "Sicut ergo Pater genuit, Filius genitus est, ita congrue Pater misit, Filius missus est". "Ab illo enim convenienter mittitur Dei Verbum, cuius est Verbum; ab illo mittitur, de quo natum est: mittitur quod ge nitum est". Pater vero qui misit, a nullo est; ideoque Pater missus non est, ne si mitteretur, ab alio esse putaretur.

4. Tertia ratio *. Missus est ergo primo Filius, qui a solo Patre est; to deinde etiam Spiritus Sanctus, qui est a Patre et Fiiio; sed Filius solus in carne missus est, non Spiritus Sanctus, sicut nec Pater. Quod ideo factum est, ut qui erat in divinitate Dei Filius, in humanitate fieret hominis filius. Non Pater vel Spiritus Sanctus carnem induit, ne alius in divinitate esset Filius, alius in humanitate, et ne idem esset pater et is filius, si Deus Pater de homme nasceretur. — In ecclesiastlcis dogmatibus *. Unde in Ecclesiasticis dogmatibus 2: "Non Pater carnem assumpsit neque Spiritus Sanctus, sed Filius tantum, ut qui erat in divinitate Dei Filius, ipse fieret in homme hominis filius: ne fuji nomen ad alterum transiret, qui non esset nativitate filius. Dei ergo Filius hominis factus est filius, natus secundum veritatem naturae ex Deo Dei Filius, et secundum veritateni naturae ex homme hominis filius: ut veritas geniti non adoptione, non appellatione, sed in utraque nativitate fuji nomen nascendo haberet, et esset verus Deus et verus homo unus Filius. Non ergo duos Christos, neque duos filios, sed Deum et hominem unum Filium, quem propterea et unigenitum dicimus, manentem in duabus substantiis,

3 Trinitate] pater enim add. V. non] enim add. AO, pater add. N. habet] enim

add. X. 9 Tertia ratio om. RVW, trp. post Pater (11) AL. ratio om. LO. 16 dog matibus] Aug. ait add. O, add. marg. T2. 19 esset] eterna add. BCNTVWX.

1 Lib. 1V, e. 20, on. 28-29 (PL 42, 907s; CCL 50, 198s). 2 Id est, opus Gennadii, Liber sen diffinitio ecci. dogmatum, c. 2 (PL 42, 1213; PL 58, 981 A-B).

Somma sent., 1, (PL 171, 1096 D; 176, 70 B). — De missione Filii, partim eisdem verbis Augustini expressa, vide tom. 1, 132-137, et 215. — Num. 4: Mixtim componitur ex verbis Hugonis, De sacram., II, 1, 2 (PL 76, 571 D, 572 D), et Summae sent., 1,15 (PL 171, 1096 D; 176, 70 C); repetitur in parte a Lombardo in sermone iam citato (PL 171, 383 A). Auctoritas Gennadii (sub nomine Augustini) sumitur, ut videtur, ex Hugone, De sacram., II, 1, 4 (PL 176,380 B-C); iam invenitur, incomplete et sub rubrica De fide ad Petrum inGlossa in Rom. 1,3 (cf. textus versionis primitivae, prope finem n. 1, in Proleg. ad hoc volumen); iterum, in ser mone 4 (PL 171, 383 A); necnon, et quidem sub eadem rubrica, in sermone n. 18, In Annun tiatione (PL 171, 605 D 606 B).

sicut ei naturae veritas contulit: non confusis naturis neque immixtis sicut Timothiani 1 volunt, sed societate unitis". Ecce habes quare Filius, non Pater vel Spiritus Sanctus, carnem assumpserit.

Caput 2.

Utrum Pater vel Spiritus Sanctus potuerit incarnari vel possit. Si vero quaeritur utrum Pater vel Spiritus Sanctus incarnari potuerit, vel etiam modo possit, sane responderi potest et potuisse ohm et posse nunc carnem sumere et hominem fieri tam Patrem quam Spiritum Sanctum. Sicut enim Filius homo factus est, ita Pater vel Spiritus Sanctus potuit et potest.

Caput 3.

1. An Filius qui tantum carnem accepit, ahlquid fecerit quod non Pater vel Spiritus Sanctus. Sed forte ahiqui dicent: Cum indivisa sint opera Trinitatis 2, si Filius carnem assumpsit, tunc Pater et Spiritus Sanctus: quia si Filius carnem assumpsit nec hoc fecit Pater vel Spiritus Sanctus, non omne quod facit Filius, facit Pater et Spiritus Sanctus; at "omnia 3 simul Pater et Filius et amborum Spiritus pariter et concorditer operantur".

2. Responsio *. Ad quod dicimus quia nihil operatur Filius sine Patre et Spiritu Sancto, sed una est horum trium operatio, indivisa et indissimilis; et tamen Filius, non Pater vel Spiritus Sanctus, carnem assumpsit. Ipsam tamen carnis assumptionem Trinitas operata est, sicut Au

15 hoc fecit Pater trp. hoc Pater fecit BC, Pater hoc fecit". 19 Responsio om. BCRVWX. quia] quod LV, vel quod add. interl. R.

1 A Timotheo archiep. monophysita Alexandrino (fi. 458) dicti, de quo idem Qennadius; De vins inlustribus, C. 72 (PL 58, 1101 B 1102 A). Cf. J. Lebon, La christologie de Tiinothée

Aelure, in Rev. Hisi. EccI. 9 (1908) 677ss. 2 August., Enchiridion, c. 38 (PL 40, 251, CCL 46, 70s; ad hoc opus citandum sequimur semper capitulationes Pair. Latin.). 3 Ut

notat rubrica marginalis, "August. in XIII libro De Trinit ale , c. 11, n. (PL 42, 1025; CCL 50A, 402).

Caput 3, n. 1: Quaestio agitur ab Hugone, De sacram., II, 1,3 (PL 176, 373 A); cf. Guai terus de Mauretania, De Trinitate, c. 5 (PL 209, 580 C-D). — Num. 2: Augustinus (rectius Fulgentius), De fide, invenitur in Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (subnum. 20; vide Prolego mena). Verba Aug., De Trin., citantur in parte ab Hugone, ibid, c. 4 (PL 176, 376 C); qui tamen non videtur esse tons.

gustinus dicit in libro De fide ad Petrum 1: "Reconciliati sumus per solum Filium secundum carnem, sed non soli Filio secundum deitatem. Trinitas enim nos sibi reconciliavit per hoc quod solum Verbum carnem ipsa Trinitas fecit". Trinitas igitur carnis assumptionem fecit, sed Verbo, non Patri vel Spiritui Sancto. Si enim Pater sibi et Filius sibi, vel Pater Filio et Filius Patri carnis assumptionem operatus esset, iam non eadem esset operatio utriusque, sed divisa. — Augustinus in primo libro De Trinitate *. Sed sicut inseparabilis et indivisa est unitas substantiae trium, ut ait Augustinus in libro De Trinitate 2, ita et operatio: "Non tamen eandem Trinitatem natam de Virgine, crucifixam et sepultam, catholici tractatores docuerunt, sed tantummodo Filium; nec eandem Trinitatem in specie columbae descendisse super lesum 3, sed tantum Spiritum Sanctum; nec eandem dixisse de caelo: Tu es Filius meus, sed tantum Patris vocem fuisse ad Filium factam: quamvis Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sicut inseparabiles sunt, ita et inseparabiliter operentur. Haec et mea fides est, quando haec est catholica fides". — Licet igitur solus Filius carnem assumpserit, ipsam tamen incarnationem cum Patre et Spiritu Sancto operatus est.

DISTINCTIO II

Caput 1 (4).

1. Quare totam Iuimanam naturam accepit, et quid nomine huma nitatis vel humanae naturae inteliigendum sit. Et quia in homme tota humana natura vitio corrupta erat, totam assumpsit, id est animam et carnein, ut totam curaret et sanctificaret. — Hieronymus *. Quod autem humanae naturae sive humanitatis vocabulo anima et caro intelligi de beant, aperte docet Hieronymus in Expositione catholicae fldei 5

7 Rubrica om. MRTVW. il primo] om. BC. 16 quando quonlani ABCRVX.

1 Rectius Fulgentius Ruspensis, c. 2, n. 23 (PL 65, 682 C-D; etiam inter opp. August., PL 40, 760; CCL 91A, 726). Resp. Luc. 3, 22. 4 Luc. 3, 22.

2 Caput 4, n. 7 (PL 42, 824; CCL 50, 35s). Id est Pelagius, in Libello fidei ad Innocentium Papam, n. 4 (PL 45, 1717; pro aliis edd. cf. tom. 1, 196, n. 1).

Caput 1. Vide animadversiones circa hoc capitulum apud Ioannis Cornubiensis Eulogium ad Alex. Papam III, cc. XI! et X; ed. N. M. H in Mediaeval Studies 13 (1951), 283 et 277s. — Num. 1: Quaestio introducitur verbis Summae sent.,!, (PL 171, 1097 A; 176,70 C).

dicens: "Sic confitemur in Christo unam Filii esse personam, ut dicamus duas perfectas et integras esse substantias, id est deitatis et humanitatis, quae ex anima continetur et corpore". Ecce aperte ostendit humanitatis nomine animam et corpus intelligi; quae duo assumpsisse Dei Filius intel ligitur, ubi hominem sive humanitatem vel humanam naturam accepisse legitur.

2. Errorem quorundam tangit, qui humanitatem male accipiunt *. Errant igitur qui nomine humanitatis non substantiam, sed proprietatem quandam, a qua homo nominatur, significari contendunt, ubicumque Christi humanitas memoratur. — Ioannes Damascenus *. Ait enim Ioannes Damacsenus 1: "Sciendum quidem quod deitatis et humanitatis nomen substantiarum, scilicet naturarum, est repraesentativum".

3. Natura enim non sic accipitur in Christo ut cum dicitur una natura esse omnium hominum. Quod evidenter idem Ioanne ostendit, differentem rationem dicti assignaus cum natura humana in Christo nois minatur, et cum una dicitur natura omnium hominum. Ait enim 2: "Cum unam hominum naturam dicimus, sciendum est quod non considerantes ad aniniae et corporis rationem hoc dicimus. Impossibile enim est unius naturae dicere" Domini "corpus et animam ad invicem comparata. Sed quia plurimae personae hominum sunt, omnes autem eandem suscipiunt e rationem naturae — omnes enim ex anima et corpore compositi sunt, et omnes naturam animae participant et substantiam corporis possident communem specieni plurimarum et differentiuni personarum unam na turam dicimus, uniuscuiusque scilicet personae duas naturas habentis et in duabus perfectae naturis, animae scilicet et corporis. In Domino autem Iesu Christo non est communem speciem accipere. Neque enim factus est,

18 enim est trp. ABCLVX. 21 compositi sunt trp. BCV. 22 naturam] natura A, nature CMN, corr. ex nature".

1 De fide orthodoxa, III, c. 4 (P0 94, 998 A); versiones Burgundionis et Cerbani, c.48, n. 1 (ed. E. Buytaert, pp. 180, 396). 2 Ibid., c. 3 (PU 94, 991 A-B et 994 A); versio Bur gundionis et (potius) Cerbani, c. 47, nn. 5-6 (ed. cit., pp. 176, 394).

Num. 2: Lectorem referre videtur Magister ad lexim seu modum Ioquendi quo utitur Magister Gilbertus Porretanus in suis commentariis in opuscula Boethii, praesertim in 1110 In librum Contra Euticen et Nestorium, c. 4, nn. 31-51 (ed. N. M. Hàring, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, Toronto 1966, 293-298). Cf. etiam N. M. H8ring, Sprachlo gische und philosophisclze Voraussetzungen zum Verstiindnis der Christologie Gilberts VOfl Po if fers, in Scholastilc 32 (1957) 373-398. — Num. 3: Verba Damasceni repetuntur a Ioan. Cornub., Eulogium (PL 199, 1065s; ed. N. M. H8ring, p. 277s).

nec est, nec aliquando fiet alius. Sed Christus ex deitate et humanitate, in deitate et humanitate, Deus perfectus est, idem et homo perfectus *.

4. Totam igitur hominis naturam, id est animam et carnem, et ho rum proprietates sive accidentia assumpsit Deus: non carnem sine anima, nec animam sine ratione, ut haeretici voluerunt 1, sed et carnem et animam cum sensibus suis. — Unde Ioanne Damacenus 2 ait: "Omnia quae in nostra natura plantavit Dei Verbum, assumpsit: corpus et animam intellectualem, et horum idiomata. Totum enim totus assumpsit me, ut toti mihi salutem gratificet. Quod enim inassumptibile est, incurabile est".

Caput 2 (5).

1. De unione Verbi et carnis mediante anima. Assumpsit igitur Dei Filius carnem et animam, sed carnem mediante anima. — Ioannes Da mascenus *: "Unitum 3 est carni per medium intellectum Verbum Dei" Tantae enim subtilitatis atque simplicitatis est divina essentia, ut corpori de limo terrae formato uniri non congruent nisi mediante rationali essentia.

2. Illa autem unio inexplicabilis est, adeo ut etiam Ioannes, ab utero sanctificatus 4, se non esse dignum fateatur solvere corrigiam cal-

2 deitate] namque add. A, quoque add. V, -que add. BCLMORTWX, sed del. O. II perfectusS] est add. LT. 5 et’ om. BCLT, add. interl. R. 7 nostra natura trp. ABCNX. H assumpsit] secundum add. BC, scilicet add. LNOVW, add. interl.". 9 gra tificet] gratiticaret LN, corr. in gratificaret RV (interl.), gratis ferret X, vel gratis ferret add, interl. T2.

1 Cf. Gennadius, Liber seu diff. ecci. dogmatum. c. 2 (PL 42, 1214; PL 58, 981 D).

2 Hic iterum notatur nomen Ioan. Dam, in marginibus codd. meliorum; scil. De fide orthodoxa, III, e. 6 (PG 94, 1006 B); versiones Burgundionis et Cerbani, c. 50, n. 2 (ed. E. Buytaert, p. 188, et 400, sed contracte). 3 Ibid.; versiones Burgund. et Cerbani, c. 50, n. 3 (189, 400). 4 Resp. Luc. 1, 15: Et Spiritu Sancf o rep!ebitur adhuc ex utero matris suae.

Caput 2: Cf. A. M. Landgraf, Das Axiom "Verbum assumpsit carnem mediante anima in der Friihscholstik, in Dogmen geschi chie der Friihscholastik II-1 (Regensburg 1953), 150-171. — Num. 1: Ex mala interpretatione rubricae, Ioan. Dam., vel potius ex falso situ eius in ail quibus codicibus, quampluries attribuuntur Damasceno verba quae reapse auctoritatem se quuntur: "Tantae enim... essentia s; ex. gr. a Gualtero de S. Victore in Contra IV Labyrinthos Franeiae, lib. IV, c. 13 (ed. P. Glorieux, Archives d’histoire doctr. et litt. du moyen âge 19, 1952, 277, lin. 22-24); a Magistro Petro Pictaviensi, Sent. libri V, lib. IV, c. 7 (PL 211, 1163 D) et quidem ut Ioan. Chrysostomi; et ab aliis notatis a Landgraf, art. cii 164, n. 58; 165, n. 61; 166; necnon et infra in capitubo seu articulo Das Problem: "Utrum Christus tuent homo in triduo mortis s, p. 292, n. 112.

Num. 2: Ex Glossa ord. in Marc. 1, 7 (ap. Lyranum, V 90c).

ceamenti Iesu 1, quia iiiius unionis modum investigare aiiisque explicare non erat sufficiens.

3. Augustinus, De agone christiano *: "Non 2 sunt igitur audiendi qui non verum hominem Filium Dei suscepisse dicunt, neque natum de fe mina, sed faisam carnem et imaginem corporis simulatam ostendisse vi5 dentibus". In quem errorem prorumpunt quia "timent, quod fieri non potest, scilicet ne humana carne veritas et substantia Dei inquinetur. Et tamen praedicant istum visibilem soiem radios suos per omnes faeces spargere, et eos mundos et sinceros servare. Si ergo visibilia munda visibilibus immundis contingi possunt et non inquinari, quanto magis incommutabiiis et invisibilis Veritas, per spiritum animam et per animam corpus suscipiens, totum hominem sine sui contaminatione assumpsit et ab omnibus infirmitatibus liberavit ?" — Ecce hic dicit Dei sapientiam per spiritum assumpsisse animam, et per animam corpus. Spiritus enim, sciiicet pars animae superior 3, maiori similitudine Deo propinquat quam anima, sciiicet ipsa eadem secundum inferiorem partem, et anima magis quam corpus; et ideo non incongrue anima dicitur assumpta per spiritum, et corpus per animam.

Caput 3 (6).

1. Quod Verbum simul assumpsit animam et carnem, neque caro prius est concepta quam assumpta. Si autem quaeritur utrum Verbum carnem simul et animam assumpserit, an prius animam quam carnem vel carnem quam animam, et utrum caro lita prius fuerit in utero Virginis concepta et postea assumpta: verissime et absque ulia ambiguitate dicitur quia ex quo hominem Deus assumpsit, totum assumpsit, simulque sibi univit

10 inquinari] coinquinari LRTW. 11 spiritum] id est intellectuin add. O.

1 Resp. Marc. 1, 17; iuxta interpretationem Gregorii Magni: "Corrigia calceamenti est ligatura mysterii. Ioannes itaque volvere corrigiam calceamenti eius non valet, quia incar nationis eius mysterium nec ipse investigare sufficit, qui hanc per prophetiae spiritum agnovit" (In Evang., hom. 7, n. 3; PL 76, 1102 A). 2 Caput 18, n. (PL 40, 300s; CSEL 41, 120s). 3 Vide supra, lib. II, d. 24, cc. 4-5 (tom. 1, p. 453s).

Num. 3: Auctoritas Augustini iam invenitur in Glossa Lombardi in II Cor. 1, (PL 192, 15" 16 A).

Caput 3, num. 1: Prima quaestio et eius solutio verbis Hugonis proponitur, ut in De sacram., II, 1, 9 (PL 176, 393 D); secunda pars qua quaeritur utrum caro illa etc. trahitur de Summa Sent., 1, 16 (PL 171, 1098 D; 176, 72 B).

animam et carnem; nec caro prius fuit concepta et postmodum assumpta, sed in conceptione assumpta et in assumptione concepta.

2. Augustinus *. Unde Augustinus in libro De fide ad Petrum 1: "Firmissime tene, et nullatenus dubites, non carnem Christi sine divinitate conceptam in utero Virginis, prius quam susciperetur a Verbo; sed ipsum Verbum Deum suae carnis acceptione conceptum, ipsamque carnem Verbi incarnatione conceptam". — Idem in libro De Trinitate 2: "Non esset Dei hominumque mediator 3, nisi esset idem Deus, idem homo, in utroque unus et verus". "Quam 4 servilem formam a solo Filio susceptam, tota Trinitas, cuius una est voluntas et operatio, fecit". "Non 6 autem in utero Virginis prius caro suscepta est, et postmodum divinitas venit in carnem, sed mox ut Verbum venit in uterum, servata veritate propria naturae, factum est caro 7; et perfectus homo, id est in veritate carnis et animae natus est". — Gregorius *. De hoc etiam Gregorius in Moralibus 8 ait: "Angelo nuntiante et Spiritu adveniente, mox Verbum in utero, mox intra uterum Verbum caro".

DISTINCTIO III

Caput 1 (7).

1. De carne quam Verbum assumpsit, qualis ante fuerit et qualis; assumpta sit. Quaeritur etiam de carne Verbi, an priusquam conciperetur

6 Deum] del A, domini T, quod corr. interl. TZ.

1 Caput 18, n. 59 (opus Fulgentii, PL 65, 698 D-699 A; CCL 91 A, 750). 2 Rectius

Leo Magnus, Epist. 35, c. 3 (PL 54, 809 A). 3 Resp. 1 Tim. 2,5. 4Cf. August., De Trinit., II, e. 5, n. 9 (PL 42, 850; CCL 50, 90s; supra, tom. 1, p. 133s); sed revera, fons est Fulgentius, Epist. 14 (ad Ferrandum), n. 82: Quocirca quia inseparabilis est operatio Tri nitatis, servilem formam quam Unigenitus Deus accepit, tota Trinitas fecit (PL 65, 412; CCL 91, 412); vel idem Fulgentius, De incarnatione Fili1 De!, n. 21: "Illam utique servi tota Trinitas fecit, quam tamen in personam suam Filius solus accepit" (PL 65, 585; CCL

formam 91, 330). 5 Resp. Phil. 2, 7. 6 Gregorius Magnus, Epist. 67 (PL 77, 1207 D 1208 A; apud DS, n. 479). 7 Resp. Ioan. 1, 14. 8 Lib. XVIII, c. 52, n. 85- (PL 76, 90 A).

Num. 2: Auctoritates Aug. De Trinitale et Gregorii sumuntur ad litteram de Summa sent. 1, 16 (PL 171, 1099 B; 176, 72 D). De yens fontibus cf. notas supra.

Caput 1, n. 1: Quaestio proponitur (in parte) verbis Summae sent., 1, 16 (PL 171, 1099 C; 176, 72 D 73 A); cui respondetur verbis Hugonis, De sacram., II, 1, 7 (PL 176, 389 B-C).

obligata fuerit peccato, et an talis assumpta fuerit a Verbo. — Sane dici potest, et credi oportet, iuxta Sanctorum 1 attestationis convenientiam, "ipsam prius peccato fuisse obnoxiam", sicut reliqua Virginis caro, sed Spiritus Sancti operatione ita mundatam, ut ab omni peccati contagione immunis uniretur Verbo, poena tantum, non necessitate, sed voluntate assurnentis rernanente.

2. Quod non tantum illa caro, sed etiam sacra Virgo ab omni peccati contaglo a Spiritu Sancto niundata fuit * Mariam quoque totam Spiritus Sanctus in eam praeveniens a peccato prorsus purgavit, et a fomite pec cati etiam liberavit: vel fomitem ipsum penitus evacuando, ut quibusdam placet 2; vel sic debilitando et extenuando ut ei postmodum peccandi occasio nullatenus exstiterit.

3. Potentiam quoque generandi absque vin semine Virgini praepa ravit. Ita enim verba Evangelii docent, ubi angelus Virginem alloquens ait 3: Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbratit tibi; et quod nascetur ex te sanctum vocabitur Filius Dei.’ Cui sacra Virgo respondit: Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum. — ban nes Damascenus *. Quod exponens Ioanne 4 ait: "Post concessum autem sanctae Virginis, Spiritus Sanctus praevenit in ipsam, secundum verbum Domini quod dixit angelus, purgans ipsam, et potentiam deitatis Verbi receptivam praeparans, simul autem et generativam. Et tunc

5 tantum] tamen ABCO. 8 Spiritu Sancto trp. BCX. mundata fultj fuit munda BCX.

1 Ita August., De peccatorum mentis seu de baptismo parvulorum, II, c. 24: "Nec sumpsit carnem peccati, quamvis de materna carne peccati. Quod enim cannis inde susce pit, Id profecto aut suscipiendum mundavit, aut suscipiendo mundavit" (PL 44,174s; CSEL 60, 111); et Ambrosiaster in Rom. 8, 3: "Expiata est enim a Spiritu Sancto caro Domini (PL 17 [ 118 A; CSEL 81-1, 254s). 2 Bernardo scilicet, ut nobis videtur, qui anno 1138 ad canonicos Lugdunenses scripsit (Epist. 174, n. 5): "Ego puto quod et copiosior sanctificationis benedictio in eam descendent, quae ipsius non solum sanctificaret ortum, sed et vitam ab omni deinceps peccato custodiret immunem, quod nemini alteni in natis quidem mulierum creditur esse donatum. Decuit nimirum Reginam virginum, singularis pri vllegio sanctitatis, absque omni peccato ducere vitam, quae, dum peccati mortisque pa reret peremptorem, munus vitae et iustitiae omnibus obtineret (PL 182, 334 C-D; ed. Cisterc.

VII [ 390). 3 Luc. 1, 35 et 38. De fide orthodoxa, 111, c. 2 (PG 94, 983 C-D et 986 A 987 A); versiones Burgundlionis et (maxime) Cerbani, e. 46, n. 2 (ed. E. Buy taert, 171s, 391s).

Num. 2: Partim de Somma sent., uti supra. — Num. 3: Verba Damasceni proferuntur a Lombardo in sermone 18, In Annuntiatione (PL 171, 607 A, ex quodam textu corrupto).

obumbravit ipsam Dei altissimi per se Sapientia et Virtus 1 exsistens, id est Filius Dei, Patri homousios, id est consubstantialis, sicut divinum semen; et copulavit sibi ipsi ex sanctissimis et purissimis ipsius Virginis sanguinibus carnem animatam anima rationali et intellectiva nostrae antiquae conspersionis 2, non seminans, sed per Spiritum Sanctum creans.

Quare simul caro, simul Dei caro; simul caro animata rationalique et intellectu, simul Dei Verbi caro animata rationali et intellectivo".

4. Ex his perspicuum fit quod ante diximus 3, carnem scilicet Verbi simul conceptam et assumptam; eandemque, immo totam Virginem, Spiritu Sancto praeveniente ab omni labe peccati castificatam. — Augustinus, De fide ad Petrum *: Cui collata est potentia "novo 4 more generandi, ut sine coitu vin, sine libidine concipientis" in utero Virginis celebraretur conceptus Dei et hominis. "Illa 5 enim caro quam Deus ex Virgine sibi unire dignatus est, sine vitio concepta, sine peccato nata est. Hanc tamen is carnem non caelestis, non a non alterius cuiusquam putes esse na turae, sed dus cuius est omnium hominum caro".

Caput 2 (8).

Auctoritate firmat ex tunc Virginem a peccato fuisse Immunem *. Quod autem sacra Virgo ex tunc ab omni peccato immunis exstiterit, Augustinus evidenter ostendit in libro De natura et gratia 6 in quiens: "(Excepta sancta Virgine Maria, de qua propter honorem Domini nullam prorsus, cum de peccatis agitur, haberi volo quaestionem (inde enim scimus quod ei plus gratiae sit coflatum ad vincendum ex omni parte peccatum, quod concipere ac parere meruit quem constat nullum habuisse peccatum): hac ergo Virgine excepta, si omnes sancti et sanctae congregari possent, et quaereretur ab eis an peccatum haberent, quid responderetur, nisi quod Ioannes ait: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus ?" — Augustinus, De fide ad Petrum *:

2 homousios] homousyon ABCNV, corr. in homousyon R. 18 firmat] confirmat ABC, confirmat Augustini X, affirmat N. 27 quia] quoniam AN, quod W.

1 Cf. 1 Cor. 1, 24. 2 Cf. 1 Cor. 5, 7: Ut sitis nova conspersio. 3 In Dist. 2, c. 3. 4 Caput 2, n. 17 (opus Fulgentii, PL 65, 679 D; CCL 91A, 722). 5 Ibid., n. (PL 65, 679 A; CCL 91A, 720s). 6 Caput 36, n. 42 (PL 44, 267; CSEL 60, 263s).

7 1 Ioan. 1, 8.

Caput 2: Prima auctoritas Augustini sumitur de Summa sent., 1, 16 (PL 171, 1099 C; 176, 73 A).

"Illa 1 autem Virgo singulari gratia praeventa est atque repleta, ut ipsum haberet ventris sui fructum, quem ex initio habet universitas Dominum"; "ut 2 illud quod nascebatur ex propagine primi horninis, tantummodo generis, et non criminis originem duceret".

Caput 3 (9).

1. Quare Christus non fuit deciniatus in Abraham sicut Levi, cum caro quam accepit in eo tuent peccato obnoxia. Cum autem illa caro, cuius excellentia sirigularis verbis explicari non valet, antequam esset Verbo unita, obnoxia fuerit peccato in Maria et in aliis a quibus propa gatione traducta est, non immerito videri potest in Abraham peccato subiacuisse, cuius universa caro peccato subiacebat. Unde quaeri solet quare Levi dicatur decimatus in Abraham 3, et non Christus, cum in lumbis Abrahae uterque fuerit secundum materialem rationem, quando Abraham decimatus est, id est decimas dedit Melchisedech 4.

2. Qua intelligentia Levi decimatus dicatur in Abraham *. Tunc enim Apostolus Levi decimatum dicit in Abraham tamquam in materiali causa, quia ea decimatione sicut Abraham minor Melchisedech ostenditur, cui personaliter decimas solvit, ita et Leviticus ordo, qui in Abraham secun dum rationem seminalem erat et ex eo per concupiscentiam carnis de scendit. Christus autem non est decimatus, quia licet ibi fuerit secundum carnem, non tamen inde descendit secundum legem communem, scilicet per carnis libidinem; sicut etiam in Adam oinnes peccaverunt 5, sed non Christus. — Augustinus: secundum ailquem modum Ibi fuit Levi quo non

7 fuerit] fuit BCMNOV. 12 dicatur decimatus trp. NOW.

1 Caput 2, n. 17 (opus Fulgentii, PL 65, 680 A; CCL 91A, 722). 2 August., De Trinit., XIII, c. 18, n. 23 (PL 42, 1032; CCL 50A, 413s). Resp. Hebr. 7, 9-10: Per Abraizam, et Levi... decimatus est: adhuc enim in lumbis patris erat, quando obviavit et Melclzisedech. 4 Resp. Gen. 14, 18-20. 5 Resp. Rom. 5, 12.

Caput 3, n. 1: Quaestio fundatur in verba Sammae sent., 1, 16 (PL 171, 1099 D; 176, 73 B); cf. etiam Hugo De sacram., II, 1, 5 (PL 176, 382 D -383 A); et L. Ott, Untersueizungerr zur tizeologisclien Briefliteratur der Friihscholastik (BGPTMA XXX 1V, M°nster 1937) 52..

Num. 2: Tota auctoritas sumitur ex Glossa ord. in Hebr. 7, 10, ut supra notatur, et minus recte Augustino assignatur; unde invenitur ad litteram in Glossa Lombardi in h. 1. (PL 192, 450 D 451 B, ubi textus valde corruptus est); exinde, multis omissis, incorporatur in hunc locum. Patet quod Fiorus in hoc loco non est tons huius passus (cf. eius Expositi epistolarum beau Pauli de qua agitur in Proleg. ad tom. 1, p. 79*).

Christus ‘ Unde Augustinus, Super Genesiml: "Sicut Adam pec cante, qui in lumbis eius erant peccaverunt; sic Abraham dante deci mas, qui in lumbis eius erant decimati sunt. Sed hoc non sequitur in Christo, licet in lumbis Adae et Abrahae fuerit, quia non secundum concupiscentiam carnis inde descendit". "Cum2 ergo Levi et Christus secundum carnem essent in lumbis Abrahae quando decimatus est, ideo pariter de cimati non sunt, quia secundum aliquem modum non erat ibi Christus, quo erat ibi Levi". "Secundum 3 rationem quippe illam seminalem ibi fuit Levi, qua ratione per concubitum venturus erat in matrem; secundum quam rationem non ibi erat Christi caro, quamvis secundum ipsam ibi fuerat Mariae caro". "Ille 4 ergo deimatus est in Abraham, qui sic fuit in lumbis Abrahae sicut ille fuit in lumbis patris suis, id est qui sic est natus de patre Abraham sicut ille de suo patre natus est, scilicet per legem carnis et invisibilem concupiscentiam".

Caput 4 (10).

1. Qua ratione caro Christi dicta est in Scriptura non fuisse peccatrix, sed similis: quo aperitur quare obligata peccato non luerit in Christo. Quocirca ‘primitiam nostrae massae’ recte assumpsisse dicitur Christus 5, quia non carnem peccati, sed similitudinem carnis peccati accepit. Misit enim Deus Filium suum, ut ait Apostolus 6, in similitudinem carnis pec cati. Assumpsit enim Verbum carnem peccatrici similem in poena et non in culpa, et ideo non peccatricem. — Augustinus, De verbis Apostoli *7: "Cetera vero hominum omnis caro peccati est: sola illius non est caro peccati, quia non eum mater concupiscentia, sed gratia concepit. Habet tamen similitudinem carnis peccati per passibilitatem et mortalitatem, quia

3 sequitur] consequitur AO. 9 qua ratlone] quia idem ibi BC. ratione corr. in idem X. 10 ibi erat ftp. ANOV. 12-13 est natus fTp. BCL. 13 suo patre ftp. BCOV. 14 invisibilem] invincibilem LV, corr. in invincibilem R.

1 Prima pars huius auctoritatis non est Augustini, sed potius Glossae ord. in Hebr.

7, (apud Lyranum, VI, 154e; et codd. Fiorent. Laurent. PI. V. d. 11 [ 1], f. 197b; PI. XXIII. 5 [ m]), f. 1 14c, et quidem semper sine rubrica. 2 Paraphrasis Augustini, De Genesi ad lift., X, e. 19, n. 34 (PL 34, 423; CSEL 28-1, 322). 3 Ibid., e. 20, n. 35 (PL 34,424; CSEL 28-1, 323). 4 Ibid., n. 36 (10e. cit.). 5 Dictum est Ioan. Da masceni, De fide orthodoxa, III, e. 2 (PL 94, 986 B); versio Burgund., e. 46, n. 2 (ed. E. Buytaert, 171). 6 Rom. 8, 3. 7 Sermo 152, n. 8 (PL 38, 823).

Caput 4, num. 1: Ex Glossa Magistri in Rom. 8, 3 (PL 191, 1433 C-D).

esuriit, sitiit et huiusmodi". "Licet 1 ergo eadem caro sit quae et nostra, non tamen ita facta est in utero sicut nostra. Est enim sanctificata in utero et nata sine peccato, et nec ipse in illa unquam peccavit. In poena ergo similis est nostrae, non in qualitate peccati", quia (Origeness *:) "pollutionem 2 quae ex concupiscentiae motu concepta est omnino non habuit", "nec 3 ex camail delectatione nata est". — Tres causas ponit *. Venit ergo aci corpus imrnaculatum 4, quod praeter libidinis concupiscen tiam fuit conceptum; nec illud in se habuit vitium, quod in aliis est causa peccati; nec in eo peccavit. ideoque vere dicitur Verbi caro non fuisse in Christo obligata peccato.

2. Quiddani videtur adversari l sententiae qua dictum est carnem Christi non prius conceptam quam assumptam. liii autem sententiae, qua supra 5 diximus carnem Verbi non ante fuisse conceptam quam assumptam, videtur obviare quod Augustinus ait, Super Ioannem 6, ubi le gitur: Solvite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. Dixerunt ergo Iudaei: Quadraginta et sex annis aedificatum est Iloc templum, et tu tribus diebus excitabis illud? "Hic, inquit, numerus perfectioni dominici corporis convenit, quia ut dicunt physici, tot diebus forma humani cor poris perficitur".

3. Horum occasione verborum quidam 8 dicere praesumpserunt do-

1 sitiit] sitivit AMV. 16 tu] in NVW, in add. interl. R.

1 Ambrosiaster (sine rubrica), In Rom. 8, 3 (PL 17 11845], 117s; CSEL 81-1, 254s).

2 In Rom., VI, n. 12 (P0 14, 1095 A). 3 August., De div. quaest. 83, q. 66, n. 6 (PL 40, 64; CCL 44A, 159). 4 Dictum est Origenis, 1.e., innitens Sap. 8, 20: Veni ad corpus in

coinquinalum. S In Dist. 2, e. 3, n. 1. 6 De hoc nihil invenitur in opere Augustini In evangelium Ioannis, tr. X, nn. 10-12 (PL 35, 1472s; CCL 36, lO6ss); aliqua aci sensum in De TriniL, IV, e. 5, n. 9 (PL 42, 893s; CCL 50, 172s); vide potius Glossa ord. in Ioannes2, (apud Lyranum, V, 193e). 7 Ioan. 2, 19-20. S Haec erat opinio, ut videtur, Magistri Odonis Suessionensis (postea Ursicampi), qui soeius et aemulus Petri Lombardi fuit in scholis Nostrae Dominae Parisius. In quaestione enim Deus assumpsit hominem primo reicit sententiam ilborum qui tenent quod in salutatione angeli statim particula a carne Virginis decisa perfectam formam humani corporis suscepit et subito est anima infusa. Suam tunc opinionem proponit: Verisimilius est quod statim in ipsa separatione (particulae carnis) carni unita est divinitas; quae caro postea in perfectam formam humani corporis per temporales successiones excrevit... et tunc primo anima est infusa.., de nihilŒ creata et divinitati unita; et tusse primo vere potuit dici Deum esse hominem" (Quaestione

Num. 2: Ex Sumrna sent. 1, 16 (PL 171, 1098 D 1099 A; 176, 72 B-C), ubi et spuria auctoritas Augustini. De usu huius auctoritatis ex parte auctorum saec. XII, cf. A. M. Landgraf, Das Axiom: Verbum assumpsit carnem mediante anima", in Dogmengesch. II-1, 151-160.

minici corporis formam tot diebus, ad modum aliorum corporum, perfectam et membrorum lineamentis distinctam, et mox Verbum Dei sibi unisse carnem et animam. Et hoc modo dicunt ilium numerum perfectioni do minici corporis convenire.

4. Sed alia ratio illius dicti exstitit, ex qua sana oritur intelligentia verbi. Non enim ideo iliud dixit Augustinus, quin mox ut caro illa opere Spiritus Sancti sanctificata et a reliqua separata fuit, Verbo Dei cum anima uniretur, ut perfectus et verus Deus esset perfectus et verus homo; sed quia membrorum illius dominici corporis distinctio in ipso mo mento conceptionis et unionis Dei et hominis adeo tenuis erat et parva, ut humano visui vix posset subici; diebus autem illis, quos memorat Augustinus, perfecta est et notabiiis facta.

5. Quomodo erat in Virgine, qui erat ubique * — Ioannes Dama scenus *: "Incarnatum est igitur Verbum, ut ait Ioanne 1, et a propria incorporalitate non excessit; et totum incarnatum est, et totum est incircumscriptum. Minoratur corporaliter et contrahitur, et divine est incircumscriptum, non coextensa carne eius cum incircumscripta divini tate". "In omnibus 2 igitur et super omnia erat, et in utero sanctae Ge nitricis exsistebat; sed in ipsa actu incarnationis".

DISTINCTIO IV

Caput 1 (11).

1. Quare in Scriptura saepius tribuatur incarnatio, quae est opus Trinitatis, Spiritui Sancto, et de ipso etiam conceptus et natus dicatur.

13 Rubricae om. RVW. 18 sanctae om. AT, dei add. CMX Bai-g. Cerb. 19 ipsa] ipso BC Burg. (inter var.) Cerbanus, corr. interl, in Ipso".

Magistri Odonis Suessionensis, p. II, n. 50; ed. 1. B. Card. Pitra, in Analecta novissima Spicilegii Solesmensis 11, Tusculum 1888, 49-51; ex cod. Paris., BN lat. 3230, ff. 45a-46d; cui addi licet codd. Cameraci, Bibi. Munie. 561, fI. 26c-27b; Londini, Mus. Britann., Harley 1762, ff. 146c-147; Paris., Bibi. Nat. Iat. 17990, fI. 45a-47a; Trecensis 964, f. 158a-c; et alios quos non inspeximus).

1 Damascenus, De fide orthodoxa, III, e. 7 (PG94, 1011 B); versio Burgundionis, c. 51, n. 4 (ed. E. Buytaert, 194); cf. versio Cerbani, ibid., 403. 2 IbId. (PG 94, 1010 A); versio cit., n. 2 (192); et Cerbani, 401.

Num. 3-4: Interpretatio fundatur in verbis Summae sent., ubi supra.

Caput 1, n. 1: Quaestio movetur ab Hugone de S. Victore, De sacram., II, 1, 8 (PL 176, 391 D); cf. etiam Gualterus de Mauretania, De Trinitate, c. 5 (PL 209, 580 D 581 A).

Cum vero incarnatio Verbi, sicut in superioribus tractatum est 1, operatio vere sit Patris et Filii et Spiritus Sancti, investigatione dignum nobis videtur quare in Scriptura Spiritui Sancto hoc opus saepius tribuatur, et de ipso Christus conceptus et natus memoretur. — Non enim ideo operatio incarnationis Spiritui Sancto saepius attribuitur, quod eam ipse 5 solus sine Patre ac Filio fecerit, sed quia Spiritus Sanctus est caritas et donum Patris et Filii 2, et ineffabili Dei cantate Verbum Dei caro factum est 3, et inaestimabili Dei dono Filius Dei sibi univit tormam servi 4. Non igitur frequens denominatio Spiritus Sancti ab illo opere Patrem vel Filium secludit, sed potius uno nominato tres intelliguntur, sicut fit saepe in aliis operibus.

2. Augustinus: propositio quaestlonls 1’. Unde Augustinus su per hoc moyens quaestionem, in hunc rnodum eandem determinat in Enchiridion 5, ita inquiens: "Cum illam creaturam quam Virgo concepit et peperit, quamvis ad solam personam Fili1 pertinenteni, tota Trinitas fecerit: neque enim separabilia sunt opera Trinitatis, cur in ea facienda Spiritus Sanctus solus nominatus est 2" — Solntbo *. "An et quando unus trium in aliquo opere nominatur, universa operari Trinitas intel ligitur ? Ita vere est, et exemplis doceri potest". Audistis propositam quaestionern eiusdemque expositionem. 20

Caput 2 (12).

L Quo sensu Chrlstus dicatur conceptus et natus de Spiritu Sancto. — Augustinus In Enchiridion: "Sed6 non est in hoc diutius immoranclum. lllud enim movet, quomodo dictus est Christus natus de Spiritu Sancto’, cum fibius nulbo modo sit Spiritus Sancti". — "Numquid 7 dicturi sumus patrem hominis Christi esse Spiritum Sanctum, ut Deus Pater Verbum genuenit, Spiritus Sanctus bominem: ex qua utraque substantia Chnistus unus esset, et Dei Patris filius secundum Verbum, et Spiritus Sancti filius secundum hominem, quod eum Spiritus Sanctus tamquam pater eius de matre Virgine genuisset ? Quis hoc dicere audebit, cum hoc ita sit absur

5 attribuitur] tribuitur ABCLMR. 6 Sanctus om. BC, interi.". 7 Dei 2 om. LMRT. 10 fit saepe frp. BCMT. 12 Rubr. om. RW. propositlo] probatio

Bcx. 20 eiusdemque] eiusque LRW, solucionem vel add. ANOVW, sed del. O.

1 In Dist. 1, c. 3, n. 2. 2 Auctoritates de hoc v. in lib. 1, dd. 17-18 (tom. 1, 141.159), et d. 31, c. 6 (P. 232). 3 Resp. Ioan. 1, 14. 4 Resp. PhiI. 2, 7. Caput 38 (PL

40, 241; CCL 46, 71), ubi et solutio sequens. 6 Caput 38 (PL 40, 251s; CCL 46, 71). 7 Ibid. (251; 70s).

dum, ut nullae fidelium aures id valeant sustinere? Proinde", "cum fateamur 1 Christum natum de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, quomodo non sit filius Spiritus Sancti et sit filius Virginis, cum et de illo et de illa sit natus, explicare difficile est. Procul dubio non sic de illo ut de patre, sic autem de illa ut de matre natus est".

2. Quod non quidquid de aliqua re nascitur, elus tillus dicitur *. "Non 2 est autem concedendum quidquid de aliqua re nascitur, continuo eiusdem rei fihium nuncupandum. Ut enim omittam aliter de homme nasci filium, aliter capillum, pediculum, lumbricum, quorum nihil est filius: ut ergo hoc omittam, quoniam tantae rei deformiter comparantur, certe qui nascuntur ex aqua et Spiritu Sancto 3, non aquae filios eos rite dixerit quispiam, sed dicuntur filii Dei Patris et matris Ecclesiae. Sic ergo de Spiritu Sancto natus est Christus, nec tamen filius est Spiritus Sancti. (Nec omnes qui dicuntur allcuius filii, de illo nati sunt *.) Sicut e converso non omnes qui dicuntur alicuius filii, consequens est ut de illo etiam nati esse dicantur, ut illi qui adoptantur. Dicuntur etiam fui gehennae 4 non ex illa nati, sed in illam praeparati".

3. "Cum 5 itaque de aliquo nascatur aliquid, et non ita ut sit filius; nec rursus omnis qui dicitur filius, de illo sit natus cuius dicitur filius: profecto modus iste quo natus est Christus, de Maria sicut filius et de Spiritu Sancto non sicut filius, insinuat nobis gratiam Dei, qua homo nullis praecedentibus mentis, in ipso exordio naturae suae quo esse coe pit, Verbo Dei copularetur in tantam personae unitatem, ut idem esset Filius Dei qui filius hominis, et filius hominis qui Filius Dei: et sic in naturae humanae susceptione fieret quodam modo ipsa gratia illi homini naturalis, qua nullum possit admittere peccatum. Quae gratia ideo per Spiritum Sanctum est significata, quia ipse proprie sic est Deus, ut sit etiam Dei Donum 6". — "Per 7 hoc ergo quod de Spiritu Sancto esse nativitas Christi dicitur, quid aliud quam ipsa gratia demonstratur", qua honio "mirabili 8 et ineffabili modo Verbo Dei est adiunctus atque concretus" et divina gratia corporaliter repletus 9 ?

2 fateamur] confiteamur LT, confitemur Aug. 6 Rubrica om. RVW. dicitur]

dicatur BC, est". 16 esse dicantur fTp. ANOW. 22 praeced. mentis fTp. NOW. quodam modo trp. p. gratia BCLR. II modo trp. p. gratia M. 27 Sanctum om. BCR.

i Ibid. (252; 71). 2 Enchiridion, e. 39 (252; 71s). 3 Resp. Ioan. 3, 5.

Resp. Matth. 23, 15. 5 August., ibid., c. 40 (PL 40, 252; CCL 46,72). 6 Resp.

Act. 8, 20. 7 August., ibid., c. 37 (251; 70). 8 August., ibid., c. 41 (253; 72).

Resp. Col. 2, 9: In ipso inhabilat omnis plenitudo divinitatis corporaliter.

4. Alia ratio quare dicatur natus de Spiritu Sancto. — Augustinus in Enchfridion *. Potest etiam dici Christus secundum hominem ideo natus de Spiritu Sancto "quia 1 eum fecit: in quantum enim homo est, et ipse factus est, ut ait Apostolus 2" — Hieronymus in Expositione fidel catho llcae *. Conceptus ergo et natus de Spiritu Sancto dicitur, non quod Spiritus Sanctus fuerit Virgini "pro semine "3: non enim de substantia Spiritus Sancti semen partus accepit; sed quia per gratiam Dei et operationem Spiritus Sancti de carne Virginis est assumptum quod Verbo est unitum.

5. Ambrosius *. Et in Evangelio 4 secundum hanc intelligentiam legitur de Maria quod inventa est in utero habens de Spiritu Sancto. Cuius b dicti rationem Ambrosius insinuans, in 11 libro De Spiritu Sancto 5 ait: "Quod ex aliquo est, aut ex substantia, aut ex potestate eius est. Ex substantia, sicut Filius qui a Patre, et Spiritus Sanctus qui a Patre Filique procedit; ex potestate autem, sicut ex Deo omnia. Quomodo ergo in utero habuit Maria ex Spiritu Sancto ? Si quasi ex substantia, ergo Spiritus in carnem et ossa conversus est ? Non utique. Si vero quasi ex operatione et potestate eius Virgo concepit, quis neget Spiritum Sanctum dominicae incarnationis auctorem ?"

Caput 3 (13).

1. Quare Apostolus dicat Christum factum, cum nos tateamur eum esse natum. Ambrosius *. Sed quaeri potest: "Cum 6 nos Salvatorem natum profiteamur, cur Apostolus eum factum dicat ex semine David 7, et alio Ioco factum ex muliere 8, cum aliud sit fieri, aliud nasci? Aliquid ergo significavit hoc dicto. — Quia enim non humano semine concreta

6 fuerit] fuit BC, affuerit V. 10 in utero habens trp. BCR. 14 ergo] et add. ABCLX. 15 Su Sic ABCMNOTVWX, quod corr. O. fi substantia] signum interrog. add. BCNTVW. 17 Sanctum om. BCMR. 21 esse om. NOW.

1 Caput 38 (PL 40, 251; CCL 46,71). 2 Rom. 1, 3: Qui tact us est ei ex semine David secundum carnem. 3 Sel!. Pelagius, Libellus fidel, n. 4 (PL 45, 1717). 4 Matth.

1, 18. 1 Caput 5, nu. 42-43 (PL 16 [ 751s; CSEL 79, 102s). 6 Ambrosiaster, Quaest. Vet. et Novi Test., pars II, Quaest. ex Novo Test., q. 44 (PL 35, 2404; CSEL 50, 444s). 7 Resp. Rom. 1, 3. 8 Resp. GaI. 4, 4.

Num. 4: Hieronymus (rubrica) se refert solum ad verba pro semine. Secunda enim pars huius numeri potius compingitur ex verbis Haymonis (de quibus vide textum primae versionis in Rom. 1, 3-4, n. 34, in Prolog. huius tom!) et Hugonis, De sacram., 1!, 1,8 (PL 176, 393 B).

Caput 3: Praeter conclusionem num. 1, quasi totum capitulum invenitur in Glossa primit iva in Rom. 1, 3 (n. 2 in textu ilhius versionis), ubi notari Iubet rubrica ad initium pericopae.

est caro Domini in utero Virginis et corpus effecta, sed effectu et virtute Spiritus Sancti, ideo Apostolus dicit factum, non natum. Aliud est enim semine admixto et sanguinis coagulo generare; aliud est non permixtione, sed virtute procreare". Possunt hommes generare filios hommes, sed non facere. — Ecce quare dixit Apostolus factum, et non natum, ne eius scilicet nativitas, quae fuit sine vin semine, nostrae similis putaretur, quae con ficitur seminum commixtione.

2. Quare ex semine David. Atigustinus in libro De Trinitate *. Ideo autem, cum factum diceret Apostolus, addidit ex semine David, quia "etsi 1 non intercessit semen hominis in conceptione Virginis, tamen quia ex ea carne Christus formatus est quae constat ex semine, recte dicitur quia factus est [ semine"].

DISTINCTIO V

Caput 1 (14).

1. SI persona vel natura personam vel naturam assumpsit, et si natura Del Incarnata sit. Praeterea inquiri oportet, cum ex praemissis constet Verbum Dei carnem et animam simul assumpsisse in unitatem personae, quid horum potius concedendum sit, scilicet quod persona personam, vel natura naturam, vel persona naturam, vel natura personam assumpse rit; et an ita conveniat dici divinam naturam esse incarnatam, sicut Deus incarnatus et Verbum incarnatum sane dicitur. — Haec inquisitio sive quaerendi ratio, iuxta sacrarum auctoritatum testimonia, partim impli cita atque perplexa, partim vero explicita est et aperta.

2 Spiritus Sancti trp. BCT. 3 sanguinis coagulo] sanguine coagulato BCN.

8 Rubricae om. RVW. II de Trin.] de civitate del BCX.

1 Rubrica non obstante (etiam in versione primitiva, n. 2), auctoritas est Ps-Augustini (forsitan Syagrii; cf. PLS 2, 858), Sermo 238, n. 3 (PL 39, 2185), unde sumitur [ex semine] in fine.

Caput 1: Magna ex parte hoc capitulum repetitio est, sub nova forma et cum novitatibus adiectis, Glossae originalis in Rom. 1, 3 (no. 14.-21). Quod in eadem Glossa et in hoc capitulo, praesertim in nn. 3-10, oppugnetur doctrina Gilberti Porretani, iam satis ostenditur (cf. Prolegomena ad tom. 1, et 85*_86*). Videsis etiam Hug., De sacram., II, 1, 9 (PL 176, 394 A); Summam sent., 1, (PL 171, 1097 A-D; 176, 70 C 71 B); et A. M. Landgraf, Die spekulativ-theologische Erôrterung der hypostatischen Vereinigung, in Dogmengesch. li-1, 84—94.

2. De iRa parte quaestlonis quae aperta est *. Certum enim, et sine ambiguitate verum, quod non natura personam, nec persona personam, sed persona naturam assumpsit. — Quod Sanctorum subditis comprobatur testimoniis et adstruitur documentis. Ait enim Augustinus in libro De fide ad Petram 1: "Deus Unigenitus, dum conciperetur, veritatem carnis accepit ex Virgine; et cum nasceretur, integritatem virginitatis servavit in Matre". Et paulo post 2: "Hic Deus humanam naturam in unitatem personae suscepit, qui se humilians per misericordiam, incorruptae Virginis uterum ex ea nasciturus implevit. Formam ergo servi 3, id est naturam servi, in suam accepit Deus ille personam". Item: "Deus enim Verbum non accepit personam hominis, sed naturam". Item: "Dei Filius uni genitus, ut carnem hominis animamque mundaret, susceptione carnis animaeque rationalis incarnatus est". — His aliisque pluribus auctorita tibus evidenter ostenditur non naturam personam, nec personam personam, sed personam naturam accepisse.

3. De parte qnaestlonis perpiexa * De quarto vero quaestionis arti culo, utruni scilicet natura naturam assumpserit, scrupulosa etiam inter cloctos quaestio est, quia et in hoc plurimum dissentire videntur qui auctoritate praeclari aliis doctiores in sacra Pagina exstiterunt; nec tan tum alii ab aliis, verum etiam iidem a se ipsis dissonare videntur, sicut subiecta capitula docent.

4. Hic ponit ea quibus lnnui videtur naturam non accepisse naturani ‘ — De condillo Toletano VIII *. — Legitur enim in concilio Toletano VIII traditum sic 6 "Solum Verbum caro factum est et liabitavit in nobis 7. Et

1 Rubrica om. RVW. Certumj est add. MTVW. 2 verumj est add. ANR.

3 comprobatur] probatur BC, approbatur X. 9-10 Id... servi om. BCM. 14 naturam] natura LW, corr. in natura O. personam persona LMW, corr. in persona 0. perso nam] persona LMOW. 16 Rubrica om. TVW. 18 doctos] doctores 6cv.

19 doctiores O2VX Guait., doctores alii codd.

1 Caput 2, n. 17 (opus Fulgentii, PL 65, 680 A; CCL 91A, 722). 2 Ibid., n. 28 (PL

65, 680 B; CCL 91A, 723). 3 Resp. PhiL 2, 7. 4 Fulgentius, ibid., C. 17, n. 58

(698 C; 749). Fulgentius, ibid., c. 2, n. 17 (679 C; 722). 6 Immo in Concilio Tolet. VI, c. 1 (PL 84, 395 B; et 130, 487 C; DS 491 in fine). 7 Resp. Ioan. 1, 14.

Num. 2: Auctoritates pseudo-Augustini De fide ad Petram tam hic quam in Glossa ad Rom. sumuntur (in parte) de Summa sent., ubi supra. — Num. 3: En verba Magistri 011berti: e Non enim assumpsit persona personani, neque nalura naiuram neque natura perso nam sed tantummodo persona naturam" (Expositio in Boethii iibrutn Contra Eutken et Nestorium, 1V, n. 108; ed. N. M. HAring, The Commentarfes on Boethius by Gilbert of Poltiers, Toronto 1966, 310; PL 64, 1388 D), — Num. 4: Cf. Proleg. ad tom. 1, pp. 85*_86*.

cum tota Trinitas operata sit formationem suscepti hominis, quoniam inseparabilia sunt opera Trinitatis, solus tamen Filius accepit hominem in singularitate personae, non in unitate divinae naturae, id est id quod est proprium Filii, non quod commune est Trinitati". — Item in concilio XI Toletano 1: "Unius substantiae credimus Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum; non tamen dicimus ut huius Trinitatis unitatem Maria Virgo genuerit, sed tantum Filium, qui solus naturam nostram in unitatem personae suae assumpsit. Incarnationem quoque huius Filii Dei tota Trinitas operata esse credenda est; solus tamen Filius formam servi accepit in singularitate personae". — His insinuari videtur quod persona tantum naturam, non natura naturam assumpserit. Si enim quod commune est Trinitati non accepit hominem, ergo non natura di vina, quae communis est tribus personis.

5. Hic ponit ea quibus probatur naturam accepisse naturam *. Cui videtur obviare quod Augustinus ait in libro De fide ad Petrum 2: "Nec divinitas, inquit, Christi aliena est a natura Patris secundum id quod in principio erat Verlsum 3; nec humanitas eius aliena est a natura Matris secundum id quod Verbum caro factum est Illa enim natura, quae semper genita manet ex Patre, naturam nostram sine peccato suscepit ut nasceretur ex Virgine". — Hac auctoritate videtur tradi quod divina natura humanam suscepit. Ubi vehementer moyen possumus quod eam ‘genitam’ aeternaliter ex Patre dicit; nisi forte naturam pro persona hic accipiat. Alioquin, si dixerimus naturam tribus personis communem ‘ge nitam’ esse, occurrunt nobis ex adverso quae in tractatu de Trinitate 5 disseruimus: ubi diximus non naturam naturam, sed personam personam genuisse, quia si natura genuisset naturam, cum una eademque sit natura Trinitatis, eadem res se ipsam genuisset; quod Augustinus 6 posse fieri negat.

3 singularitate... unitate] singularitatem... unitatem BCMNRTVW. 8 personae suae trp. NOW. assumpsit] assumpsisset ABCMRT (quod corr. RT), dicitur assumpsisse L. singularitate ALXxz Guait., singularitatem alii codd. 25 naturaml] natura LMO.

1 personami] persona CLMOV.

1 In symbolo istius Concilii (PL 84, 456 A-B; et 130, 539 B-C; J. Madoz, Le symbole du xie concile de Tolède [ 1938], nn. 43s, p. 23; DS 535). 2 Caput 2, n. 14 (opus Fulgentii, PL 65, 678 A; CCL 91A, 719s.). 3 Resp. Ioan. 1, 1. 4 Ioan. 1, 14. 5 Lib. 1, d. 5, c. 1 (tom. 1, 80-87). 6 De Trinit., 1, c. 1, n. 1: NulIa enim omnlno res est quae se ipsam gignat ut sits (PL 42, 820; CCL 50, 28); cf. Tom. 1, p. 77.

Num. 5: Quaedam nova textui Gbossae adiungit Magister, ratione habita sui tractatus De Trinitate.

6. Sed alibi certum reperimus documentum, quo natura naturam assumpsisse monstratur. Ait enim Augustinus in primo libro De Trinitate 1: "Etiam se ipso Christus minor factus est formam servi acci piens 2 Neque enim sic accepit formam servi ut amitteret formam Dei, in qua erat aéqualis Patri: ut et in forma servi et in forma Dei idem ipse 5 sit unigenitus Filius Patris, quia forma Dei accepit formam servi". Si autem forma Dei formam servi accepit, sine dubio natura naturam ac cepit. — Quid formae nomine inteliigatur *. Forniae enim nomine natura significatur, ut Augustinus evidenter docet in libro De fide ad Petrum: "Cum, inquit, de Christo audis quia in forma Dei erat 4, oportet te agnoscere firmissimeque tenere in illo ‘formae’ nomine naturalem plenitudinem debere intelligi. In forma igitur Dei erat, quia in natura Dei Patris semper erat, de quo natus erat".

7. Hilarius *. Hilarius quoque in XII libro De Trinitate ait: "(Esse in forma Dei non alia intelligentia est, quam in Dei anere natura". 15 — Didicisti nomine ‘formae’ intelligentiam fieri naturae, et âudisti quod forma Dei formam servi suscepit: unde consequens est quod natura divina naturam humanam susceperit. — Hieronymus * Quod etiam Hieronymus in Explanatione fidei 6 evidenter insinuat, inquiens: "Passus est Filius Dei non putative, sed vere; secundum illud passus est, quod pati poterat, id est non secundum illam substantiam quae assumpsit, sed secundum illam quae assumpta est *. Ex quo apparet divinam substan tiam assumpsisse humanam.

8. Augusflnus, De lide ad Petrum *. Ex verbis autem Augustini superius positis, adhibita diligentia, innui videtur solum Verbum carnem factum et naturam solum suscepisse humanam, et divinam naturam ean dem accepisse. Ait enim: "Trinitas nos sibi reconciliavit per hoc quod solum Verbum carnem ipsa Trinitas fecit. In quo sic veritas incommu

5 et om. AOTVW. servi... Dei trp. BCV. 8 Rubrica om. BCRVWX.

1 Caput 7, n. 14 (PL 42, 828s; CCL 50, 45). 2 Resp. Phil. 2, 6-7. 3 Caput 2, n. 19 (opus Fulgentil, PL 65, 680 D; CCL 91A, 723). 4 Resp. Phil. 2, 6. 5 Num. 6 (PL 10, 437). 6 Iinmo Pelagius, in Libello fidel, n. 5 (PL 45, 1717). 7 Caput 2, n. 23 (opus Fulgentil, PL 65, 682 D; CCL 91A, 726); cf. supra, Dist. 1, c. 3, n. 2. Nurn. 6: Cf. Glossa primitiva, nu. 18-19. — NUm. 7: Opera Hilarii et pseudo-Hieronymi

(sen Pelagli) Lombardo innotuerunt solum post consistorium Remense (1148), uti patet ex eorum usu.

Num. 8-11: Ex Glossa primitiva, un. 20-21; cui *.nunc in confirmationem auctoritatem Damasceni adiungit Magister (in num. 12); de qua cf. Proleg. ad tom. L, p. 121*.

tabilis manet divinae humanaeque naturae, ut sicut vera semper est eius divinitas, quam de Patre habet, ita vera semper atque incommutabilis eius sit humanitas, quam sibi unitam summa divinitas gent". Ecce et solum Verbum dixit carnem factum, et humanitatem divinitati unitam. — Augustinus in libro De Trinitate *. idem quoque superius dixit 1 "servilem formam a solo Filio susceptam, quam tota Trinitas fecit".

9. Iam facile est agnoscere quam diversa et multipiicia super quae stione proposita auctores tradiderunt; ideoque posteriores, ea legentes, varias atque contrarias, ex praedictis occasionem sumentes, promunt sententias.

10. Quid de hoc tenendum sit. Nos autem, omnis mendacii et con tradictionis notam a sacris Paginis seciudere cupientes, orthodoxis Patribus atque catholicis doctoribus nulla pravae intelligentiae suspicione notatis consentimus, dicentes et personam Filii assumpsisse naturam humanam, et naturam divinam humanae naturae in Filio unitam, eamque sibi unisse vel assumpsisse; unde et vere incarnata dicitur.

11. Determlnatio auctoritatum * Quod vero dicitur 2 solus Filius formam servi accepisse, per hoc non excluditur divina natura ab acceptione servilis formae, sed aliae duae personae, Pater scilicet et Spiritus Sanctus. — Item et illud aliud 3, scilicet ‘id quod est proprium Filii, non quod commune est Trinitati, hominem accepit’, sic oportet intelligi: id est proprie in hypostasi Filii, non in tribus communiter personis, divina natura humanam sibi univit.

12. Ioannes Damascenus * Qui sensus ex verbis Ioanni Damaceni confirmatur, qui totam divinam naturam in una hypostasium

incarnatam esse evidenter asserit, dicens: "In humanatione Dei Verbi aimus omnem et perfectam naturam deitatis in una eius hypostaseon incarnatam esse, id est unitam humanae naturae, et non partem parti. Omni enim humanae naturae aimus unitam esse omnem deitatis naturam vel substantiam". — Item: "Eadem est natura in singula hypostaseon, Id est personarum. Et quando dicimus ‘naturam Verbi incarnatam esse’,

2 vera FuIg., vere codd. 17 Rubrica om. RVW. auctoritatumi auctoritatis BCX.

23 humanam] naturam add. ANOTVWX. 25 una] unam AOVX. hypostaslum] hypostasim AX.

1 Rectius, Fulgentius, ut supra, Dist. 2, C. 3, n. 2. 2 In concilio XI Toletano, ut! supra in num. 4 huius Caput 3 In concilio VI Toletano, in num. 4 sub nomine con cil. VIII. 4 De fide orfhodoxa, III, c. 6 (P0 94, 1003 B et 1006 A); versiones Burgun— dionis et Cerbani, c. 50, n. 2 (ed. E. Buytaert, pp. 187s, 399s). Ibid. (P0 94, 1007 B); versiones cit., C. 50, n. 6 (190, 401).

secundum beatos et Athanaium et Cyrilium, deitatem di cimus esse unitam carni". "Et unam naturam Dei Verbi incarnatam confitemur". "Verbum 2 autem et quod commune est substantiae pos sidet, et quod proprietatis est habens hypostaseos, id est personae". — Ex his manifeste ostenditur quod natura divina incarnata est; unde et 5 eadem vere dicitur suscepisse humanam naturam.

Caput 2 (15).

1. An divina natura debeat dici caro facta. Sed quaeritur utrum eadem divina natura debeat dici ‘caro facta’, sicut Verbum dicitur factum caro 3.

Si enim idem est incarnari quod est carnem fieri, videri potest ita debere dici quod sit caro facta, sicut dicitur incarnata. Responsio *. Ad quod dicimus quia si illud dictum in sacra Scriptura reperiretur, ex eadem intelligentia acciperetur qua cum dicitur incarnata. Sed quia illud aucto ritas subticuit, atque locutionis modus nirniam videretur facere èxpres sionem si natura divina diceretur caro facta, melius hoc sucre puto vel negare, quam temere asserere, ne si illud dicatur, convertibilitas naturae in naturam significari putetur. — Ex praemissis indubitabiliter constat quod persona Verbi, sive natura, hominis naturam, scilicet carnem et animam, assumpsit, sed non personam hominis.

2. Si autem natura divina naturam hominis accepit, quare non dicitur facta homo vet esse homo, sicut Verbum Dei? — Ad quod dici potest quod Dei Filius dicitur factus homo vel esse homo non solum quod hominem assumpsit, sed quia ipsum in unitatem et singularitatem sui, Id est personae, accepit. Natura autem divina hominem quidem accepit, Id est hominis formam sibi univit, sed non in singularitatem et unitatem sui. Servata enim proprietate ac diversitate duarum naturarum, personae singularitas exstitit. Ideoque non sic dicitur divina natura esse homo vel facta homo, sicut Del Filius. Quidam tamen indifferenter utrumque concedunt.

9 factum caro trp. BCWX. II Responsio om. BCNRVWX. 12 reperire. turj reperitur BCO. 14 videretur vldetur BCLR. 17 signIficari] signari AOW. Indu bitabiliter] Indubitanter ALWX. 20-27 (n. 2) Si... concedunt om. LMOX, hic in marg. R., trp. post accepit (p. 47, lin. Il) BC. Vide notam infra posifam. 21 quod quia RV.

1 Ibid., c. 7 (P0 94, 1011 B); versiones cit., c. 51, n. 4 (194, 403). 2 Ibid., c. 6

(P0 94, 1007 C); versiones cit., c. 50, n. 6 (191, 401). 3 Resp. Ioan. 1, 14.

Caput 2, n. 2: De hac additione ad textum clarificandum audiatur testimonium auctoris Glossae quae ohm Petro Pictaviensi attribuebatur: "Si autem divina naiura. Istud Magister post compositas sententias apposuit (cod. n, f. 41d; cod. p, 81b). — Ex atio fonte, scilicet ex Quaestionibus in Sententias, quae recte et vere attribuendae sunt successori Lombardi

Caput 3 (16).

1. Quare non accepit personam hominis, cum hominem acceperit. Ideo vero non personam hominis assumpsit, quia caro illa et anima illa non erant unita in unam personam quam assumpserit. Quia non ex illis constabat persona quando illis unitum Verbum est; nam sibi invicem sunt unita simul cum Verbo unita sunt. Altera tamen unione invicem unita sunt ilia duo, scilicet anima et caro; alia unione Verbo unita sunt; quia alia est unio animae illius ad carnem, alia est unio Verbi ad animam illam et carnem. Non ergo accepit Verbum Dei personam hominis, sed naturam, quia non erat ex carne illa et anima illa una composita persona quam Verbum acceperit, sed accipiendo univit, et uniendo accepit.

2. Contra hoc oppositio, qua probare quidam volunt personam acce pisse personam. Hic a quibusdam opponitur quod persona assumpserit

2 acceperlt] accepit ALX. 4 assumpserlt] assumpserat BC, corr. in assumpserat X.

5 Verbum est trp. BCR. 8 carnem] et add. BCLMRTVW. 11 acceperit] accepit BCVX, acceperat AM.

in scholis parisiensibus, Magistro scilicet Petro Manducatori, apparet quod postea adhuc, occasione videlicet secundae traditionis seu lecturae Sententiarum, disputavit Lombardus de conclusione huius numeri et suam sententiam mutavit. Duae revera quaestiones exstant quae talem disputationem referunt; circa quas usque adhuc non omnes difficultates supera vimus. En prima: Quod queritur an concedendum sit: ‘Divina essentia est homo vet facta est homo’, Magister primo negavit et ita scripsit, quia visum est ei quod his verbis innueretur universalitas [= versibilitas] nature in naturam. Postea tamen correxit et concessit istam: ‘Divina essentia est homo’. Aliam vero non recipiebat: ‘Divina essentia facta est homo’, quia hoc expressius innuit universalitatem [ versibilitatem] nature in naturain (Cod. Paris. Mazar. Iat. 1708, f. 237r-v). Alia quaestio seu disputatio Iongior est sed forsitan minus clare problema illustrat: "Divina essentia est homo; ergo est humana natura vel humane nature. Item: divina natura cepit esse hic homo, demonstrando Christum; ergo cepit esse Christus. Ergo cepit esse Filius Dei... Solutio. Ab antiquis, inquit, theologis negabatur quod primo proponitur, scilicet: ‘Divina essentia est homo’ sicut negabant istam: ‘Divina essentia facta est homo’, ne videretur predicatum redundare in naturam, scilicet quod hec natura facta esset illa. Sed Magister, inquit, recipiebat istam: ‘Divina essentia est homo’, quia iste terminus homo’ ibi predicat quantum iste terminus ‘persona humanata’. Inde autem non sequitur: Ergo est humana natura vel humane nature’. In alia vero significatione accipitur iste terminus ‘homo’, cum dicitur: ‘Divina essentia cepit esse homo’, sive ‘hic homo’, id est cepit humanari" (Cod. Paris. Bibi. Nat. Iat. 18108, f. 100v; Trecis. Bibi. Com. Iat. 964, f. 142r).

Caput 3: n. 1: Dependet a Summa sent., 1, (PL 171, 1097 B 1098 A; 176, 70 D 71 A), et forsitan ab Hugone, De Verbo incarnato, cou. II (PL 177, 319 B) ubi legitur: in eo quod assumpta sunt unita sunt, in personam assumpta sunt e. — Num. 2: Obiectio trahitur ex Summa sent., uti supra; responsio autem vicinior est collationi Hugonis (PL 177, 319 B-C).

personam: "Persona 1 enim est substantia rationalis individuae naturae". HOC autem est anima; igitur si animam assunipsit, et personam. — Quod ideo non sequitur, quia anima non est persona quando alii rei est unita personaljter, sed quando per se est. Absoluta enim a corpore, persona est, sicuti angelus. Illa autem anima nunquam fuit quin esset alii rei coniunCta; ideoque non, ea assumpta, persona est assumpta.

3. Alia probatio ad Idem * Aliter quoque nituntur probare Verbum Dei assumpsisse personarn: quia assumpsit aliquem hominem. Assumpsit enim hominem lesum Christum; ergo aliquem hominem. Augustinus *.

Quod autem hominem lesum Christum assumpserit, Augustinus in Expositione symboli 2 sub anathemate tradit dicens: "Si quis dixerit atque crediderit hominem lesum Christum a Filio Dei assumptum non fuisse, anathema sit". Qui etiam in pluribus Scripturae locis 3 huiusmodi utitur locutionibus: "Ille homo a Verbo est assumptus", "Ille homo factus est Christus". Et Propheta, de homme Christo loquens Deo, ait: Beatus quem elegisti et assumpsisti. Ex quibus consequi videtur quod aliquis homo assumptus sit a Verbo, et ita persona a persona sit assumpta.

4. Responsio determinans praemlssas locutiones *. Sed quia hoc nefas est dicere aut sentire, praemissae loCutiones, eisque similes, secundum hanc intelligentiam sane accipi debent: ut homo Christus, sive homo ille, sive quidam homo, dicatur assumptus a Verbo sive unitus Verbo, non quia hominis persona sit assumpta vel unita Verbo, sed quia anima illa et caro illa assumpta sunt et unita Verbo, in quibus subsistit persona Dei et hominis: ut ad hominis naturam, non ad personam respicias, cum

sicuti] sicut CLMRV. 7 Rubrica om. VWX. ad idem om. RC. 19 prae missae] premissas BCLMO.

1 Boethius, Opusc. V: Liber contra Eutychen et Nestorium (alias De persona et daabus naturis), C. 3: Persona est naturae rationalis individua substantia" (PL 64, 1343 D); v. textum medii aevi apud N. M. Hsring, Tise Commentaries on Boethius by Gilbert oj Poitiers, Toronto 1966, 388, ubi rationabilis invenitur, quamvis ipse Gilbertus legat rationalis. Formula Lom hardi, ex Sununa sent., 1, (PL 171, 1097 B; 176, 70 D). 2 Sermo 233, n. 2 (inter opp. August., PL 39, 2176; vide etiam PL 56, 587 A); in Glossa primitiva in Rom. 1, 4 (ed. nostra, n. 31) legit rubrica: Augustinus in sermons de fide, uti iam supra in toma 1,80, 5—6; nihil aliud est quam Symbolum fidei Concilii Toletani 1, ed. J. de Aldama, El Simbolo Toledano 1, Romae 1934, 29-36; DS, n. 195. 3 Hae locutiones inveniuntur ad litteram infra, Dist. 6, c.

2, n. 6. ‘" Ps. 64, 5; vide August. in h.1., n. 7: Beatus homo quem elegisti et assum psisti, id est Ille homo quo indutus es, qui coepit ex tempore (PL 36, 778; CCL 39, 829).

Num. 3 et pars prior num. 4: Vide locos parallelos in Glossa originali in Rom. 1, 4, n. 31.

assumptum vel unitum, vel quendam vel aliquem in huiusmodi Iocutionibus Scriptura memorat. — Quocirca cum quaeritur sine proposita auctoritate, an aliquis vel quidam homo sit assumptus a Verbo vel unitus. Verbo, sine distinctione intelligentiae non est hic reddenda responsio, quoniam multiplex praemissa est quaestio; sed instantiae quaerentis ita determinato: Si de hominis persona quaeris, respondeo: non; si de hominis natura, dico: est.

DISTINCTIO VI

Caput 1 (17).

1. De Intelligentia hanim locutionum: Deus factus est homo, Deus est homo, an his Iocutionibus dicatur Deus factus esse aliquid vel esse aliquid vel non. Ex praemissis autem emergit quaestio plurimum continens utilitatis, sed nimium difficultatis atque perpiexitatis. Cum enim constet ex praedictis et aliis pluribus testimoniis, omnesque catholici unanimiter fateantur Deum esse factum hominem, et Christum verum Deum esse et verum hominem, quaeritur an his locutionibus: ‘Deus factus est homo’, ‘Filius Dei factus est filius hominis’, ‘Deus est homo’ et ‘homo est Deus’, dicatur Deus factus esse aliquid vel esse aliquid, vel aliquid dicatur esse Deus; et an ita conveniat dici: ‘Homo factus est Deus’ et ‘filius hominis.

2 memorat] commemorat LNRVX. 4 hic] sic LMOVWX. 5-6 instantiae... determinato] instantiam... determino V, corr. in instantiam... determina X. 6 de terminato] determinatio A, determinandum N, corr. ex determinatio R. 10-12 Rubrica abbrev. ARX. 14 et] ex add. MNTVWX. 15 esse factum trp. ALR.

Dist. VI. Quoad Dist. VI-VII, inter coaevos Magistri vide anon. (c. 1170) Apologia de Verbo incarnato (de qua cf. Proleg. in tom. 1, 113*_1 14*); mag. Ioan. Cornub., Eulogium ad Alex. Papam III nn. 1-IV (PL 199, 1045 B 1056 A; ed. N. M. Haring, Mediaeval Studies. 13, 1951, 259-268; cf. etiam nostra Proleg. in tom. 1, p. 113*); ac Guait. S. Victoris, Contra quatuor labyrinthos Franciae, Lib. 1, c. 1-2; II, c. 3; III, c. 1 (ed. P. Glorieux, Archives d’histoire doctr. et lut, du moyen dge 19, 1952, 202-205; 225; 246-250). Inter commentatores modernos praeeminent N. M. H The Case of Gilbert de la Porrée, Bishop of Poitiers (1142-1154), In Mediaeval Studies 13 (1951), 26-39; A. M. Landgraf, Untersuchung zum Christologischen Streit des 12. Jahrhunderts, in Dogmengeschichte II-1, 116-137, praesertim pp. 116-120; W. Breuning, Die lzypostatische Union in der Theologie Wilhelms von Auxerre, Hugos von St. Cher und Rolands von Cremona, Trier 1962, pp. 22s, 35-40; W. H. Principe, Williarn of Auxerre’s Theology of the Hypostatic Union, Toronto 1963, pp. 9s, 197 (nota 31). Videas etiam summarium H. Santiago Otero, Et nihilianismo cristolôgico v las tres opiniones, in Burgense (1969" 431-443.

factus est Filius Dei’, sicut e converso dicitur; et si his locutionibus non dicitur Deus factus esse aliquid vel esse aiiquid, quae sit inteliigentia harum iocutionum et similium.

2. Quod in hulus quaestionis expositione differunt sapientes *. In huius profunditatis reseratione et scrupuiosae quaestionis expositione 5 piurimum differre inveniuntur sapientes.

Caput 2 (18).

1. Quortindam sententiam refert. Alii 1 enim dicunt in ipsa Verbi incarnatione hominem quendam ex anima rationali et humana carne constitutum: ex quibus duobus omnis verus homo constituitur. Et ille homo coepit esse Deus, non quidem natura Dei, sed persona Verbi; et Deus coepit esse homo ilie. Concedunt etiam hominem ilium assumptum a Verbo et unitum Verbo, et tamen esse Verbum. Et ea ratione tradunt dictum esse ‘Deum factum hominem’ vel ‘esse hominem’, quia Deus factus est (id est coepit esse) quaedam substantia ex anima rationaii et humana carne subsistens; et ilia substantia facta est (id est coepit esse) Deus. Non tanien demigratione naturae in naturam, sed utriusque naturae servata proprietate, factum est ut Deus esset illa substantia, et illa sub stantia esset Deus. Unde vere dicitur Deus factus homo et homo factus Deus, et Deus esse homo et homo Deus, et Filius Dei filius hominis et e converso. Cumque dicant ilium hominem ex anima rationali et humana carne subsistere, non tamen fatentur ex duabus naturis esse compositum, divina scilicet et humana; nec illius partes esse duas naturas, sed animam tantum et carnem.

2. Auctoritates ponit quibus suam muniunt sententiam. Et ne de suo sensu tantum loqui putentur, hanc sententiam pluribus muniunt testimoniis. Ait enim Augustinus in libro De Trinitate 2: "Cum legitur 3 Verbum caro factum est, in Verbo intelligo verum Dei Filium, in

8 Rubrica om. RVX. 12 assumptum] esse add. V Cornub. 14 factumj esse

add. V Cornub. 17 demigratione] de migratione ABOW. 19 factusi] est add.

LNORVX Cornub., quod de!. N. J factusl] est add. BLNRVX Cornub., sed exp. N.

1 Cf. Hugo de S. Victore, De sacram. christ. fidei, II, p. 1, cc. 9 et 11 (PL 176, 394 A-C, 401 C-D); et De Verbo incarnato, cou. II (PL 177, 318 D-319 A). 3 Lib. XIII, c. 19, n. 24 (PL 42, 1033; CCL 50A, 415s). 4 Ioan. 1, 14.

Caput 2, num. 2: Auctoritas Aug. sumitur ex Glossa in CoI. 2, 3 (PL 192, 269 B).

carne agnosco verum hominis filium, et utrumque simul unam personam,, Deum et hominem, ineffabilis gratiae largitate coniunctum".

3. Idem in Enchiridion 1: "Christus lesus Deus de Deo est, homo autem natus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine. Utraque substantia, divina scilicet et humana, Filius est unicus Dei Patris omnipotentis, de quo procedit Spiritus Sanctus". "Utrumque 2 unus, sed aliud propter Verbum, et aliud propter hominem; non duo fuji, Deus et homo, sed unus Dei Filius: Deus sine initio, homo a certo initio".

4. Item in eodem 3: "Quid natura humana in Christo homme meruit, ut in unitatem personae unici Filii Dei singulariter assumpta esset? Quae bona voluntas, quae bona opera praecesserunt, quibus me reretur iste homo una fieri persona cum Deo? Numquid antea fuit homo, et hoc ei singulare beneficium praestitum est ut singulariter promereretur Deum ? Nempe ex quo homo esse coepit, non aliud coepit esse homo quam Dei Filius, et hoc unicus; et propterea Dei Verbum, quod illo suscepta. caro facta est utique Deus: ut quemadmodum est una persona quilibet homo, anima scilicet rationalis et caro, ita sit Christus una persona, Verbum et homo".

5. Idem, Super Ioannem: "Agnoscamus geminam substantiam Christi: divinam scilicet qua aequalis est Patri, et humanam qua maior est Pater; utrumque autem simul non duo, sed unus est Christus, ne sit qua ternitas, non trinitas Deus. Ac per hoc Christus est Deus, anima ratio nalis et caro".

6. Idem quoque in libro De praedestinatione sanctorum: "Ille homo, ut a Verbo Patri coaeterno in unitatem personae assumptus, Filius Dei unigenitus esset, unde hoc meruit? Quod bonum eius praecessit ut ad hanc ineffabilem excellentiam perveniret ? Faciente ac suscipiente Deo Verbo, ipse homo ex quo esse coepit, Filius Dei unicus esse coepit". —

9 Christo homme ftp. BCL. unitatem] unitate BCX. quod] quia ab BCX Cornub., quia et ab L, ab add. N Guait., Id est quia ab add. V., add. Interl. 02, corr. interi, in quidem ab R. 20-21 major est Pater] minor est patre BCLNR. 26 meruit] mereretur OX. bonum dus trp. BCLMNRT. 28 esse coepiti trp. BCV.

1 Caput 38 (PL 40, 251; CCL 46, 71). 2 Ibid., c. 35 (250; 69). 3 Caput 36- (250; 69). 4 Tract. 78, n. 3 (PL 35, 1836; CCL 36, 524). 5 Caput 15, n. (PL 44, 981s).

Num. 2-6 excerpuntur a Gualtero de S. Victore, Contra IV Labyr., 1, e. 2; ed. cit., pp. 203, 25-204, 31. — Num. 5: Ex Glossa in Rom. 1, 3 (vide textum primitivum supra, in Proleg., n. 12). — Num. 6: Utraque auctoritas invenitur in Glossa in Rom. 1,4 (ibid., n. 24)

Item 1: "Homo quicumque ita gratia fit cliristianus, sicut gratia homo ille ab initio factus est Christus".

7. Idem in libro XIII De Trinitate 2: "Gratia Del nobis in homme Christo commendatur, quia nec ipse ut tanta unitate Deo vero coniunctus, una cum illo persona Filius Dei fieret, ullis est praecedentibus mentis 5 assecutus; sed ex quo homo esse coepit, ex illo est et Deus. Unde dictum est: Verbum caro factum est".

8. Hilarius *. Hilarius quoque in X libro De Trinitate 4 ait: "Christum non ambigimus esse Deum Verbum; neque rursum filium hominis ex anima et corpore constitisse ignoramus".

9. His aliisque auctoritatibus utuntur, qui hominem quendam, ex anima rationali et carne compositum, Deum factum dicunt. Sed gratia, non natura. Sola enim gratia habuit file homo, non mentis Vel natura, ut esset Deus si’ie Dei Filins; ut haberet omnem scientiam et potentiam quam habet Verbum, cum quo est una persona. Nec tantum in superioribus legitur quod homo file sit una persona cum Verbo et sit ipsum Ver bum, sed etiam quod anima rationalis et caro eadem persona sit et Christus:sit et Deus.

Caput 3 (19).

1. Aliorum sententia. Sunt autem et alii 5, qui istis in parte consentiunt, sed dicunt hominem ilium non ex anima rationaii et carne tantum, sed ex humana et divina natura, id est ex tribus substantiis: divinitate, carne et anima, constare; hunc Christum fatentur, et unam personam tantum esse, ante incarnationem vero solummodo simplicem, sed in in carnatione factam compositam ex divinitate et humanitate. Nec est ideo

6 coepit] etiam add. L, et add. MR. 23 constare] et add. ANTX Gualt. 24 vero om. MRTW Guait. in] per R (sed de!.) Cornub., post V, add. interl. NT, om. OR (post corr.) W Gualt. 24-25 incarnatione] incarnationem R Cornub., sed corr. R2.

1 August., ibid., n. 31 (PL 44, 982). 2 Caput 17, n. 22 (PL 42, 1031; CCL 50A, 412). 3 Ioan. 1, 14. Nuni. 57 (PL 10, 389 A). Inter quos primus erat Magister

Gilbertus Porretanus, ut indicatur a cl. N. M. H Tue Case a Gilbert de la Porrée, in Mediaeval Studies 13 (1951) 32. Cul lubet verba addere Ioannis Cornublensis: "Magister Que bertus Porretanus, ut multi perhibent, ea docuit quae in secuncla sententia praemissa sunt, scilicet quod Christus et sit et factus sit persona composita ex duabus naturis sive tribus substantiis. Et tamen non est factus aliqua persona, non factus aliqua substantia, non aliquid secundum quod homo (Eulogium ad Alex. III, c. 3; PL 199, 1050 D 1051 A; ed. N. M. H The Elogium ad Alexandram Papam tertium of John 0f Corwall, in Mediaeval Studies 13 1951 263).

alia persona quam prius, sed cum prius esset Dei tantum persona, in incarnatione facta est etiam hominis persona: non ut duae essent personae, sed ut una et eadem esset persona Dei et hominis. Persona ergo quae prius erat simplex et in una tantum natura exsistens, in duabus et ex duabus subsistit naturis. Et persona quae tantum Deus erat, facta est etiam verus homo, subsistens non tantum ex anima et carne, sed etiam ex divinitate. Nec tamen persona illa debet dici facta persona, quamvis dicatur facta persona hominis. Facta est igitur illa persona, ut quibusdam placet, quiddam subsistens ex anima et carne, sed non est facta persona vel substantia vel natura. Et in quantum est ille subsistens, composita est; in quantum autem Verbum est, simplex est.

2. Auctoritates etiam ponit quae hanc probant sententiam. De hoc Augustinus in libro Sententiarum Prosperi 1 ait: "Modis omnibus approbare contendimus sacrificium Ecclesiae duobus constare, duobus confici: visibili elementorum specie, et invisibili Domini nostri Jesu Christi carne et sanguine, sacramento et re sacramenti, id est corpore Christi: sicut Christi persona constat et conficitur ex Deo et homme, cum ipse Christus verus sit Deus et verus homo; quia omnis res illarum rerum naturam et veritatem in se continet, ex quibus conficitur".

3. De hoc eodem Ioannes Damascenus "In Domino nostro Iesu Christo duas quidem naturas cognoscimus, unam autem hypostasini ex utrisque compositam". — "Incarnatus 3 est igitur Christus, ex Virgine assumens primitiam nostrae massae 4, ut ipsa exstiterit carne hypostasis, quae Dei Verbi hypostasis, et composita facta fuerit, quae prius simplex erat Verbi hypostasis: composita vero ex duabus perfectis naturis, deitate et humanitate, et ferat ipsa divinae Dei Verbi fihiationis

1 Dei tantum trp. BC Guait. lin om. AR, add. interl. V. 9 quiddam quoddam RT, quidam N, aliquis Cornub., om. L. Ille] illa CX, illud LR. 23 exstiterit] in add. VW, in add. interl. LO2T.

1 Verba sunt Lanfranci, sententiam (partim et verba) Berengarii referentis, De sacra menlo corp. et sanguinis Christi, c. (PL 150, 421 B-C); repetuntur, etiam sub nomine Augu stini, infra in Libro IV, d. 10, c. 1, n. 6. Hic fons Magistri Somma exstat sententiarum, VI, 7 "PL 176, 144 A). Ulterius haec auctoritas communiter allegatur ut ‘Augustini in libro Sent. Prosperi’, v. gr. apud Algerum Leod., De sacramentis corp. et sang. Domini, 1, c. 5 (PL 180, 752 C); Ivonem Carnot., Panormia, 1, e. 137 (PL 161, 1075 D 1076 A); Abaelardum, Sic et non, cc. 66 et 117 (PL 178, 1434 B-C, 1524 A-B); Gratianum, Decr., de consecr., d. 2, e. 48 (ed. Ae. Friedberg, 1331); etc. 2 De fide orfhodoxa, 111, e. 4 (P0 94, 998 B); versiones Burgund. et Cerbani, c. 48, n. 2 (ed. E. Buytaert, 181, 396). 3 Damascenus, ibid., c. 7 (PU 94, 1010 A-B); versiones Burgund. et Cerbani, c. 51, m 2 (192, 402). 4 Cf. Rom. 11, 16.

characteristicum et determinativum idioma secundum quod divisa est a Patre et Spiritu Sancto, et carnis characteristica et determinativa idiomata secundum quae differat a Matre et reliquis hominibus *.

4. Item 1: "Unam hypostasim Filii Dei confitemur in duabus naturis perfecte se habentibus deitatis et humanitatis, et incarnatam eandem *. hypostasim; et has duas naturas custodiri et manere in ipso post unionem: non seorsum et secundum partem ponentes singulam, sed unitas invicem in unam compositam hypostasim. Substantialem enim inquimus unionem, scilicet veram, et non secundum phantasiam; substantialem autem, non duabus naturis perficientibus alterum, scilicet unam compositam naturam, jo sed unitas invicem in unam hypostasim compositam Filii Dei; et manere eandem substantialem differentiam determinamus. Quod creabile, mansit creabile, et quod increabile increabile, et mortale mortale, et immortale immortale, et circumscriptibile circumscriptibile, et incircumscriptibile incircumscriptibile. Et hoc quidem refulget miraculis".

5. De hoc etiam Augustinus in libro De Trinitate ait: "Quem admodum secundum deitatem una est Patris Filiique natura, ita etiam iuxta humanitatem eadem est Matris et Filii natura. Ex utraque autem substantia, et divinitatis et humanitatis, unus atque idem est Deus, Dei et hominis Filius, Iesus Christus: ut Deus verus, ita etiam homo verus". — Idem in libro XIII De Trinitate: "Sic Deo coniungi potuit humana natura, ut ex duabus substantiis fieret una persona; ac per hoc iam ex tribus: Deo, anima et carne".

6. His aliisque pluribus auctoritatibus se muniunt, qui dicunt per sonam Christi compositam esse, vel factam sive constantem ex duabus naturis sive ex tribus substantiis.

1 divisa] diversa BCL. 6 ipso] ipsa N, Christo BCX, sed corr. X. 7 par tem] partes LOV. singulam] singulas LO, corr. in singulas AV. alterum] alteram

R, corr. in alteram 0V. 19 et’ om. BCX. 22 iam] om. RX., add. interl. N, est add. BLOVWX. 24 auctoritatlbus trp. p. muniunt BCLMR GnoU.

1 Damascenus, ibid., c. 3 (P0 94, 994 C); versiones Burgund. et Cerbani, c. 47, n. 6 (177s, 394s). 2 Immo in Sermone 238, n. 3 (inter opp. August., PL 39, 2185s; vide supra, Dist. 4, C. 3, n. 2. 3 Caput 17, n. 22 (PL 42, 1031; CCL 50A, 412).

Num.: "Ista auctoritas [ scil. Aug.] sicut est hic non est in toto illo libro, sed est in Glossa Rom. 1 super illud: Qui factus est el ex, post medium gloses (nota marg. in cod V,". 225a; nota similis sed interlin. in cod. W, f. 93a); sumitur de Glossa primitiva, uti supra in Prolegomenis, n. 8, post Responsio.

Caput 4 (20).

1. Tertia allorum sententia. Sunt etiam et alii 1, qui in incarnatione Verbi non solum personam ex naturis compositam negant, verum etiam hominem aliquem, sive etiam aliquam substantiam, ibi ex anima et carne compositam vel factam diffitentur; sed sic illa duo, scilicet animam et carnem, Verbi personae vel naturae unita esse aiunt, ut non ex illis duobus vel ex his tribus aliqua substantia vel persona fieret sive componeretur, sed illis duobus velut indumento Verbum Dei vestiretur ut mortalium oculis congruenter appareret 2.

2. Qui ideo dicitur factus verus homo, quia veritatem carnis et ani mae accepit. Quae duo etiam in singularitatem vel unitatem suae perso nae accepisse legitur 3, non quia illa duo, vel aliqua res ex illis composita, sit una persona cum Verbo vel sit Verbum, sed quia illis duobus acceden tibus Verbo, non est personarum numerus auctus, ut fieret quaternitas in Trinitate; et quia ipsa persona Verbi, quae erat prius sine indumento, assumptione indumenti non est divisa vel mutata, sed una eademque im mutata permansit.

3. Qui secundum habitum Deum hominem factum dicunt. Accipiendo enim hominem dictus est Deus factus homo; et propter acceptum ho minem dicitur Deus vere esse homo; et propter assumentem Deum dicitur homo esse Deus. Nam, si essentialiter, inquiunt illi, Deus esse homo, vel homo esse Deus intelligeretur, tunc si Deus hominem assumpsisset in sexu muliebri, et mulier essentialiter Deus esset, et e converso. At potuit Deus assumpsisse hominem in sexu muliebri; potuit igitur mulier esse Deus, et e converso.

2 et om. ANX. 15 erat prius trp. BCLMRT Guait.

1 luxta iudicium Ioannis Cornubiensis, haec tertia sententia propria fuit Magistri, quam acceperat ab Abaelardo (cf. Proleg. ad tom. 1, p. 119*s). Statim autem lectorem cer tiorem tacit quod haec fuit eius opinio, non vero eius assertio: "Praeterea paulo ante quam electus esset in episcopum parisiensem, michi et omnibus auditoribus suis qui tunc aderant protestatus est, quod hoc non esset assertio sua sed opinio sola, quam a magistris acceperat. Hec enim verba subiecit: Nec unquam Deo volente erit assertio mea nisi que tuent fides ca tholica" (Eulogium ad Alex. Papam tertium, e. 3; ed. N. M. Hiiring, in Med. Sludies 13 1951

265). Vide epibogum ipsius Magistri infra, Dist. 7, c. 3, n. 3, ad totum tractatum. 2 Ut

dicit Augustinus infra, in Caput 6, n. 4. 3 In Symbolo scil. Concilii Tolet. VI, uti supra, Dist. 5, e. 1, n. 4.

Caput 5 (21).

Auctoritates Inducit quibus haec sententia roboratur. Ne autem et isti de suo influere videantur, testimoniis in medium productis quod dicunt confirmant. Ait enim Augustinus in libro De gratia novi Te stamenti 1: "Sicut non augetur numerus personarum cum caro accedit s. animae ut sit unus homo, sic non augetur numerus personarum cum homo accedit Verbo ut sit unus Christus. Legitur itaque ‘Deus homo’ ut inteiligamus huius personae singularitatem, non ut suspicemur in carnem mutatam divinitatem".

Caput 6 (22).

1. Quatuor specles habitus distinguuntur. Idem quoque, tractans illud verbum Apostoli 2: Habitu inventus est ut homo, manifeste ostendit Deum dici factum esse hominem vel esse hominem secundum habitum, in libro 84 Quaestionum 3 ita inquiens: "Multis modis habitum dicimus: vel ha bitum animi, sicut disciplinae perceptionem usu firmatam; vel habitum corporis, sicut dicimus alium alio validiorem; vel habitum eorum quae membris accommodaritur extrinsecus, ut cum dicimus aliquem vestitum, calceatum et huiusmodi. In quibus omnibus generibus manifestum est in ea re dici habitum quae accedit alicui, ita ut eam possit etiam non habere. Hoc autem nomen ductum est ab illo verbo quod est ‘habere’. Habitus ergo in ea re dicitur, quae nobis ut habeatur accedit".

2. Prima specles habitus *. "Verumtamen hoc interest, quia quaedani eorum quae accedunt ut habitum faciant, non mutantur, sed ipsa mutant,

14 84] 80 C, 83 X, corr. in 83 V. 19 accedit] accidit BC, accidit vel accedit OVW, vel accidit add. AX. ductum] dictum ABCNOV, quod corr. A. 21 habeatur] vel accidit vel add. AOX, accidit vel add. VW. 22 Rubrica om. MRVW. 23 ac cedunt] accidunt BCR, vel accidunt add. AVWX, vel ei. add O.

1 Epist. 140 (ad Honoratum), c. 4, n. 12 (PL 33, 543; CSEL 44, 164). 2 Phil. 2, 7. 3 Id est, De div. quaest. 83, q. 73 (PL 40, 84s; CCL 40A, 209), ubi et omnia sequentia.

Caput 5: Auctoritas Aug. iam invenitur in Glossa in Phil. 2, 7 (PL 192,234 C), ex Expo sitione Fiori, col. 622s, ubi tamen legitur cum originali Augustini: "Legitur itaque verbum caro factum ubi Magister ponit: "Legitur itaque ‘Deus homo’".

Caput 6, nu. 1-3: Prima pars auctoritatis Augustini (sub n. 1) trahitur ex ipsis 83 Quae stionibus; ultima vero phrasis ( Habitus... accedit") necnon et un. 2.3 iam inveniuntur in Glossa in Phil. 2, 7, ex eodem Fioro (coI. 623), quibusdam tamen omissis vel abbreviatis.

in se integra et inConCussa manentia: sicut sapientia, accedens homini, non ipsa mutatur, sed hominem mutat, quem de stulto sapientem facit". — Secunda *. "Quaedam vero S aCCedUnt ut mutent et mutentur: ut Cibus, qui amittens speCiem suam in corpus vertitur, et nos cibo refecti, ab exilitate atque languore in robur atque valentiam mutamur". — Tertia *. "Tertium genus est, cum ea quae accedunt, nec mutant ea quibus accedunt, nec ab eis ipsa mutantur: sicut anulus positus in digito; quod genus rarissime reperitur". Quarta *. "Quartum genus est, cum ea quae accidunt, mutantur non a natura sua, sed aliam speciem et for mam accipiunt: ut est vestis, quae deiecta atque deposita, non habet eam formam quam sumit induta: induta enim membris, accipit formam quam non habebat exuta".

3. Quarta specles congrult hule coniparationi *. Quod genus Congruit huic comparationi. Deus enim Filius "semetipsum 1 exinanivit, non for mam suam mutans, sed formam servi accipiens; neque conversus aut transmutatus in hominem, amissa incommutabili stabilitate, sed in simi litudine hominum factus est ipse susceptor, verum hominem susci piendo, et habitu inventus est ut homo, Id est habendo hominem, inventus est ut homo: non sibi, sed eis quibus in homme apparuit". Quod autem dicit, ut homo, veritatem exprimit. "Nomine ergo habitus satis signifi cavit Apostolus qualiter dixerit in similitudine hominum factus, quia non transfiguratione in hominem, sed habitu factus est Cum indutus est ho minem, quem sibi uniens quodam modo atque conformans, immortalitati aeternitatique sociaret. Non ergo oportet intelligi mutatum esse Verbum susCeptione hominis, sicut nec membra veste induta mutantur, quamvis illa susCeptio ineffabititer susCeptum susCipienti Copularet". — His verbis aperte innuere videtur Augustinus Deum dici factum hominem secundum habitum.

4. Augustinus: De modo Incarnationis *. Qui etiam ipsius incarna tionis modum volens exprimere quaerentibus in IV libro De Trinitate 2

3 Secutida om. RVW. accedunt] accidunt R, accidit L, vel accidunt add. AVWX, vel acci. add. 0. 6 Tertia om. RVW. quae] accidunt vel add. AOVWX. accedunt] accidunt LR. 7 accedunt] accidunt AORVWX. 8 Quarta om. RVW. 13 Ru brica om. RVW. 14 Deus] dei TVX. 16-17 similitudine] similitudinem BLNRVX. 22 hominem] homme LMOR. 29 Rubricae om. RVW Cornub.

1 Ibid., n. 2 (PL4O,85 CCL44A, 211s); resp.PhiI.2,7. Caput 21, n. 31 (PL 420 910; CCL 50, 203s).

Num. 4: Verba Augustini iam in Glossa originali in Rom. 1, 3 (n. 3, in editione nostra, supra).

ait: "Si quaeritur, ipsa incarnatio quomodo facta sit: ipsum Verbum Dei dico carnem factum 1, id est hominem factum; non tamen in hoc quod factum est conversum atque mtitatum", "sed 2 carne, ut carnalibus con gruenter appareret, indutum". "Ita 3 sane factum, ut ibi sit non tantum Verbum Dei et hominis caro, sed etiam rationalis hominis anima; atque hoc totum et Deus dicatur propter Deum, et homo propter hominem. Quod si difficile intelligitur, mens fide purgetur a peccatis abstinendo et bona operando; difficilia enim sunt haec".

5. Idem in libro De fide ad Petrum: "Dei Filius, cum sit Deus aeter nus et verus, pro nobis factus est homo verus et plenus: in eo verus, quia veram habet Deus Ille humanam naturam; in eo vero plenus, quia et carnem humanam suscepit et animam rationalem". — Item 5: "Non aliud fuit illa Dei summi exinanitio, nisi formae servilis, id est naturae humanae susceptio. Utraque igitur est in Christo forma, quia utraque vera et plena est in Christo substantia o, divina scilicet et hurnana.

6. Idem in libro Contra Maximinum 6: "Cum esset per se ipsum invisibilis, visibilis in homme apparuit, quem de femina suscipere dignatus est".J— Item in eodem: "Nos Christum Dominum verum hominem su sceplsse credimus, et in ipso visibiliter invisibilem hominibus apparuisse, in ipso inter hommes conversatum fuisse 8, in ipso ab hominibus humana pertulisse, in ipso hommes docuisse".

7. Hilarius quoque in X libro De Trinitate 9 ait: "Quomodo Dei Filius natus ex Maria est, nisi quod Verbum caro factum est 10, scilicet quod Filius Dei, cum in forma Dei esset, formam servi accepitii ? Unum tamen eundemque, non Dei defectione, sed hominis assumptione, profitemur et in forma Dei per naturam divinam, et in forma servi ex con ceptione Spiritus Sancti secundum hominis habitum repertum fuisse".

9 Dei] deus ABCMWX. II Deus om. NOX. 13-14 naturae humanae trp. BCLR. 17 suscipere dignatus] suscepit de qua natus CornuO. 23 Maria] matre BCW.

Resp. Ioan. 1, 14. 2 Aug., Epist. ad Rom. inchoata expositio, n. 4 (PL 35, 2090).

3 De Trin., Ioc. cit. 4 Caput 2, n. (opus Fulgentil, PL 65, 676 C-677 A; CCL 91A, 718). 5 Ibid., c. 3, nn. 20-21 (PL 65, 681 C-D; CCL 91A, 725). 6 Rectius Evodius, De fide contra Manich., c. 22 (PL 42, 1145; CSEL 25, 960). 7 Caput 26 (PL 42, 1147; CSEL 25, 962). 8 Resp. Baruch 3, 38: In terris visas est, et cum hominibus conver satus est. "Num. 22 (PL 10, 360 A-B). Ioan. 1, 14. 11 PhiI. 2, 6-7.

Num. 5: Secunda auctoritas De fide habetur in Glossa in Rom. 1, 3, sub n. 19.

Non 1 fuit habitus ille tamen hominis, sed ut hominis 2; neque caro illa caro peccati, sed in similitudine carnis peccati 3". — Audistis tres secundum diversos positas sententias, et pro singulis inducta testimonia.

DISTINCTIO VII

Caput 1 (23).

1. Positis sententiis prolatisque testimoniis, Intelligentias propositarum locutionum exsequitur secundum singulas sententias, et prius secundum primam. Secundum primam vero dicitur Deus factus homo et homo factus Deus, quia Deus coepit esse quaedam substantia rationalis quae ante non fuerat, et illa substantia coepit esse Deus. Et hoc gratia, non natura vel mentis habuit. Unde recte dicitur Christus in quantum homo praedestinatus esse Filius Dei 4.

2. Quae opponantur huic sententiae *. Huic autem sententiae oppo nitur: Si illa substantia coepit esse Deus et Deus illa, quaedam igitur substantia est Deus, quae non semper fuit Deus; et quaedam substantia est Deus, quae non est divina substantia; et Deus est aliquid quod non semper fuit. — Origeness, Super Epistolam ad Romanos *. Quod et illi concedunt, O r i g e n i 5 testimonio innitentes, qui ait: "Factus est sine dubio id quod prius non erat", sed addidit: "secundum carnem; secundum Deuni vero erat prius, et non erat quando non erat".

3. Aliis quoque pluribus modis illi sententiae potest opponi: quibus supersedemus, exercitationis studium lectori relinquentes et ad aliam properantes.

1 tamen] tantum WX, vel tantum add. N (marg.) V2 (interl.). 7 prius] primus BX, primitus C, primo W. 13 Rubrica om. RVW. 22 aliam] alia LTW, sententiam add. V.

1 Hilarius, ibid., n. (PL 10, 365 8). 2 Resp. Phil. 2, 7. Rom. 8, 3.

Resp. Rom. 1, 4. In Rom., 1, n. 5 (PG 14, 848 C); resp. Rom. 1, 3: Qui factus est ei ex semine David secundum carnem.

Num. 2: Quoad arg. contra hanc sententiam videsis notam historicam N. M. H in Tise Case of Gilbert de la PorTée Bishop of Poitiers (1142.1154), in Mediaeval Studies 13 (1951), 30, n. 46. — Auctoritas Origenis iam invenitur in Glossa in Rom. 1, 3, (sub n. 1 in ed. nostra).

4. Hic explanat secundam sententiam et earundem Iocutionum sensus. In secunda vero sententia, huius dictionis talis videtur ratio: ut cum dicitur ‘Deus factus est homo’, intelligatur coepisse esse subsistens ex duabus naturis vel tribus substantiis; et e converso ‘homo factus est Deus’, quia subsistens in duabus naturis coepit esse Deus. — Vel potius ‘homo factus Deus et e converso’ dicitur, quia Deus assumpsit hominem et homo assumptus est a Deo. Unde Augustinus dicit in libro De Trinitate 1: "Talis fuit illa susceptio, quae hominem faceret Deum, et Deum hominem". — Variatur autem intelligentia cum dicitur ‘Deus est homo’ et ‘homo est Deus’. Dicitur enim Deus esse persona subsistens in duabus et ex duabus naturis; et persona subsistens ex duabus naturis dicitur esse Deus, id est Verbum, vel natura divina. Potest enim prae dicari persona simplex vel natura de persona composita; non est autem, ut ait Ioannes Damascenus2, idem dicere naturam vel personam.

5. Ex quo sensu dicunt Christum praedestinatum. Isti dicunt Christum esse praedestinatum in quantum est homo, id est in quantum est subsistens ex duabus substantiis, scilicet anima et Carne; nam quantum ad naturam divinitatis, non est ipse praedestinatus. Non ergo in quantum in ea vel ea subsistit, praedestinatus est; sed in quantum subsistit in aliis duabus substantiis, id est in anima et Carne, hoc est in quantum est homo.

6. Qualiter exponuntur auctoritates primae quae isti videntur obviare sententiae. Determinant etiam auctoritates quae primae Conveniunt sententiae, et huic videntur contradicere. Ut cum legitur 3 ‘homo Ille assumptus a Verbo in singularitate personae’ vel ‘factus una persona cum Verbo’, de natura humana intelligitur, quae Verbo unita est in singularitate personae, id est ita quod eadem persona quae prius erat et simplex

3 est om. BCMRT, del. N, add. marg. L. 4 est om. ABCMNRTX. 11 subsistens) in duabus et add. W, add. marg. LR2. 13 non] Quod non est idem dicere naturam vel personam rubrica marg. in codd. (om. RV). 22 exponuntur] exponunt LRW, opponunt BCX. singularitate] singularitatem BCN. 26 intelligitur] intelligatur BCNW.

1 Lib. 1, c. 13, n. 28 (PL 42, 840; CCL 50, 69). 2 De fide ortlwcloxa, III, C. 4 (P0

94, 998 A-C); vers. Burgundionis et Cerbani, C. 48, nn. 1-2 (ed. E. Buytaert, 180s, 396).

3 In Dist. VII, e. 2, nn. 6-7.

Num. 4: Prima pars citatur a Ioanne Cornubiensi (ed. cii. 200), usque ad finem aucto ritatis Augustini. Quae verba Augustini habentur in Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 B) et in II Cor. 13,4 (PL 192,91 A), sed proferuntur sine commento. Quoad sequentia cf.Summa sent., 1, (PL 171, 1098 A-B; 176, 71 C-D), quae tamen non videtur esse fons. Cf. etiarn Glossa in Rom. 1, 3 (n. 9 in editione nostra).

erat, sine incremento numeri et immutata permansit, licet composita. Compositionis vero huius aliam dicunt esse rationem quam sit in aliis hominibus, quia huius ex tribus, aliorum ex duabus substantiis est com positio.

7. Negant quoque naturam humanam esse personam vel Dei Filium; et sicut unum eundemque dicunt esse hominem et Deum, et filium hominis et Filium Dei, ita unum et idem, non aliud et aliud, sicut nec alium et alium.

8. Quaedam ponit quae praemissis videntur adversarl. Sed his vio dentur adversari quae subditis continentur capitulis. Ait enim Augustinus, Super Ioannem 1: "Aliud est Verbum Dei, aliud homo. Sed Verbum caro factum est 2, id est homo; non itaque alia Verbi, alia est hominis persona, quoniam utrumque Christus et una persona". — Idem, Ad Felicianum: "Aliud Dei Filius, aliud hominis filius, sed non alius". Item: "Dei Filius aliud de Patre, aliud de Matre". — Idem in libro 1 De Trinitate: "Cum Filius sit et Deus et homo, alia substantia Deus alia homo".

9. Quallter his respondeant. Haec autem in hunc modum determi nant: quia cum dicitur ‘aliud Verbum Dei, aliud homo’, sive ‘alia substantia Deus, alia homo’, alterius naturae significatur Christus esse in quan tum est homo, et alterius in quantum est Deus; et aliud natura qua est homo, aliud natura qua est Deus. — Ioannes Damascenus *. Ut enim ait Ioanne D a m a c e n u 6, "inconverse et inalterabiliter unitae

9 praemissis predictis ABC. 12 est trp. post allai OR.

alius... alius BCLMR. 23 Damascenus om. LMR, add. interl. T2.

1 Tract. 69, n. 3 (PL 35, 1817; CCL 36, 501). 2 Ioan. 1, 14. 3 Id est Vigilius

Thapsensis, Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis, e. 11 (inter opera August., PL 42, 1166). 4 Ibid., c. 12 (1167), sed tantum ad sensum. 5 Caput 10, n. (PL 42, 834; CCL 50, 57). 6 De fide orthodoxa, III, e. 3 (P0 94, 987 B-C et 990 B); versiones

Burgundionis et (in parte) Cerbani, e. 47, nn. 1-2 (ed. E. Buytaert, 173s, 392s).

Num. 8: Quasi idem ac num. Glossae originalis in Rom. 1, 3. Vide etiam Summam sent., 1, (PL 171, 1097 A; 176, 70 D), unde sumuntur (etiam in Glossae num. 10) auctori tates Augustini Ad Felicianum. — Num. 9-14: Quae hic apponuntur ad secundum sententiam explicandum apte manifestant modum operandi Magistri; determinatio enim necnon et prima phrasis Damasceni (licet sub nomine Basilii) iam habentur quasi ad litteram in Glossa primi tiva, n. 12. Quibus postea, textu Damasceni Romae invento, perficitur auctoritas. Conclusio num. 9 paraphrasis videtur eiusdem Glossae. Deinde, in n. adiungitur auctoritas Hilaril quam invenit post illam Gbossam confectam; ac in num. 11 incorporatur materia ex Glossa in Rom. 1, 3 (scil. ex num. 12 eiusdem) et in Rom. 1,4 (ibid. sub n. 24, sed in forma abbre

61 aliud... aliudi

sunt ad invicem naturae, neque divina distante a propria simplicitate, neque humana aut conversa in deitatis naturam, aut in non exsistentiam divisa, neque ex duabus una facta composita natura. Composita enim natura neutri earum ex quibus componitur naturis homousia (id est consubstantialis) esse potest, ex alteris perficiens alterum: ut corpus ex 5 quatuor elementis compositum, nec ignis nominatur, nec a nec terra, nec aqua, nec horum alicui homousion dicitur. Si igitur secundum hae reticos Christus unius compositae naturae post unionem exstitit, ex sim plici natura conversus est in compositam, et neque Patri simplicis naturae exsistenti, neque Matri est homousios; et neque Deus, neque homo denominabitur, sed Christus solum. Et erit hoc nomen, scilicet Christus, non personae ipsius nomen, sed unius, secundum ipsos, compositae naturae. Nos autem Christum non unius compositae naturae dogmatizamus. Et hoc nomen, scilicet Christus, personae dicimus, non monotropos (id est uno modo) dictum, sed duarum naturarum esse significativum, scilicet deitatis et humanitatis. Ex deitate autem et humanitate Deum perfectum et hominem perfectum eundem et esse et dici, ex duabus et in duabus naturis confitemur". — Sic ergo dicitur aliud esse Filius Dei, aliud filius hominis, quia alterius est substantiae vel naturae in quantum Filius Dei, alterius in quantum est filius hominis: non quod ipse Filius Dei et hominis sit duo illa diversa, id est duae diversae naturae.

10. Auctorltate confirmat determinationem. Aperte enim Hilarius in IX libro De Trinitate 1 ait: "Cum non aliud sit filius hominis, neque aliud Filius Dei: Verbum enim caro factum est 2; et cum qui Filius Dei est, ipse et hominis sit filius, requiro quis in hoc filio hominis glorificatus sit". Evidenter dicit non aliud esse Filium Dei, et aliud filium hominis; ex quo praemissa roboratur et approbatur determinatio.

2 exsistentiam] existentia MX, existentem R. 7 igitur] ergo LRv. 10-11 de nominabitur] denominatur ABOTVX, quod corr.". 21 sit] sint ALRT. 24 cum]

cetera BC. 25 glorificatus] clarificatus ANOWX.

1 Num. 40 (PL 10, 313 A). Legitur quidem apud Migne: Cum non alius... neque alius; sed

vetustissimi codices, ut ibi notatur, habent: Cum non aliud... neque aliud. 2 Ioan. 1, 14.

viata). Determinatio in num. 12 quodammodo fit sub influxu eiusdem Ulossae (sub n. 12) ac Summae Sent., 1, (PL 171, 1098 C; 176, 72 A). Quod tunc obicitur huic sententiae (hic, in num. 13) trahitur ex Glossa in Rom. 1,3 (sub n. 4), quae dependere videtur sive ex Hugonis De sacram., II, 1,4 (PL 176, 377 A) sive ex Summa sent., 1,18 (PL 171, 1104 C-D; 176,77 D78 A): utrobique enim invenitur auctoritas Augustini. Quod postremo respondetur huic diffi cultati (in num. 14) in quibusdam fundatur in eandem Glossain, n. 4.

11. Alia etiam verba auctoritatum adnotat ut determinet. Quod etiam dictum est ‘utrumque Christus est et una persona’, movere potest lecto— rem; sicut et illud quod Augustinus dicit in libro 1 De Trinitate 2: "Quia forma Dei formam servi accepit, utrumque Deus, utrumque homo; 5 sed utrumque Deus propter accipientem Deum, et utrumque homo propter acceptum hominem". Et illud quod idem ait in libro De bono perseveran tiae 3: "Qui fidelis est, in eo veram naturam humanam credit suscipiente Deo Verbo ita sublimatam, ut qui suscepit et quod suscepit una esset in Trinitate persona, assumptione illa ineffabiliter faciente personae unius in Deo et homme veritatem". Si autem qui suscepit et quod suscepit una est persona, ergo natura humana cum Verbo una est persona.

12. Hic auctoritate utitur ut confirmet determinationem *. Sed haec omnia ex tau sensu dicta fore tradunt: ut utrumque dicatur esse Christus et una persona, quia in utroque unus Christus, una persona subsistit. Ita etiam susceptum cum suscipiente dicitur una persona, quia susceptum suscipienti est sociatum in unitate personae, id est ita quod unitas per sonae permansit, non ita ut caro et anima sint Deus. Quia ut ait H j e ro nymus "Verbum est Deus, non caro assumpta". Et Ambrosius in libro III De Spiritu Sancto 5 ait: "Alius est quod assumpsit, et aliud quod assumptum est".

13. Hic quandam ponit auctoritatem quae muittim videtur huic sen tentlae opposita. Est autem et aliud quod huic sententiae plurimum vi detur obviare. Ait enim Augustinus in libro Contra Maximinum 6: "Christus una persona est geminae substantiae, quia et Deus et homo est. Nec tamen Deus vel homo pars huius personae dici potest: alioquin Filius Dei, Deus antequam susciperet formam servi non erat totus, et crevit cum homo divinitati eius accessit". Ecce Deum dicit non esse partem illius personae; unde videtur illa persona non constare ex Deo et homme.

30 14. Responsio illorum cum determinatione *. Ad quod etiam illi

3 libro primo trp. ALRVWX. Il estl] in trinitate add. LR. 12 Rubrica

om. RVW, abbrev. A. II Hic] Et hic LO.

1 Supra, in num. 8. 2 Caput 7, n. 14 (PL 42, 829; CCL 50, 46). 3 Id est De donc persev., c. 24, n. 67 (PL 45, 1033). 4 Epist. 9 (ad Paulam et Eustoclzium), n. 12 (vel 75]: "Deus Verbum est, et non caro, quamquam carnem... assumpserit" (opus est Pascha su Radberti; inter opp. Hieron., PL [ 135 A; ed. A. Ripberger, Der Pseudo-Hiero nymus-Brief IX "Cogitis me s. Ein erster marianisclzer Traktat des Mittelalters von Pasclzasius Radbertus, Freiburg [ 1962, 92s). 5 Immo De incarnationis dom. sacramento, c. 6, n. 61 (PL 16 [ 833 D; CSEL 79, 256). 6 Lib. 11, c. 10, n. 2 (PL 42, 765). Rubrica om. RVW.

dicunt illam personam non ita constare ex Deo et homme quasi totum ex partibus. Ita enim partes alicuius totius conveniunt, ut ex illis quod non erat constituatur. Non autem sic humana et divina natura in Christo uniuntur: inexplicabilis enim est istius unionis, quae non est partium, ratio. — Alla solutio *. Quidam tamen nomine ‘Dei’ ibi personam signi ficari putant, quia de tribus agebat personis, quarum nullam Trinitatis esse partem dicebat, sicut pars istius personae non est Deus. Quod si de persona intelligitur, manifestum est, quia persona non est pars personae.

15. Posita est diligenter sententia secunda et eius explanatio. Cui in nullo, vel in modico, obviant auctoritates in tertia sententia inductae, ta quae iam consideranda est.

16. In tertia sententia quae sit praemlssarum propositionum intelil gentia. In hac igitur sententia sic dicitur ‘Deus factus homo’, quia ho minem accepit; et sic dicitur ‘esse homo’, quia hominem habet vel quia est habens hominem; et ‘homo factus Deus’, quia assumptus est a Deo; et ‘homo esse Deus’, quia habens homiriem est Deus.

17. Cassiodorus *. Cum ergo dicitur ‘Deus est homo’, vel habitus praedi catur, vel persona, sed humanata. Et quod persona humanata praedicetur, C a s î o d o r u 1 ostendere videtur, dicens: "Factus est, ut ita dixerim, humanatus Deus; qui etiam in assumptione carnis Deus esse non destitit". Quod tamen varie accipi potest: ut dicatur ‘Deus factus humanatus’, vel ‘Christus factus Deus humanatus’; utrumque enim sane dici potest. Cum ergo dicitur ‘factus est Deus homo’, multiplex secundum istos fit intelligentia: ut naturam humanam accepisse, vel humanatum Verbum esse incepisse intelligatur. Nec tamen, si incepit esse humanatum Verbum, ideo sequitur quod inceperit esse Verbum. Nec si Deus factus est humanatum Verbum, sequitur quod factus sit Verbum. Sicut de aliquo dicitur: Hodie iste coepit esse bonus homo vel factus est bonus homo, nec tamen hodie coepit esse homo vel factus est homo.

1 Expositio Psalmorum, Ps. 56, divisio (PL 70, 400 C; CCL 97, 507).

Num. 17: Auctoritas Cassiodori invenitur, quibusdam additis, in Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (n. 1), in quibusdam codicibus cum rubrica: Augastinus in psalmum liiii, in aliis rectius sub nomine Cassiodori.

Caput 2 (24).

1. Quo sensu secundum Istos dicatur praedestinatus. Secundum istos dicitur Christus secundum quod homo praedestinatus esse Filius Dei: quia est praedestinatum a Deo ab aeterno, et in tempore coilatum ei 5 per gratiam, ut ipse, ens homo, sit Filius Dei. Hoc enim non semper habuit, sed in tempore per gratiam accepit.

2. Auctoritate confirmat expositionem *. — Augustinus *. Quod videtur Augustinus notasse in libro Ad Prosperum et Hilarem 1, dicens: "Praedestinatus est Iesus, ut qui futurus erat secundum carnem filius David, esset in virtute Filius Dei".

3. Hi etiam cum dicitur Christus minor Patre secundum quod homo, secundum habitum hoc intelligunt dictum, id est in quantum habet sibi hominem unitum. Unde Augustinus in 1 libro De Trinitate 2: "Deus Filius Deo Patri natura est aequalis, habitu minor. In forma enim servi minor est Patre, in forma Dei aequalis est Patri".

4. Quare non dicitur homo deificatus *. Et quia secundum habitum accipienda est incarnationis ratio, ideo Deum humanatum, non hominem deificatum dici tradunt. Unde Ioannes Damascenus "Non hominem deificatum dicimus, sed Deum hominem factum".

Caput 3 (25).

1. Quod non debet dici homo dominicus. Et licet dicatur ‘homo Deus’, non tamen congrue dicitur ‘homo dominicus’. — Augustinus *.

2 dicatur] dicitur NW, Christus add. MNW, add. interl. V. 1 praedestinatus] Christus add. BCX. 7 Rubricae om. RVW. 11 Hi] Hic BCM, corr. in Hic X. 12-13 sibi hominem trp. BCLMRTV. 16 Rubrica om. ABCRVW. 18 Damascenus] deum X, om. L, add. marg. RT2.

1 Id est De praedest. sanctorum, c. 15, n. 31 (PL 44, 982). Resp. Rom. 1, 4: Qui prae destinatus est Filius Dei in virtute. Z Caput 7, n. 14 (PL 42, 829; CCL 50, 46). Resp. Phil.

2, 6-7: Qui cum in forma Dei esset... formam servi accipiens... habit u inventus est ut homo.

3 De fide orthodoxa, III, c. 2 (PG 94, 987 A); versio Cerbani, c. 46, n. 2 (ed. E. Buytaert, 392). In versione Burgundionis Ioco hominem factum Iegitur humanatum (172).

Caput 2, num. 1: Fundatur in Glossam in Rom. 1, 4 (n. 26); verba autem Augustini inve niuntur ibidem, sub n. 25. — Num. 2: Auctoritas Aug. plenlor habetur in eadem Glossa ad Rom. 1, 3 (n. 18).

Unde Augustinus in libro Retractationum 1: "Non video utrum recte dicatur homo dominicus qui est mediator Dei et hammam Cliristus Jesus 2, cum sit utique Dominus; et hoc quidem ut dicerem, apud quosdam legi tractatores catholicos 3. Sed ubicumque hoc dixi 4, dixisse me nollem.

Postea quippe vidi non esse dicendum, quamvis nonnulla possit ratione defendi".

2. Secundum istos etiam dicitur persona Filii in duabus et ex duabus exsistere naturis secundum adhaerentiam et inentiam: altera enim inhaeret ei, altera inest.

3. Quod praedlcta non sutTiclunt ad cognoscendam liane quaestionem. Satis diligenter, iuxta diversorum sententias, supra positam absque assertione et praeiudicio tractavi quaestionem. Verumtamen nolo, in tanta re tamque ad agnoscendum difficili, putare lectorem istam sibi nostram debere sufficere disputationem; sed legat et alia melius forte considerata atque tractata, et ea quae hic movere possunt vigulantiore atque intelligentiore, si potest, mente discutiat; hoc firmiter tenens, quod (In eccleslasticis dogmatibus *:) "Deus 5 hominem assumpsit, homo in Deum transivit, non naturae versibilitate, sed Dei dignatione: ut nec Deus mutaretur in humanam substantiam assumendo hominem, nec homo in divinam glorificatus in Deum, quia mutatio vel versibilitas naturae diminutionem et abolitionem substantiae facit".

2 Christus Iesus trp. ACLNRVX. 4 dixl interi. RT, marg. L. 5-6 possit ra tione defendi] me possem ratiorie tueri N. 8 naturisl personis LMR Guait., quod co marg. L2. adhaerentiam] vel inherentiam add. BC, vel inadd. mIen. T2, corr. mai-g. in inherentiam L2. Inentiam inessentiam BL, quod corr. L2, inreverentiam M, inheren tiam V. J inhaeret] adheret X, vel adadd. inteni. T2. 11 supra positam] supposi-. tam A, supra positas BCM. 12 tractavi] tractavimus BCOVW Cornub. J nolo] no lumus BC Cornab. 13 tanta Te ftp. BCLMNT Gnou [ Cornub. J agnoscendum] en gnoscendum RT Cornub., dinoscendum BCN Guait [

1 Lib. 1, C. 19, n. 8 (PL 32, 616s; CSEL 36, 94). 2 Resp. 1 Tim. 2, 5. 3 In usurn enim venit homo dominicus apud quosdam Patres orientales (cf. B. M. Xiberta, Enchiridion de Verbo incarnato, Matriti 1957, in indice doctr., p. 781). Postea, inter Latinos, non semel invenitur apud GuilI. de Campellis et in schola Anselmi Laudunensis (cf. O. Lottin, Psych. et morale, V, 129, 213, etc.). 4 Ut in De sermone Domini in monte, 11, C. 6, n. (PL 34, 1278; CCL 35, 109e); Expos. quarundam proposit. ex Episf. ad Rom., n. 48 (PL 35, 2072); Enarr. in Ps. 1, J (PL 36, 67; CCL 38, 1); etc. Forsitan hanc vocem invenit reprobatam a S. Gregorio Naz., Epist. 101 (PG 37, 177 B). Gennadius, Liber sen diffinitio ecci. dogm., c. 2 (PL 42, 1213s; PL 58, 981).

DISTINCTIO VIII

Caput 1 (26).

1. An divina natura debeat dici nata de Virgine. Post praedicta in quiri debet utrum de natura divina concedendum sit quod de Virgine sit nata, sicut dicitur in Virgine incarnata. — Et videtur utique non debere dici nata de Virgine, cum non sit nata de Patre: quae enim res non est de Patre genita, non videtur de Matre nata, ne res aliqua filiationis no men habeat in liumanitate, quae illud non teneat in divinitate. — Videtur tamen posse probari quod sit nata de Virgine: quia si hoc est Deum nasci de Virgine, scilicet hominem assumere in utero Virginis, cum natura divina superius 1 dicta sit hominem assumpsisse, videtur debere dici nata.

2. De hoc autem Augustinus in libro De fide ad Petrum 2 sic ait: "Natura aeterna atque divina non posset temporaliter concipi et nasci ex natura humana, nisi secundum susceptionem veritatis humanae veram temporaliter conceptionem et nativitatem ineffabilis in se divini tas accepisset. Sic est Deus aeternus veraciter secundum tempus et con ceptus et natus ex Virgine". — Ista auctoritate videtur insinuari quod natura divina sit nata et concepta de Virgine; sed si diligenter notentur Verba, potius de persona agi intelligitur: quae sine dubitatione et de Patre et de Matre nata esse dici debet.

Caput 2 (27).

De gemma Christi nativitate, qui bis natus est. Quaeri etiam solet utrum debeat dici Christus bis genitus, ut dicitur Dei et hominis filius.

3 nata trp. post Virgine AO. 17 ex] de BCLNX. 22 qui bis] quibus ABCVX, 4uod corr. AVX.

1 Dist. 5, c. 1, fin. 5-10. 2 Caput 2, n. 14 (opus Fulgentii, PL 65,678 B; CC O1A, 720).

Caput 1, num. 2: Auctoritas pseudo-Aug. parbm invenitur in Glossa cit., n. 16; ultima vero pars ibidem, sed infra in num. 17.

Caput 2: Quasi omnia ex Glossa primitiva, n. 13, unde etiam conclusio capituli. Citatur Damascenus potius secundum versionem Burgundionis, sed quaedam verba illam adhuc re dolent Cerbani; idem passus invenitur in Sermone 18 Lombardi, In Annunhiallone (PL 171, 606 B), ubi statim sequitur ultima pars auctoritatis De fide ad Peirum hic parum supra posita. Cf. Proleg. ad tom. 1, p. 105*.

Ad quod dici potest Christum bis natum esse, duasque nativitates ha buisse. Unde Augustinus in libro De fide ad Petrum 1: "Pater Deus de sua natura genuit Filium Deum sibi aequalem et coaeternum. Idem quoque Unigenitus Deus secundo natus est: semel ex Patre, semel ex Matre. Natus est enim de Patre Deus Verbum, natus est de Matre Verbum caro factum. Unus igitur atque idem Dei Filius natus est ante sae cula, et natus in saeculo; et utraque nativitas unius est Filii Dei, diviria scilicet et humana". Ioannes Damascenus *. De hoc etiam Ioanes 2 ait: "Duas Christi nativitates veneramur: unam ex Patre ante saecula", quae est "super causam et rationem et tempus et naturam; et b unam quae in ultimis, propter nos et secundum nos et super nos. Propter nos, quia propter nostram salutem; secundum nos, quia natus est homo ex muliere et tempore conceptionis", scilicet novem mensium; "super nos, quia non ex semine, sed ex Spiritu Sancto et sancta Virgine supra legem conceptionis". — Ex his manifeste apparet Christi duas esse nativitates, eundemque bis natum fore.

DISTINCTIO IX

Caput unicum (28).

1. De adoratlone hutnanltatls Christi: an eadem sit adoratio huma nitati et deitati exhibenda. Praeterea investigari oportet utrum caro Christi et anima una eademque cum Verbo debeant adoratione adorari, illa scilicet quae latria dicitur. Si enim animae vel carni Christi exhibetur latria, quae intelligitur servitus sive cultus soli Creatori debitus 3, cum

3 aequalem] coequalem ANOV, COTT. in coequalem T 5 Deus] dei ANOVW. quae est om. BCMNR. 13 scil. novem mensium trp. posi mullere B, post tempore

CN, add. mien. R2.

i Caput 2, on. 10-Il (opus Fulgentil, PL 65, 676 C, 677 A; CCL 91A, 718). 2 De fide orthodoxa, III, c. 7 (P0 94, 1010 C-1011 A); versiones Burgundionis et Cerbani, c. 51, n. 3 (ed. E. Buytaert, 193,402). 3 ut docet Augustinus, De Trinit., 1, c. 6, n. 13 (PL42, 827s; CCL 50, 42ss); Contra Faustum, XX, 21 (PL 42, 384s; CSEL 25, 561-565); De dvii. Dei X, c. 1 (PL 41, 278s; CSEL 40-l, 445ss; CCL 47, 272s); et alibi.

Dist. IX: De quaestione hic disputata, cf. A. M. Landgraf, Der Kuit der menschlicfzen Natur Christi nack der Lelzre der Friifischolastik, in Scliolastik 12 (1937), 36 1-377, 498-518; vel potius in Dogrnengeschichte 11-2, 132-169, quod infra citatur; et etiam N. M. Hâring, Tise Case of Giibert of Poitiers, in Mediaeval Studies 13 (1951) 27.

anima Christi vel caro creatura tantum sit, creaturae exhibetur quod soli Creatori debetur: quod facienti in idolatriam deputatur.

2. Quidam dicunt non illa adoratione adorandam esse *. Ideo qui busdam videtur non illa adoratione quae latria est carnem Christi vel animam esse adorandam, sed illa quae est dulia 1 — De speciebus du Iiae *. Cuius duas species vel modos esse dicunt. Est enim cuiusdam modi dulia quae creaturae cuilibet exhiberi potest; et est quaedam soli humanitati Christi exhibenda, non alii creaturae, quia Christi humanitas super omnem creaturam est veneranda et diiigenda; non tamen adeo, ut cultus divinitati clebitus ei exhibeatur. Qui cultus in dilectione et sacrificii exhi bitione atque reverentia consistit: qui latine dicitur pietas, graece autem theosebia, id est Dei cuitus; vel eusebia, id est bonus cultus 2

3. Aliorum sententia qui unam adorationem utrique exhibendam tradunt. Aliis autem placet Christi humanitatem una adoratione cum Verbo esse adorandam: non propter se, sed propter ilium cuius scabellum est, cui est unita; nec ipsa humanitas sola vel nuda, sed cum Verbo cui est

3 Rubrica om. RVW. 5 est dulia trp. BCLMRT. II Rubrica om. LRVW. 8 Chrï sti’ om. NOM, add. interl. RT, add. marg. W. scabellum est trp. BLMRT.

1 Cf. August., Quaesf. in Heptat., 1, 61; Il, 94 (PL 34, 564,631; CSEL 28-11,32 et 156; CCL 33, 23 et 117). 2 August., Enchiridion, c. (seu n.) 2: "Si autem quaeras quam di xerit eo loco pietatem [ 28,28], distinctius in graeco reperies theosebeian, qui est Dei cultus. Dicitur enim graece pietas et aliter, id est eusebeia, quo nomine significatur bonus cultus, quamvis et hoc praecipue referatur ad colendum Deum (PL 40, 231; CCL 46, 49).

Num. 2: Secundum cl. Landgraf (144-146) — et ante eum, ut notat ipse, secundum H. Denifle — prima opinio quae qoibusdam hic ascribitur 011m erat ipsius Lombardi in Glossa in Ps. 98, 5 (PL 191, 895 A-C), ubi quaestionem aperit verbis Augustini in h. 1. (PL 37, 1264; CCL 39, 1385); tunc respondendo introducit quaedam ex Glossa ordinaria (cod. Laurenz., PI. XVII, 4, f. 133r) et ex illa Gilberti (cod. Laurenz., PI. VII, d. 9, f. 119r; vide etiam A. M. Landgraf, ibid., 140); dein proponit suam distinctionem inter latriam et duas species duliae (s Non illa... scabellum divinitatis"), quam probabiliter hauserat ex fonte nobis ignoto; denique concludit verbis Augustini uti inveniuntur in eadem Glossa ordinaria et Cassiodori ut in Glossa interlineari. — Cui opinioni cl. Landgraf non adhaesimus in Prolegomenis ad tom. 1, p. 61*, quatenus haec expositio Magistri nobis additamentum posterius videbatur. Sed nec profundum nec rectum tale iudicium nunc aestimamus, eo quod hic in Distinctione IX clarior est expositio primae opinionis quam in Glossa; immo, in illa Glossa nullomodo tangitur se cunda opinio, quamvis quaedam eius elementa illic inveniuntur. Alia etiam ratio subito ap parebit. — Num. 3: "Aliorum sententia s, de una adoratione (quae sola concordat cum de creto seu anathematismo Concilii Constantinop. II [ 431]), doctrina erat Gilberti Por retani: "Haec [ Verbo Dei assumpta sine impietate adoratur, et peccat qui non adorat, non tamen propter ipsam, quia caro non prodest cuiquam, sed propter ipsum cuius pedum

unita: nec propter se, sed propter ilium est adoranda. Nec qui hoc facit ido reus iudicari potest, quia nec soli creaturae, nec propter ipsam, sed Creatori cum humanitate et in humanitatejsua servit.

4. Ioannes Damascenus *. De hoc Ioanne 1 ita ait: "Duae sunt naturae Christi ratione et modo differentiae, unitae vero secundum hypostasim. Unus igitur Christus est, Deus perfectus et homo perfectus, quem adoramus cum Patre et Spiritu una adoratione cum incontaminata carne eius; non inadorabilem carnem dicentes: adoratur enim in una Verbi hypostasi, quae hypostasis generata est; non creaturae venerationem praebentes. Non enim ut nudam carnem adoramus, sed ut unitam deitati w in unam hypostasim Dei Verbi duabus reductis naturis. Timeo carbonem tangere propter ligno copulatum ignem. Adoro Christi mei simul utraque propter carni unitam deitatem. Non enim quartam appono personam in Trinitate, sed unam personam confiteor Verbi et carnis eius". His verbis insinuari videtur Christi humanitatem una adoratione cum Verbo esse adorandam.

5. Augustinus * De hoc etiam Augustinus 2, ex sermone Domini ubi dicit: Non turbetur cor vestrum, ita dicit: "Dicunt haeretici Filium non natura esse Deum, sed creatum. Quibus respondendum est quia si Filius non est Deus natura, sed creatura, nec colendus est omnino, nec ut Deus adorandus, dicente Apostolo: Coluerunt et servierunt potius creaturae quam Creatori. Sed liii ad hoc replicabunt et dicent: Quid est quod carnem eius, quam creaturam esse non negas, simul cum divinitate adoras, et ei non minus quam divinitati deservis ? Ego dominicam carnem,

5 differentiae} differentes NVW, corr. in differentes BLM, vel -de add. interl. V2.

7 Spiritu] sancto add. C, add. interi. RTWX. 12 utraque] utramque naturam AN, utramque V, sed corr. mien. V2.

1 De fide orflzodoxa, 111, e. 8 (PU 94, 1015 C 1015 A); versio Burgund., c. 52, nn. 3-4 (ed. E. Buytaert, 196s). 2 De verbis Dornini, sermo 58, seu sermo 246, n. 5 (inter opp. August., PL 39, 2200). Praeter quinque lineas ad initium sermonis quae sumuntur ex initio et fine tractatus 78 Augustini In Ioannein (PL 35, 1835, 1837), rellqua (et mdc textus ei tatus a Magistro) ex opere deperdito Pelagii De fide Trinitatis. Cf. Cael. Martini, Am brosiaster: de Auclore, operibus, theologia (Spic. Pont. Athen. Antoniani 4), Romae 1944, 186s, 194-197; necnori et PLS II, 859. 3 Ioan. 14, 1. Rom. 1, 25.

scabellum est quod adoratur (apud A. M. Landgraf, 140). — Quod hanc opinionem suam propriam hic facit Magister, apparet ex verbis Damasceni (s una adoratione... Non enim ut nudam carnem adoramus sed ut unitam deitati s) et pseucbo-Augustini (s non solam vel nu dam, sed divinitati unitam s): quare enim talla intexeret ipsius expositioni (in num. 3), et plena verba afferret (in nn. 4-5), nisi ut suam novam positlonern quodammodo manifestaret?

immo perfectam in Christo humanitatem, ideo adoro, quod a divinitate suscepta et deitati unita est: ut non alium et alium, sed unum eundemque Deum et hominem, Filium Dei esse confitear. Denique, si hominem se paraveris a Deo, illi nunquam credo nec servio. Velut si quis purpuram vel diadema regale iacens inveniat, numquid ea conabitur adorare? Cum vero ea rex fuerit indutus, periculum mortis incurrit si ea cum rege adorare quis contempserit. Ita etiam in Christo Domino humanitatem non solam vel nudam, sed divinitati unitam, scilicet unum Filium, Deum verum et hominem verum, si quis adorare contempserit, aeternaliter morietur".

6. Idem 1 super Psalmum 98, ubi dicitur 2: Adorate scabellum pedum eius, quoniam sanctum est: "Sciendum quia in Christo terra est, id est caro; quae sine impietate adoratur. Suscepit enim de terra terram, quia caro de terra est, et de carne Mariae carnem accepit. Haec sine impietate, a Verbo Dei assumpta, adoratur a nobis, quia nemo carnem eius manducat nisi prius adoret; sed qui adorat, non terram intuetur, sed ilium potius cuius scabellum est, propter quem adorat". — His auctoritatibus prae missae investigationis absolutio explicatur.

2 ut non trp. ABCT. 3 Filium Dei trp. BCLMRT. 11 Idem] Item BCVM.

12 sanctum] sanctus ALOR. 16 sed2 om. ALMNX, add. marg. O.

1 Cf. Enarr. in Ps. 98, n. 9 (PL 37, 1264; CCL 39, 1385); et notam infra positam.

2 Ps. 98, 5.

Num. 6: Auctoritas quae hic Augustino ascribitur sumitur ex Glossa Lombardi in Ps. 98, 5 (PL 191, 895 B); conficitur autem ex verbis Augustini (uti supra indicatur in propria nota) et Glossa ordinaria in h. 1. (e Haec sine... quem adorat e; cod. Laurenz. PI. XVII, 4, f. 113b). — Quomodo postea (annis 1163-1164) doctrinam Lombardi tam in Glossa in psalmos quam in Libro Sententiarum oppugnaverit Gerhohus praepositus Reichersbergensis, longius esset narrare. Cf. PL 194, 1095s, 1097 A-B, 1143 C; dein PL 193, 565 A-B, 547 D, unacum defen sione Lombardi ex parte Eberhardi Episcopi Bambergensis, ibid., 561 D 563 D. Quoad chronologiam controversiae, videsis D. Van den Eynde, L’oeuvre littéraire de Geroch de Rei clzersberg, Romae 1957, 139-157, 265, 274ss, 279ss.

DISTINCTIO X

Caput 1 (29).

1. An Christus secumium quod homo est sit persona vel allquid. Solet etiam a quibusdam inquiri utrum Christus secundum quod homo sit persona, vet etiam sit aliquid.

2. Argumentatio ex utraque parte quaestionis *. Ex utraque parte quaestionis argumenta concurrunt. Quod enim persona sit, his edisserunt rationibus: Si secundum quod homo aliquid est, vel persona, vel substantia, vel aliud est; sed aliud non; ergo persona vel substantia. Sed si substantia est, vel rationalis, vel irrationalis; sed non est irrationalis substantia; ergo rationalis. Si vero secundum quod homo est rationalis substantia, ergo persona, quia haec est definitio personael: "Substantia rationalis individuae naturae". Si ergo secundum quod homo est aliquid, et secun dum quod homo persona est. — Sed e converso, si secundum quod homo persona est, vel tertia in Trinitate, vel alia; sed alia non; ergo tertia in Trinitate persona. At si secundum quod homo, persona est tertia in Tri nitate, ergo Deus 2

4 a quibusdam inquiri trp. BCN. S sit om. ABC. 6 Rubrica om. RVW.

1 Boethii scilicet, uti supra, Dist. 5, c. 3, n. 2. 2 Vide Caput 5 inter Capitula haeresum Pefri Abaelardi damnata in concllio Senonensis 1140: Quod neque ‘Deus et homo’ neque ‘haec persona’ quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate e (ed. E. Buytaert, in An tonianum 43 1968 424; DS n. 724). Cf. Guili. de S. Theodorico, Adv. P. Abaelardum, C. 8 (PL 180, 276 D 280 B); et Rolandus Bandinelli, Sententiae (ed. A. M. Gietl, 174-177).

Dist. X, capp. 1-2: Cf. E. Portalié, Adoptionisme au xjie siècle, in Dict. Théol. Cciii. 1 (1909) 413-418; A. M. Landgraf, Die Sfellungnahme der Scholastik des 12. Jahnhunderts zum Adoptianismus, in Divus Thomas (Fr.) 12 (1935), 257-289, ac (in forma aliqualiter nova) Die Stellungnahme zum Aa’opfianismus in sua Dogmengeschichte II-2, 7-36; L. Ott, Untersu chungen zar theol. Briefliteratur, pp. 641-651; P. Glorieux, L’orthodoxie de 111 Sentences, in Mi scellanea Lomb., 140-144.—— Num. 1: Quaestio iam discutitur a Magistro in Glossa in Rom. 1,4: Quaeri solet utrum Christus secundum quod homo sit persona e (in textu nostro, n. 29), cul nunc adnectitur: "vel etiam sit aliquid e. — Num. 2: Argumentum quod persona sit quo dammodo dependet a verbis Boethii in libro Contra Euticen et Nestorium (seu De persona et duabus naturis), c. 3 (PL 64, 1343 D; ed. N. H The Commentaries on Boetizius by Gihbert o! Poitiers, 390), et a commentariis Gilberti de la Porrée in hunc locum (PL 64, 1371 B 1373 B; ed. N. H 271ss). Argumentum autem "e converso" iam habetur in Glossa Lombardi in Rom. 1, 4 (n. 28).

3. Propter haec inconvenientia et alia, quidam 1 dicunt Christum secundum hominem non esse personam nec aliquid, nisi forte ‘secundum’ sit expressivum unitatis personae. ‘Secundum’ enim multiplicem habet rationem: aliquando enim exprimit conditionem vel proprietatem naturae divinae vel humanae, aliquando unitatem personae; aliquando notat ha bitum, aliquando Causam. Cuius distinctionis rationem diligenter lector animadvertat atque in sinu memoriae recondat, ne eius confundatur sensus cum de Christo sermo occurrent.

4. Etsi Christus secundum quod homo dicatur esse substantia rationalis, non inde tamen sequitur quod persona sit secundum quod homo. Illud tamen non sequitur, quod in argumentatione superiori inductum est: quod si Christus secundum quod homo est substantia rationalis, ergo persona. Nam et modo anima Christi est substantia rationalis, non tamen persona, quia non est per se sonans, immo alii rei coniuncta 2 Illa tamen personae descriptio non est data pro illis tribus personis.

3-4 habet rationem trp. BCX. 9 Christus cm. TV. 1 esse om. BCX. 14 Illa] illa descriptio non est data pro tribus personis nota seu rubrica marg. add. LMNOT. 15 Illis tribus trp. BLMRT.

1 Ita Gilbertus Porretanus, Expositio in Boecii librum Contra Euticen et Nestorium, IV, 49-57 (ed. N. M. HAring, The Comment aries on Boethius by Gilbert cf Poitiers, 297-299; PL 64, 1382 D 1383 C); Rolandus (ed. Gietl, 176s); etc. Anno 1170 Alexander Papa 111 (id est idem Magister Rolandus) monebat Parisius esse abrogandam pravam doctrinam Petri quon dam Parisiensis episcopi, qua dicitur quod Christus secundum quod est homo, non est aliquid s; et anno 1177 eandem doctrinam sub anathemate" interdicebat (apud Denifle-Cha telain, Chart. Unlv. Paris. 1, nn. 3 et 9; DS nn. 749, 750). Sed vide etiam testimonium Petri Manducatoris Quod quaeritur, utrum Christus inquantum est homo est aliquid, Magister, inquit, non semper negabat, immo quandoque concedebat extraneis. Cum autem negabat, tutis auribus Ioquebatur, id est illis quos instruxerat. Dicebat enim, quia quamvis nomina neutri generis soleant accipi in designatione naturae, plerumque tamen accipiuntur in desi gnatione personae. Ideo quoque concedebat: ‘Christus in quantum est homo est aliquid’, id est alicuius naturae. Negabat tamen, quia ‘aliquid’ ibi videtur accipi in designatione personae. Christus enim non, in quantum est homo, est aliqua persona" (1. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings of Peler Lombard, in Antonianum 41 1966 473). 2 Eadem descriptio datur a Hug. de S. Victore: Sic enim quidam personam dictam esse voluerunt, quasi per se sonantem, et quasi singulariter discernentem... per se discernens se (De sacram. II, p. 1, c. 11; PL 176, 406 B).

Num. 3: Quid ‘nec aliquid’ seu ‘nihil’ theologis significaverit saec. xii, videsis apud N. M. HAring, The Case of Gilbert, in Mediaeval Studies 13 (1951), 39, n. 12. — Multiplicem rationem ‘secundum’ iam notat Glossa in Rom. 1, 4 (n. 28).

5. Alia probatio quod Christus sft persona. Sed adhuc aliter nituntur probare Christum secundum hominem esse personam: quia Christus se cundum quod homo praedestinatus est ut sit Dei Filius 1 Sed illud est, quod ut sit praedestinatus est; ergo si praedestinatus est secundum quod homo ut sit Filius Dei, et secundum quod homo est Filius Dei. 5 — Responsio *. Ad quod dici potest Christum esse id, quod ut sit prae destinatus est: est enim praedestinatus ut sit Filius Dei, et ipse vere est Filius Dei. Sed secundum honiinem praedestinatus est ut sit Filius Dei, quia per gratiam hoc habet secundum hominem; nec tamen secundum hominem est Filius Dei, nisi forte ‘secundum’ unitatis personae sit expressivum, ut sit sensus: ipse qui est homo, est Dei Filius; ut autem ipse, ens homo, sit Dei Filius, per gratiam habet. Sed si causa notetur, falsum est; non enim quo homo est, eo Dei Filius est.

Caput 2 (30).

1. An Christus sit adoptivus filius secundum quod homo vel allquo is modo. Si vero quaeritur an Christus sit adoptivus filius secundum quod homo sive alio modo, respondemus Christum non esse adoptivum filium aliquo modo, sed tantum naturaleni, quia natura filius est, non adoptionis gratia. — Non autem sic dicitur filius natura, ut dicitur Deus natura: non enim eo filius est quo Deus est, quia proprietate nativitatis fitius, natura divinitatis Deus est. Et tamen dicitur natura vel naturae filius,

6 Responsio om. BCRWX. est om. BCMR, add. interl.".

1 Rom. 1, 4.

Num. 5: Cl. Olossa Lombardi in Rom. 1,4 (n. 28). Hic etiam notari oportet testimonium cuiusdam discipuli (scil., ut nobis videtur, Petri Manducatoris): "Quod queritur, utrum Ille homo ab eterno fuerit non-homo, satis potest recipi. Quod queritur, utrum Christus inquantum est homo est allquid, Magister, inquit, non semper negabat, immo quandoque concedebat extraneis. Cum autem negabat, tutis auribus loquebatur, id est lus quos instruxerat. Dicebat enim, quia quamvis nomina neutri generis soleant accipi in designatione nature, plerumque tamen accipiuntur in designatione persone. Ideo quoque concedebat: ‘Christus in quantum est homo est a(iquid’, id est, alicuius nature. Negabat tamen, quia ‘aliquid’ (bi videtur accipi in designatione persone. Christus enim non, in quantum est homo, est aliqua persona s. (Cod. Paris. Bibi. Nat. Iat. 18108, f. 100v; Trecis. Bibi. Com. Iat. 964, f. 142r; Cf. 1. Brady, Peter Manducator and the Oral Teac!zings 0f Peter Lombard, In Antoniarium 41, 1966, 473).

Caput 2: Cf. Glossa in Rom. 1, 4 (in ed. nostra, n. 27); in versione secunda (ut in PL 191, 1311 A-B) plura adduntur ex hoc capitulo libri III.

quia naturaliter est filius, eandem scilicet habens naturam quam ille qui genuit 1

2. Quare non sit adoptivus fillus ‘i Adoptivus autem filius non est, quia non prius fuit et postmodum adoptatus est in filium, sicut nos di cimur adoptivi fuji, quia cum nati fuerimus irae filii 2, per gratiam facti sumus fui Dei 3. Christus vero nunquam fuit non filius, et ideo non est adoptivus filius.

3. Oppositio quod sit adoptivus filins. Sed ad hoc opponitur sic: Christus filius hominis est, id est Virginis, aut gratia, aut natura, vel utroque so modo. Si vero natura, aut divina, aut humana; sed divina non: ergo aut humana natura, aut non natura est filius hominis. Si non natura, ergo gratia tantum; et si etiam natura humana, non ideo minus per gratiam. Si ergo gratia filius Virginis est, adoptivus filius esse videtur: ut idem sit naturalis filius Patris et adoptivus filius Virginis. — Responsio *. Ad quod dici potest Christum filium Virginis esse natura vel naturaliter et gratia; nec tamen adoptivus filius Virginis est, quia non per adoptionem, sed per unionem filius Virginis esse dicitur. Filius enim Virginis dicitur eo quod in Virgine hominem accepit in unitatem personae; et hoc fuit gratiae, non naturae. — Unde Augustinus Super Joannem: "Quod Unigenitus est aequalis Patri, non est gratiae, sed naturae; quod autem in unitate personae Unigeniti assumptus est homo, gratiae est, non na turae". Christus ergo nec Dei nec hominis est adoptivus filius, sed Dei naturaliter, et hominis naturaliter et gratia filius.

4. Quod vero naturaliter sit filius hominis, Augustinus ostendit in libro De fide ad Petrum: "Ille scilicet Deus factus est naturaliter hominis filius, qui est naturaliter filius unigenitus Dei Patris".

3 Rubrica om. RVW. 8 sIc] Si A, corr. in si". 14 ReSponSio om. BCRVWX.

16 Virginis est trp. BNX. 18 unltatem] unitate AOX. 24 fihius hominis frp. ABCLRTVW. 26 hominls filius lrp. BCMT.

1 Verba sunt Hilarii: Natura fihius est, quia eandem naturam quam ille qui genuit habet (De Trinit., V, n. 37; PL 10, 155 A; cf. supra, tom. 1,88, n. 7). 2 Resp. Eph. 2,3: Et nos omnes aliquando... eramus nalura fui irae. 3 Cf. Ioan. 1, 12: Dedit eis potestatem

f lios Dei fieri; Rom. 8, 15-16: Spiritum adoptionis fihiorum... quod sumus fui Dei; Galat. 3, 26: Omnes enim fui Dei estis. 4 Tract. 74, n. 3 (PL 35, 1828; CCL 36, 514).

3 Caput 2, n. 14 (opus Fulgentii, PL 65, 678 B; CCL 91A, 720).

Num. 2: Quis sit adoptivus suggeritur in Summa sent., 1, c. 18 (PL 171, 1103 B; 176, 76C). — Num. 3: Verba Augustini Super Ioannem ( Quod Unigenitus... s) leguntur in Giossa ad Rom. 12, 3 (cod. X, f. 60c; z, f. 36d; PL 191, 1498 D); et in editione secunda etiam ad Rom. 1,4 (PL 191, 1311 B-C), non autem in versione prima.

5. Quod autem non sit adoptivus filius et tamen gratia sit filius, ex subditis probatur testimoniis. Hieronymus, Super Epistolam ad Ephesios 1 ait: "De Christo Iesu scriptum est quia semper cum Patre fuit, et nunquam eum ut esset voluntas paterna praecessit. Et ille quidem na tura filius est, nos vero adoptione. Ille nunquam filius non fuit; nos antequam essemus, praedestinati sumus, et tunc spiriturn ado ptionis 2 ac cepimus, quando credidimus in Filium Dei". — Hilarius quoque in libro III De Trinitate 3 ait: "Dominus dicens: Clarifica Filiurn tuum, non solo nomine contestatus est se esse filium, sed et proprietate. Nos fuji Dei sumus, sed non talis hic filius: hic enim verus et proprius est filius: origine, non adoptione; veritate, non nuncupatione; nativitate, non creatione". Augustinus etiam, Super Ioannem 5 ait: "Nos sumus fuji gratia, non natura; Unigenitus autem natura, non gratia. An hoc etiam in ipso Filio ad hominem referendum est ? Ita sane". Ambrosius quoque in 1 libro De Trinitate 6 ait: "Christus filius est non per adoptionem, sed per naturam; per adoptionem nos filii dicimur, ille per veritatem naturae est". — Ex his evidenter ostenditur quod Christus non sit filius gratia adoptionis. Illa enim gratia intelligitur, cum Augustinus 7 eum non esse gratia filium asserit: gratia enim, sed non adop tionis, immo unionis, Filius Dei est filius hominis et e converso.

Caput 3 (31).

Utrum persona vel natura praedestinata sit. Deinde, si quaeritur utrum praedestinatio illa, quam commemorat Apostolus 8, sit de persona an de

9 et] etiam BCLV. primo libro trp. BCTV.

1 In Eph. 1, 5: Qui praedestinavit nos in adoptionem fihiorum: "De Domino nostro Iesu Christo in aiio Ioco scriptum est: oristizentos [ 1, 4], quia semper cum Patre fuit * etc.

(PL 26 [ 448 C-449 A). 2 Resp. Rom. 8, 15. 3 Num. 11 (PL 10, 82 A-B).

4 Ioan. 17, 1. 5 Tract. 82, n. 4 (PL 35, 1844; CCL 36, 533s). "bd est De fide, 1, c. 19, n. 126 (PL 16 [ 557 B; CSEL 78, 53). 7 Parum supra, Super foannem.

8 Rom. 1, 4.

Nuni. 5: Secundum auctorem anonymum illius Glossae quae ohm Petro Pictaviensi at tribuebatur, quoad ultima verba hulus numeri Magister ancipitem se manifestavit: "lia sane [ ad finem auctoritatis Augustini]. Acsi diceretur: ‘non gratia’, subaudi adoptionis, sed ‘natura’, et non excluditur gratia unionis. Quod autem ihla Hylarii auctoritas sic intelligi debet, Magister exponit ubi dicit: fila enim gratia intelligitur [ et e converso. Istud e converso bongo tempore abraserat episcopus et postea apposuits (n f. 42d; p 82r).

Caput 3: Longius tractatur haec quaestio in Glossa priniitiva in Rom. 1, 4 (n. 25).

natura, sane dici potest et personam Filii, quae semper fuit, esse prae destinatam secundum hominem assumptum, ut ipsa scilicet ens homo esset Dei Filius; et naturam humanam esse praedestinatam, ut Verbo Patris personaliter uniretur.

DISTINCTIO XI

Caput 1 (32).

1. Utn.im Christus sit creatura sive creatus vel factus. Solet etiam quaeri utrum debeat simpliciter dici atque concedi Christum esse factum vel creatum vel creaturam. — Ad quod dici potest hoc simpliciter et absque determinatione minus congruenter dici; et si quandoque, brevi tatis causa, simpliciter denuntietur, nunquam tamen simpliciter debet intelligi; quia ut Augustinus in 1 libro De Trinitate 1 ait, "cum de Christo loquimur, quid, secundum quid et propter quid dicatur, pru dens et diligens ac pius lector intelligere debet".

2. Qui Christum vel Dei Filium non esse factum vel creaturam, in 1 libro De Trinitate 2 ostendit, ita inquiens: "in principio erat Verbum, et Verbum caro factum est, et omnia per ipsum facta sunt 3. Neque dicit omnia, nisi quae facta sunt, id est omnem creaturam. Unde liquido ap paret ipsum factum non esse, per quem facta sunt omnia. Et si factus non est, creatura non est. Si autem creatura non est, eiusdem cum Patre substantiae est. Omnis enim substantia quae Deus non est, creatura est; et quae creatura non est, Deus est. Sed si Filius non eiusdem substantiae est cuius Pater, ergo facta substantia est; et si facta substantia est, non omnia per ipsum facta sunt. At omnia per ipsum facta sunt". Facta igitur

11 denuntietur] enuncietur ABCMTW. 12 ait trp. ante Augustinus BCNVX, post August. L. 13 dicatur om. OX. 23 cuius Pater] cum patre OVWXxz, marg. L2.

1 Caput 13, n. 28 (PL 42, 840; CCL 50, 69). 2 Caput 6, n. 9 (PL 42, 825; CCL 50, 38). 3 Ioan. 1, vv. 1, 14, et 3.

Dist. XI, capp. 1-2: Cf. A. M. Landgraf, Die Stellungnahme der Frulzscholastik zurFrage, b Christus ein Geschàpf sel, in Scholastik (1950) 75-96; idem in Dogmengesch. 11-1, 172-198. — Caput 1, num. 1, necnon et num. 2 usque ad finem primae auctoritatis Augustini (unacum conclusione: *. Facta igitur..."), verbotenus ex Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (n. 22), quae dependet ex eadem quaestione in Summa sent., 1, 18 (PL 171, 1103; 176, 76 C 77 A), unde uaedam sumuntur.

substantia non est, sed una cum Patre infecta substantia est. — Itent in eodem 1: "Si vel Filium fecit Pater quem non fecit ipse Filius, non omnia per Filium facta sunt. At omnia per Filium facta sunt; ipse igitur factus non est, ut cum Patre faceret omnia quae facta sunt".

3. Idem in libro 84 Quaestionum 2: "Dicitur creatura quidquid fecit Deus Pater per Filium; qui non potest appellari creatura, quoniam per ipsum facta sunt omnia". — Ambrosius in 1 libro De Trinitate: "Probemus, inquit, creaturam non esse Dei Filium. Audivimus enim in Evangelio 4 Dominum mandasse discipulis: Praedicate Evangelium uni versae creaturae. Qui unjversam creaturam dicit, nullam excipit. Et ubi sunt qui creaturam Christum appellant? Nam si creatura esset, sibi mandaret Evangelium praedicari"; et subiectus esset vanitati, quia te stante Apostolo 5, omnis creatura vanitati subiecta est. "Non igitur Christus creatura est, sed Creator, qui docendae creaturae discipulis mandat officium".

Caput 2 (33).

1. De perfidia et poena Arii. — Ambrosius In 1 libro De Trinitate *. Arii haec fuisse perfidia legitur 6, ut Christum creaturam fateretur. Ideo "effusa sunt Arii viscera atque crepuit medius, prostratus in faciem, ea quibus Christum negaverat foeda ora pollutus".

2. Quo sensu Christus dicitur factus *. His aliisque pluribus testi moniis instruimur non debere fateri simpliciter ‘Christum esse factum vel creaturam’; sed addita determinatione recte dici potest, ut si dicatur factus secundum carnem vel secundum hominem, ut factura humanitati, non Deo attribuatur. — Ut enim ait Ambrosius in 1 libro De Tri

6 Deus Pater trp. ANOVWX. 8 Del Filium tTP. BCRTV. 9 Praedicate] predicare BCLN. 9-10 unlversaej omni VWX, corr. ex omni R. 21 Rubrica om. BRVW.

1 Caput 6, n. 12 (PL 42, 827; CCL 50, 42). 2 Quaest. 67, nn. 1-2 (PL 40, 66, 67".

3 Id est De fide, 1, e. 14, n. 86 (PL 16 [ 549 A-B; CSEL 78, 38). 4 Marc. 16, 15. Rom. 8, 20. Quod sequitur Ambrosil est, uti supra. 6 In Ambrosio,Defide, 1, c. 19, nn. 123, 124, 130 (PL 16 [ 557 A, 558 A; CSEL 78, 52s, 54).

Num. 3: Auctoritas Libri 84 Quaest., ex Glossa in Rom. 8, 19 (PL 191, 1442 B).. Quod sequitur de Ambrosio necnon et totum Caput 2 originem forsitan trahunt ex verbo elusdem Summae sent.: Ambrosius quoque multis argumentis probat adversus Arium quod non sit creatura Christus, vel adoptivus filius (PL 171, 1103 B; 176, 76 C). Unde tamen trahuntur auctoritates Ambrosii, nescimus.

nitate 1, "non Deus factus est, sed Deus Dei Filius natus est; postea vero secundum carnem homo factus ex Maria est. Misit enim Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub Lege 2. Filium inquit suum, scilicet non unum de multis. Cum dicit suum, generationis aeternae proprietatem signavit. Postea factum ex muliere asseruit, ut factura non divinitati, sed assumptioni corporis adscriberetur. Factum igitur ex muliere dicit propter carnis susceptionem; sut Lege propter observantiam Legis". "Generatio 3 generationi non praeiudicat, nec caro divinitati *. "Deus 4 enim aeternus incarnationis sacramentum suscepit, non dividuus, sed unus, et in utroque unus, scilicet divinitate et corpore. Non enim alter ex Patre, alter ex Virgine, sed idem aliter ex Patre, aliter ex Virgine". Qui factus est "secundum 5 nostrae susceptionem naturae, non secundum aeternae substan tiam vitae". Quem "legimus 6 primogenitum et unigenitum: primogenitum, quia nemo ante ipsum; unigenitum, quia nemo post ipsum". — Ex his evidenter traditur qua intelligentia accipiendum sit cum dicitur Chri stus factus vel simpliciter, vel cum additamento, ut factura scilicet vel creatura non ad assumentem Deum, sed ad assumptum hominem re feratur.

3. In Deo enim creatura esse non potest, ut Ambrosius ait in 1 libro De Trinitate: "Numquid dicto factus est Christus? Numquid mandato creatus est Christus? Quomodo autem creatura in Deo esse potest ? Etenim Deus naturae simplicis est, non coniunctae atque com positae, cui nihil accidat, sed solum quod divinum est in natura habeat 4. Etsi ergo Christus secundum hominem dicitur creatura, non ta men Christus simpliciter praedicandus est creatura. Nec ex eo quod Christus secundum hominem dicitur esse creatura, potest quis progredi sic argumentando: Si secundum quod homo Christus est creatura, vel rationalis vel non, vel quae est Deus vel non, nitens per hoc probare

9 susceplt] accepit BCX. 19 Ambrosius ait trp. BCMRT. 21 creatura in Deo trp. TV. esse trp. post creatura ANO. 23 accldat] accidit BCV, corr. ex accldit". 23-24 natura... sua] naturam... suam LMR.

1 Id est De 1 1, e. 14, nn. 93-94 (PL 16 [1845] 550 B-C; CSEL 78, 40s). 2 Gal. 4, 4. 3 Ambrosius (in marg.), De incarnationis dom. sacramento, e. 5, n. 36 (PL 16 [ 827 D; CSEL 79, 241). 4 Ambrosius, ibid., n. 35 (827 C; 240s). S Anibrosius, ibid., n. 37 (828 A; 241). 6 Ambrosius, De fide, 1, e. 14, n. 89 (PL 16 [ 549 C-D; CSEL 78, 39); resp. Matth. 1, 25: Peperit fihium suum primogenitum; et Ioan. 1, 14: Gloriam quasi unigeniti a Paire. 7 De fide, 1, C. 16, nn. 105-106 (PL 16 [ 552 D 553 A; CSEL 78, 45s); resp. Ps. 148, 5: Ipse dixit et facta sunt, ipse mandavit et creata sunt.

Christum esse aliquid non divinum: quia quod ipse est secundum homi nem, ipse est; et ideo si secundum hominem est aliqua substantia non divina, est utique aliquid non divinum. — Sed ex tropicis locutionibus non est recta argumentationis processio; illa autem locutio tropica est, qua Christus dicitur creatura, vel simpliciter, vel cum adiunctione.

DISTINCTIO XII

Caput 1 (34).

1. An homo Ille semper tuent vel coeperit. Post praedicta quaeritur utrum homo ille coeperit esse vel semper fuerit, sicut sinipliciter enuntia mus Christum vel Dei Filium semper fuisse nec coepisse.

2. De hoc Augustinus inquit ita Super Joannem 1: "Habuit aliquando Dei Filius quod nondum habuit idem ipse homo filius, quia nondum erat homo". Item in eodem 2: "Priusquam mundus esset, nec nos eramus, nec ipse mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus 3". Idem sùper Psalmum: "Christus noster, etsi forte homo recens est, is tamen est aeternus Deus". — Alibi vero legitur 5 quod "puer ille creavit stellas "; et Christus dicit 6 se esse principium, et esse ante Abraham.

5 veli om. BCMNRTW. 8 coeperit] esse add. ABCNVW. 12 D Filius trp. BCV. Christus noster frp. p. est BCMRW. est om. ATW, add. interi. 02V.

1 Tract. 106, n. 5 (PL 35, 1910; CCL 36, 611). 2 Tract. 105, n. 7 (PL 35, 1907; CCL 36, 607). 3 1 Tim. 2, 5.

4 Enarr. in Ps. 80, 10: Non erit in te deus recens, n. 13 (PL 37, 1039; CCL 39, 1127). Auctoritas sine rubrica In omnibus codicibus, illo non excepto quem confecit Magister Herbertus de Boseham, cod. Cantabrigiae, Collegli Ss. Tri nitatis B.5.6., f. 11v. Numquid referatur ad hymnum Conditor aime siderum in Officio Adventus (PL 17 [ 1198; 0. Dreves C. Blume, Analecta Hymnica 51, 47)? Vel melius, ad Serinonem 4 (de Epiphania) Fulgentii Ruspensis, n. 6; Iste itaque puer, qui mundum creavit, qui mundum regit...; n. 8: eHaec stella nunquam ante apparuit, quia nunc eam puer iste creaviti (PL 65, 735 A, 736 A; CCL 91 A, 914, 915). 6 Resp. Ioan. 8, 25: Principium qui et loquor vobis; 8, 58: Antequam Abraham fieret, ego sum.

Dist. XII: Secundum Alexandrum de Hales et plures allos scholasticos, hic incipit nova Distinctio. Econtra, S. Bonaventura initium huius Distinctionis infra ponit, ad nostrum Caput secundum. De historia quaestionis, cf. 1. Brady, The Distinctions 0f Peler Lombard’s Book of Sentences and Alexander 0f Hales, in Franc. Studies (1965), 1 13s. — Caput 1: Quasi in toto sumitur ex Glossa primitiva in Rom. 1, 4 (nu. 32.33). Cf. N. M. H ring, The Case of Gilbert de la Porrée Bisilop of Poitiers (1142-1154), in Mediaeval Studies 13 (1951) 30, nota 46.

3. His igitur auctoritatibus in nullo resultantes, dicimus hominem ilium, in quantum homo est, coepisse; in quantum Verbum est, semper fuisse. Hic enim absque distinctione non est ferenda responsio. Nam et ipse Augustinus huiusmodi utitur distinctione in piuribus locis 1, dicens per Christum omnia esse facta, in quantum Verbum est; secundum id vero quod homo est, ipsum esse factum et glorificatum. Si igitur ad personam respicias, confidenter dic hominem ilium semper fuisse; si vero ad naturam hominis, concede eum coepisse.

Caput 2 (35).

1. Si Deus allum hominem assumere potuit vel allunde quam de ge nere Adae. Solet etiam quaeri utrum alium hominem, vel aliunde hominem quam de genere illius Adam, Deus assumere potuerit.

2. Responsio *. Ad quod sane dici potest ipsum et aliam animain et aliam carnem potuisse assumere, quia gratia tantum assumpta est anima illa et caro a Verbo Dei. — Augustinus In libro XIII De Trlnltate *. Ut enim ait Augustinus 2, "in rebus per tempus ortis illa summa gratia est, quod homo in unitate personae coniunctus est Deo". Potuit igitur Deus aliam animam et aliam carnem sumere. — Et carnem utique aliunde quam de genere Adam. Unde Augustinus in libro XIII De Trinitate 3: "Poterat utique Deus hominem aliunde suscipere, in quo esset mediator Dei et hominum; non de genere illius Adam, qui peccato suo obligavit genus humanum; sicut ipsum quem pri mum creavit, non de genere aiicuius creavit. Poterat ergo, vel sic vel

1 igitur] ergo BC, marg. O, interl.". 3 ferenda] referenda ATWX, facienda BC, corr. ex referenda 0. 12.13 hominem om. BCOV. 13 Deus om. CL, add. interl.

R.II potuerit] potuit AO. 14 Responsio om. ABCORVWX. 19 sumere] assumere BCLR. 23 obligavit genus trp. BCLMRT. 23-24 primum] primo AOVWX, prius LR. 24 Poterat] Potuit LRT.

1 Hic ante oculos Magister habuit auctoritates Augustini iam adductas in Glossam in Rom. 1, 4 (in editione primitiva, n. 33; ed. 2, PL 191, 1315 A-B); praesertim In Ioannem, tr. 105, n. 7 (PL 35, 1907; CCL 36, 607). 2 Caput 19, n. 24 (PL 42, 1033; CCL 50A, 416). 3 Caput 18, n. 23 (PL 42, 1032; CCL 50A, 413).

Caput 2: Quaestio haec non agitur in Glossa in Apostolum, eo probabilius quod verba Augustini (hic in n. 2) quae quaestionem suggerunt et solutionem proponunt nusquam in veniuntur in Expositione epistolarum Fiori Lugdunensis. In quibusdam codicibus secunda auctoritas (et quidem in forma Iongiore) alia manu additur in marginibus ad glossam in Rom. 5, 9 (ex. gr. Vat. Iat. 144 (x), f. 28r in imo folio; Vat. Iat. 695 (z), f. 16” in imo; Paris. Bibi. Nat. Iat. 648, f. 21 in imo folio; forsitan etiam alibi; ut in pluribus autem non invenitur).

alio quo vellet modo, creare unum alium, de quo vinceretur victor prions. Sed melius iudicavit et de ipso quod victum fuerat genere assumere ho minem, per quem hominis vinceret inimicum; et tamen ex virgine, cuius conceptum Spiritus, non caro, fides, non libido praevenit. Nec interfuit carnis concupiscentia, qua ceteri concipiuntur qui originale trahunt peccatum; sed credendo, non concumbendo sancta est fecundata virginitas". Ex his aperte ostenditur et alium et aliunde hominem Deum assumere potuisse.

Caput 3 (36).

1. SI homo Ille potuit peccare vel non esse Deus. Ideo non immerito quaeritur utrum ille homo potuerit peccare vel non esse Deus. Si enim potuit peccare, et potuit damnari; si potuit damnari, potuit non esse Deus; ergo, si potuit peccare, potuit non esse Deus, quia esse Deum et posse velle iniquitatem simul esse nequeunt 1

2. Responsio *. Hic distinctione opus est, utrum de persona, an de natura agatur. Si enim de persona agitur, manifestum est quia peccare non potuit, nec Deus non esse potuit. Si vero de natura, discutiendum est utrum agat de ea ut Verbo unita, an de ea tamquam non unita Verbo et tamen enti; id est an de ea secundum quod fuit unita Verbo, an de ea secundum quod esse potuit et non unita Verbo. Non est enim ambiguum o animam illam, entem unitam Verbo, peccare non posse; et est sine ambiguo verum eandem, si esset et non unita Verbo, posse peccare.

3. Quorundam oppositlo, quod potuerit etiam unita Deo peccare. Quidam tamen probare conantur eam, etiam unitam Verbo, posse pec care, quia liberum arbitrium habet, et ita potest flecti in utramque partem.

6 sancta] facta LRV. j fecundata corr. in fecunda R, corr. interi. ex fecunda V. 11 ille homo trp. LRW. 14 posse] et add. LRV. 15 Responsio om. BCLMRVWX. 20 est enim irp. COV.

1 Glossa mien, in Ps. 5, 5: et videbo quoniam non Deus volens iniquitoiem tu es: gesse Deum et placere iniquitatem nunquam conveniunts (cod. Laurent. PI. XVII. 4, f. 136; apud Lyranum, 111, 93a; necnon et apud Magistrum in h.1.,PL 191,96 D).

Caput 3: Cf. A. M. Landgraf, Die Unsiindbanfceit Chnisti in Dogmengeschichte 11-1, 320-370, praesertim 351ss. — Num. 1: Quaestio lam proponitur in Summa sent., 1, c. 18 (PL 171, 1104 D; 176, 78 A); quodammodo tangitur ab ipso Magistro in Glossa in Hebr. 2, 14 (PL 192, 421 D). — Num. 2: Responsio fundatur in verba Augustini citata in 1110 Ioco Glossae, quae

inveniuntur infra, DIst. 19, c. 2 (seu 56).— Num. 3-4: Omnia praeter responsurn in fine num. 4, ex Summa sent., (oc. ei ubi auctor anonymus opinionem refellit quam Petrus Abaelardus

Quod frivolum est, cum et angeli liberum arbitrium habeant 1, et tamea gratia adeo sunt confirmati, ut peccare nequeant. Quanto magis ergo ille homo, cui Spiritus 2 est datus sine mensura ?

4. Auctoritate utuntur ad idem *. Inducunt quoque auctoritatem ad probandum idem. SCriptum est enim in libro Sapientiae: Qui potuit transgredi et non est transgressus, lacere malum et non lecit. — Sed hoc accipiendum est secundum membra, vel partim de capite, partim de membris 4; de capite: non est transgressus, et non fecit malum; de membris: potuit transgredi, et facere malum.

Caput 4 (37).

Si Deus potuit assumere hominem in sexu muliebri. Solet etiam quaeri, quamvis curiose, a nonnuflis, si Deus humanam naturam potuit assu— mere secundum muliebrem sexum. — Quidam arbitrantur eum potuisse assumere hominem in femineo sexu ut assumpsit in virili; sed opportunius atque convenientius factum est ut de femina nasceretur et virum assumeret, ut ita utriusque sexus liberatio ostenderetur. Unde Augustinus in libro 84 Quaestionum: "Hominis liberatio in utroque sexu debuit apparere. Ergo quia virum oportebat suscipere, qui sexus hono— rabilior est, consequens erat ut feminei sexus Iiberatio hinc appareret, quod ille vir de femina natus est". "Sapientia ergo Dei, quae dicitur unigenitus Filius, homme suscepto" in utero et de utero Virginis, "liberationem hominis indicavit".

3 Spiritus] sanctus add. LRV. 4 Rubrica om. CLRVW, diversa A. Utunturi utitur BTX. 6 malum] mala 9 potuit... huinanitate (132,16) om. C o" defectum pecie.

1 Cf. Lib. II, d. 25, C. 3 (tom. 1, 463). 2 Resp. Ioan. 3, 34: Non enim ad mensuram dat Deus spiritum. 3 Eccli. 31, 10. 4 luxta Tichonli regulam primam, apud August., De doctrina christ., III, C. 31, n. 44 (PL 34, 82; CSEL 80, 106; CCL 32, 104).. 5 Quaest. 11 (PL 40, 14; CCL 44 A, 18), ubl et textus immediate sequens.

proposuerat in suis Commentariis in Epistolam Pauli ad Romanos, Lib. 1 (in Caput 3, 4) (PI.. 178, 823 B 824 C; ed. E. Buytaert, CCL, Contin. Med. XI, 98s).

DISTINCTIO XIII

Caput unicum (38).

1. Si Christus secundum naturam hominis in sapientia et gratia pro ficere potuit vel profecit. Praeterea sciendum est Christum secundum hominem ab ipsa conceptione gratiae plenitudinem recepisse, cui spiritus datus est non ad mensurain 1, et in quo plenitudo divinitatis corporaliter habitat 2.

2. Quomodo dicitur plenitudo divinitatis habitare in Christo ‘1’. Ita vero habitat, ut ait Augustinus Ad Dardanum 3, quod omni gratia plenus est; non ita habitat in sanctis. Ut "in nostro}corpore inest sensus singulis membris, sed non quantum in capite: ibi enim et visus est et auditus et olfactus et gustus et tactus, in ceteris autem solus est tactus"; ita et in Christo habitat omnis plenitudo divinitatis, quia Ille est caput, in quo sunt omnes sensus; in sanctis vero quasi solus tactus est, quibus datus est spiritus ad mensuram, cum de illius plenitudine acceperunt 4. is — Quomodo intelilgatur: de plenitudine dus acceplmus *. Acceperunt autem de illius plenitudine non secundum essentiam, sed secundum simi litudinem, quia nunquam illam eandem essentialiter, sed similem acce perunt gratiam.

3. Puer ergo ille plenus sapientia et gratta 5 fuit ab ipsa conCeptione. Unde leremias 6 recte dicit: Novum faciet Dominus super terrain: mulier

4 profecit] proficit B, profecerit NV. 8 Rubrica om. LRW. 10 Ut] et add. BT, add. sed del. L, etiam add. R. 16 Rubrica om. LRW.

1 Ioan. 3, 34 2 Col. 2, 9. Epist. 187, c. 13, n. 40 (PL 33, 847; CSEL 57, 117). 4 Resp. Ioan. 1, 16: Et de plenitudine elus nos onines accepimus. Cf. Glossa mien. in h.1.: Quia luis (legas: illi) spiritus datus est non ad mensuram, nobis ab eo secundum mensuram" (apud Lyranum V, 188v; textus corr. ope codd. Berouini theol. Iat. 112, f. 125v; Vatic. Chigi A. VIII. 248, f. 430r). 5 Resp. Luc. 2, 40. 6 1er. 31, 22.

Dist. XIII-XIV: Cf. L. Ott, Untersucizungen 375-378; A. M. Landgraf, Das Wissen der Seele Clzristi, in Dogmengeschichte, II-2, 44-131; quoad antecessores nostri Magistri videsis etiam seriem studiorum dom. H. Santiago Otero, quorum quaedam infra indicantur. — Num. 1: Influxus Summae Sentenhiarum, 1, 16, quibusdam verbis detegitur (PL 171, 1100 A; 176, 73 C). — Num. 2: Ex Glossa in Coboss. 2, 9 (PL 192, 273 A), partim verbis Augustini Lompacta (ex Fioro, 657 A), partim paraphrasibus Gilberti.

Num. 3-5 (usque ad auctoritatem Gregoril) fundantur super Summam sent. (loco cit.);

circumdabit virum, quia 1 in utero Virginis perfectus vir exstitit, non solum propter animam et carnem, sed etiam propter sapientiam et gra tiam qua plenus erat.

4. Auctoritatem ponlt quae videtur obviare. Huic autem videtur obviare sententiae quod in Lucae Evangeiio legitur 2: lesus pro ficiebat sapientia et aetate et gratta apud Deum et hommes. Si enim proficiebat sapientia et gratia, non videtur a conceptione habuisse plenitudinem gra tiae sine mensura.

5. Determlnatio auctoritatls *. Ad quod sane dici potest ipsum, secundum hominem, tantam a conceptione accepisse sapientiae et gratiae plenitudinem, ut Deus ei pienius conferre non potuerit; et tamen vere dicitur profecisse sapientia et gratia: non quidem in se, sed in aliis, qui de eius sapientia et gratia proficiebant, dum eis sapientiae et gratiae munera secundum processum aetatis magis ac magis patefaciebat. — Gregorius *. Unde Gregorius in quadam homilia 3 ait: "Iuxta hominis naturam proficiebat sapientia: non quod ipse sapientior ex tempore, qui a prima conceptionis hora spiritu sapientiae plenus permanebat, sed eandem qua plenus erat sapientiam ceteris ex tempore paulatim demon strabat. luxta hominis naturam pro ficiebat aetate: de infantia ad iuven tutem; iuxta hominis naturam pro ficiebat gratta: non ipse quod non ha bebat per accessum temporis accipiendo, sed pandendo donum gratiae quod habebat; apud Deum et hommes: quia quantum proficiente aetate patefaciebat hominibus dona gratiae quae sibi inerant et sapientiae, tantum eos ad laudem Dei excitabat; et sic Deo Patri ad laudem, et ho minibus ad salutem proficiebat". — In aliis ergo, non in se proficiebat

5 sententiae frp. post autem LMRT. 9 Rubr. om. RVW. 16 ipse] esset A. II sapientior] esset add. marg. L2W2, add. interl. T2. tempore] fuerit add. X. 17 a pri ma] ab ipsa LR.

1 Cf. Glossa interl. in h.1.: A conceptu, quia iuxta incrementa actatis... proficere videbitur sapientia et aetate, sed perfectus vir in ventre femineo solitis mensibus continebi tur (apud Lyranum IV, 135v); ex Hieron. in h.1. (PL 24 [ D; CSEL 59, 397s; CCL 74, 313). 2 Luc. 2, 52. 3 Sub nomine Gregorii in Glossa ordin. in Lue. 2, 52 (apud Lyranum V, 133a); sed reapse est Bedae, In Evang., 1, hom. 12 (PL 94,67 C-68 A; hom. 19 in CCL 122, 139s).

de quo fonte cf. H. Santiago Otero, La actividad sapiencial de Christo en cuanto liombre en la Summa de les sentencias s, in Rivista espafiola de teologla 28 (1968) 80s.

In num. 5 nova auctoritas ps.-Gregorii locum tenet iitae Bedae quae invenitur in Summa sent. Tunc ubi eadem Swnma de profectu episcopi Ioquitur, archidiaconus noster exemplum proponit rectoris ecclesiastici.

sapientia et gratia. Unde in eodem Evangelio 1 puer ille plenus sapientici et gratia perhibetur. Sic ergo dicitur profecisse sapientia et gratia, ut aliquis rector ecclesiasticus dicitur proficere in cura sibi credita, dum per eius industriam alii proficiunt.

6. Praedictis videtur adversari quod Ambrosius ait. Alibi tamen scriptum reperitur quod secundum sensum hominis profecerit, sicut aetate hominis profecit. Ait enim Ambrosius in libro III De Spiritu Sancto 2 sic: "Deus perfectionem naturae assumpsit humanae. Suscepit sensum hominis, sed non sensu carnis fuit inflatus 3. Sensu hominis animam dixit turbatarn 4; sensu hominis esurivit et rogavit 5; sensu hominis profecit, sicut scriptum est 6: Jesus pro ficiebat aetate et sapientia et gratia. Quomodo proficiebat sapientia Dei ? Profectus aetatis et profectus sapientiae, sed humanae est. Ideo aetatem commemoravit, ut secundum hominem cre deres dictum: aetas enim non divinitatis, sed corporis est. Ergo, si pro ficiebat aetate hominis, proficiebat sapientia hominis. Sensus autem prois ficit; quia sensus, ideo sapientia". — De dtiobus sensibus Christi, sciilcet gemma sapientia *. "Qui sensus proficiebat? Si humanus, ergo ipse su sceptus est; si divinus, ergo mutabilis per profectum: quod enim proficit, mutatur in melius. Sed quod divinum est, non mutatur 7; quod ergo mutatur non est divinum. Sensus igitur proficiebat humanus: sensum ergo suscepit humanum". "Non poterat confortari virtus Dei, nec crescere Deus, nec altitudo sapientiae Dei 8 impleri. Quae igitur impiebatur, erat non Dei, sed nostra sapientia. Nam quomodo implebatur, qui ut omnia irnpteret descendit 9? Per quem autem sensum dixit Isaias quod patrem puer nesciebat aut matrein? Scriptum est enim 10: Priusquam sciat puer patrem aut matrein, accipiet spolia Samariae. Sapientiam enim Dei futura

9 Sensu 2] sensus hic varie (accipitur add. T), scilicet sensibilitas, infirmitas, sapientia nota marg. BT2. dixit] esse add. LRW. 15-16 proficlt profecit BOVX. 16 Ru brica om. RVW. 17 Qui] Quis NRV. 21 Non] nec LRV.

1 Resp. Lue. 2, 40. 2 Immo in libro De incarnationis dom. sacrwnenlo, e. 7, nn. 71-76 (PL 16 [ 836 B 837 0; CSEL 79, 260-263), nonnullis passim omissis.

Resp. Col. 2, 18: inflatus sensu carnis suae. 4 Resp. Ioan. 12, 27. 5 Resp. Matth. 4, 2: Postea esuriil; Lue. 22, 32: Ego autem rogavi pro te. 6 Lue. 2, 52. 7 Resp. Num. 23, 19: Non est Deus... ut fihius Izominis, ut mutetur; Malach. 3, 6: Ego enim Dominus, et non mutor. Resp. Rom. 11, 33. 9 Eph. 4, 10. 10 Isai. 8, 4.

Num. 6: Auctoritas Ambrosii frequentius citatur (nonnumquam in forma breviori) a scholasticis Lombardo coaevis: ex. gr. a Petro Abaelardo, Sic et non, e. 73 (PL 178, 1444 B-C), et ab auctore quaestionum In cod. CIm 7972, f. 24 r-v (de quo cf. H. Santiago Otero La actividad, 78 et 82s); non autem invenitur in Summa sent., etc.

et occulta non fallunt; expers autem agnitionis infantia, per humanam utique imprudentiam, quod adhuc non didicit ignorat". — "Sed verendum est, inquam, ne, si duos principales sensus aut geminam sapientiam Christo tribuimus, Christum dividamus. Numquid, cum et divinitatem eius et carnem adoramus, Christum dividimus? Numquid, cum in eo imaginem Dei crucemque veneramur, dividimus eum? Apostolus certe, qui de eo dixit 1: Quoniam etsi crucifixus est ex infirmitate nostra, vivit tamen ex virtute Dei, ipse dixit 2 quia non divisus est Christus. Numquid etiam, cum dicimus quia animam rationalem et intellectus nostri suscepit capacem, dividimus eum? Non enim ipse Deus Verbum pro anima ra tionali et intellectus capaci in carne sua fuit; sed animam rationalem et intellectus capacern, et ipsam humanam et eiusdem substantiae cuius nostrae sunt animae, et carnem nostrae similem 3 eiusdemque cuius caro est nostra substantiae suscipiens, perfectus etiam homo fuit". 7. De lntelHgentia praemissorum verborum. Haec verba Ambrosii pia diligentia inspicienda sunt, quae ex parte hominis ignorantiam instruunt et illuminant, ex parte errandi fomitem male intellecta ministrant.

8. De gemma sapientia Christi: genita et creata *. His etenim eviden ter traditur duos in Christo esse principales sensus, sive geminam sapien tiam. Neque ideo unitas et singularitas personae dividitur, sed iuxta duas naturas, duas habet sapientias: unam non creatam sed genitam, quae ipse est; alteram non genitam, sed creatam, et per gratiam ei collatam. Nam Isaias de eo praetestatur: Requiescet super eum spiritus sapientiae et intellectus etc. Spiritu ergo sapientiae et intellectus, id est sapientia et intelligentia per Spiritum Sanctum gratis data, Christus erat sapiens se cundum animam; secundum Deum vero sapiens erat sapienfia genita

4 et om. AVX. 7 etsi christus add. LR, scilicet christus add. interi. V2. 14 nostra] nostre OVW. 18 Rubrica om. RVW. 23 praetestatur] protestatur BMR, corr. in testatur L, corr. ex prestatur N. 26 genita] eterna NRVW, om. B, corr. ml cri, in eterna L2, eterna que deus est add. mg. T2.

1 II Cor. 13, 4. 2 Cor. 1, 13. 3 Resp. Rom. 8, 3: In simililudinem carnis peccali. 4 Isai. 11, 2.

Num. 7-8. Hic lubet notare commentum Glossae ps.-Petri Pictaviensis: e Haec verba Ambrosli. Hic Magister verba sua interponit, quia Ambrosius capitulum illud diffidilius per tractaverat, et quod de gemma Christ! sapientia dixerat, et quomodo Christus non sit divisus manifestius explanat. — In sequenti vero capitulo [n° 9] qualiter hoc sit intelligendum de profectu sensus Christi, in quo Ambrosius praedictae auctoritati contradicere videtur, aperte distinguit. Notandum tamen quod quaedam in hoc capitulo [n° 8] Magister posuit quae ipse um primutn legeret bas Sententias, asseruit, sed ut P. decanus se audivisse est testatus, cum

quae ipse est. Et sicut in quantum Deus est, bonus est bonitate naturali quae ipse est, et iustus iustitia naturali quae ipse est, ita sapiens sapientia naturali quae ipse est. Anima vero eius, sicut bona est et iusta bonitate vel iustitia gratis data quae ipse vel ipsa non est, ita est sapiens sapientia gratis data quae ipsa non est. Et licet gemma in Christo sit sapientia, una tamen eademque persona est, quae in quantum Deus est, vel in quan tum natura divina est, sapiens est sapientia aeterna 1,

[Tetus originalis]

scilicet sapientia genita, id est seipsa, et sapientia quae non est genita quae com munis est tribus personis; non tamen ge mina sapientia, quia non est alia et alia sapientia, sapientia genita, quae tantum Filtus est, et sapientia quae communiter Pater est et Filius et Spiritus Sanctus.

[lectio secunda]

scilicet sapientia ingenita quae est Pater, et sapientia quae non est ingenita quae communis est tribus personis; non tamen gemina sapientia, quia non est alia et alia sapientia, sapientia Ingenita quae tantum Pater est, et sapientia quae communiter Pater est et Filius et Spiritus Sanctus.

In quantum vero eadem persona homo est, id est secundum hominem acceptum, vel in quantum est subsistens ex anima et carne, sapiens est sapientia gratuita. Sapiens est igitur humano sensu et divino.

9. Quomodo intelligendum sit illud: sensus proficiebat humanus. Sed ex qua causa illius dicti intelligentia, scilicet ‘sensus proficiebat humanus’ assumenda est? Aperte enim videtur Ambrosius innuere quod

1 ipsel Deus NVW(T2). 3 dus om. V, add. mien. N. 4 vel Ipsa om. V, sed add. interi. W. 5 quae] ipse vel add. N. II ipsa] ipse BMX. 6 eademque] et eadem LR.

9-15 scilicet... Sanctus va-cat T, non est textus sed glossa que accipitur nota marg. V2. Vide notant histonicam infra positam; hic autem notetur quod textus origirtaUs sine correctione in— venitur in ABOX Guait., curn correct ionibus in LM (sed male)"; et quod sola lectio secunda praesefert in NRVW. 12 (lectio 2 gemma corr. ex genita R, corr. in genita W2.

13.14 (2’ tantum Pater est trp. est tantum Pater R, Pater tantum est VW. 18 gra_ tuita] genita mang. A, corr. marg. ex genita L2. est om. ANOX. est igitur trp. LR.

1 Vide Lib. 1, d. 32, cc. 2-5 (pp. 234-238), praesertim Caput 5.

secundo eadem legeret eadem improbavit, et potius pro aliorum opinione quam pro se haec dixisse testabatur. Dixerat enini quod persona Christi, in quantum Deus est, sapiens est sa pientia genita, Id est seipso, quod postea negavits (cod. n, f. 43c; cod. p, f. 83c); cf. 1. Brady, Peler Manducator and the Oral Teachings 01 Peter Lombard, in Antonianum 41(1966)474, et Proleg. ad tomum 1, p. 127*s. Veritas hulus assertionis apparet ex diversitate lectionum n codicibus. Interest etiam advertere quod Guait. de S. Victore monstrans errores lombardi pervertentis veritatem (ita rubrica sua), hunc passurn secundum formam origmnalem profert, non luxta correctionem postes factam (Contra 1V Lat’yrinthos Franciae 1V, Additamenta posteriora; d. P. Glorieux, Archives d’histoire docir. et lut. 19, 1952, 318, lin. 24-30).

Christus secundum humanum sensum profecerit, et quod infantia eius expers cognitionis fuerit, et patrem et matrem ignoraverit: quod nec Ecclesia recipit, nec praemissae auctoritates patiuntur sic intelligi. Sed ita sane potest accipi, ut quantum ad visum hominum et sui sensus osten sionem, Christus profecisse dicatur. Proficiebat ergo humanus sensus in eo secundum ostensionem et aliorum hominum opinionem. Ita etiam patrem et niatrem dicitur ignorasse in infantia, quia ita se habebat et gerebat ac si agnitionis esset expers.

DISTINCTIO XIV

Caput 1 (39).

1. Si anima Christi habuerit sapientiam parem cum Deo, et si omnia scit quae Deus. Hic quaeri opus est, cum anima Christi esset sapiens sa pientia gratuita, utrum habuerit sapientiam aequalem Deo, sive omnium rerum scientiam habuerit vel habeat, id est utrum omnia sciat quae Deus scit.

2. Opii quorundam. Quibusdam placet 1 quod nec parem cum Deo habeat scientiam, nec omnia sciat quae Deus, "quia in nullo crea tura aequatur Creatori 2". — Rationem inducunt. Cum igitur anima illa creatura sit, in nullo aequatur Creatori: ergo nec in sapientia. Non ergo

7 habebat] agebat L, corr. ex agebat R. II-12 Rubrica om. V, abbrev. RX.

11 habuerit] habuit ABL. 13 gratuita] genita AL. II habuerit] habuit BVW. 14 ha buerit] habuit LVW. 17-18 creatura aequatur trp. LOR.

1 Ita Gualterus de Mauritania, Epist. ad Hugonem de S. Victore (PL 186, 1052 B 1054 B); de cuius doctrina cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 340.347; idem, Walter v. Mortagne und Petrus Lombardus in ilzrem Verhiiltnis zueinander, in Mélanges J. de Ghellinck II, 651s; et H. Santiago Otero, Gualterio de Mortagne (" 1174) v las controversias cristologicas del siglo XII, in Rev. espafiola de teologla 27 (1967) 271-283. 2 Verba sunt Gualterii (PL 186, 1053 A); cf. August., De natura et gratia, e. 33, n. 37: "Etiam cum tuent in nobis tanta iustitia ut ei addi omnino nihil possit, non aequabitur creatura Creatori" (PL

44, 265; CSEL 60, 261).

Dist. XIV, c. 1: Fans huius quaestionis invenitur in Summa sent. 1, 16 (PL 171, 1100 C 1101 C; 176,74 A-D), unde sumuntur multa et ad verba in nn. 1-2, 4-5. Verumtamen nec Guai terus de Mauritania (qui Summae fonti erat) nec ipsa Summa sent. "inducunt auctoritates propositas in n. 2 (praeter verba Apostoli ad Cor.) nec "alias plures rationes et auctoritates".

habet aequalem sapientiam cum Deo, nec scit omnia quac Deus. — Item si anima illa aequalem habet cum Deo sapientiam, non ergo Deus in omni bono maiorem habet sufficientiam quarn eius creatura. — Auctoritates etiam inducunt *. Inducunt etiam auctoritates ad idem probandum. Ait enim Propheta 1 ex persona hominis assumpti: Mirabilis facta est scientia tua ex me, et non potero ad eam. Quod exponens, Casiodorus 2 ait: "Veritas humanae conditionis ostenditur, quia homo assumptus divinae substantiae non potest aequari in scientia vel in alio". — Apostolus etiam ait 3: Nemo novit quae sunt Del nisi Spiritus Dei, qui solus scrutatur omnia, etiam prof unda Dei. — His aliisque pluribus rationibus et auctoritatibus nituntur, qui animam Christi asserunt nec parem cum Deo habere scien tiam, nec omnia scire quae Deus; quia si omnia scit quae Deus, scit ergo creare mundum, scit etiam creare se ipsam.

3. Responsio quaestionis detinitivam continens sententiam. Quibus respondentes, dicimus animam Christi per sapientiam gratis datam, in Verbo Dei cui unita est, quod perfecte intelligit, omnia scire quae Deus scit, sed non omnia posse quae potest Deus; nec ita clare ac perspicue omnia capit ut Deus; et ideo non aequatur Creatori suo in scientia, etsi omnia sciat quae et ipse. Nec eius sapientia aequalis est sapientiae Dei, quia illa mufto est dignior, digniusque et perfectius omnia capit quam iflius animae sapientia. Ergo et in scientia maiorem habet sufficientiam Deus quain anima illa, quae dignior est omni creatura.

4. Illud vero Apostoli quod inducunt, Nerno novit quae Dei sunt nisi Spiritus Dei, qui solus scrutatur omnia, pro nobis facit. Mox enim addit Apostolus: Nos autem Spiritum Dei liabemus, ut per Spiritum quem habebat, Dei profunda se scire ostenderet. Sed anima illa prae omnibus Spiritum Dei habuit, cui Spiritus non est datus ad mensuram, ut ait ban nes Evangelista 6; doua igitur Spiritus Sancti sine mensura habuit; ergo et sapientiam. Omnia ergo scivit anima illa. Si enim quaedam scivit, quaedam non, non sine mensura scientiam habuit. Sed sine mensura scientiam habuit; scit igitur omnia.

1 sapientiam cum Deo trp. ABLV. quae] scit ada. LMTV. 3-4 Rubrica om. BLOT. 6 me] et (om. LR) confortata est add. LMR. 11 nituntur] utuntur MV. 16 quod] que ABL, quem MR, etiam add. V, et add. W. 16-17 Deus scit frp. BMT. 18 capitl capere 8M. in] etiam BMV. 19 est trp. p. Nec BLMRT, om. AX. 23 Apostoli trp. p. inducunt LMFtT. 28 ergo] igitur LMR.

1 Ps. 138, 6. 2 In h.l. (PL 70, 985 D; CCL 98, 1244); ex Glossa Magistri in h.1.

(PL 191, 1218 B). 3 1 Cor. 2, 10—11. 4 1 Cor. 2, 10—11. 5 1 Cor. 2, 12.

6 Ioan. 3, 34; cf. supra, Dist. 13, nn. 1-2.

5. Fulgentius etiam in sermone quodam 1 multa inducit, quibus asserit animam illam rerum omnium scientiam habere, utens aucto ritate Apostoli dicentis 2: In quo sunt omnes thesauri sapientiae et scienhiae absconditi. — Quod etiam ratione probari potest, sic: Nihil scit aliquis, quod eius anima ignoret; sed Christus, secundum omnium concessionem, omnia scit; igitur anima eius omnia scit.

6. Ad id vero quod dicunt, ‘Si omnia scit, ergo scit creare mundum vel se ipsam’, respondemus quod scientiam habet creandi mundum, sed non potentiam; et creandi animam, et scit quomodo Deus se ipsam crea vit; habet ergo scientiam sui creatae, non sui creandae, quia non est creanda, sed creata.

Caput 2 (40).

1. Quare Deus non dedit Illi potentiam omnium ut scientiam. Si vero quaeritur quare Deus non ei dederit potentiam faciendi omnia ut scien tiam, responderi potest quia naturaliter capax est scientiae, et ideo id ei congrue datum est sine mensura, cuius ipsa naturaliter capax est. Non est autem ei datum posse facere omnia quae Deus facit, ne omnipotens, et per hoc Deus putaretur. Verumtamen forte nec potentiam faciendi omnia ei Deus praestare potuit, etsi potentiam faciendi aliqua quae non facere potest. — Scit igitur anima Christi omnia quae Deus in Verbo Dei, quod liquidius et praesentius omni creatura contemplatur ut ei unita; in quo etiam angeli et quae Dei sunt et quae futura sunt cognoscunt 3.

2. Quomodo intelligenda sint quaedam verba Ambrosil super Lucam. Sed si anima illa non habet tantam potentiam quantam et Deus, nec homo assumptus tantam potentiam quantam et Deus, quomodo ergo intelligitur illud Ambros ii super Lucam 4, ubi angelus de nascituro Filio Virginis ait 5: Hic erit magnus et fihius Altissimi vocabitur: "Non

4 probare potest trp. BMRT. 9-10 creavit] creaverit BMNTVW. 10 creatae] creare AB. non sul creandae] sed non potest seipsam creare A. 14-15 ut scientiam om. OX. 17 autem om. R, add. interl. 0v. 23 Ambrosii] vel Bede add. LRW.

27 Non] Ambrosius rubr. mg. AM, Ambrosius (et add. T) Beda rubr. mg. authenlica BLNOTX.

1 Immo in Epist. 14 (ad Ferrandum), q. 3, n. 29 (PL 65, 418 D; CCL 91, 421). 2 Col. 2, 3. 3 Vide Lib. II, d. 11, e. 2, praesertim nn. 8-10 (tom. 1, 381-383). Glossa ordin. in Lue. 1, 32 (apud Lyranum V, 125a), sub nomine Bedae et Ambrosii (in rubrica marginali); est autem Bedae, In Evang., 1, hom. 1 (PL 94, 11 C-D; hom. 3 in CCL 122, 16s). Lue. 1, 32.

Caput 2, num. 1: Pars prior fundatur in Summa sent. 1, e. 16 (PL 171, 1101 C; 176,74 D).

ideo, inquit, erit magnus, quod ante partum Virginis magnus non fuerit sed quia potentiam quam Dei Filius naturaliter habet, homo erat ex tempore accepturus, ut una sit persona homo et Deus". Ecce aperte dicit quod homo erat accepturus ex tempore potentiam quam habuit Dei Filius naturaliter.

3. Sed si homo accepturus erat illam potentiam, ergo vel persona, vel natura hominis. Sed persona non, quia semper habuit et habet; ergo na tura. Si natura, ergo anima; nam de carne constat quod accipere non posset. — Ad hoc dicimus illud esse accipiendum de persona, sed non in quantum est Dei, immo in quantum est hominis persona. Una est enim persona Dei et hominis, FUji Dei et fuji hominis; quae in quantum est Dei persona, semper et naturaliter omnipotentiam habuit; sed in quantum est hominis, non semper fuit. Illa ergo persona quae semper fuerat Dei, futura erat hominis persona; et secundum hoc quod futura erat hominis persona, acceptura erat ex tempore potentiam quam naturaliter et semper habuerat in quantum Dei persona. — Secundum hanc distinctionem illud et similia sane accipi possunt; quae distinctio in pluribus quaestionum articulis est necessaria adversus quorundam perpiexam verbositatem. Sed "cum de rebus constat, in verbis frustra habetur controversia 1".

DISTINCTIO XV

Caput 1 (41).

1. De hominis defectibus quos assumpsit Christus in humana natura. Illud quoque praetermittendum non est, quod Dei Filius riaturam ho-

1 Hanc auctoritatem tatnquam Augustini accepit Magister de Sumrna sent., 1, (PL 171, 1097 D; 176, 71 B); et forsitan ex eadem rubricam adiunxit Augustinus in libro de tri nitate (quae hic invenitur in codd. ABLMNOT); non est autem Augustini in De Trinitate. Vide tamen August., Contra Academicos, II, e. 10, n. 24; dein c. 11, n. 25: "Vetuit te [ tes cum constaret, de verbis movere quaestionem s; ac III, e. 13, n. 29: sDocuit enim me (loquitur Augostinus], cum de ce constat, *...de verbis non debere contendi (PL 32, 930, 931, 949; CSEL 63, 40, 41, 68s); necnon et aptius, Epist. 238 (ad Pascentium), n. 4: Quid est enirn contentiosius, quam ubi de re constat, certare de nomine [scil. homohousion ?s (PL 33, 1040; CSEL 57, 536).

Dist. XV: Cf. L. Ott, LJnlersuchungen, 213-234; necnon et idem, Walter von Mortagne und Petrus Lombardus in ilirem VerMltnis zueinander, in Mélanges Jas. de Gftellinck II, 649-651; utrobique ostendit Gualterum fontem esse Lombardi, mediante autem Sumrna sent. 1, 17 (PL 171, 1101 C 1102 B; 176, 75 A-C), cui Magister alla quamplura adiungit. — Caput 1, num. 1: Ex Summa sent. 1, 17 (PL 171, 1101 C; 176, 75 A).

minis accepit passibilem: animam passibilem, carnem passibilem et mortalem. Ut enim probaretur verum corpus habere, suscepit defectus cor poris 1: famem et sitim et huiusmodi; et ut veram animam probaretur habere, suscepit defectus animae, scilicet tristitiam, timorem, dolorem et huiusmodi.

2. Augustinus *. Omnis autem sensus animae est: non enim caro sentit, sed anima utens corpore velut instrumento. Unde Augustinus, Super Genesim, in libro XII 2: "Non corpus sentit, sed anima per corpus, quo velut nuntio utitur ad confirmandum in se ipsa quod extrinsecus. nuntiatur". Sicut ergo anima quod foris est per corpus tamquam instru mentum videt vel audit, ita etiam per corpus quaedam sentit mala, quae sine corpore non sentiret, ut famem et sitim et huiusmodi; unde non im merito defectus corporis dicuntur. Quaedam autem non per corpus, immo etiam sine corpore sentit, ut est timor et huiusmodi. Sentit igitur anima dolores, sed quosdam per instrumentum corporis, quosdam vero non 3.

3. Suscepit autem Christus sicut veram naturam hominis, ita et veros defectus hominis, sed non omnes. Assumpsit enim defectus poenae, sed non culpae; nec tamen omnes defectus poenae, sed eos omnes quos homini eum assumere expediebat et suae dignitati non derogabat. Sicut enim propter hominem homo factus est 4, ita propter eum hominis defectus suscepit. Suscepit enim de nostro ut de suo nobis tribueret, ut nostrum tolleret. Suscepit enim nostram vetustatem, ut suam nobis infunderet novitatem. Simplam accepit ille vetustatem, id est poenae, ut nostram duplam consumeret, id est poenae et culpae 5

4. Qualiter accipiendum sit llIud quod ait Leo Papa. Tradit auctori ritas 6 quod "Dominus noster in se suscepit omnia infirmitatis nostrae

17-18 sed2... poenae om. (hom.) 0V, sed add. marg. V.

1 Cf. August., Episf. 137 (ad Volusianum), c. 3, n. 9 (PL 33, 519; CSEL 44, 107s).

2 Caput 24, n. 51 (PL 34, 475; CSEL 28-1, 416). 3 Cf. August., Enarr. in Ps. 87, 4: Repleta est matis anima mea (PL 37, 1110; CCL 39, 1209); in Glossa Magistri in h.l.: Non vitiis, sed doloribus, quibus anima carni compatitur. Non enim dolor corporis potest esse sine anima. Dolere autem anima etiam non dolente corpore potest" (PL 191, 811 D-812 A).

Cf. Symbolum Constantinopolitanum, in forma liturgica: "Qui propter nos hommes et propter nostram salutem descendit de caelis apud DS 150. 5 Cf. August., De Trinit., IV, cc. 2-3 (PL 42, 889s; CCL 50, 163-166). 6 Cf. Sermo 63, e. 4: "Omnes enim infirmitates nostras quae veniunt de peccato, absque peccati communione suscepit" (PL 54, 355 B).

Num. 3 in fine: Cf. Glossa Lombardi in Rom. 6, 6 (PL 191, 1405 A-B), ubi ultima phrasis invenitur. — Num. 4: Auctoritas Leonis papae sumitur ex Summa sent. (loc. cit.); iam inve nitur apud Oualterum (cf. L. Ott, Untersuchungen, 214, n. 2; et 226, n. 36). Quatenus praedecessores nostri (ed. 1916, p. 611) rubricam more proprio omiserant et verba Ioan. Dama sceni hic agnoscere censuerant, recte redarguebantur a studiosis: cf. B. Geyer, Ver! asser und Abfassungszeit der sog. Summa sententiarum, in Theol. Quartalscizrift 107 (1926), 92-94; et L. Ott, Untersucfzungen 226, n. 36; necnon et idem, Walter von Mort agne und Petrus Lom J,ardus, ubi supra, 651.

praeter peccatum *. Quod nisi accipiatur de illis tantum quae eum sumere pro nobis oportuit nec dedecuit, falsum esse probabitur. — Non enim assumpsit ignorantiam aliquam, cum sit ignorantia quaedam quae de fectus est nec peccatum est, scilicet ignorantia invincibilis 1. Nam vinci buis peccatum est, si tamen de his est quae nobis expedit scire: sunt enim quaedam quorum scientia non affert, vel ignorantia non impedit salutem, et forte talium rerum ignorantia defectus non est.

5. Constat autem in nobis esse ignorantiam atque difficultatem vo lendi vel faciendi bonum, quae ad miseriam nostram pertinent. Unde Augustinus in libro III De libero arbitrio 2: "Approbare, inquit, to falsa pro yens, ut erret invitus, et resistente atque torquente dolore carnalis vinculi, non posse a libidinosis operibus temperare, non est na tura instituti hominis, sed poena damnati". "Ex qua miseria 3 peccan tibus iustissime inflicta liberat Dei gratia, quia sponte homo libero ar bitrio cadere potuit, non etiam surgere. Ad quam miseriam pertinet ignorantia et difficultas quam patitur omnis homo ab exordio nativitatis suae, nec ab isto malo quisquam nisi gratia Dei liberatur". — Ecce evidenter dicit hic Augustinus ignorantiam qua quisque invitus falsa pro yens approbat, et difficultatem qua non potest se temperare a malo, ad miseriam nostram pertinere et poenam esse hominis. Haec autem Christus non habuit; non igitur accepit omnes defectus nostrae infirmitatis praeter peccatum.

6. Quod ignorantia tails et difficultas non sit peccatum. Sed forte aliquis dicet 4 illa esse peccatum. — Cui obviat quod Augustinus tradere videtur, haec scilicet Deum inculpabiliter ante peccatum, in exor

2 probabitur] probatur ABLRVW. surgere] resurgere V, corr. ex resurgere A, corr. intert. in resurgere L. 18 quisque] quis BMNRTW.

1 De ignorantia vincibill et invincibili, v. Lib. II, d. 20, e. 5, n. 4; et praesertim d. 22, e. 5, nn. 1-2 (tom. 1, 432, 446). Hic Magister aliquantulum sese opponit doctrinae Summae sent., 1, 17 (PL 171, 1101 C1102 B; 176,75 A-C). 2 Caput 18, n. 52 (PL 32, 1296; CSEL 74, 133); mediante libro 1 Retractationwn, c. 9, n. 5 (PL 32, 598; CSEL 36,45). 3 August., Retract., 1, C. 9, n. 6 (PL 32, 598; CSEL 36, 46). 4 Ita auctor Summae sent., 1, 17 (PL 171, 1101 D; 176, 75 B), qui docet quod "sicuti concupiscentia peccatum est..., ita gnorantia est peccatum, et tamen non imputatur nisi negligentia sit".

dio conditionis, homini potuisse indere, ut essent ei naturalia, ita in libro Retractationum 1 inquiens: "Ignorantia et difficultas etiam si essent hominis primordia naturalia, nec sic culpandus Deus, sed laudandus esset". Sed si haec homo in primordio naturaliter habuisset, numquid esset in eo defectus et poenae? Si defectus vel poena ei indita fuisset ante peccatum, iniuste cum eo agi videretur, si ante culpam sentiret poenam. — Ob hoc sane dicimus illa non fuisse defectus vel poenas, si naturaliter homini infuissent; sicut non fuit homini ante peccatum, nondum gratiam adepto, defectus sive poena non posse proficere 2. Sed postquam gratiam recepit, per quam proficere potuit et ad tempus etiam profecit, eamque culpa sua post amisit, simulque proficiendi facultatem perdidit, defectus fuit ei et poena non posse proficere, scilicet nialum declinare et bonum facere.

7. Omnes igitur defectus nostros suscepit Christus praeter peccatum, quos ei conveniebat suscipere et nobis expediebat. Sunt enim plura aegri tudinum genera et corporis vitia, a quibus omnino immunis exstitit.

Quos enim defectus habuit, vel ad ostensionem verae humanitatis: ut timorem et tristitiam, vel ad impletionem opens ad quod venerat: ut passibilitatem et mortalitatem, vel ab immortalitatis despenatione spem nostram enigendam: ut mortem, suscepit. 8. Quod sola voluntate illos defectus susceplt, non necessitate con ditionis suae *. Hos autem defectus non conditionis suae necessitate, sed miserationis voluntate suscepit 3. Veros quidem habuit defectus, sicut et nos, sed non eadem causa. Nos enim ex peccato originali hos defectus trahimus, sicut Apostolus insinuat dicens: Corpus quidem propter pec catum mortuum est, id est necessitatem moriendi habet in se. Chnistus autem non ex peccato huiusmodi habuit defectus, quia sine peccato est

5 vel... fuisset] et... fuissent LN. 27 miserationis] sue add. LNR.

1 Lib. 1, c. 9, n. 6 (PL 32, 598; CSEL 36, 46). 2 Cf. Lib. 11, d. 24, e. 1 (tom. 1, 450-452). 3 August., Enarr. in Ps. 87, 4: Hos autem humanae infirmitatis affectus, sicut ipsam carnem... ac mortem... non conditionis necessitate, sed miserationis voluntate suscepit" (PL 37, Illi; CCL 39, 1209); in Glossa Lombardi super h.1. (PL 191, 812 A-B).

Rom. 8, 10; Glossa Magistri in h.1.: mort uum, Id est habens in se necessitatem moriendi" (PL 191, 1436 C); inde et Sent. Il, d. 19, c. 2, n. 1 (tom. 1, 422).

Num. 8: Fontes satis indicantur in notis textui appositis. Cf. etiam Hugo de S. Victore, De sacramentis christianae fidei 11, 1, c. 7 (PL 176, 389 D), qui tamen inter fontes non est annumerandus.

conceptus et natus et in terris conversatus 1. Sed ex sola miserationis voluntate de nostro in se transtulit veram infirmitatem, sicut accepit veram carnem; quam sine omni infirmitate assumere potuit, sicut absque culpa eandem suscepit.

9. Auctorltatibus probat Christum secundum hominem vere dolores sensisse et timuisse, contra quosdam hoc negantes. Sed quia nonnulli 2 de sensu in passione humanitatis Christi male sensisse inveniuntur, as serentes similitudinem atque imaginem passionis et dolons Christum hominem pertulisse, sed nullum omnino dolorem vel passionem sensisse, *.auctoritatum testimoniis, eos convincentes, indubitabile faciamus quod supra diximus.

10. Propheta lsaias dicit 3: Vere languores nostros ipse tulit, et dolores nostros ipse portavit. Et Veritas ipsa in Evangelio 4 ait: Tristis est anima mea usque ad mortem; ubi etiam legitur: Coepit lesus pavere et taedere. — Propheta etiam ex persona Christi ait 6: Repteta est mails anima mea. Quod exponens Augustinus 7 ait: "Non vitiis et peccatis, sed hu manis malis, id est doloribus repleta fuit anima Christi, quibus ipsa com patitur carni. Non enim dolor corporis potest esse sine anima; dolere autem anima etiam non dolente corpore potest. Hos autem humanae infirmitatis affectus, sicut ipsam carnem ac mortem, non conditionis necessitate, sed miserationis voluntate suscepit".

11. Ambrosius etiam in libro III De Trinitate sic ait: "Scnip tum est: Pater, si possibile est, transeat a me calix iste. Timet ergo Chri

9 pertulisse] pretulisse MTW2. 12 dicit] dixit B, alt NX. 14 pavere et taedere trp. BMOTVW. 16 ait] inquit BMNRTX. 22 ((bru 111 trp. NRVX.

1 Vide supra, Dist. 3, C. 4, n. 1; resp. Baruch 3, 38: Postea in terris visus est, et cum hominibus conversatus est. Quod sequitur in hoc numero in parte invenitur in Glossa Magistri in Ps. 93, (PL 191, 871 A-B); ex August. in h.l. (PL 37, 1208; CCL 39,1321). 2 Haec accusatio iam invenitur in De sacramentis Magistri Hugonis, ut infra notatur. 3 Isai. 53,4. 4 Matth. 26,38. 5 Marc. 14, 33. 6 Ps. 87,4. 7 In h.1., n. 3 (PL 37, 11 lOs; CCL 39, 1209). 8 Id est De fide, et rectius lib. II, c. 5, nn. 41, 43-44 (PL 16 [ 567s; CSEL 78, 70s). 9 Matth. 26, 39.

Num. 9: Hic econtra Magister se convertit ad Hugonis De sacramentis II, 1, e. 7 (PL 176, 390 C), ut errorem quorumdam vituperet. De quo, cf. L. Ott, Untersuchungen, § 14: Walt ers [ Mortagne] Brief an Magister Alberich aber die Traurigkeit und Todesfurcllt Cliristi, 213-234. — Num. 10: Prima auctoritas, Isalac scilicet, invenitur apud (-lugonem; secunda, in Evangelio, sumitur de Summa sent. 1, 17 (PL 171. 1102 A; 176, 75 C). Quod sequitur, ex Augustino, iam exstat in Magistri Glossa in Ps. 87,4 (PL 191, 811 D-812 A).— Num. 11.12: Auctoritates Ambrosii et pseudo-Hieronymi (suggerente forsitan Summa sent., locis cit.)

stus, et dum Petrus non timet, Christus timet. Petrus dixit 1: Animam meam pono pro te; Christus dixit 2: Anima mea turbatur. Utrumque verum est et rationis plenum: quod et ille qui est inferior non timet, et ille qui superior est gent timentis affectum". — Idem in eodem: "Ut homo turbatur, ut homo flet, ut homo crucifigitur 4". "Per naturam hominis et taediavit et resurrexit 5". "Non turbatur eius virtus, non turbatur eius divinitas, sed turbatur anima 6: secundum humanae fragilitatis as sumptionem turbatur. Nam qui suscepit anim suscepit etiam animae passionem: non enim eo quod Deus erat, aul turban, aut mori posset". — Idem in eodem: "Suscepit tnistitiam meam. Confidenter tristitiam nomino, qui crucem praedico. Ut homo habuit tristitiam, quam meo suscepit affectu: mihi compatitur, mihi tristis est, mihi dolet. Ergo pro me et in me doluit, qui pro se nihil habuit quod doleret. Doles igitur, Domine Iesu, mea vulnera, non tua, quia tu non pro te, sed pro me doles". 12. Hieronymus quoque in Explanatione fidei 8 ait: "Nos ita dicimus hominem passibilem a Dei Filio susceptum, ut deitas impassibilis permaneret. Passus est enim Filius Dei, non putative, sed vere, omnia quae SCriptura testatur secundum illud quod pati poterat, scilicet secun dum substantiam assumptam. Licet ergo persona Filii susceperit passibi lem hominem, ita tamen eius habitatione secundum suam substantiam nil passa est, ut tota Trinitas, quam impassibilem necesse est confiteri". — His aliisque auctoritatibus perspicuum fit Christum vere passibilem as sumpsisse hominem, atque in eo defectus et affeCtus nostrae infirmitatis suscepisse, sed voluntate, non necessitatis conditione. 13. Hic ponit quae praedlctis adversari videntur. Quaedam tamen reperiuntur in Sanctorum tractatibus, quae praemissis adversari viden

6 resurrexit] Christus add. ALO. 18 scilicet] id est L, om. OX. 19 susceperit] suscepit BLMRT, quod corr. R. 1 Ioan. 13, 37. 2 Ioan. 12, 27. 3 Caput 7, n. 56 (PL 16 [ 571 A; CSEL 78, 75s); secunda sententia (Per... resurrexit), ibid., e. 8, n. 59 (572 A; 77). 4 Resp. Ioan. 12, 27; Luc. 19, 41; Matth. 27, 35. 5 Resp. Marc. 14, 33 et 16, 6. 6 Ioan. 12, 27.

7 Caput 7, nn. 53-54 (PL 16 [ 570 C-D; CSEL 78, 74s). 5 bd est Pelaglus, Libellus fidei, n. 5 (PL 45, 1717).

trahuntur ex originalibus. Quoad primam cf. L. Ott, Walter von Mortagne und Petrus Lom bardus, in Mélanges J. de Ghellinck illo, 651, n. 13. — Num. 13: Introducitur verbis Summae sent. 1, 17 (PL 171, 1102 B; 176,75 D), ubi statim proponuntur verba Hieronymi, ut in fine huius paragraphi. Quod Augustinus tradere videtur invenitur apud Glossam in Ps. 21, 3 (PL 191, 227 B-D); sed ut iam indicatur in nostris Prolegomenis ad Tom. 1, 60*, ille passus nihil

tur. Nam super ilium iocum Psalmi 1: Clamavi et non exaudies, Augustinus 2 tradere videtur Christum nec vere timuisse, nec vere tristatum esse, sic clicens: "Quomodo hoc dicit qui peccatum non jecit nec inventus est dolus in ore eius 3 ? Sed de nobis, corpore suo, hoc dicit; corporis enim sui, id est Ecclesiae, gerebat personam. Sicut et alibi, cum dixit 4: Transeat u me eaux iste, pro nobis loquitur. Nisi forte putatur timuisse mori.

Sed non vere timebat Dominus pati, tertia die resurrecturus, cum ar deret Paulus dissolvi et esse cum Christo 5. Non enim fortior est miles quam imperator. Miles ergo coronandus gaudet mori, et Dominus coronaturus timet mortem ? Sed infirmitatem nostram repraesentans, pro suis infirmis, i qui timent mori, haec dixit: vox illorum erat". — Hieronymus etiam ait 6: "Erubescant, qui putant Salvatorem timuisse mortem, et passionis pavore dixisse: Transeat a me calix iste".

Caput 2 (42).

1. Determlnatio auctoritatum. Ne autem in sacris litteris aliqua adversa diversitas esse putetur, harum auctoritatum verba in hunc mo dum accipienda dicimus: ut non veritatem timons et tristitiae vel pro passionem, sed timons et tnistitiae necessitatem et passionem a Chrjsto nemovisse inteiligantur. — Habuit enim Christus verum timorem et tristitiam in natura hominis, sed non sicut nos, qui sumus membra eius. Nos enim causa peccati nostri his defectibus necessario subiacemus, et in nobis sunt isti defectus secundum propassionem et passionem; sed in Christo nonnisi secundum propassionem.

2. De propassione et passlone timons vel tnlstitiae *. Sicut enim in peccatis gradus quidam notantur propassio et passio 8, ita et in his poenalibus

6 Nisi] ubi ALR. 8 fortior est trp. BRT. 25 vel] et ATX.

1 Ps. 21, 3. 2 Enarr. II in Ps. 21, n. 4 (PL 36, 172s; CCL 38, 123); vide etiam Enarr. in Ps. 93, 15, n. 19 (PL 37, 1207s; CCL 39, 1319ss); et etiam infra, c. 2, n. 4. 3 1 Petri 2, 22. 4 Matth. 26, 39. 5 Phil. 1, 23. 6 In Mafth. 26, 1 (PL 26 [1845] 190 B). 7 Matth. 26, 39. 8 Quae distinctio Hieronymi est, In Matth. 5, 28: "Inter pathos et propalheian, id est, inter passionem et propassionem, hoc interest, quod passio re— putatur in vitium; propassio, licet initii culpam habeat, tamen non tenetur in crimine" (PL 26 [ 38 C). De qua cf. Lib. 1!, d. 33, e. 5, n. 5 (tom. 1, 524); et Glossa ordin. in h.!. (apud Lyranum V, 20e).

a!iud videtur quam summarium praesentis quaestionis occasione factum lectionis publicae eiusdem Glossae. Idem dicendum videtur de quibusdam verbis in nurn. 1 sequentis ca pituhi (cf. eadem Prolegom., p. 60*, nota 3).

affectibus. Afficitur enim quis interdum timore vel tristitia, ita ut mentis intellectus non inde moveatur a rectitudine vel Dei contemplatione, et tunc propassio est. Aliquando vero movetur et turbatur, et tunc passio est.

3. Hieronymus *. Christus vero non ita fuit turbatus in anima ti more vel tristitia, ut a reCtitudine vel Dei contemplatione aliquatenus declinaret: secundum quem modum intelligitur, cum dicitur non timuisse vel tristis fuisse. Unde Hieronymus, Super Matthaeum 1, ubi le gitur: Coepit contristari et moestus esse: "Ut veritatem, inquit, probaret assumpti hominis, vere contristatus est; sed non passio eius dominatur animo, verum propassio est. Unde ait: Coepit contristari. Aliud est enim contristari, aliud incipere contristari", quod est, aliter Contristatur quis per propassionem, aliter per passionem. Ideoque, secundum hanC distinctio nem aliquando dicitur Christus non vere timuisse, aliquando vere timuisse, quia verum timorem habuit et tristitiam, sed non secundum passionem neque ex neCessitate conditionis.

4. Augustinus, Super Psalmum *. Unde Augustinus, ex his causis volens assumi dictorum intelligentiam, dicit Christum non vere timuisse vel tristatum esse, et in continenti veram tristitiam habuisse, his verbis 2: "Infirmos in se praesignans Dominus ait: Pater, si fieri potest, transeat a me eaux iste. Non enim vere timebat Dominus pati, tertia die resurrecturus, cum arderet Paulus dissolvi et esse cum Christo 4. Iste gaudet coronandus, et tristis est Dominus coronaturus ? "Ecce hic videtur tristitiam et timorem a Christo removere. — Continuo autem subiunxit: "Sed tristitiam sic assumpsit quomodo carnem. Fuit enim tristis, ut Evangelium dicit. Si enim non tristis fuit, cum Evangelium dicat 6: Tristis est anima mea etc., ergo et quando dicit: Dormivit Jesus, non dormivit; vel quando dicit 8 manducasse, non manducavit: et ita nihil

17 dictorum intelligentiam trp. ALR.

27 dicit dicitur AL, eum add. V (interl.) X.

1 In e. 26, 37 (PL 26 [ 197 A-B); eadem in Glossa ordin. in h.1. (apud Lyranum, V, 80a), ubi ultima verba (Aliud est enim etc.) omittuntur. 2 Enarr. in Ps. 93, 15, n. 19 (PL 37, 1206, 1207s; CCL 39, 1319s); axioma ex causa assumenda est intelligentia dictorum s, Hilarii est; cf. tom. 1, 619b, s.v. Intelligentia. 3 Matth. 26, 39. 4 Phil. 1, 23.

5 August., 1.c. (1208; 1321). 6 Matth. 26, 38; Marc. 14, 34. 7 Matth. 8, 24.

8 Luc. 14, 1.

Num. 3: Cf. Summa sent. 1, 17 (PL 171, 1102 A-B; 176,75 C-D). — Num.4: Ex Glossa Magistri in Ps. 93, (PL 191, 870 D 871 B); ex parte invenitur in Summa sent., unde su mitur prima conclusio: Ecce hic... removere".

sanum relinquitur, ut dicatur etiam quia Corpus non erat verum. Quidquid ergo de illo scriptum est, verum est et factum est. Ergo tristis fuit; sed voluntate tristitiam suscepit veram, quomodo voluntate carnem veram". — Aperte noscis eundem sibi in his verbis contradicere, nisi varias dicto rum discerneret causas ex quibus intelligentia verborum assumenda est; si enim discernatur intelligentiae causa praedictorum verborum, nihil occurrit contradictionis 1.

Caput 3 (43).

1. De quibusdam Hilaril capitulis valde obscurls quae videntur com muni sententlae obviare. Verumtamen magis movent ac difficiliorem afferunt quaestionem verba Hilarii, quibus videtur tradere ictus et vuinera et huiusmodi sic in Christum incidisse, ut passionis dolorem non incuterent; sicut telum tractum per aquam vel ignem vel a ea facit quae et cum trahitur per corpora animata, quia perforat et compungit, non tamen dolorem ingerit, quia non sunt illae res capaces dolons. Ra et corpus Christi sine sensu poenae vim poenae excepisse dicit, quia sicut corpus nostrum non habet talem naturam ut valeat calcare undas, ita corpus Christi dicit non habuisse naturam nostri dolons, quia non habuit naturam ad dolendum.

2. Ait enim sic in X libro De Trinitate 2: "Unigenitus Deus hominem verum secundum similitudinem nostri hominis, non deficiens a se Deo, sumpsit: in quo quamvis aut ictus incideret, aut vuinus descenderet,

1 relinquitur] relinquetur BLMTW, quod corr. L. 2 Ergo] et add. BLMT.

4 Aperte Ecce praem. LRX. 9 valde om. AMNRW. 9-10 communi] huic v, om. O,, add. marg.". 15 capaces dolons trp. BLMRTV.

1 De principio hic enuntiato, cf. Lib. 1, d. 25, c. 2, n. 1(1, 192). 2 Num. 23 (PL 10, 361 A-363 A).

Capp. 3-4: Textus Hilarii saltem in parte iani a tempore Abaelardi vulgati (Sic et non, c. 80; PL 178, 1458) controversiam suscitaverunt post Consistorium Remense (de quo cf. Proleg. ad tom. 1, 28*_30*), ut apparet ex serie epistolarum inter Philippum de Harveng et Ioannem praepositum (PL 203, 34 D 66 C, 170 A 174 C). Circa argumentum, cf. X. Le Ba chelet, Hilaire (saint), in DThC VI (Paris 1913), 2438-2449, et bibliogr., 2462; G. P. Sijen, La passibilité du Christ chez Philippe de Harveng, in Analecta Praemonstratensia 14 (1938) 189-208; necnon et A. M. Landgraf, Die Sterblichkeit Christi in Dogmengeschichte 11-1, 226ss. — 1-lic oportet notare quod contra divisionem ab Alexandro de Hales introductam (cf. Glossa in librum III, Quaracchi 1954, 6-7) S. Bonaventura hic, ad Caput 3, initium ponit Distinctio nis XVI (cf. Comm. in Tertium Librum Sent., ed. Quaracchi 1887, 345, et nota 1 Pp. Edito mm ibidem).

aut nodi concurrerent, aut suspensio elevaret, afferrent quidem haec im petum passionis, non tamen dolorem passionis inferrent. Ut telum ah quod aquam perforans, vel ignem compungens, vel aura vuinerans, omnes quidem has passiones naturae suae infert: ut foret, ut compungat, ut vuineret; sed naturam suam in haec passio ihlata non retinet, dum in natura non est veh aquam forari, vel pungi ignem, vel a vuhnerari, quamvis naturae teli sit et vuinerare et compungere et forare. Passus quidem Christus, dum caeditur, dum suspenditur, dum moritur; sed in corpus irruens passio nec non fuit passio; non tamen naturam passionis exercuit: dum et poenali mysterio poena desaevit, et virtus corporis sine sensu poenae vim poenae in se desaevientis excepit. Habuit sane ihlud Domini corpus dolons nostri naturam, si corpus nostrum id naturae habet ut calcet undas et fluctus desuper eat, nec chausae domus obstacuhis arceatur. (Hic Intende ! *) At vero si Domini corporis solum ista natura sit, ut feratur in humidis et sistat in liquidis et structa transcurrat, quid per naturam humani corporis carnem ex Spiritu conceptam iudicamus ? Caro ihla de cadis est, et homo ille de Deo est; habens ad patiendum corpus, et passus est, sed naturani non habens ad dolendum".

3. Idem in eodem 1: "Videamus an iIIe passionis ordo infirmitatem in Domino dolons permittat intehhigi. Dilatis enim causis ex quibus metum Domino haeresis adscribit, res ipsas ut gestae sunt conferamus. Nec enim fieri potest ut timon eius significetur in verbis, cuius fiducia contineatur in factis. Timuisse igitun, haeretice, passionem videtur ? Sed ob igno rantiae huius ernorem Petrus et satanas et scandalum est 2 Anne timuit qui armatis obvius prodiit ? et in corpore eius infirmitas fuit, ad cuius occursum consternata pensequentium agmina supinatis corponibus con ciderunt 3 ? (Intelhige ! *) Quam igitur infirmitatem dominatam huius corponis credis, cuius tantam habuit natura virtutem ? Sed forte dolonem vuhnenum timuit ? Quem, rogo, o tu dominicae infirmitatis assertor, pe netrantis cannem clavi habuit ternorem, qui excisam aurem solo restituit attactu 4? Producens haec aunem manus clavum dolet? Et sentit vuinus,

4 ut foret] perforet V, ut perforet L. 1 compungat] pungat AO. 5 haec] hoc BLX.

7 compungere] pungere O, corr. in pungere R. II forare] perforare BV. 8 Christus] est add. L Hi!., add. interl. V. 9 non si M, nec V Hi!., corr. ex nec A. 10 mysterio]

ministerio Hi!., vel mini. add. marg. N, corr. interl, in ministerio, sed tunc de!. correctionem R.

13 fluctus trp. post eat LRV. II desuper eat cm. 0. 14 Hic intende! om. NVW.

16 Spiritu] sancto add. NOVW. 27 Intellige! om. LRVW.

1 Num. 26-28 (PL 10, 366 C 368 A). 2 Resp. Matth. 16, 23: Vade post me, satana; scandalum es mihi. 3 Resp. Ioan. 18, 4-6. 4 Vide Luc. 22, 51.

qui aiteri dolorem vuineris non reliquit ? Pungendae carnis metu tristis est, cuius attactu caro post caedem sanatur ?"

4. Item: "Coliatis igitur dictorum gestorumque virtutibus, de monstrari non est ambiguum in natura corporis eius infirmitatem cor poreae naturae non fuisse, et passionem iliam, licet corpori iliata sit, non tamen naturam doiendi corpori intulisse. Quia licet forma corporis nostri esset in Domino, non tamen vitiosae infirmitatis nostrae forma erat in corpore quod cx conceptu Spiritus Sancti Virgo progenuit".

5. Audisti, lector, verba Hilarii, quibus dotorem exciudere vi detur. Sed si excussa sensus et impietatis hebetudine, praemissis diiigenter intendas atque ipsius scripturae circumstantiam inspicias, dicto rum rationem atque virtutem percipere utcumque poteris, et intelligen tiam arguere non attentabis. Inteliigitur enim ea ratione dixisse dolorem passionis in Christum non incidisse, et virtutem corporis Christi excepisse vim poenae sine sensu poenae, quia causam et meritum dolons in se non habuit. Quod videtur notasse ubi ait 2: ‘non habens naturam ad dolen dum’. Et ideo non iudicanda est caro illius secundum naturam nostri corporis. Nec in eo etiam dominium habuit passio 3. Ita etiam non habuit naturam ad timendum vel tristandum, quia non habuit taiem naturam, in qua esset causa timons vel tristitiae. Itaque necessitas timendi non fuit o in eo, sicut est in nobis; nec natura dolons fuit in eo sicut est in nobis.

6. Hilarius in libro De synodo: "Cum haec passionum genera infirmitatem carnis afficiant, Deus tamen Verbum, caro factus, non potuit a se demutabilis esse patiendo. Verbum enim quod caro factum est 5, licet se passioni subdiderit, non tamen demutatum est passibilitate patiendi. Nam pati potuit et passibilis esse non potuit, quia passibilitas naturae infirmae significatio est; passio autem eorum est quae sunt illata perpessio".

Caput 4 (44).

De tristitia Cliristi et elus causa secundum euiidem. — Hilarius *. Tristitiam tamen in eo fuisse consequenter asserit, sed causam eius exstitisse non suam mortem, sed defectum Petri et aliorum Apostolorum.

5 corpori illata trp. BLMRT Hi!. 22-27 Notula om. ANOV; marg. ponitur in L ml mit, Caput 3, in M ad finem Caput 2, in R ad in finem n. 3 tertii Caput, in X hic seu potius ad initium Caput 4; in summo folio T, ad e. 3; in tertia columna in B iuXta C. 4, in W ad Caput 3, n. 2. 22 1-Ijlarius... synodo om. BMX. passionum] passionis BX. 29 Rubricae om. LRW.

1 Hilarius, ibid., n. 35 (PL 10, 371 A-B). 2 Supra, in fine num. 2. 3 Item, in medio n. 2. De synodis, n. 49 (PL 10, 516 B-C); de usu huius libri ex parte Magistri, vide Proleg. ad tom. 1, pp. 121*s. 5 Ioan.1, 14.

Dicit enim Christum non propter mortem, sed usque ad mortem tristem fuisse, his verbis 1: "dnterrogo quid sit tristem esse usque ad mortem 2 Non enim eiusdem significationis est tristem esse ‘propter mortem’ et ‘usque ad mortem’, quia ubi ‘propter mortem’ tristitia est, illic mors causa tristitiae est; ubi vero tristitia ‘usque ad mortem’ est, mors non tristitiae causa est, sed finis. Adeo autem non propter mortem suscepta est tristitia, ut sit destituta per mortem". "Non 3 ergo sibi tristis est, sed illis qui in scandalo per infirmitatem carnis erant futuri: quos monet orare ne inducantur in tentationem 4, qui ante polliciti erant se non scandalizari 5".

DISTINCTIO XVI

Caput 1 (45).

1. An in Christo fuerit necessitas patiendi et morlendi, quae est defectus generalis. Hic oritur quaestio ex praedictis ducens originem. Dictum est enim supra 6 quod Christus in se nostros defectus suscepit, praeter peccatum. Est autem hominis generalis quidem defectus qui peccatum non est, scilicet necessitas patiendi Vel moriendi: unde corpus nostrum non tantum mortale, sed etiam mortuum dicitur 7, quia non tantum aptitudinem moriendi, sed etiam necessitatem habet. Ideo quaeritur utrum necessitas talis in Christi corpore fuerit. Quod mortailtas ante peccatum non fuit In homme detectus. De aptitudine enim moriendi, quod in eo fuerit, ambiguum non est. Quae etiam ante peccatum in homme fuit, quando aliquis in eo non fuit defectus: nec igitur mortalitas illa tunc in eo fuit defectus, quia naturae ei erat. — An Illa modo sit In nobis detectus. Unde etiam quidam talem mortalitatem in nobis non esse defectum

16 quidem] quidam ARV. corpore] carne ABW, vel carne add. mien. V. 20-21 Rubrica om. LVW. 24 eh ehus NV, corr. in eius 02. 24-25 Rubrica om. LVW.

1 Hilarius, De Trinit., X, n. 36 (PL 10, 371 C-372 A). 2 Resp. Matth.26, 38.

3 Ibid., n. 37 (373 B). 4 Matth. 26, 41: Orate ut non intretis in tentationem. Matth. 26, 33-35: Ego nunquam scandalizabor... Similiter et omnes discipuli dixerunt. 6 In Dist. 15, c. 1, n. 3. 7 Resp. Rom. 8, 10.

Dist. XVI: Cf. A. M. Landgraf, Die Sterbliclzkeit Cliristi, in Dogmengeschichte II-1, 199-272, praesertim 246ss. — Caput 1, num. 1, fundatur super Libr. II, d. 19, cc. 1-4 (tom. 1, 421-424).

non improbe tradunt, sed necessitatem moriendi vel patiendi. Quae etiam mortalitas dicitur vel passibilitas: dicitur enim homo nunc passibilis vel mortalis non modo propter aptitudinem, sed etiam propter necessita tem 1 — An anima Christi habuit necessitatem patlendl. Sed numquid hic defectus fuit in Christi carne ? Anima quoque eius, cum passibilis exstiterit ante mortem, numquid necessitatem patiendi habuit? Si enim ne cessitas patiendi vel moriendi fuit in Christo, non Videtur sola voluntate miserationis defectus nostros accepisse.

2. Solutio *. Ad quod dici potest Christum voluntate, non necessitate suae naturae, hos defectus sicut alios accepisse, scilicet necessitatem patiendi in anima, simul autem patiendi et moriendi in carne. Verum hanc necessitatem non habuit ex necessitate suae conditionis, quia a peccato immunis, sed ex sola voluntate accepit 2 de nostra infirmitate, ponens tabernaculum suum in sole 3, scilicet sub temporali mutabilitate et labore. — Unde super Epistolam ad 1-Iebraeos auctoritas 4 dicit quod sicut hominibus aliis iure et lege naturae statutum est semel mori, ita et Christus eadem necessitate et jure naturae semel oblatus est, et non saepe. Nec ideo dicit ‘iure naturae’, quod ex natura suae conditionis hune de fectum traxerit; qui etiam non provenit nobis ex natura secundum quod prius est instituta, sed ex ea peccato vitiata 5. Et ideo dicitur hic defectus naturalis, quia quasi pro natura inotevit 6 in omnibus diffusus.

3 etiam] et BMRT. 4 Rubrica om. LVW. 9 Solutio om. LRVW. acce pisse] suscepisse BMT. est] in nobis add. L, nobis add. R.

1 Cf. Dist. 15, e. 1, n. 8; et etiam Lib. II, d. 19, e. 2 (tom. 1, 422s). 2 Glossa ordin. in Hebr. 9, 27: "Non est intelligendum quod aliqua peccati sui necessitate oblatus sit... imo sala voluntate (cod. 1 203e; m 180 b; apud Lyranum, VI, 51c); apud Magistrum in h.!. (PL 192, 478 A). 3 Resp. Ps. 18, 6. Cf. Glossa Magistri in hi.: "In sole, in tempore, quia carnem assumpsit temporalibus vicissitudinibus subiectam... Ve! in sole, id est in labore" (PL 191, 208 D 209 A). 4 Glossa interi. in Hebr. 9, 27-28: Et quemadmodum statutum est (!ege naturae) hominibus semel mori.., sic et (eadem necessitate et iure naturae) Chnistus semel oblatus est (cod 1 203 V; m 180r; apud Lyranum, VI, 151v); idem apud Magistrum in h. 1. (PL 192, 478 A). Cf. Sent. II, d. 30, e. 7, nn. 3-4 (tom. 1, 499). 6 Cf. August., In Ioan., tr. 44, n. 1: "Caecitas contigit in primo homme per peccatum, de quo omnes originem duximus, non solum mortis sed etiam iniquitatis... Quandoquidem Apostolus... dicit: Fuimus et nos aliquando natura fui irae [ 2, 3J... Si filii irae, fui! vindictae, filii poenae, fuji gehennae. Quomodo natura, nisi quia peccante primo homme, vitium pro na tura inolevit ? (PL 35, 1713s; CCL 36, 381); in Glossa Magistri in Eph. 2,3 (PL 192, 180 D 181 A); ex Fioro in h.l., 569-570.

Num. 2: Circa formulam: voluntate, non necessitate", cf. (praeter notas supra ad ipsum textum positas) A. M. Landgraf, art. cit., 200ss; O. Lottin, Psych. et morale, V, 214

Caput 2 (46).

De statibus hominis et quid de singulis Christus accepit. Et est hic notandum Christum de omni statu hominis aliquid accepisse, qui omnes venit salvare 1. Sunt enim quatuor status hominis: primus ante peccatum, secundus post peccatum et ante gratiam, tertius sub gratia, quartus in gloria. De primo statu accepit immunitatem peccati; unde Augustinus 2, iilud Ioannis evangelistae exponens: Qui desursurn venu, super omnes est, dicit Christum venisse desursum, "id est de altitudine humanae naturae ante peccatum, quia de illa altitudine assumpsit Verbum Dei humanam naturam, dum non assumpsit culpam, cuius assumpsit poe nam". Sed poenam assumpsit de statu secundo et alios defectus; de tertio vero gratiae plenitudinem; de quarto non posse peccare et Dei perfectam contemplationem. Habuit enim simul bona viae quaedam et bona pa triae, sicut et quaedam mala viae.

DISTINCTIO XVII

Caput 1 (47).

Si omnis Christi oratio vel voluntas impleta sit. Post praedicta con siderari oportet utrum Christus aliquid voluerit vel oraverit, quod factum non sit. Hoc enim aestimari potest per id quod ipse ait: Pater, si pos sibile est, transeat a me calix iste; verumtamen non quod ego volo, sed quod tu vis. Hic namque voluntatem suam a Patris voluntate discernere videtur.

21 quod 1] sicut LRV. 1 quod sicut LR. 22 vis om. LRX.

1 Resp. Matth. 18, 11: Venu enim Filius hominis salvare quod perierat; cf. II Cor. 5, 15: pro omnibus mortuus est Christus. 2 Glossa ordin. in Ioan. 3, 31 (apud Lyranum, V, 196c); ex Ioan. Scoto Eriug., in h.1. (PL 122, 328 B-C). 3 Matth. 26, 39.

(Guili. de Campellis); et 1-lugo de S. Victore, De sacramentis 11,8, c. 3 (PL 176, 463 B). Forsitan fous invenitur in Glossa Alcuini (seu pseudo-Ambrosiastri) in h.1.: voluntarie, et non ne cessarie" (PL 100, 1076 C); de qua Glossa, cf. Proleg. ad tom. 1, p. 80*.

Caput 2: De quattuor statibus, cf. Lib. II, d. 25, c.6 (tom. 1,464), ubi fontes indicantur, et Magister in Rom. 8, 11 (PL 191, 1437 C; ubi rubricam vel commutavit vel male interpre tatus est Richardus editor), ex Aug., De diversis quaestionibus 83, q. 66, n. 3 (PL 40, 62). Plura inveniuntur apud A. M. Landgraf, Dogmengeschichte 11-1, 246ss, et 352ss.

Dist. XVII, capp. 1-2: Fons quaestionis, Summa sent. 1, 17 (PL 171, 1102 C 1103 A; 176, 76 A-B), quae dependet a libello seu epistola Hugonis, De quatuor voluntatibus in Christo (PL 176, 841 B 846 C). Cf. L. Ott, Untersuclzungen, 385-404, ubi agitur de Lombardo, 400s.

Caput 2 (48).

1. De voliintatibus Christi secundum duas naturas. Quocirca ambi gendum non est diversas in Christo fuisse voluntates iuxta duas naturas, divinam scilicet voluntatem et humanam. Et humana voluntas est af fectus rationis, vel affectus sensualitatis; et alius est affectus animae se5 cundum rationem, alius secundum sensualitatem; uterque tamen dicitur humana voluntas. Affectu autem rationis id voiebat quod voluntate di vina, scilicet pati et mori; sed affectu sensualitatis non volebat, immo refugiebat.

2. Non tamen in eo caro contra spiritum vel contra Deum concupiscebat, quia ut ait Augustinus 1, "non nullum est vitium cum caro concupiscit adversus spiritum 2". "Caro 3 autem dicta est concupi scere, quia hoc secundum ipsam agit anima; sicut anima per aurem audit et per oculum videt". "Caro 4 enim nihil nisi per animam concupiscit; sed concupiscere dicitur, cum anima carnali concupiscentia spiritui reluctatur", habens "carnalem 5 delectationem de carne et a carne adversus delectationem quam spiritus habet". "Ipsius autem carnalis concupi scentiae causa non est in anima sola, nec in carne sola: ex utroque enim fit, quia sine utroque delectatio talis non sentitur". Talis igitur rixa ta lisque concertatio in anima Christi nuflatenus esse potuit, quia carnalis concupiscentia ibi esse nequit. Dei etiam voluntas erat, et rationi pla cebat, ut id secundum carnem vellet, quatenus veritas humanitatis in eo probaretur. Nam qui hominis naturam suscepit, quae ipsius sunt subire debuit.

7 Affectu] Affectus AO. 14 et om. ANO. 21 nequit] nequivit MNTVW.

1 De civil. Dei, XIX, c. 4, n. 3 (PL 41, 629; CSEL 40-11, 375; CCL 48, 665).

Z GaI. 5, 17. 3 August., De Genesi a lift., X, c. 12, n. 21 (PL 34, 416s; CSEL 28-1, 310). 4 August., De continentia, c. 8, n. 19 (PL 40, 361; CSEL 41, 163). 5 De

Genesi ad lift., X, C. 12, n. (PL 34, 416; CSEL 28-1, 309), ubi et textus immediate sequens.

Caput 2, num. 1-2: Vide Lomb. Glossam in Ps. 21, 7, quae dependet ab bac quaestione; aliud enim non est, ut nobis videtur, quam quaestionis resumptio Glossae adiuncta occasione lectionis eius publicae (cf. Proleg. ad tom. 1, 60*s). Auctoritates autem Augustini contextae sunt sine rubricis ex Glossa in GaI. 5, 17 (PL 192, 158 B-c); omnes iam inveniuntur apud Fiorum in h.1. (548s).

3. Ideoque, sicut in nobis duplex est affectus, mentis scilicet et sen sualitatis 1, ita et in eo debuit esse geminus affectus, ut mentis affectu vellet mori, et sensualitatis affectu nollet, sicut in vins sanctis fit. Petro enim ipsa veritas dicit 2: Cum senueris, extendes manus tuas, et alius praecinget te et ducet te quo tu non vis, scilicet ad mortem. Quod exponens Augustinus 3, dicit quod Petrus "ad illam molestiam nolens est ductus: nolens ad eam venit, sed volens eam vicit; et reliquit affectum infirmitatis quo nemo vuit mori, qui adeo est naturalis, ut eum Petro nec senectus abstulerit. Unde etiam Dominus ait: Transeat a me eaux iste, w sed vicit eum vis amoris". Ergo et in Christo secundum humanitatem, et in membris eius geminus est affectus: unus rationis, cantate informatus, quo propter Deum quis mori Vuit; alter sensualitatis, carnis infirmitati propinquus et ideo coniunctus, quo mors refugitur. — Ut enim ait A ug u " i n u 5, "pius mentis ratione cupit dissolvi et esse cum Christo 6, sensu autem carnis refugit et recusat o. "Hoc habet humanus affectus: quoniam diligit vitam, odit mortem 7". Secundum istum affectum Chri stus mori noluit; nec obtinuit quod secundum istum affectum petiit.

4. Auctoritatlbus probat diversas In Chrlsto voluntates. Ex affectu igitur humano, quem de Virgine traxit, volebat non mori et calicem transire orabat. — Beda *. Unde Beda 8: "Orat transire calicem, quia homo est, dicens: Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste. Ecce habes voluntatem humanam expressam. Vide iam rectum cor 10: Sed non quod ego volo, sed quod tu vis. Unde alibi 11: Non veni facere voluntatem meam, quam scilicet temporaliter sumpsi de Virgine, sed voluntatem eius qui misit

4 ipsa veritas trp. BLRT. 5 praecinget corr. in cinget N. praecinget te] te cinget BLMRT. 1 te om. LRT. 8 qui] quia ABLMX, corr. ex quia". vicitj vincit LMT, quod corr.". 13 ideo] el ANOV (et quidem rectius ?). Orat] ora bat LRV. 21 est] erat OVW, cui add. vel est interi. 0. 23 alibI om. AMRTX.

1 Cf. Lib. 2, d. 24, cc. 3-5, et 13 (tom. 1, 452ss, 460). 2 Ioan. 21, 18. 3 In Ioan., tr. 123, n. 5 (PL 35, 1969; CCL 36, 679). ‘ Matth. 26, 39. 5 Episf. 150 (ad Honoralum, C. 6, n. 16 (PL 33, 544; CSEL 44, 167). 6 Phil. 1, 23. 7 August., Sermo 344, n. 4 (PL 39, 1514). 8 In Marc. 14, 35-36 (PL 92, 276 B-C; CCL 120, 616).

9 Marc. 14, 35. 10 Marc. 14, 36. 11 Ioan. 6, 38.

Num. 3: Verba Augustini in Ioan. 21, 18, ex Glossa ordin. et interl, in h.1. (apud Lyranum, V, 243v). Quae sequuntur, in fine huius numeri, ex Glossa Magistri in illo Cor. 5, 4 (PL 192, 17 C); ex Fioro in h.1.,470. — Vide etiam Augustinum supra, Lib. 1, d. 48, capp. 1-2 (tom. 1, 325s). — Num. 4-5: Auctoritates Bedae et ps.-Hieronymi, ex Glossa ordin. in Marc. 14, 35-38 (apud Lyranum, V, 1 16b).

me, quam scilicet aeternus habui cum Patre". Hic aperte dicit duas in Christo fuisse voluntates, secundum quas diversa voluit.

5. Hieronymus *. Hieronymus quoque 1 super ilium locum: Spiritus promptus est, caro autem infirma, dans intelligi hic duas volun tates exprimi, ait ita: "Hoc contra Eutychianos, qui dicunt in Christo 5 unam tantum voluntatem. Hic autem ostendit humanam, quae propter infirmitatem carnis recusat passionem; et divinam, quae prompta est perficere dispensationem".

6. Augustinus, Super Psalmum xxxi *. Augustinus 2 etiam duas in Christo asserit voluntates, dicens: "Quantum distat Deus ab homme, tantum voiuntas Dei a voiuntate hominis. Unde hominem ge rens, Christus ostendit privatam quandam hominis voiuntatem, in qua et suam et nostram figuravit, qui caput nostrum est 3, et ad eum sicut membra pertinemus. Pater, inquit 4, si fieri potest, transeat a me ca iste. Haec humana voluntas erat, proprium aiiquid et tamquam privatum volens. Sed quia rectum vuit esse hominem et ad Deum dirigi, subdit: Non quod ego volo, sed quod tu vis; ac si diceret: Vide te in me, quia potes ah quid proprium veile, ut Deus aliud veut 5; conceditur hoc humanae fra gihitati". — Idem, super Psalmum LXXXVIII *. Idem alibi 6: "Christus in passione duas cxpressit in se voluntates secundum duas naturas. Ait enim: Pater, si fieri potest, transeat a me eaux iste: ecce habes hominis voluntatem. Quam ad divinam continuo dirigens, ait: Verumtamen non sicut ego volo, sed sicut tu".

7. Ambrosius *, Ambrosius etiam in hibro III De Trinitate: "Scriptum est: Pater, si possibile est, trans fer a me calicem Jzunc. Verba

9 XXXI] xxii BX, om. LV. 17 Vide] o homo add. AR (interl.)". 19 Ru brica om. LRV. LXXXVIII] lxxviii BX, lxxxxviii AT. in se voluntates frp. NOWX. 23 tu] vis add. ALMRV. 24 Ambrosius (rubr.) om. BMRVWX. etiam om. LRV, interl.". possibile est] fieri potest BLN (trp.) VW.

1 Sub nomine Hieron. in Glossa ordin., sed concinnata potius ex Beda, In Marc. 14, 38: Spiritus quidem etc. (PL 92,277 B-C; CCL 120, 617s). 2 Rectius Enarr. II in Ps. 32, 1, n. 2 (PL 36, 277s; CCL 38, 248). 3 Resp. Eph. 1, 22-23. 4 Matth. 26, 39; Marc.

14, 35. Videsis verba Augustini in Sent. 1, d. 48, e. 1, n. 2 (1, 325). 6 Rectius Enarr. in Ps. 93 (LXXXXIII), 15, n. 19 (PL 37, 1206s, 1208; CCL 39, 1319, 1321).

7 Matth. 26, 39; Marc. 14, 35-36. 8 Rectius De fide, II, c. 5, nn. 41-42 (PL 46 [1485] 567 C 568 A; CSEL 78, 70s). 9 Matth. 26, 39; Marc. 14, 35; Luc. 22, 42.

Num. 6: Prima auctoritas Augustini, ex Glossa Magistri in Ps. 32, 1 (PL 191, 3 D 326 C). Alia, ex Glossa in Ps. 93, (PL 191, 870 D 871 A).

Christi sunt; sed quo modo et in qua forma dicatur adverte. Hominis substantiam gent, hominis assumpsit affectum; non ergo quasi Deus, sed quasi homo loquitur". "Suscepit 1 quidem voluntatem meam. Mea est voluntas quam suam dixit cum ait 2: Non sicut ego volo, sed sicut tu vis". "Cum 3 autem dixit 4: Omnia quae habet Pater, mea sunt, quia nihil excipitur, sine dubio quam Pater habet, eandem et Filius habet volunta tem. Eadem est Christi Voluntas quae paterna". "Una ergo voluntas est Patris et Filii. Sed alia voluntas hominis, alia Dei: ut scias vitam in voluntate esse hominis, passionem autem Christi in voluntate divina, ut pateretur pro nobis".

8. His testimoniis evidenter docetur in Christo duas fuisse voluntates: quod quia negavit Macarius archiepiscopus 6, in Metropolitana Synodo condemnatus est. — Et ex affectu humano, sensualitatis quidem, non rationis, illud voluit et petiit, quod non impetravit. Nec ideo petiit, ut impetraret, quia sciebat Deum non facturum illud; nec illud fieri volebat affectu rationis vel voluntate divinitatis.

9. Quare oravit lIIud *. Ad quid ergo petiit? Ut membris formam praeberet, imminente turbatione, clamandi ad Dominum et subiciendi voluntatem suam divinae Voluntati; ut si pulsante molestia tristantur, pro eiusdem amotione orent; sed si nequeunt vitare, dicant quod ipse Christus. — Cassiodorus *: "Non ergo ad insipientiam fuit, quod Christus clamans non auditur ad salutem corporalem ": bonum quidem petiit, scilicet ut non moreretur; sed melius erat ut moreretur, quod et factum est.

1 dicatur] dicantur VWX, Ioquatur Ambr. 6 Pater habet frp. AO. 21 Cas siodorus om. LRVW. Ambrosius, ibid., C. 7, n. 53 (570 C; 74). 2 Matth. 26, 39. 3 Ibid., c. 6, n. 51(570 B; 74). 4 Ioan. 16, 15. 5 Ibid., c. 7, n. 52 (570 B-C; 74). 6 Fa

triarcha Antiochenus, damnatus in Concilio oecumenico VI (680-681). Cf. eius Fidei professio Concillo oblata, ubi dicit: "totam nostram conspersionem hane adimpleverit una et singulari voluntate divina, utpote non exsistente in eo et alia voluntate... Impossibile enini est in uno eodemque Christo Deo nostro duas simul et ad invicem contrarias seu similes exsistere vo luntates" (in B. M. Xiberta, Enchiridion de Verbo incarnat o, 642); cf. DS, n. 556. In Ps. 21, 3: et non ad insipientiam mihi (PL 70, 154 B-D; CCL 97, lOis).

Num. 8: Argumentum ex condemnatione Macarii, ex Summa sent. 1, 17 (PL 171, 1102 D; 176,76 A). Reliqua num. 8 et 9 resumuntur in Glossa Magistri in Ps. 21, 3 et 7 (PL 191,229 D - 230 B); cf. Proleg. in tom. 1, pp. 60s.

Caput 3 (49).

1. De eo quod Ambrosius dicit, Christum dubitasse affectu humano. Ceterum non parum nos movent verba Ambros ii, quibus significare videtur Christum secundum humanum affectum de potentia Patris dubi tasse, sic dicens in III libro De Trinitate 1: "De quo dubitat? de se an de 5 Patre ? De eo utique cui dicit: Transfer 2, dubitat hominis affectu. Nam Deus de Patre non dubitat, nec de morte formidat. Propheta 3 etiam non dubitat, qui nihil Deo esse impossibile asserit. Num intra hommes consti tues Deum? Propheta non dubitat, et Filium dubitare tu credis ? Ut homo ergo dubitat, ut homo locutus est". His verbis innui videtur quod Christus, non in quantum Deus est vel Dei Filius, sed in quantum homo, dubitaverit affectu humano. — Ex quo sensu illud accipiendum sit *. Quod ea ratione dictum accipi potest: non quia ipse dubitaverit, sed quia modum gessit dubitantis, et hominibus dubitare videbatur.

2. Verba Hilarii longe diversam exprimentia sententiam a praemissa. Illud etiam ignorandum non est, quod Hilarius asserere videtur Christum non sibi, sed suis orasse, cum dixit: Transeat a me etc., sicut nec sibi, sed suis timuit; nec eum voluisse ut sibi non esset passio, sed ut a suis transiret calix passionis, ita inquiens: "Si passio honorificatura eum erat, sicut Juda exeunte ait 6: Nunc honorificatus est Filius hominis, quomodo tristem eum metus passionis effecerat ? Nisi forte tam irratio nabilis fuerit, ut pati mortem timuerit, quae patientem se glorificatura esset ? Sed forte timuisse usque eo aestimabitur, ut transferri a se ca licem deprecatus sit dicens: Pater, trans fer calicem hunc a me? Quomodo enim per patiendi metum transferri deprecaretur a se, quod per dispensationis studium festinaret implere 8 ? Non enim convenit ut pati nolit,

3 Ceterum] Verumtamen AL. 10 homo ergo trp. BLOR. 12 Rubrica om. ARW. 17 me] calix iste add. V, calix add. marg. X. fetc.] calix iste BLR. 22 mortem om. BMRWX Hi add. interl. N, add. marg.". 23 eo] adeo LORX, vel adeo add. interl. V.

1 Scilicet De fide, II, c. 5, nn. 43 et 42 (PL 16 [1848] 568 A-B; CSEL 78,71). 2 Marc.

14, 36; Luc. 22, 42. In num. 42 scribit Ambrosius: "Aut aliquid impossibile Deo, cum scriptum sit: Impossibite enim tibi nihil est ?" Pp. Maurini sese referunt ad lob 22, 17 (ed. Venetiis 1751, III, col. 606); moderniores, minus recte ad lob 10, 13, et aptius ad 42, 2: Scic quia omnia potes, et nulla te latet cogitatio. Cf. Dan. 4, 6: omne sacramentum non est impossibile

tibi (sed hic Danielem alloquitur rex). 4 Matth. 26, 39. 5 In Iibro X De Trinitate (rubr.), nn. 29-30 (PL 10, 368 B-369 A). 6 Ioan. 13, 31. 7 Marc. 14, 36.

8 Resp. Ioan. 13, 27: Quod lacis, fac citius.

quod pati veut; et cum pati eum velle cognosceres, religiosius fuerat hoc confiteri, quam ad id inipiae stultitiae prorumpere, ut eum assereres ne pateretur orasse, quem pati veile cognosceres *. "Non 1 ergo sibi tristis neque sibi orat transire calicem, sed discipuuis, ne in eos calix passionis incumbat, quem a se transire orat, ne in his scilicet maneat". "Non 2 enim rogat ne secum sit, sed ut a se transeat. Deinde ait: Non sicut ego volo, sed sicut tu vis: humanae in se soliicitudinis significans consortium, sed non discernens sententiam sibi communis cum Patre voluntatis". "Pro 3 hominibus ergo vuit transire calicem, per quem omnes tentandi erant discipuli; et ideo pro Petro rogatur 4 ne deficiat fides eius". "Sciens 5 igitur haec omnia post mortem suam desitura, usque ad mortem tristis est 6 Et scit hunc calicem non posse transire nisi biberit; ideo ait: Pater mi, si non potest transire calix iste nisi bibam ilium, fiat voluntas tua: sciens in se consummata passione, metum calicis transiturum; qui nisi eum bibisset, transire non posset, nec finis terrons nisi consummata passione terrori succederet, quia post mortem eius per virtutum gloriam apostoiicae infirmitatis scandalum pelleretur". — intende, lector, his verbis pia di ligentia, ne sint tibi vasa mortis 8.

DISTINCTIO XVIII

Caput 1 (50).

1. Si Christus mertiit sIbi et nobis, et quid sibi et quid nobis. De merito etiam Christi praetereundum non est, de quo quidam dicere soient quod non sibi, sed membris tantum meruerit.

1 fuerat hoc trp. BLX. 14 in se consummata trp. BLRT Hit. 17-18 diligentia] intel AV. 23 ineruerit] meruit ALR.

1 Hilarius, ibid., n. 37 (PL 10,373 B); resp. Matth. 26,39. 2 Ibid. (372 C-373 A).

3 Ibid., n. 38 (373 C -374 A). 4 Resp. Luc. 22, 32. 5 Ibid., n. 39 (374 A-B).

6 Matth.26, 38. 1 Matth. 26, 42. Resp. Ps. 7, 14: Et in eo paravit vasa mortis; vide Glossam Magistri in h.1. (PL 191, 117 D et 118 A); ex Augustino in lU. (PL 36, 106; CCL 38, 46).

Num. 1: Quaestio introducitur verbis Hugonis, De sacramentis 11, 1, c. 6 (PL 176,3848). De merito Christi et de illis qui dicere solebant quod Christus membris tantum meruerit, cf. A. M. Landgraf, DasVerdienst Christi, in Collectanea Franclscana 21(1951)5-44, et 121-162; et in Dogmengesclzichte II-2, 170-253.

2. Meruit quidem membris redemptionem a diabolo, a peccato, a poena 1, et regni reserationem 2, ut amota ignea rhompaea 3 libere pa teret introitus. Sed et sibi meruit impassibilitatis et immortalitatis gloriam, sicut ait Apostolus: Christus factus est pro nobis obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod et Deus exaltavit ilium, et donavit illi nomen quod est super omne nomen. Aperte dicit Apostolus Christum propterea exaltatum per impassibilitatis gloriam, quia est humiliatus per passionis obedientiam. Humilitas ergo passionis meritum fuit exaltationis, et exaltatio praemium humibitatis.

3. Augustinus, Super toannem *. Unde Augustinus 5 exponens "praemissum capitulum ait: "Ut Christus resurrectione clarificaretur, prius humiliatus est passione: humilitas claritatis est meritum, ciaritas humi litatis est praemium. Sed hoc totum factum est in forma servi 6: in forma enim Dei semper fuit et erit ciaritas". — Ambrosius *. Item Ambrosius 7 idem capitulum tractans ait: "Quid et quantum humilitas meis reatur, hic ostenditur".

4. Quod meruit etiam animae impassibilitatem *. His testimoniis evi dens fit quod Christus per humibitatem et obedientiam passionis meruit clarificationem corporis; nec id solum, sed etiam impassibilitatem animae. Anima enim ipsius ante mortem erat passibilis, sicut caro mortalis; sed post mortem, merito humilitatis, et anima impassibilis facta est et caro immortalis.

5. Quando anima Christi sit facta impassibilis *. Utrum autem anima sit facta impassibilis quando caro facta est immortalis, scibicet ipso re surrectionis momento, de auctoritate nobis certum non est; sed vel mox post carnis separationem anima impassibilitate donata est, aut in re surrectione quando caro refloruit 8

5-6 donavit] dedit BM. 6-7 Christum propterea trp. LRX. 10 Rubrica om. LRVW. 17 Rubrica om. LRVW. 23 Quando] An BX, Quod LNV.

1 De bis infra, Dist. 19. 2 De hoc infra, c. 5, n. 2. 3 De qua Gen. 3, 24, et Apoc. 2, 12; cf. Lib. II, d. 29, c. 5 (tom. 1, 494s). 4 Phil. 2,8-9. 5 In Ioan., tr. 104, n. 3 (PL 35, 1903; CCL 36, 603). 6 Resp. Phil. 2, 6-7. 7 Id est Ambrosiaster in Phil. 2, 9 (PL 17 [ 409 D; CSEL 81-III, 142). 8 Resp. Ps. 27, 7: Et refloruit car mea. Cf. Glossa mien, in h.!.: in resurrectione" (cod. Laurent. PI. XVII, 4, f. 32v; apud Ly ranum, III, 123r; apud Magistrum in h.1., PL 191, 281 B).

Num. 2: conficitur est Summa senfentiarum 1, 18 (PL 171, 1104 A; 176, 77 B) et Hugonis De Sacramentis, loc. cil. (PL 176, 384 D). — Num. 3 Auctoritates ex Glossa Magistri in Phil. 2, 9 (PL 192, 236 A-B); illa Augustini ex Fioro in h.1. (ed. cii., 625). — Num. 4-5: cf. Summa sent., ubi supra, parum infra.

Caput 2 (51).

1. Quod a conceptu meruit Christus sibi haec quae per passionem. Nec solum haec meruit Christus quando Patri obediens crucem subiit, sed etiam ab ipsa conceptione. Ex quo homo factus est, per caritatem et iustitiam et alias virtutes, in quarum plenitudine fuit secundum ho minem conditus, sibi tantum meruit quantum post per martyrii toleran tiam. Tanta enim plenitudo spiritualium charismatum in eo fuit, quod in eis proficere non potuit 1; et ideo melior ipsius anima fieri non potuit quam ab initio suae conditionis exstitit, quia proficere in mentis non. valuit. Ut enim Gregorius ait 2, "non habuit omnino Christus, iuxta animae meritum, quo potuisset proficere; in membris autem quae nos sumus quotidie proficit". — Non ergo plus meruit sibi per crucis patibulum, quam a conceptione meruit per gratiam virtutum. Non igitur profecit secundum animae meritum, quantum ad virtutem menti. Profecit tamen quantum ad numerum meritorum. Plura enim habuit merita in passione quam in conceptione; sed maioris virtutis non exstiterunt in merendo plura, quam ante fuerant pauciora.

2. Meruit ergo a conceptione non modo gloriam impassibilitatis et immortalitatis corporis, sed etiam impassibilitatem animae. Per quid ? Per obedientiam et voluntatem perfectam, quam non tunc primum habuit nec maiorem, cum pati coepit et mori: obediens enim perfeCte et bonus exstitit secundum hominem ex quo fuit homo.

3. Habuit igitur anima illa aliquod bonum in se post mortem, quod non habuit ante. Non igitur melior Vel beatior fuit quam ante? Absit. quod melior fuerit, quia non sanctior, non gratia cumulatior. Nec etiam

3 haec] hoc LRWX. 17 ante om. AMRWX. 24 Non] Numquid BR, Num MNVWX.

1 Vide supra, Dist. 13, nn. 3 et 5. 2 Non obstante rubrica marginait Gregorius Super Exodum, revera est Glossa ordinaria in Exod. 25, 31: "Christus ex conceptione et nativitate perfectus Deus et homo exstitit... et secundum corpus per passionis contumelias ad immortalitatem profecit. Nam iuxta animae meritum, quo potuisset proficere omnino non habuit. In membris autem quae nos sumus quotidie passionibus proficit (apud Lyra num, 1, 178c); ex Gregorio, In Ezech. 1, hom. 6, n. 8 (PL 76, 831 D-832 A; CCL 142,71).

Caput 2: Cf. Hugo, De sacram., II, 1, 6 (PL 176, 385 D 386 A, 388 C 389 A); Summ sent., 1, 18 (PL 171, 1402 B-D; 176, 77 C-D); necnon et A. M. Landgraf, Das Verdienst Chri— sti, 212.

beatior fuit in Dei contemplatione, in quo praecipue beatitudo consistit. Potest tamen dici in hoc fuisse beatior, quia ab omni miseria immunis; ex quo nequit inferri simpliciter quod beatior fuerit.

Caput 3 (52).

1. De eo quod scriptum est: Donavit illi nomen quod est super omne nomen. Nec tantum gloriam impassibilitatis et immortalitatis meruit, sed etiam donari sibi nomen quod est super omne nomen 1, scilicet honorifi centiam quod vocatur Deus. Hoc tamen nomen ante mortem habuit: habuit enim hoc nomen Dei Filius in quantum Deus est ab aeterno per naturam; in quantum vero homo factus est, habuit ex tempore per gratiam.

2. Augustinus in libro contra Maximinum: Quod nomen illud datum est homini, et non Deo *. Verumtamen Augustinus dicit 2 "homini donatum esse illud nomen, non Deo, quia illud nomen, habuit cum in forma Dei tantum erat. Sed cum dicitur 3: Pro pter quod ilium exaltavit, et donavit illi nomen quod est super omne nomen, satis apparet propter quid exaltaverit, id est propter obedientiam; et in qua forma exaltatus sit: in qua enim forma crucifixus est, in ea exaltatus est, et in ea donatum est ei nomen, ut cum ipsa forma servi nominetur unigenitus Filius Del". "Hoc 4 illi donatum est ut homini, quod iam liabebat idem ipse Deus".

Hoc igitur per gratiam accepit, ut ipse, ens homo vel subsistens in forma servi, id est in anima et carne, nominetur et sit Deus.

3. Ex quo sensu Id accipiendum sit *. Sed numquid hoc meruit? Supra enim dictum est 5 quia hoc tantum bonum homo ille non meruit.

Quomodo ergo hic dicitur ‘propter obedientiam donatum est ei hoc no 1 1 Aug... Maximum om. RVW. M in libro om. BT. Il-12 Quod... Deo om. MRVW.

23 meruit] meruerit 0W. 24 est] esse N, om. AMTWX.

1 Resp. Phil. 2, 9; et Giossa interi. in h.1.: e Honorificentiam quod vocatur Deus * (apud Lyranum, VI, lOOr; cod. If. 131v, m 122v). 2 Contra Maximinum, 1, C. 5 (PL 42, 747).

3 PhIl. 2, 9. 4 August., ibid., Il, e. 2 (PL 42, 760). 5 In Dist. 6, e. 2, nn. 4, 6-7.

Caput 3 dependet ut in pluribus a Olossa Magistri in PhIl. 2, 9 (PL 192, 236 B 238 B); quae mixtim conficitur ex Expositione Fiori Lugd. (ed. cit. col. 625s), Giossa ordinaria (cf. A. M. Landgraf, Das Verdiensi Christ j, 213, n. 153; et melius, infra, ad num. 3), et Glossa Gilberti (ed. V. Miano, Ii commento aile lettere di S. Paolo di G. Porretano, in Scholastica ratione historico-critica instauranda, Romae 1951, 194s). — Num. 1-2: Ex Glossa Magistri, ut supra (PL 236 C-D, 238 B). — Num. 3: De tropo cf. Glossa in Phil. 2, 9, et in Hebr. 1, 5 (PL 192, 236 C, et 408 D).

men’ ? — Secundum tropum ilium, in Scriptura creberrimum, hoc acci piendum est, quo dicitur res fieri quando innotescit. "Post 1 resurrectio nem vero quod ante erat in evidenti positum est, ut scirent hommes et daemones". Manifestationem ergo illius nominis donavit illi Deus post resurrectionem, sed illam meruit per obedientiam passionis: qui eo quod obedivit patiendo, exaltatus est resurgendo, et per hoc manifestatum est nomen. — Hoc eodem tropo usus est etiam post resurrectionem dicens 2: Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra: non quod tunc primo acceperit, sed quam ante habebat, tunc manifestata est potestas. 4. Ambrosius: quod datum fuit Deo, non homini *. Ceterum Ambrosius 3 dicit nomen illud donatum esse Deo, non homini; et videtur secus verborum superficiem oppositus Augustin o. Sed intelligentia non obviat, licet diversum sapiat. Nam Ambrosius de naturali do natione id dictum intelligit, qua aeternaliter Pater generando dedit Filio nomen quod est super omne nomen, scilicet esse Deum per naturam, quia genuit ab aeterno Filium plenum et sibi aequalem Deum. Quod tamen nomen Apostolus propter passionis obedientiam Christo donatum dicit; sed praemisso iocutionis modo 4 accipiendum est.

Caput 4 (53).

1. Si Christus sine omni merito illa habere potuit. Si vero quaeritur utrum Christus illam immortalitatis et impassibilitatis gloriam, et nominis. Dei manifestationem, sine omni merito habere potuerit, sane dici potest quia humanam naturam ita gloriosam suscipere potuit sicut in resur rectione exstitit, nomenque suum et aliter hominibus manifestare potuit; sed homo passibilis esse non potuit, sicut fuit, et ad illam gloriam sine merito pervenire.

4 juil ei ANOT. 5 qui] in add. ABLR. 6 manifestatum] manifestum. ABLMV, corr. ex manifestum N (mg.) R (mIen.). 7 tropo] dominus add. NOV. Deo] et add. LTV. 22 potuerit] potuit LR, corr. in potuit V.

1 Ita Glossa ordin. in Phil. 2, 9 (apud Lyranum, VI, lOOa; cod. 1 131c, m 122c).

2 Matth. 28, 18. 3 Id est Ambrosiaster, In Phil. 2, 9 (PL 17 [ 410 A 411 D;.

CSEL 81-III, 142s). 4 Id est, secundum tropum quo res dicitur lien quando innotescit.

Num. 4: De interpretatione Ambrosii seu Ambrosiastri, cf. Glossa in Phil. 2, 9 (PL. 192, 237 C, 238 B).

Caput 4, ni fallimur, synopsis haberi potest quaestionis Hugonis, in De sacram., 11, 1, 6 (PL 176, 384 B 386 C).

2. Potuit quidem pervenire ad illam sine merito passionis, quia potuit, consumpta mortalitate, immortalitatis gloria vestiri; sed non sine merito iustitiae et caritatis, aliarumque virtutum. Non enim Christus homo esse potuit, in quo plenitudo virtutum et gratiae non fuerit; nec virtutes ei messe potuerunt, cilicio mortalitatis induto 1, quin per eas mereretur. Habens igitur has virtutes secundum hominem passibilem ac mortalem, non potuit non mereri gloriam immortalitatis. Non igitur potuit, factus mortalis, sine merito gloriam impassibilitatis et immortalitatis ac ma nifestationem Dei nominis consequi. Potuit tamen haec assequi sine me rito passionis, quia per passionem nu sibi meruit, quod non ante per virtutes meruerit.

Caput 5 (54).

1. De causa mortis et passionis Christi. Ad quid ergo voluit pati et mori, si ei virtutes ad merendum illa sufficiebant ? Pro te, non pro se. Quomodo pro me ? Ut ipsius passio et mors tibi esset forma et causa 2: forma virtutis et humilitatis, causa gloniae et libertatis 3; forma Deo usque ad mortem obediendi 4, et causa tuae liberationis ac beatitudinis. Meruit enim nobis per mortis ac passionis tolerantiam quod per praece dentia non meruerat, scilicet aditum paradisi et redemptionem a peccato, a poena, a diabolo 5. Et per mortem eius haec nos adepti sumus, scilicet redemptionem et filiorum gloriae adoptionem 6 Ipse enim moriendo factus est hostia nostrae liberationis.

2. Qualiter per mortem nos redemit et aditum regni aperuit, et prius de apertione aditus *. Sed quomodo per mortem nos a diabolo et a peccato redemit et aditum gloriae aperuit? Decreverat Deus "in mysterio", ut ait Ambrosius 7, propter primum peccatum non intromitti hominem in paradisum, id est ad Dei contempiationem non admitti, nisi in uno homme tanta exsisteret humilitas, quae omnibus suis sufficere posset;

23-24 Rubrica om. ANW. II et aditus om. LR. 28 homme] hominum ABMTW, vel -um add. interl. N. J suis] satis B, om. LR, sufficere et add. mg. V. J sufficere] proficere AMTV, vel sufadd. interl.".

1 Glossa mien. in Ps. 34, 13: Induebar cil icio: carne mortali" (apud Lyranum, III, 134r; cod. Laurent. PI. XVII.4, f. 42r); in Glossa Magistri in h.1. (PL 191,351C). 2 Cf. Glossa Magistri in Rom. 6, 4 (PL 191, 1403 A-D). 3 Resp. Ioan. 8, 36. 4 Phil. 2, 8. Resp. Col. 1, 13-14; Hebr. 5, 9 6 Resp. Rom. 8, 15; GaI. 4, 5. 7 Ambrosiaster, In Rom. 5, 14: Adam autem ideo jorma fuluni est, quia iam tum in mysterio decrevit

Deus per unum Christum emendare, quod per unum Adam peccatum erat (PL 17 [1845] 96 C; CSEL 81-1, 178s). Cf. Glossa Lombardi in Rom. 5, 14 et (PL 191, 1392 B, 1393 B).

sicut in primo homme tanta fuit superbia, quae omnibus suis nocuit. Non est autem inventus inter hommes aliquis, quo id posset impleri, nisi leo de tribu luda 1, qui aperuit librum et solvit signacula implendo in se omnem iustitiam 2, id est Consummatissimam humilitatem qua maior esse non potest. Nam alii hommes debitores erant, et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas. Nullus ergo eorum hostiam poterat offerre sufficientem nostrae reconciliationi. Sed Christus homo sufficiens et perfecta fuit hostia, qui multo amplius est humiliatus amaritudinem mortis gu stando 3, quam ille Adam superbiit per esum ligni Vetiti noxia delecta tione perfruendo 4. Si igitur illius superbia omnium exstitit ruina, ipsum de paradiso mittens foras aliisque accludens ianuam 5, multo magis Christi humilitas, qua mortem gustavit, ingressum regni caelestis omnibus suis, impleto Dei decreto, aperire valuit, atque decreti delere chirograpizum 6.

3. Ambrosius super epistolam ad Hebraeos *. Ut enim ait Ambrosius 7, "tantum fuit peccatum nostrum, ut salvari non possemus, nisi unigenitus Dei Filius pro nobis moreretur debitoribus mortis; sed sic dignos nos fecit testamenti et promissae hereditatis". — Quod non ita est intelligendum, quasi non alio modo salvare nos potuerit quam per mortem suam, sed quod per aliam hostiam non potuit nobis aperiri regni aditus et fieri salus, nisi per mortem Unigeniti: cuius tanta fuit, ut dictum est, huinilitas et patientia, ut eius merito pateret credentibus in eum aditus regni. Magna ergo in morte Unigeniti praestita sunt nobis, ut liceat nobis redire in patriam; sicut ohm in morte summi pontificis, his qui ad civi

2 quo... impieri qui... implere LR. 5 hommes] omnes BMTW, vel omnes add. interi. N. 14 Rubrica om. RVW. Hebraeos] romanos ALOT (cd. J’ ?)

1 Apoc. 5, 5. 2 Resp. Matth. 3, 15; Glossa ordin. in h.l.: Omnem iustitiam, Id est humilitatem, quae est omnis iustitia. Et perfecta humilitas habet tres gradus: primus est subdere se maiori et se non praeferre aequali: hic vocatur sufficiens... et iste gradus omni lusto est necessarius. Secundus gradus est subdere se aequali nec praeferre se minori: hic dicitur abundans. Tertius est subesse minori, in quo est omnis lustitia. Hune Christus impievit (apud Lyranum, V, 15a). 3 Resp. Hebr. 2, 9: Ut... pro omnibus gustaret mortem s; Qlossa interl, in h.i.: quia amara" (apud Lyranum, VI, 137v; 1 188r, m 167v). 4 Resp.

Gen. 3, 6. Resp. Gen. 3, 23-24. 6 CoI. 2, 14. 7 Ambrosiaster (scilicet Alcuinus), In Hebr. 9, (PL 100, 1074 A); remote ex Chrysost. in h.1., hom. 16, n. 1 (P0 63, 124); de quo commentario cf. Proleg. ad tom. 1, p. 80*.

Num. 3: Verba Ambrosiastri seu Alcuini, ex Glossa Magistri in Hebr. 9, (PL 192, 474 B); sed unde quae sequuntur, nescimus, praeter quaedam in Rom. 5, 8 (PL 191, 1384 D) quae prolixius offeruntur infra in Dist. 20, Caput 1.

tatem refugii confugerant, secure ad propria remeare 1 — Ecce aliqua. tenus ostensum est qualiter per Christi mortem aditus regni sit nobis paratus.

DISTINCTIO XIX

Caput 1 (55).

1. Hic qualiter a diabolo et a peccato redemit per mortem. Nunc igitur quaeramus quomodo per mortem ipsius a diabolo et a peccato et a poena redempti sumus. — A diabolo igitur et a peccato per Christi mortem liberati sumus, quia ut ait Apostolus 2, in sanguine ipsius iusti ficati sumus; et in eo quod sumus iustificati, id est a peccatis soluti, a diabolo sumus liberati, qui nos vinculis peccatorum tenebat.

2. Quaestio *. Sed quomodo a peccatis per eius mortem soluti sumus ? — Solutio *. Quia per eius mortem, ut ait Apostolus 3, commendatur nobis caritas Dei, id est apparet eximia et commendabilis caritas Dei erga nos, in hoc quod Filium suum tradidit in mortem 4 pro nobis peci catoribus. Exhibita autem tantae erga nos dilectionis arrha, et nos mo vemur accendimurque ad diligendum Deum, qui pro nobis tantum fecit; et per hoc iustificamur, id est soluti a peccatis, iusti efficimur. Mors igitur Christi nos iustificat, dum per eam caritas excitatur in cordibus nostris 5.

3. Dicimur quoque et aliter per mortem Christi iustificari: quia per 2 fidem mortis eius a peccatis mundamur. Unde Apostolus 6: lustitia Dei est per fidem Jesu Cliristi; et item: Quem proposuit Deus propitiatorem

12-13 Quaestio... Solutio (rubr.) om. LNRVW.

1 Resp. Num. 35, et 28; necnon et Iosue 20, 6. 2 Rom. 5,9. 3 Rom. 5, 8.

Resp. Rom. 8, 32. 5 Cf. Glossa Magistri in Rom. 6, 3-5 (PL 191, 1403 B-D); in parte ex August., Enchirid ion, C. 53 (PL 40, 257; CCL 46, 78), et in fine ex fragmento Sermonis

de resurrectione Domini (PL 39, 1724). 6 Rom. 3, 22. 7 Rom. 3,25; Glossa interl. in h.l.: per fidem "passionis" (apud Lyranum VI, 9v; 1 7c, m 7c).

DIst. XIX-XX: Videsis analysim quaestionum necnon et historiam earumdem apud D. E. DeClerck, Questions de sot éTiologie médiévale, in Rech. de théol. anc. et médiévale, 13 (1946), 150-184; 14 (1947), 32-64, ubi pressius agitur de doctrina Magistri, 45-47; non inutile invenietur opusculum (posthumum) J. Rivière, Le dogme de la Rédemption au xiie siècle d’après les dernières publications, in Revue du moyen dge latin, 2 (1946), 100-112, 219-230. — Caput 1 num. 2: Cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, Freiburg im Br. 1932,174-175. — Num. 3: Cf. Magister in Rom. 3,25, necnon et in 6,6-8 (PL 191, 1362 A; 1404 B 1405 D); et parum infra, ad auctoritatem Augustini, in Col. 2, 14 (PL 192, 275 B).

per fidern in sanguine ipsius, id est "per fidem passionis"; ut ohm aspi cientes in serpentem aeneum in ligno erectum, a morsibus serpentum sanabantur 1 Si ergo rectae fidei intuitu in ilium respicimus qui pro nobis pependit in higno 2, a vinculis diaboli solvimur, id est a peccatis. Et ita a diabolo liberamur, ut nec post hanc vitam in nobis inveniat quod puniat. — Augustinus *: "Morte 3 quippe sua, uno verissimo sacrificio, quidquid culparum erat, unde nos diabolus ad luenda supplicia detinebat, Christus exstinxit", ut in hac vita tentando nobis non praevaleat. Licet enim nos tentet post Christi mortem quibus modis ante tentabat, non tamen vincere potest sicut ante vincebat. Nam Petrus, qui ante Christi mortem voce anciliae territus negavit 4, post mortem ante reges et praesides ductus non cessit 5. Quare ? Quia fort (or, id est Christus, veniens in do. mum fortis 6, id est in corda nostra ubi diabolus habitabat, alligavit fortem, id est a seductione compescuit fidehium, ut tentationem quae ei adhuc permittitur non sequatur seductio.

4. Atigustinus, De agone christlano *. Itaque in Christi sanguine, qui solvit quae non rapuit 7, redempti sumus a peccato, et per hoc a diabolo. Nani, ut ait Augustinu 8, in ipso "vincuntur inimicae nobis in. visibiles potestates, ubi vincuntur invisibiles cupiditates". — Augustinus in hibro De baptismo parvulorum. "Fuse 9 enim sanguine sine culpa, omnium culparum chirographa deleta sunt, quibus debitores qui in eum credunt a diabolo ante tenebantur; wide 10: Qui pro multis effundetur".

1 sanguine] sanguinem NO. 6 quippe sua trp. MT Aug. uno verlssimo in novissimo M. 7 nos om. OX. 8 ut] ideo B, et MOR, quod corr. O. j praevaleat]

prevalet 8. 16 Rubrica om. BORTVWX. 19-20 Rubrica om. ALR; in allis ponitur ad initium n. 5. 22 ante om. LOR, interl. N.

1 Resp. Num. 21, 9; Ioan. 3, 14-15: Sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto... ut omnis qui credit in ipsum etc.; Glossa interl, in h.1.: e Id est vera fide intuetur in ipsum * (apucl Lyranum, V, 195v); et August., In Ioann., tr. 12, n. 11: "Quomodo qui intuebantur ilium serpentem, non peribant morsibus serpentum; sic qui intuentur fide mortem Christi, sanantur a morsibus peccatorum" (PL 35, 1490; CCL 36, 127). 2 Resp. GaI. 3, 13. 3 De Trinit., IV, e. 13, n. 17 (PL 42, 899; CCL 50, 183). Resp. Marc. 14, 66-72; Luc. 22, 56-60. 5 Resp. Matth. 10, 18; Act. 5, 27-29. 6 Resp. Luc. 11, 22 (fortior) et Matth. 12, 29; Glossa interl, in ult. Iac.: alligaverit fortem: "a seductione electorum c scuerit (apud Lyranum, V, 42r). 7 Ps. 68, 5: Quae non rapui, tunc exsolvebam; Glossa interlin. in hi.: "1-foc est gratis: non peccavi, et poenas dedi (apud Lyran., 111, 180v; cod. Fiorent. PI. XVII, 4, f. 85v). 8 Caput 2, n. 2 (PL 40,291; CSEL 41, 103). 9 August., De pecc. mentis seu de bapt. parvulorum, 11, e. 30, n. 49 (PL 44, 180s; CSEL 60, 120); de chirographis Coi. 2, 14. Matth. 26, 28.

Num. 4: Verba Augustini, in Glossa in CoI. 2, (PL 192, 276 B-C).

5. Augustinus in Iibro De baptismo parvulorum *. Per ilium ergo redempti sumus, in quo princeps mundi nihil invenit 1. Unde Augustinus 2, causam et modum nostrae redemptionis insinuans, ait: "Nihil invenit diabolus in Christo ut moreretur, sed pro voluntate Patris mori Christus voluit; non habens mortis causam de peccato, sed de obedientia et iustitia mortem gustavit; per quam nos redemit a servitute diaboli". "Incideramus 3 enim in principem huius saeculi, qui seduxit Adam et servum fecit, coepitque nos quasi vernaculos possidere. Sed venit Redemptor, et victus est deceptor. Et quid fecit Redemptor captivatori nostro ? Tetendit ei muscipulam, crucem suam; posuit ibi quasi escam, sanguinem suum. Ille autem sanguinem fudit non debitoris, per quod recessit a debitoribus. Ille quippe ad hoc sanguineni suum fudit, ut pec cata nostra deleret. Unde ergo diabolus nos teriebat, deletum est sanguine Redemptoris: non enim tenebat nos nisi vinculis peccatorum nostrorum 4. Istae erant catenae captivorum. Venit ilie, alligavit fortem 5 vincutis passionis suae; intravit in domum eius, id est in corda eorum ubi ipse habi tabat, et vasa eius, scilicet nos, eripuit; quae ille impleverat amaritudine sua. Deus autem noster, vasa eius eripiens et sua faciens, fudit amaritu dinem et implevit dulcedine", per mortem suam a peccatis redimens et adoptionem gloriae filiorum largiens.

Caput 2 (56).

Cur Deus homo et mortuus. Factus est igitur homo mortalis, ut mo riendo diabolum vinceret. "Nisi 6 enim homo esset qui diabolum vinceret, non juste, sed violenter homo ei tolli videretur, qui se illi sponte subiecit;

4 mori trp. p. voluit A. 4—5 mori Christus lrp. BLN. 12 debitoribus) Id est hominibus add. BR (interl.).

1 Resp. Ioan. 14, 30. 2 De peccat. mentis etc., Il, c. 31, n. 51 (PL 44, 181s; CSEL 60, 121s). 3 August., Sermo 130, n. 2 (PL 38, 726s); cf. etiam Sermo 263, n. 1 (2) (PL 38, 1210; PLS 2,593). Cf. Prov. 5,22; et II Tim. 2,25-26. Matth. 12,29. 6 Vide Glossarn ordin. in 1-lebe. 2, 11 (apud Lyranum, VI, 137c; cod. ni, f. 167c).

Num. 5: Verba Augustini, non sine quadam paraphrasi (ut apparet tam ex oniginali quam ex opere Fbori in h.l., 778-779), iam in Glossa in Hebr. 2, 14 (PL 192, 421 13-D). Videsis etiam Sermonem 4 nostni Magistri (PL 171, 385 A). De muscipula s, cf. J. Rivière, Musci pula diaboli s. Origine et sens d’une image augustinienne, in Reciz. de tlzéol. anc. et méd. 1 (1929) 484ss.

Caput 2: Omnia usque ad cecidisse, in Glossa Magistri in Hebr. 2, 14 (PL 192,421 D), ubi et rebiqua saltem ad sensum; ex Glossa ondin., uti supra notatur.

sed si eum homo vicit, jure manifesto hominem perdit. Et ut homo vincat, necesse est ut Deus in eo sit, qui eum a peccatis immunem faciat. Si enim per se homo esset, vel angelus in homme, facile peccaret, cum utramque naturam per se constet cecidisse". Ideo Dei Filius hominem passibilem sumpsit, in quo et mortem gustavit 1; quo caelum nobis aperuit et a ser vitute diaboli, id est a peccato: servitus enim diaboli peccatum est 2, et a poena redemit.

Quomodo et a qua poena Christus nos redemit per mortem. A qua poena? Temporali et aeterna. Ab aeterna quidem relaxando debitum; a temporali vero penitus nos liberabit in futuro, quando novissima mors inimica destruetur 3. Adhuc enim exspectamus redemptionem corporis 4.

Secundum animas vero iam redempti sumus ex parte, non ex toto: a culpa, non a poena; nec omnino a culpa: non enim ab ea sic redempti sumus ut non sit, sed ut non dominetur 5.

Caput 4 (58).

Quomodo poenam nostram portavit. Peccata quoque nostra, id est poenam peccatorum nostrorum, dicitur in corpore suo super lignum por tasse 6, quia per ipsius poenam, quam in cruce tulit, omnis poena tem poralis quae pro peccato converso debetur, in baptismo penitus laxatur, ut nulla a haptizato exigatur; et in poenitentia minoratur: non enim suf ficeret illa poena qua poenitentes ligat Ecciesia, nisi Christi poena coo peraretur, qui pro nobis solvit 7. Unde peccata iustorum qui fuerunt ante adventum in sustentatione Dei fuisse usque ad Christi mortem dicit Apostolus ad ostensionem iustitiae eius in hoc tempore. — Ecce ex parte expositum est quomodo et quid Christus per mortem nobis meruit et impetravit.

1 perdit] perdidit LR, corr. in perdidit V. 21 nulla] nullo AM. 18 pecc. nostrorum trp. MT.

1 Hebr. 2, 9: Ut... pro omnibus gustaret mortem. 2 Resp. Ioan. 8, 34; et II Tim. 2, 26. 3 1 Cor. 15, 26. 4 Rom. 8, 23; Glossa Magistri in h.1. (PL 191, 1445 A).

Resp. Rom. 6, 6: ut ultra non serviamus peccato; vide Glossam Lombardi in h.1.: "Non dico ut non sit, sed ut non cogamur servire, et vere non cogimurs [cogemur cod. z, f. 20c} (PL 191, 1405 D); de his plura in lib. II, d. 32, c. 1 (tom. 1, 511-13). 6 1 Petri 2, 24; Glossa interl. in h.1.: Qui peccata nostra: Id est poenam pro peccatis debitam" (apud Lyranum, VI, 219).

7 Resp. Ps. 68, 5; v. supra, Caput 1, n. 4. 5 Rom. 3, 26; cf. Glossa Lombardi in h.1. (PL 191, 1362 B-1363 A).

Caput 5 (59).

Si solus Christus debet dici redemptor, ut solus dicitur mediator. Unde ipse vere dicitur mundi redemptor et Dei hominumque mediator. & Sed mediator in Scriptura dicitur solus Filius 1; redemptor vero aliquando etiam Pater vel Spiritus Sanctus 2, sed hoc propter usum potestatis, non propter exhibitionem humilitatis et obedientiae. Nam secundum potesta tis simul et obedientiae usum, Filius proprie dicitur redemptor, quia et in se explevit per quae iustificati sumus, et ipsam iustificationem est operatus potentia deitatis cum Patre et Spiritu Sancto. Est igitur re demptor in quantum est Deus potestatis usu, et in quantum homo humi litatis effectu. Et saepius dicitur redemptor secundum humanitatem, quia secundum eam et in ea suscepit et impievit illa sacramenta quae sunt causa nostrae redemptionis. Proprie igitur Filius dicitur redemptor.

Caput 6 (60).

1. De mediatore. Qui solus dicitur rnediator, non Pater vel Spiritus Sanctus. De quo Apostolus 3: Unus mediator Dei et lzominum, homo Christus Jesus, id est per hominem quasi in medio arbiter est ad componendam pacem: id est ad reconciliandum hommes Deo. Hic est arbiter quem lob 2 desiderat: Utinam esset nobis arbiter.

2. Augustinus, Super Ioannem *. Reconciliati enim sumus Deo, ut ait Apostolus 5, per mortem Christi: "Quod 6 non sic est inteliigendum, quasi nos ei sic reconciliaverit Christus, ut inciperet amare quos oderat,

8 et] usum add. V. H obedlentiae] usum add. interl. NR. 12 et om. BORVX. II quantum] est add. BLR. 22 Rubrica cm. ORVW.

1 Gal. 3, 19-20; 1 Tim. 2, 5; Hebr. 9, 15. 2 Cf. Ps. 18, 15; 77, 35; Isai. 41, 14; 49, 7 et 26;60, 16; 63,16. 3 41ob9,33. 5 6 Ioan., tr. 110, n. 6 (PL 35, 1923; CCL 36, 626).

Caput 6-7: Cf. A. M. Landgraf, Die Mitllerschaf " Christi, in Dogmengeschiclzte, II-2, 288—328.— Caput 6, num. 1: Ex Glossa in 1 Tim. 2,5 (PL 192, 339 A); partim exGlossa media Gil berti (cf. V. Miano, Il commenta, p. 196; A. M. Landgraf, Die Mittlerschaft Christi, 299s). — Num. 2: Verba Augustini Super boannem, mutato ordine verborum, in Glossa Magistri in Rom. 5, (PL 191, 1384 A-B), ex Fioro in Rom. 5, 8-9 (ed. ei 86); ilIa De Trinitate, in Rom. 5, (PL 191, 1386 C), item ex Fioro in h.1. (col. 90).

sicut reconciliatur inimicus inimico, ut deinde sint amici, qui ante se oderant; sed iam nos diligenti Deo reconciliati sumus. Non enim ex quo ei reconciliati sumus per sanguinem Filii nos coepit diligere, sed ante mundum, priusquam nos aliquid essemus". — Quomodo ergo diligenti nos Deo sumus reconciliati ? "Propter 1 peccatum cum eo habebamus inimicitias, qui habebat erga nos caritatem, etiam cum inimicitias exerce bamus adversus eum operando iniquitatem". — Augustinus In libro De Trinitate *: "Ita 2 ergo inimici eramus Deo sicut iustitiae sunt inimica peccata; et ideo, remissis peccatis, tales inimicitiae finiuntur, et reconci liantur iusto quos ipse iustificat".

3. Christus ergo dicitur mediator eo quod medius inter Deum et hommes, ipsos reconciliat Deo. Reconciliat autem dum offendicula ho minum tollit ab oculis Dei, id est dum peccata delet quibus Deus offen debatur et nos inimici eius eramus.

4. Quaestio *. Sed cum peccata deleat non solus Filius, sed et Pater et Spiritus Sanctus, quorum deletio est nostra ad Deum reconciliatio, quare solus Filius dicitur mediator ? Nam de Patre legitur quod recon ciliaverit sibi mundum. Ait enim Apostolus: Deus erat in Christo mun dum sili reconcilians. Cum igitur reconciliet, quare non dicitur mediator ? — Responsio *. Quia nec medius est inter Deum et hommes, nec in se habuit illa sacramenta quorum fide et imitatione iustificemur, id est re conciliemur Deo. Reconciliavit ergo nos tota Trinitas virtutis usu, scilicet dum peccata delet; sed Filius solus impletione obedientiae, in quo patrata sunt secundum humanam naturam per quae credentes et imitantes iusti ficantur.

Caput 7 (61).

1. Secundum quam naturam sit medlator. Unde et mediator dicitur secundum humanitatem, non secundum divinitatem. "Non 4 est enim mediator inter Deum et Deum, quia unus est Deus 5; sed inter Deum et

7 Rubrica om. RVW. 8 sunt inimica trp. ARV. 12 reconciliati] reconciliavit LN. Quaestio om. RVW. 16 deletioj dilectio M, corr. ex delectatio L. 19 sibi reconcilians trp. LT Vulg. 20 Responsio] Solutio B, om. RVW. 22 ergol igitur MT.

1 August., ibid. 2 Lib. XIII, e. 16, n. 21 (PL 42, 1030s; CCL 50 A, 411). 3 11 Cor. 5, 19. 4 August., In Episi. ad Gala!., n. 24 (PL 35, 2122); invenitur in parte in Glossa ordin. in GaI. 3, 19-20 (apud Lyranum, VI, 83b-c; cod. 1 107a, m lOOc). 1 GaI. 3, 20.

Caput 7, num. 1: Cf. Glossa in Gal. 3, (PL 192, 130 A), ubi primae duae auctoritates; dein, in 1 Tim. 2, 5 (PL 192, 339 A-B), ubi verba Aug. in Confess.

hominem, quasi inter duo extrema, quia medius esse non potest nisi inter aliqua *. — Augustinus in sermone quodam *: "Mediator 1 est igitur in quantum homo; nam in quantum Deus non mediator, sed aequalis Patri est, hoc idem quod Pater, cum Patre unus Deus". Mediat ergo inter hommes et Deum Trinitatem securidum hominis naturam, in qua suscepit fila per quae reconciliamur Deo Trinitati. Augustinus In Hbro Contes sionum *: Et secundum eandem "habet 2 aliquid simile Deo et aliquid simile hominibus": quod mediatori congruebat, "ne per omnia similis hominibus, longe esset a Deo; aut per omnia Deo similis, longe esset ab hominibus, et ita mediator non esset. Verus igitur mediator Christus inter mortales peccatores et immortalem iustum apparuit: mortalis cum hominibus, iustus cum Deo"; "per infirmitatem propinquans nobis 3 "per iustitiam Deo. Recte igitur mediator dictus est, quia inter Deum im mortalem et hominem mortalem est Deus homo, reconcilians hominem Deo: in tantum mediator, in quantum est homo; in quantum autem Veris hum non est medius, quia unus cum Patre Deus".

2. VigilIus, Contra Eutychen *: "Si 4 ergo Christus secundum vos, o haeretici, unam tantum habet naturam, unde meclius erit? Nisi ita sit medius ut Deus sit propter divinitatis, et homo propter humanitatis na turam, quomodo humana in eo reconciliantur divinis ? Nam ipse veniens, prius in se humana sociavit divinis per utriusque naturae coniunctionem in una persona; deinde omnes fideles per mortem reconciliavit Deo", dum "sanati 5 sunt ab impietate quicumque humilitatem Christi cre dendo dilexerunt, et diligendo imitati sunt".

3. Summam Intelllgentlae praemlssae perstrlngit *. Ecce hic aliquatenus insinuatur quare Christus solus dicitur mediator Dei et hominum; et secundum quam naturam mediet, scilicet humanam; et cui mediet, scilicet Deo Trinitati. Trinitati enim nos reconciliavit per mortem; per

2 Rubrica om. RW, trp. ad p. 123, lin. 27 alii codd. (praeter X). est igitur lrp. LNV.

3-4 Patri est trp. RVX. 13 igitur] ergo LOVWX. quial qui ORVW. 17 Vigilius

ViIli BX, Aug. L. 19 propter’] naturam add. BLNOV. 25 Rubrica om. ARW.

1 Sermo 293 (in Natalj Ioan. Bapt.), n. 7 (PL 38, 1332). 2 Lib. X, cc. 42-43, nn. 67-68 (PL 32, 808; CSEL 33, 277s). 3 Ex Glossa Magistri in Ps. 29, 3 (PL 191, 292 B); ex August., Enarr. II in Ps. 29, n. 1 (PL 36, 216; CCL 38, 174). 4 Lib. V, n. (PL 62, 145 B-D). 5 August., In Epist. ad Galat., n. 24 (PL 35, 2122).

Nuni. 2: Ex Glossa in GaL 3, (PL 192, 130 C), sed unde incorporetur in Glossam, nescimus.

quam etiam nos redemit a servitute diaboli. Nam ut Petrus ait 1, non corruptibilibus auro et argento redempti sumus, sed pretioso sanguine Agni immaculati.

DISTINCTIO XX

Caput 1 (62).

Quod allo modo potuit liberare et quare potius isto. Augustinus In libro X De Trinitate * Si vero quaeritur utrum alio modo posset Deus hominem liberare quam per mortem Christi, dicimus et "alium mo dum fuisse possibiiem Deo, cuius potestati cuncta subiacent, sed nostrae miseriae sanandae convenientiorem modum alium non fuisse, nec esse oportuisse".

Caput 2 (63).

1. Ratio quare isto modo *. "Quid 3 enim mentes nostras tantum erigit et ab immortalitatis desperatione liberat, quam quod tanti nos fecit Deus, ut Dei Filius immutabiliter bonus, in se manens quod erat, et a nobis accipiens quod non erat, dignatus nostrum mire consortium, mata nostra moriendo perferret ?"

2. Alia ratio *. — Augustinus in eodem *. Est et alia ratio quare isto potius modo quam alio tiberare vomit: "quia 4 sic iustitia superatur

1 ait] in epistola canonica add. BOy. 6 et... isto om. LMRWX. 8 Deus om. LOWX, interl. R. 13 tantum trp. p. enim LRV, post erigit A. 18 Rubricae om. LRVW

1 Petrl 1, 18-19. 2 Caput 10, n. 13 (PL 42, 1024; CCL 50A, 399s); partim tantum in Glossa ordin. in Rom. 5, 8 (apucl Lyran., VI, 12c; cod. 1 lOc, m llb). 3 August., ibid (1024; 400); partim in Glossa ordin. ut in nota praecedenti. 4 Caput 13, n. 17 (1026; 404); sed verba sunt Glossae ordin. in Rom. 5, 9 (lods cit.).

Dist. XX, capp. 1-4: Fons in Glossa Lombardi, in Rom. 5,8 (PL 191, 1384 D-1386 B), ubi dependet a Glossa media Gilberti (apud M. Simon, La glose de l’épître aux Romains de Gilbert de la Parrée, in Rev. HisÉ. Eccl., 52, 1957, 76). Videsis etiam Magistrum in Hebr. 2, 14-15 (PL 192, 421 D 422 D) et eius serinones, nn. 4, 16, 18 (PL 171, 384 C, 501 C, 610 A)

Hugonem, De sacram., 1,8,4.10 (PL 176, 307 D 312A); Summam sent., 1,14 et 18 (PL 171, 1095 D 1096 A, 1105 C; 176, 69 C.D, 78 C.D); et alios plures apud A. M. Landgraf, Das Axiom Non alium modum possibilem...", in Dogmengescfziclzte, 11-2, 254-287; et L. Ott, Untersuchungen zuT theol. Briefluteralur, 599-614.

diabolus, non potentia"; "et 1 quomodo id factum sit, explicabo ut potero". "Quadam 2 iustitia Dei in potestatem diaboli traditum est genus humanum, peccato primi hominis in omnes originaliter transeunte et illius debito omnes obligante. Unde omnes hommes ab origine sunt sub principe diabolo; unde Apostolus: Eramus natura fui irae: natura scilicet ut est depravata peccato, non ut est recta creata ab initio. Modus autem ille, quo traditus est homo in diaboli potestatem, non ita debet intelligi, tamquam Deus hoc fecerit aut fieri iusserit, sed quod tantum permiserit, iuste tamen. Illo deserente peccantem, peccati auctor illico invasit. Non tamen Deus continuit in ira sua miserationes suas 4, nec to hominem a lege suae potestatis amisit, cum in diaboli potestate esse permisit, quia nec diabolus a potestate Dei est alienus, sicut nec a bonitate; nam qualicumque vita non subsisteret, nisi per eum qui vivificat omnia. Non ergo Deus hominem deseruit, ut non se illi exhiberet Deum, sed inter mala poenalia, etiam malis multa praestitit bona; et tandem hominem, is quem commissio peccatorum diabolo subdidit, remissio peccatorum per sanguinem Christi data a diabolo eruit, ut sic iustitia vinceretur diabolus, non potentia".

Caput 3 (64).

1. Qua lustitia sit victus diabolus. "Sed 5 qua iustitia? Iesu Christi. Et quomodo victus est ea? Quia in eo nihil dignum morte inveniens 6, occidit eum tamen. Et utique iustum est ut debitores quos tenebat, liberi dimittantur in eum credentes quem sine ullo debito occidit *. "ldeo 7 autem potentia vincere noluit, quia diabolus vitio perversitatis suae amator est potentiae, et desertor oppugnatorque iustitiae: in quo hommes magis eum imitantur, qui neglecta vel etiam perosa iustitia, potentiae magis student, eiusque vel adeptione laetantur, vel cupiditate inflam mantur. Ideoque placuit Deo ut non potentia, sed iustitia vincens erueret hominem: in quo homo eum imitari disceret". "Post 8 vero in resurrectione secuta est potentia, quia revixit mortuus, nunquam postea moriturus".

4 omnes 1 om. MRTXz. 12 diabolus] quod diabolus non est alienus a bonitate del rubr. marg. omnes codd. praeter AVW. 13 vita] vel (add. L3) diabolus vel homo add. BV, add. mIen. 02, add. marg. L

1 August., ibid., e. II, n. (PL 42, 1025; CCL 50A, 402). 2 August., ibid., c. 12-13, nn. 16-17 (1026s; 402ss). 3 Eph. 2, 3. 4 Ps. 76, 10. August., ibid., c. 14, n. 18 (PL 42, 1027s; CCL 50A, 406). 6 Resp. Luc. 23, 15: Nihil dignum morte actum est ei. 7 August., ibid., c. 13, n. 17 (1026s; 404), partim in Glossa ondin, in Rom. 5, 9 (locis cit.). 8 Ibid., e. 14, n. 18 (1028; 407).

2. Quaestio *. "Sed nonne 1 jure aequissimo vinceretur diabolus, si potentia tantum Christus cum illo agere voluisset ? Utique, sed postposuit Chrjstus quod potuit, ut prius ageret quod oportuit". lustitia ergo hu militatis 2 homineni liberavit, quem soJa potentia aequissime liberare potuit.

Caput 4 (65).

1. De causa inter Deum et hominem et diabolum. Si enim tres illi in causam venjrent, scilicet Deus, homo, diabolus, diabolus et homo quid adversus Deum dicerent, non haberent. Diabolus enim de injuria Dei convinceretur, quia servum eius, scilicet hominem, et fraudulenter abduxit et violenter tenuit. Homo etiam injurius Deo convinceretur, quia praecepta eius contempsit et se alieno dominio mancipavit. De hominis etiam iniuria convinceretur diabolus, quia ilium et prius fallaci promissione decepit, et post mala inferendo laesit. Iniuste igitur diabolus, quantum ad se, te nebat hominem, sed homo iuste tenebatur; quia diabolus nunquam meruit potestatem habere super hominem, sed homo meruit per culpam pati diaboli tyrannidem.

2. Si igitur Deus, qui utrique praeerat, potentia hominem liberare vellet, sola iussionis virtute hominem poterat rectissime liberare; sed ob causam praemissam 3 justitia humilitatis uti voluit. — Augustinus in libro XIII De Trinitate *: Qui 4 dum in carne mortali crucifixus est, iusti ficati sumus, id est per remissionem peccatorum eruti de potestate dia boli, et ita a Christo iustitia diabolus victus est, non potentia. Quomodo autem in eius sanguine nobis peccata sint dimissa, supra expositum est 5.

1 Quaestio om. LRVW. 8 Deus] et add. LR. 1! homo!] et add. BLNOR. diabolus’] et add. M., add. sed de!.".

16 potestatem habere trp. LRV. 20-2 1 Rubrica om. RVW. 24 sint] sunt BNX.

1 August., ibid. (1028; 406). 2 Cf. August., ibid.: ldeo gratior facta est in humilitate iustitia etc. (1028; 407). 3 In Caput 3, n. 2. 4 Potius paraphrasis Augustini, qui scribit: "Sed aliud est propter quod iustificamur in Christi sanguine, cum per re missionem peccatorum eruimur a diaboli potestate: hoc ad id pertinet quod a Christo iustitia diabolus vincitur, non potentia. Ex infirmitate quippe quam suscepit in carne mortali.. crucifixus est Christus" (1028; 407). 5 In Dist. 19, C. 1, fin. 1 et 4.

Caput 5 (66).

1. De traditione Christi, quae dicitur facta a Patre, a Filio, a luda et a ludaels. Christus ergo est sacerdos idemque hostia et pretium nostrae reconciliationis 1, qui se in ara crucis non diabolo, sed Deo Trinitati obtulit, pro omnibus quantum ad pretii sufficientiam 2, sed pro electis tantum 5 quantum ad efficaciam, quia praedestinatis tantum salutem effecit.

2. De quo et legitur quod sit traditus a Patre 3, et quod se ipsum tradidit 4, et quod !udas eum tradidit 5 et ludaei 6. Ipse se tradidit, quia sponte ad passionem accessit; et Pater eum tradidit, quia voluntate Patris, immo totius Trinitatis, passus est; ludas tradidit prodendo, et ludaei instigando. Et fuit actus Iudae et Iudaeorum malus, et actus Christi vel Patris bonus. Opus Christi et Patris bonum, quia bona Patris et Filii ‘voluntas; malum fuit opus ludae et Iudaeorum, quia mala fuit intentio.

3. Diversa fuerunt ibi facta sive opera, id est diversi actus; et una res sive factum, scilicet passio ipsa. Ideo doctores aliquando uniunt in facto illo Patrem, Filium, Judam, ludaeum; aliquando disiungunt. Respi cientes enim ad passionem, unum opus illorum dicunt; attendentes in tentiones et actus, facta diversa discernunt. — Augustinus, Super epistolam Ioannis *. Unde Augustinus: "Facta est, inquit, traditio a Patre, facta est traditio a Filio, facta est traditio a luda: una res facta est. Quid ergo discernit inter eos ? Quia hoc fecit Pater et Filius in cantate; ludas

3 a om. MNW. 6 efficaciam] efficientiam ABNRVW, vel efficaciam add. rnarg.

V2. effecit] efficit AN. 7 et etiam LNR, om. B. 19 Iniquit om. OX. 20 traditio a Fiuo trp. MN.

1 Cf. Glossa Magistri in Hebr. 9, 25: "sacerdos et hostia e (PL 192, 477 C); et in Rom. 5, 10: "Hoc est pretium reconciliationis nostraee (PL 191, 1386 B; ubi, licet sub rubrica Augustinus inveniantur [ in cod. z, f. 17aJ, verba potius Magistri esse videntur). 2 Vide Giossam in Hebr. 5,9: causa sai ails aeternae omnibus obtemperantibus sibi: "tantum enim valet eius passio quod omnibus sufficit ad salutem" (PL 192, 438 B). 3 Resp. Rom. 8, 32: Sed pro nobis omnibus tradidit ilium. Resp. Gal. 2, 20, et Eph. 5, 2. 5 Cf. Matth. 26, 25; et 26, 48. 6 Resp. Matth. 27, 18: Sciebat enim quod per invidiain tradidissent eum.

7 In 1 Ioan. 4, 9, tr. 7, n. 7 (PL 35, 2032s).

Caput 5, num. 1: De traditione Christi vide Lomb., Sent., 1, d. 48, c.2; et 11,d. 40, n. Il (tom. 1, 325s, 560); et in Rom.8, 32 (PL 191, 1451 D). Circa distinctionem inter sufficientiam et efficaciam, cf. A. M. Landgraf, Die Unterscheia’ung zwisclzen Hinreiclien und Zuwendung der Erliisung, in Dogmengeschichte 11-2, 329-358. — Num. 3: Auctoritas Augustini ex Glossa in Gal. 2, (PL 192, 117 A-B).

vero in proditione. Videtis quia non quid faciat homo, sed qua voluntate considerandum est. in eodem facto invenimus Deum quo ludam. Deum benedicimus, ludam detestamur: quia Deus cogitavit salutem nostram, ludas cogitavit pretium quo vendidit Dominum, Filius pretium quod dedit pro nobis. Diversa ergo intentio diversa facta facit, cum tamen sit una res ex diversis". Ecce unam rem dicit ibi fuisse et diversa facta, quia una fuit ibi passio, sed diversi actus; et actus quidem Iudae ac Iudaeorum mali, quibus operati sunt Christi passionem, quae bonum est et opus Dei est.

Caput 6 (67).

1. Quod Christi passio dicitur opus Del et Iudaeorum et quomodo. Passio ergo Christi et opus Iudaeorum dicitur, quia ex actibus eorum provenit; et opus Dei, quia eo auctore, id est volente, fuit. Unde A ug u " j n u 1: "Nemo aufert animam Christi ab eo, quia potestatem habet ponendi et sumendi 2: ecce habes auctorem opens. Ponet animam: ecce habes opus auctoris. Et ut generaliter concludam, quotiens in carne Christus aliquid patitur, opus auctoris est; quia enim sua voluntate, non alio cogente perpetitur, ipse auctor est opens".

2. Si Iudael sunt Ibi operati bontim *. Cum autem passio Christi opus Dei sit et ideo bonum, eamque operati sint ludas et Iudaei: quaeritur an concedendum sit eos operatos ibi esse bonum. — Hic distinguendum est: potest enim dici quod operati sunt bonum, quia ex actibus eorum bonum provenit, id est passio Christi; et item quod operati non sint bonum, sed malum, quia actio eorum non fuit bona, sed mala 3.

7 fuit ibi irp. MTX. ac] et BLMRX. 13 est] eo add. NV. 15 Ponet] Ponit BMV. 18 perpetitur] patitur B, perpetratur MR. 21 ibi esse trp. LNR.

22 sunt] sint BMT. 23 sint] sunt LRV.

1 Rubr. marg.: In expositione fidei cath. contra Feticianum; id est Vigilius Thapsensis, Contra Felic. Arianum de anitate Trinitatis, c. 14 (PL 42, 1169s; vel c. 20, PL 62, 348 D).

2 Resp. Ioan. 10, 17-18. 3 Cf. supra, c. 5, n. 2; et loci Libr. 1 et II ibi citati.

Caput 6, num. 1: Verba ps.-Augustini, ex Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 D -1550 A).

DISTINCTIO XXI

Caput 1 (68).

1. Si in Christo divisio in morte fuit anlmae vel carnis a Verbo. Post praedicta considerandum est utrum in morte a Verbo sit separata anima vel caro.

2. Opinio quorundam asserentium carnem a deitate divisam *. Qui dam 1 putaverunt Carnem, sicut ab anima, ita a divinitate in morte fuisse divisam. Si enim, inquiunt, anima media divinitas carnem sibi univit, sicut superius 2 praetaxatum est, ergo quando divisa est caro ab anima, divisa est etiam a divinitate; quia non potuit ab anima seiungi per quam Verbo erat unita, quin a Verbo divideretur. — Augustinus * Fuit autem divisa ab anima in morte: alioquin vera mors ibi non fuisset; quia ut ait Augustinus 3, "mors quam timent hommes, separatio est animae a carne; mors autem quam non timent, separatio est animae a Deo; utra que vero diaboli suasu homini propinata est". Si ergo in Christo homme vera mors fuit, divisa est ibi anima, ac per hoc divinitas, a carne.

3. Auctoritatem Inducunt *. — Ambrosius *. Huic suae probabilitati addunt auctoritatis testimonium. Ambrosius 4 enim, tractans de

8 media] mediante B, corr. in mediante X. 9 praetaxatum] dictum V, predictum X.

17 Rubricae om. RVW.

1 Ita inter alios Mag. Hermannus, Sententiae, c. 27:". *. *.rationabilius esse videtur, quod a corpore fuerat separata [ Sicut enim non potuit acliungi nisi anima mediante, sic In eo non debuit remanere anima separata (PL 178, 1737 B). Videsis etiam Sententias Fiorianenses, n. 44 (ed. H. Ostiender, Bonn 1929, 20-21); et Sent. Parisienses, p. 1 (ed. A.M. Landgraf, in &rits théologiques de l’école d’Abélard, Lovanhi 1934, P. 35, 12-20). 2 Dist. 2, c. 2. 3 Rubrica marg. indicat August. super ps. xlvii; sed est Enarr. in Ps. 48, 15, sermo 2, c. 2 (PL 36, 556; CCL 38, 565s). 4 Iterum rubrica legitur Ambr. in expositione psalmi; sed revera est eius In Lucam, X, n. 127 (PL [ 1836 A; CSEL 32-111, 503; CCL 14, 381).

Dist. XXI-XXII: Cf. A. M. Landgraf, Das Problem "Utrum Christus tuent homo in tniduo mortis", in Dogmengeschichte 11-1, 273-319; praesertim quoad positionem Lombardi, 273-296; Hugo, De sacram., II, 1, 10-11 (PL 176, 399ss); Sumena sent., 1, 19 (PL 171, 1105s; 176, 78ss). — Caput 1: Quaestio ponitur ut in Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1105 C; 176, 78 D), unacum quadam expositionis opinionis affirmativae. Cf. etiam Hugo, De sacram., II, 1, (PL 176, 399 C 400 D). — Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in Pc. 48, 6 (PL 191, 466 D -467 A). — Num. 3: Auctoritatem Ambrosil, ex Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1106 C; 176, 80 A-B), inducunt Sent. Fiorianenses, n. 41 (p. 21, 7-10) et Sent. Parisienses (p. 35, 5-8); in parte, apud Hugonem, De sacram., II, 1, (PL 176, 399 C).

Christi derelictione, qui in cruce voce magna ciamans dixit 1: Deus, Deus meus, ut quid me dereliquisti? ait: "Ciamat homo separatione divinitatis moriturus: nam cum divinitas mortis libera sit, utique mors ibi esse non poterat nisi vita discederet, quia vita divinitas est". l-lic videtur tradi quod divinitas separata sit in morte ab homme, quae nisi discessisset, homo ille mori non posset; quod illi ad carnem referunt, quam dicunt a Deo separatam.

Responsio *. Quibus respondemus iliam separationem sic esse accipiendam sicut intelligitur dereiictio, quae illis verbis significatur: Ut quid me dereliquisti? Quomodo igitur Christus derelictus erat a Patre, cum in cruce se derelictum ciamabat ? Non recesserat Deus ah homme, ita quod esset soluta unio Dei et hominis: alioquin fuit quoddam tempus quando Christus adhuc vivus homo erat et non Deus, quia adhuc vivus se derelictum clamabat, non derelinquendum. Si ergo ilia dereiictio unionis inteliigatur soiutio, ante facta fuit solutio Dei et hominis quam Christus mortuus esset. Sed quis hoc dicat? Fateamur igitur Deum quodam modo ilium hominem in morte deseruisse, quia potestati persequentium eum exposuit ad tempus; non suam potentiam exserendo ilium defendit, ut non moreretur. Separavit se divinitas quia subtraxit protectionem, sed non solvit unionem; separavit se foris ut non adesset ad defensionem, sed non intus defuit ad unionem. Si non ibi cohibuisset potentiam, sed exseruisset, non moreretur Christus. Mortuus est Christus divinitate re cedente, id est effectum potentiae defendendo non exhibente. — Hic est hircus apopompeius, qui altero hirco immolato in solitudinem mitte batur, ut legitur in Levitico 2. Duo enim hirci humanitas et divinitas Christi intelliguntur 3. Humanitate igitur immolata, divinitas in solitu dinem abiit, id est in caelum. — Hesychius, super Leviticum 1’. Unde H e v c h i u s: "In solitudinem, id est in caeium tempore passionis

8 Responsio om. RVW. 18 exserendo] exercendo BNRVW. 22 exseruisset MOTW, exercuisset aUj. 27 Rubrica om. LRVW.

1 Matth. 27, 46. 2 Levit. 16, 8-10. 3 Glossa ordin. in Lev. 16, 7-8: Duos hircos... quia Christus Deus et homo: secundum humanitatem passus, secundum divini tatem impassibilis... mittit Aaron super utrumque sortem: qua divinitatem et humanita tem dividi intelligimus" (apud Lyranum, 1, 242c); ex Hesychio in hi. (P0 93, 991 B).

Glossa ordin. in Lev. 16, 10: et emittat eum in solitudinem (apud Lyranum, 1, 242c); iterum ex 1-Iesychio in hi. (P0 93, 992 B-C).

Num. 4: Responsio, summatim ex Hugone (ibid., 399 D 400 D). De hirco apopompaeo prolixius (cum Glossa ordinaria) loquitur Magister in Sermone 22, In Parasceve "PL 171, 689 A); de quo cf. Proleg. ad tom. 1, 106*.

divinitas abiisse dicitur, non locum mutans, sed quodam modo virtutem cohibens, ut possent impii consummare passionem. Abiit ergo, id est virtutem cohibuit; et portavit iniquitates nostras 1, non ut haberet, sed ut consumeret: Deus enim ignis consumens est 2". Ex his satis ostenditur praemissa verba Ambros ii sic esse accipienda ut praediximus.

5. Aliam inducunt auctoritatem. — Athanasius *. Alii quoque aucto ritati innituntur, qui asserunt divinitatem in morte recessisse ab homme secundum carnem. Ait enim Athanasius: "Maledictus qui totum hominem quem assumpsit Dei Filius, denuo assumptum vel liberatum tertia die a mortuis resurrexisse non confitetur. Fiat, fiat". — Qualiter de hac auctoritate argumentando procedunt *. Si, inquiunt, denuo as sumptus est homo in resurrectione, quem assumpserat in incarnatione, deposuit ergo eum in morte; separata ergo fuit divinitas in morte ab hu manitate.

6. Responsio 1 *. Quibus respondemus quod, si his verbis assumptio is talis intelligatur quae sit secundum unionem, non carnem tantum, sed totum hominem, id est animam et carnem, denuo sibi univit in resur rectione, quia non simpliciter ‘hominem’, sed ‘totum hominem’ assumptum dicit. Totum igitur hominem in morte deposuit, id est animam et carnem. Sed quis, nisi hostis veritatis, dicat animam a Verbo depositam? Et tamen, nisi hoc fateantur, quod totus homo sit assumptus, non pro eis facit ilia auctoritas, quae totum dicit assumptum.

7. Determinatio auctoiitatis *. Sciendum est igitur Athanasium id dixisse contra illorum perfidiam qui resurrectionem Christi negabant, putantes morte detineri qui solus inter mortuos liber 4 est. Ideo ilium maledicit qui non confitetur totum hominem denuo assumptum resurrexisse, id est Christum animam denuo corpori coniunxisse, et in illis duobus denuo coniunctis in resurrectione vere secundum hominem vixisse sicut ante mortem. Nam in morte separata est anima a carne: unde vere dicitur Christus mortuus; sed neutrum separatum est a Verbo Dei.

6 Athanasius om. MRVW. 15 si del. O, in add. OVX.

1 Resp. Lev. 16, 22: Cumque portaverit hircus omnes iniquitates eorum in terram salitariam. 2 Deut. 4, 24. 3 Id est Eusebius Vercellensis, De Trinit., VI (inter opp. Vigilii Thapsensis, PL 62, 280 A; sub proprio nomine, CCL 9, 87s); cf. Clavis patrum lati forum, n. 105. Ps. 87, 6.

Num. 5: in parte ex Summa sent., 1, 19 (lac. cil.); iam in Sent. Fiorian., uti supra. — Num. 7: partim in Summa sent.

8. Auctoritatibus adstruit carnem a Verbo in morte non esse divisam. Sicut Augustinus super Ioannem 1 docet, tractans illud Domini verbum 2: Ego pono animam meam ut iterum sumam eam. Nemo tollit eam a me, sed ego pono eam a me ipso; potestatem habeo ponendi eam, et iterum 5 sumendi eam. (De eo quod scriptum est: Ego pono animam meam etc. *)

Hic animam dicit emissam. A quo emissa est? A se ipsa non est emissa, quia se ipsam non posuit. Nec Verbum animam posuit vel carnem. Caro ergo animam posuit, sed potestate in se manentis deitatis; potentia ergo deitatis anima divisa est a carne, sed neutrum a Verbo Dei. Unde Augustinus: "Verbum, ex quo suscepit hominem, hi est carnem et animam, nunquam deposuit animam, ut esset anima separata a Verbo; sed caro posuit animam quando exspiravit, qua redeunte surrexit. Mors ergo ad tempus carnem et animam separavit, sed neutrum a Verbo Dei. Caro igitur ponit et sumit animam: non potestate sua, sed potestate inha bitantis carnem deitatis". Hic evidenter traditur nec animam nec carnem a Verbo Dei divisam in morte, ut aliquo modo soluta fuerit unio.

9. Augustinus in Expositione fidei catholicae *. Unde Augustinus, Contra Feticianum: "Absit ut Christus sic senserit mortem, ut quantum in se est vita vitam perdiderit. Si enim hoc ita esset, vitae fons aruisset. Sensit igitur mortem participatione humani affectus quem sponte susceperat; non naturae suae perdidit potentiam per quam cuncta vivi ficat. Sic in sepuicro carnem suam commoriendo non deseruit, sicut in utero Virginis connascendo formavit. Mortuus est ergo non discedente vita, sicut passus est non pereunte potentia. Nemo tollit animam eius ab eo, quia potestatem habet ponendi et sumendi". Ecce et hic habes

4 eamz] animam R, animam meam BCLN, corr. ex animam meam X. 4 Rubrica

om. LRVW. scriptum] dictum BCX. II separata a Verbo trp. BCLMRT. 14 igi tur] ergo BCOX. 16 divisam in morte trp. BCLMRT. 17 Rubrica incorp. in textum RV. Augustinus’ om. BCTX. 18 Christus sic trp. BCLMRT. 22 com moriendo] moriendo LX, corr. ex moriendo sed et de!. corr. O, corr. interl. ex moriendo R2.

1 Tract. 47, nn. 10-11 (PL 35, 1738s; CCL 36, 409ss). 2 Ioan. 10, 17-18.

3 August. super Ioannem (rubr.), in Ioan. 10, 17: quia pono animam meam, scil. tr. 47, nn. 10-11 (PL 35, 1738s; CCL 36, 409ss); ex Glossa ordin. (apud Lyranum V, 216c). Id est Vigilius Thapsensis, Contra Felicianum Arianum de unitate Trin itatis, c. 14 (PL 42, 1169; vel c. 20, PL 62, 348 A-C et D).

Num. 8: partim in Hugonis De Sacram. 11,1,11 (PL 176, 401 B); sed Magister se vertit potius ad Glossam ordin. in Ioan. 10, 17 (apud Lyranum, V, 216c). — Num. 9: ex Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 D).

Christum non deseruisse carnem in mortem, et vitam non discessisse a mortuo; et quod sponte tradidit spiritum, non alius extorsit 1.

10. Ambrosius in III libro De Spiritu Sancto *. Unde Ambrosius 2: "Emisit Christus spiritum, et tamen quasi arbiter eruendi suspen dique corporis, emisit spiritum, non amisit. Pendebat in cruce, et omnia commovebat". Sed unde emisit? Ex carne. Quo emisit? Ad Patrem.

Caput 2 (69).

1. Qua ratione Christus dicitur mortnus et passus. Recedente vero ani ma, mortua est Christi caro; et quia caro mortua est, mortuus est Christus. Sicut enim mortuus dicitur Deus quando mortuus est homo, ita mortuus dicitur homo quando mortua est caro. Separatio animae mors carnis fuit. Propter carnem ergo unitam Verbo, quae mortua est, dicitur Deus mortuus; et propter carnern et animam, quae utraque dolorem sensit, dicitur Deus passus, cum divinitas omnis dolons exsors exsisteret.

2. Augustinus, super Psalmum CXXIX *. Unde Augustinus "Verbum caro factum est 4, ut per carnem panis caelestis 5 ad infantes transiret. Et secundum hoc ipsum Verbum crucifixum est; sed non est mutatum in hominem: homo in illo mutatus est, ut melior fieret quam erat. Per id ergo quod homo erat, mortuus est Deus; et per id quod Deus erat, homo excitatus est et resurrexit. Quidquid passus est homo, non potest dici non passus Deus, quia Deus erat homo: quomodo non potes dicere non te passum iniuriam, si vestis tua conscindatur, quamvis vestis tua non sis tu. Multo magis ergo quidquid patitur caro unita Verbo, debet dici pati Deus, licet Verbum nec mori, nec corrumpi, nec mutari potuerit. Sed quidquid horum passus est, in carne passus est".

8 Qua ratione] Quare AOTX. 14 exsors] expers BC. 16 caro trp. post factum BL, posf est MR.

1 Glossa mien, in Matth. 27, 50: Emisit spiritum: "non aliud extorsit" (apud Lyran., V, 86r). 2 Revera, De incarnat ionis dom. sacramento, c. 5, n. 39 (PL 16 [ 828 B; CSEL 79, 242s); resp. Matth. 27, 50 (nihil in Glossa ordin. in h.1.). 3 Rectius, Enarr. in Ps. 130, 2, nn. 9-10 (PL 37, 1711; CCL 40, 1906). 4 Ioan. 1, 14. 5 Resp. Ioan. 6, 31-33.

Num. 10: Quaestio in fine, et prima pars num. 1 Caput 2: Sed unde... carnis fuit", verba sunt Hugonis, De sacrarn., II, 1, 11 (PL 176, 401 B-C).

Caput 2, num. 2: Ex Glossa in Ps. 130, 2 (PL 191, 1172 D 1173 A).

3. De hoc etiam Ambros j u in libro III De Spiritu Sancto 1 ait: "Quod Verbi caro patiebatur, manens in carne Verbum in se pro cor poris assumptione referebat: ut pati diceretur, quia caro patiebatur, sicut scriptum est 2: Christo in carne passa". — Hic docetur qua ratione Deus vel Dei Filius passus vel mortuus dicitur: non quia mortem senserit in quantum Deus est, sed quia caro ei unita mortua est.

4. Augustinus in sermone de fide 1 Secundum quam rationem dicit Augustinus: "Si quis dixerit atque crediderit Filium Dei Deum passum, anathema sit". Cuius dicti causam, ex qua intelligentia sumenda est, aperiens, in eodem subdit: "Si quis dixerit quod in passione dolorem sentiebat Filius Dei Deus, et non caro tantum cum anima quam sibi ac ceperat, anathema sit".

5. Sane igitur dici potest quod mortuus est Deus et non mortuus, passus est Dei Filius et non passus, passa est tertia persona et non passa, crucifixum est Verbum et non crucifixum. Secundum alteram naturam passus est, secundum alteram impassibilis. — Unde Ambros j u s: "Generalis ista est fides: quia Christus est Dei Filius et natus ex Virgine. Quem quasi gigantem Propheta describit 6, eo quod biformis geminaeque naturae unus sit, consors divinitatis et corporis. Idem ergo patiebatur et non patiebatur, moriebatur et non moriebatur, sepeliebatur et non sepe liebatur, resurgebat et non resurgebat. Resurgebat secundum carnem quae mortua fuerat, non secundum Verbum quod apud Deum semper ma nebat".

DISTINCTIO XXII

Caput 1 (70).

1. Si Christus in morte fuit homo. Hic quaeritur utrum in illo triduo mortis Christus fuerit homo.

11 sentiebat] senserit N, sentiret V. 13 igitun] ergo X, cm. BC. 17 ista est trp. CLNRVX. 26 fuit] tuent Bcx.

1 De incarnat, dom. sacramento, c. 5, n. 44 (PL 16 [ 829 D -830 A; CSEL 79, 246s). 2 1 Petri 4, 1. 3 Sermo 233, n. 2 (inter opp. August., PL 39,2176; cf. PL 56, 587 A); ut iam notatur, est Symbolum fidei Concilii Toletani 1 (DS, n. 196). 4 Sermo 233, n. 3 (2176); ex Tomo Damasi, alias Epistola IV Damaso 1 attributa, n. XIV (PL 13, 362 A, et alibi; cf. Clavis, n. 1633). 5 De incarnationis dom. sacramento, c. 5, nn. 35-36 (PL 16 [ 827 C-828 A; CSEL 79, 240s). 6 Resp. Ps. 18, 6: Exsultavit ut gigas ad currendam viam.

Dist. XXII: Cf. auctores citatos ad initium Dist. XXI. Quamplura ex hac distinctione

2. Oplnio quorundam *. Quod non videtur quibusdam, quia mortuus erat, et homo mortuus non est homo. Addunt etiam quod si tunc erat homo, vel mortalis, vel immortalis; sed mortalis non, quia mortuus; nec immortalis, quia tantum post resurrectionem.

3. Responsio qua confirmatur quod homo et qualiter *. Quibus respondemus quia licet homo mortuus fuerit, erat tamen in morte Deus homo; nec mortalis quidem nec immortalis, et tamen vere erat homo. Illae enim et huiusmodi argutiae in creaturis locum habent, sed fidei sacramentum a philosophicis argumentis est liberum. — Ambrosius *. Unde Ambrosius 1: "Aufer argumenta, ubi fides quaeritur. In ipsis gymnasiis suis iam dialectica taceat. Piscatoribus creditur, non dialecticis". — Dicimus ergo in morte Christi Deum vere fuisse hominem, et tamen mortuum; et hominem quidem nec mortalem nec immortalem, quia unitus erat animae et carni seiunctis. Alia enim ratione dicitur Deus homo vel homo Deus, quam Martinus vel Ioannes. Homo enim dicitur Deus, et e converso, propter susceptionem hominis, id est animae et carnis. — Augustinus *. Unde Augustinus 2: "Talis erat illa susceptio, quae Deum hominem faceret, et hominem Deum". Cum ergo illa susceptio per mortem non defecerit, sed Deus homini et homo Deo sicut ante unitus erat, vere et tunc Deus erat homo et e converso, quia unitus animae et carni. Et homo o mortuus erat, quia anima a carne divisa erat. Propter separationem ani mae a carne mortuus, sed propter utriusque secum unionem homo. — Non autem sic erat homo, ut ex anima et carne simul iunctis subsisteret: ex qua ratione dicitur aliquis alius homo; et ipse forte ante mortem hoc etiam modo erat homo 3, et post resurrectionem fuit. In morte vero homo erat tantum propter animae et carnis secum unionem, et mortuus propter inter illa duo divisionern.

2 quod om. BCMT.

1 In libro 1 De Trinitate (rubr.), id est De fide, 1, c. 13, n. 84 (PL 16,548 B-C; CSEL 78, 36s). 2 In primo libro De Trinitate (rubr.), c. 13, n. 28 (PL 42, 840; CCL 50, 69); cf.

supra, Dist. 7, c. 1, n. 4. 3 De hac sententia, supra, Dist. 6, c. 2, n. 1.

excerpuntur a Gualtero de S. Victore, in suis primis Additamentis ad Contra IV Labyrinthos Franciae (ed. P. Glorieux, 294s.); unde revera sese opponit (inscienter ?) theologiae Magistri Hugonis. — Caput 1 repetitur in toto a Gualtero (p. 294). — Num. 2: Ex Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1106 B; 176, 79 B 80 A). — Nurn. 3: In parte ex eadem et ex Hugone, De sa eram., 11, 1, 11 (PL 176, 411 D).

Caput 2 (71).

1. Si Christus in morte erat homo alicubi, et si ublcumque est homo sit. Hic quaeritur si Christus in morte alicubi erat homo, et si ubicumque est, homo sit. — Ad quod dicimus quia non ubicumque erat, homo erat; nec modo ubicumque est, homo est: quia ubique est secundum deitatem, nec ubique homo, quia non ubique homini unitus. Sed ubicumque est secundum hominem, ibi homo est. Tempore autem mortis, et ubique erat secundum Deum, et in sepuicro secundum hominem, et in inferno se cundum hominem; sed in inferno secundum animam, et in sepuicro secundum carnem 1. Et in sepuicro ergo erat homo, quia humanitati unitus, etsi non toti, quia carni tantum; et in inferno erat homo, quia humanitati unitus; sed non toti, quia animae tantum.

2. Oppositio *. Sed si in inferno animae tantum, et in sepuicro carni tantum unitus erat, ergo nec in inferno unitus erat animae et carni, nec is in sepuicro. Quomodo ergo hic vel ibi homo esse dicitur ? Quae est ratio dicti? — Reddltio causae *. Quia una eademque unione unitus erat ani mae in inferno et carni in sepulcro; et sic erat illis duobus, tunc sepa ratis, unitus sicut ante separationem, id est ante mortem.

3. Qppositio *. Ad hoc autem opponitur: Si Christus animam tantum vel carnem tantum assumpsisset, non fuisset verus homo; sed propter utriusque assumptionem verus homo fuit. Sic ergo, ubi carnem et animam sibi unitam non habebat, verus homo ibi non erat. Sed tempore mortis nusquam illa duo unita habebat, quia nec in sepuicro, nec in inferno, nec alibi; nusquam ergo erat homo. — Ad quod dicimus quia Christus utique verus homo non fuisset, si carnem et animam non assumpsisset; sed tamen, quia ex quo assumpsit, neutrum deposuit, sed cum utroque ean dem unionem indesinenter tenuit quam assumendo contraxit, ideo non incongrue ubicumque animae vel carni vel utrique unitus est, ibi homo

5 deitatem] divinitatem NX Guait. II etsi] sed BCV. et om. MT Guaif.

13 Sed om. RCLR Gualt. animae tantum trp. LNR. 16 Rubrica om. L (lac.) VW Gualt. 19 Oppositio om. OTVW. 21 Sic] Si L, corr. ex Si N, om. RX.

1 Cf. Fulgentius, De fide ad Petrum, c. 2, n. 11 (PL 65, 677 B; CCL OIA, 718).

Caput 2, num. 1-2, apud Gualterum, op. cil., 294; in parte fundantur supra Hugonem, De sacram., 11, 1, 11 (PL 176, 401 B 404 B). — Num. 3: Cf. Hugo, Caput cit. (PL 176, 403 C-D; et Inde 401 D); auctoritas Augustini invenitur in Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (ad finem n. 12).

esse dicitur, quia ibi humanatus est 1 Ergo et in sepuicro erat homo, et in inferno erat homo, quia utrobique humanatus erat Christus, et unam eandemque cum anima et carne, licet separatis, habebat unionem. Et ui eodemque tempore in sepuicro iacuit Christus et ad infernum de scendit; sed in sepulcro iacuit secundum solam carnem, et in infernum descendit secundum solam animam. — Augustinus, super Ioannem *. Unde Augustinus 2: "Quis non est derelictus in interna 3 ? Christus, sed in anima sola. Quis iacuit in sepuicro? Christus, sed in carne sola. Quia in his singulis Christus est; Christum in his omnibus et in singulis confitemur".

4. Ex his evidenter ostenditur quod carni iacenti in sepuicro unitus erat Christus, sicut animae in inferno. Alioquin, si carni mortuae non esset unitus, non in ea diceretur iacuisse in sepulcro. Anima igitur ad infernum descendit, caro in sepuicro iacuit, Sapientia cum utroque per mansit. Quae "in inferno positis, ut ait Ambrosius 4, lumen vitae is fundebat aeternae. Radiabat illic lux vera Sapientiae, illuminabat in ternum, sed inferno non claudebatur. Quis enim locus est Sapientiae? de qua scriptum est: Nescit homo vias eius, nec inventa est inter hommes; de qua abyssus dicit: Non est in me; mare dicit: Non est mecum. Ergo nec in tempore nec in loco Sapientia est. Cui nec mors tribuenda est": "in ligno 6 enim caro, non illa operatrix omnium substantia divina pendebat". Confitemur tamen Christum pependisse in ligno et iacuisse in sepuicro, sed in carne, et fuisse in inferno, sed in anima sola.

Caput 3 (72).

1. Quod Christus ubique totus est, sed non totum: ut totus est homo vel Deus, sed non totuin. Utique totus eodem tempore erat in inferno, totus in caelo, totus ubique. Persona enim illa aeterna non major erat

4 in sepuicro trp. p. Clirlstus ABC. 15 Quae] quia LORX. 17 sed] in add. ABCRTV, add. sed del. N. 21 substantia divina trp. 8CV. est om. ABCLVX. 26 Utique) Et praem. MNTVX.

Cf. supra, Dist. 7, c. 1, n. 17. 2 Tract. 78, n. 3 (PL 35, 1836; CCL 36, 525).

3 Aci. 2, 31. 4 In tertio libro de Spiritu Sancto (rubr.), scil. De incarn. dom. sacrainent o, c. 5, nn. 41-42 (PL 16 E18451, 829 A-B; CSEL 79, 244s). 5 lob 28, 13-14. 6 Am brosius, ibid., c. 6, n. 50 (831 B; 249).

Caput 3, num. 1: Auctoritates ps.-Augustini et ipsius Augustini, in Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1550 A); in parte, in Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1106 A; 176, 79 A).

ubi carnem et animam simul unita sibi liabebat, quam ubi alterum tan tum; nec major erat ubi utrumque simul vel alterum tantum unitum ha bebat, quam ubj erat neutrum habens unitum. Totus ergo Christus et perfectus ubique erat. — Augustinus In Expositione fidel contra Feu cianum ‘!‘. Unde Augustinus 1: "Non dimisit Patrem Christus cum venit in Virginem: ubique totus, ubique perfectus. Uno igitur eodemque tempore totus erat in inferno, totus in caelo. Erat apud inferos resurrectio mortuorum, erat super caelos vita viventium. Vere mortuus, vere vivus: in quo et mortem susCeptio mortalitatis excepit, et vitam divinitas non perdidit". "Mortem 2 igitur Dei Filius et in anima non pertulit et in maie state non sensit; sed tantum participatione" infirmitatis "Rex gloriae crucifixus est 3 )".

2. Ex his apparet quod Christus eodem tempore totus erat in sepuicro, totus in inferno, totus ubique; sicut et modo totus est ubicumque est, is sed non totum. Nec in sepuicro vel in inferno totum erat, etsi totus: sicut Christus totus est Deus, totus homo, sed non totum, quia non so lum est Deus vel homo, sed et Deus et homo. ‘Totum’ enim ad naturam refertur, ‘tutus’ autem ad hypostasim; sicut ‘aliud’ et ‘aliquid’ ad naturam, ‘alius’ vero et ‘aliquis’ ad personam referuntur. — Damascenus *. Unde Ioannes: "Totus est Christus Deus perfectus, non autem totum Deus est: non enim solum Deus est, sed et homo; et totus homo per fectus, non autem totum homo: non solum enim homo, sed et Deus. ‘Totum’ enim naturae est repraesentativum, ‘totus’ autem hyposta seos; sicut ‘aliud’ quidem est naturae, ‘alius’ autem hypostaseos"; sic et huiusmodi.

1 unita] unitam CLVX. unitas sibi trp. BCLRX. 4-5 Rubrica om. RVW. 11 tantum] tamen ANW. 15 vel] nec BMV. 17 homo est add. LOW. 19 Damascenus om. RVW, Iohannes praem. BCNX. 20 Ioannes] Damascenus add. BCR Guait.

1 Id est Vigilius Thapsensis, Contra Felicianum, C. 14 (PL 42, 1170; C. 21, in PL 62, 349 A). 2 Ibid., c. 16 (1171s; vel C. 24, 351 A). 3 August., De Trinit., 1, c. 13, n. 28

(PL 42, 840; CCL 50, 69). 4 De fide orthodoxa, III, c. 7 (PU 94, 1011 B-C); versio est Burgundionis, c. 51, n. 5 (cd. E. Buytaert, 194).

Num. 2: Mediante Ioanne Damasceno, introducendo distinctionem inter totus et totum Magister aliqualiter positionem Hugonis corrigit (cf. De sacram., 11, 1, II; PL 176, 403 D); saltem in parte excerpitur hic numerus a Gualtero, una cum conclusbone (n. 3) capituli sequentis (p. 295).

Caput 4 (73).

1. Si ea quae dicuntur de Deo vel de Fillo Del, possint dici de homme illo vel de filio hominis. Solet etiam quaeri si congruenter dici possit filius hominis vel Ille homo descendisse de caelo vel ubique esse, sicut dicitur Filius Dei vel Deus de caeio venisse et ubique esse.

2. Ad quod dicimus: Si ad unitatem personae referatur dicti intelli gentia, sane dici potest; si vero ad distinctionem naturarum, nullatenus concedendum est. Augustinus, Contra Maximinum *. Unde Augustinus 1: "Una persona est Christus, Deus et homo. Ideo dicitur 2: Nemo ascendit in caelum, nisi qui descendit de caelo etc. Si ergo attendas so distinctionem substantiarum, Filius Dei descendit, et filius hominis cru cifixus est; si vero unitatem personae, et filius hominis descendit, et Filius Dei crucifixus est. Propter hanc unitatem personae non *.solum filium hominis descendisse de caelo, sed etiam dixit 3 esse in caelo, cum loque retur in terra". Augustinus In primo libro De Trinitate ‘i Propter hanc is eandem "dicitur 4 Deus gloriae crucifixus, qui tamen ex forma servi tantum crucifixus est, non secundum hoc quod Deus gloriae est, secundum quod glorificat suos; et tamen dicitur Deus gloriae crucifixus, recte quidem: non ex virtute divinitatis, sed ex infirmitate carnis 5. Quid ergo propter quid, et quid secundum quid dicatur, prudens et diligens et pius lector intelligat".

3. Haec de corrigia calceamenti dominici 6 sufficiant, ne ossa regis Idumeae consumantur us que in cinerem 7.

2 possint] possunt BCLMX. 8 et Rubricae om. VW. 11 distinctionem] distinctiones AOW. 13 crucifixus est trp. BMNTW. primo om. BLOX, trp. p. libro CMT. 17 estz sed add. ABCRTV, quod del. B, et add. O. secundumi corr. in sed L, corr. ex sed N.

1 Lib. II, c. 20, n. 3 (PL 42, 789s). 2 Ioan. 3, 13. 3 Resp. Ioan. 3, 13: Filius hominis, qui est in caelo. “ Caput 13, n. 28 (PL 42, 840; CCL 50, 69), contracte. Resp. 1 Cor. 2, 8: Nunquam Dorninurn gloriae cruciftxissent; et Phil. 2, 7: Formam servi accipiens. Resp. II Cor. 13, 4: Crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei. 6 Videsis supra, Dist. 2, e. 2, n. 2, et notam jOie appositam. 7 Resp. Amos 2, 1: Haec dicO Dominus: Super tribus sceleribus Moab, et super quatuor non converfarn eum, eo quod incenderit ossa regis ldumaeae usque ad cinerem (cf. IV Reg. 3, 27); Glossa ordin. in Amos 2, 1: Allegorice: Ossa regis Idu maeae est spiritualis intelligentia solidissima et firmissima, quae versatur in bittera. Sed hanc convertunt budaei in carnes et redigunt in cineres quando dimissa vigore spirituabi, soli Iitterae adhaerunt" (apud Lyranum, IV, 360a in parte ex Hieron. in hi. (PL [ 1003 C).

Caput 4, num. 2: Auctoritates Augustini, in Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 C et B).

DISTINCTIO XXIII

Caput 1 (74).

1. Si Christus habuerit fidem et spem ut caritatem. Cum vero supra 1 perhibitum sit Christum plenum gratia fuisse, non est supervacuum inquirere utrum fidem et spem, sicut caritatem, habuerit. Si enim his caruit, non videtur plenitudinem gratiarum habuisse.

2. De his tribus hic tractandum est, et prius de fide *. Ut autem haec quaestio valeat apertius explicari, de his singulis aliqua in medium proferenda sunt; et primum de fide, secundum mensuram cuius prae cipit Apostolus 2 unicuique sapere.

Caput 2 (75).

1. Quid sit fides. Fides est virtus qua creduntur quae non videntur 3. Quod tamen non de omnibus quae non videntur accipiendum est, sed de his tantum quae credere, ut ait Augustinus 4, "ad religionem pertinet". Multa enim sunt quae "si christianus ignoret, nihil metuendum est", quia non ideo a religione deviat.

3 habuerit BOVWX elenchus capp., habuit alii. ut] et BLR. 7 Rubrica om. RVW. II et] sed BCX. 12 Fides] autem add. NVX. 14-15 pertinet] pertinent BCTV, quod corr.". 16 deviat] Augustinus in libro de predestinatione sanctorum: Credere ipsum nihil est aliud quam cum assensione cogitare add. in summo folio T, in terlia col. (infra, ad c. 4, n. 1) W. Cf. supra, Lib. II, d. 26, c. 4, n. 4 (tom. 1, 475). Omit tunt omnes alii nostri codices.

1 In Dist. 13, n. 1. 2 Resp. Rom. 12,3: Sed sapere ad sobrietatem, et unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei. 3 Glossa ordin. in Rom. 1, 17 (apud Lyranum, VI, 5a; cod. 1 2a, m 2a); ex August., Enchiridion, e. 8: ‘ Sed melius hanc appellamus fidem... earum scilicet rerum quae non videntur (PL 40, 235; CCL 46, 52). 4 Enchiridion (rubr.), c. 9 (PL 40, 235; CCL 46, 52).

Dist. XXIII-XXVI. Cf. G. Englhardt, Die Entwicklung der dogmatisehen Glaubenspycho logie in der millelalterlichen Scholastik vom Abaelardstreit (um 1140) bis zu Philipp dem Kanzler (gest. 1236), in BGPTMA XXX, Heft 4-6 (Muenster in W., 1933), 5-114. — Caput 2-3: Quaestio nes iam proponuntur in Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 A), ubi et definitio ad initium Caput 2 posita (cf. etiam 1323 D) et tres modi fidei ut in Caput 3, num. 1; cf. G. Englhardt, Die Enlwickiung, 44-46.

Caput 3 (76).

1. Quot modis dlcitur fides. Accipitur autem fides tribus modis, scilicet pro eo quo creditur et est virtus, et pro eo quo creditur et non est virtus, et pro eo quod creditur: quod aliud est ab eo quo creditur. — Augustinus in XIII libro De Trinitate ‘ Unde Augustinus in5 quit 1: "Aliud sunt ea quae creduntur, aliud fides qua creduntur. Illa enim in rebus sunt, quae vel esse vel fuisse vel futura esse dicuntur; haec autem in animo credentis est, ei tantum conspicua cuius est". Et tamen nomine fidei censetur utrumque, et illud scilicet quod creditur, et id quo creditur. Id quod creditur dicitur fides, sicut ibi 2: "Haec est fides cathoio lica, quam nisi quisque fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit".

2. Fides autem qua creditur, si cum cantate sit, virtus est, quia "caritas, ut ait Ambrosius 3, mater est omnium virtutum ", quae omnes informat 4, sine qua nulla vera virtus est. Fides ergo operans per dilectionem 5 virtus est qua non visa creduntur.

3. Augustinus in libro De fide et operibus *. Haec est fundamentum quod mutari non potest, ut ait Apostolus 6; quae posita in fundamento,

4 quod et BC. FI aliud est trp. BCL. 5 Rubr. om. LVW. XIII] iii ACNOR, iiii° B.

1 Caput 2, n. 5 (PL 42, 1016s; CCL 50A, 386). 2 In fine symboli Quicumque Atha nasio attributi (inter opp. Athanasii, PU 28, 1583 C); DS n. 76. 3 Ambr. super ep. ad Rom. (rubr.), mediante Glossa ordin. in Rom. 14, 5: e Caritas est mater omnium (cod. 1, f. 30a), cui additur e virtutum" in editionibus (apud Lyranum, VI, 29a; PL 114, 515 B). Reapse autem Ambrosiaster, in Rom. 14, 5: e Caritas, quae quasi mater est animarum (PL 17 [ 167 A; CSEL 81, 432 et 433). Econtra, Hieronymus, in Epist. 82 (ad Theo pliilum): cunctarum virtutum mater est caritas" (PL 22 [ 742; CSEL 55, 118). Quem postea forsan inscie sequitur Leo Magnus, Serrno 38, n. 4: e ipsam matrem virtutum omnium caritatem in secretis suae mentis inquirat... (PL 54, 262 B). 4 Cf. Glossa Magistri in Ps. 118, 96: omne bonum opus in cantate radicatur et formatur (PL 191, 1092 A). S Resp. GaI. 5, 6. 6 Resp. 1 Cor. 3, 11: Fundamentum enim aliud nema potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus.

Caput 3, num. 1: Auctoritas Augustini, in Glossa in Eph. 4, 5 (PL 192, 197 C-D; ex Fioro in h.1., coI. 582). Quod sequitur, ex Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B). — Num. 2: Partim ex Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B), ubi tamen caritas dicitur forma omnium virtutum; cf. in Rom. 14, 5, ubi cum Ambrosiastro mater vocatur (PL 191, r

1513 D). — Num. 3: Ex Glossa in 1 Cor. 3, 11 (PL 191, 1556 C). — Num. 4: Ex Glossa in GaI. 5,6 (PL 192, 154 C-D).

neminem perire sinit. Unde Augustinus 1: "Fundamentum est Christus lesus, id est Christi fides, scilicet quae per dilectionem operatur 2, per quam Christus habitat in cordibus 3, quae neminem perire sinit. Alia vero non est fundamentum". 4. Augustinus, super Epistolam Ioannis *: "Fides 4 enim sine dilectione inanis est. Fides cum dilectione christiani est; alia daemonis est, nam et daemones credunt et contremiscunt 5". — Augustinus, De verbis Domini K: "Sed 6 multum interest utrum quis credat Christum, vel Christo, vel in Christum: nam ipsum esse Christum daemones crediderunt 7, nec tamen in Christum crediderunt".

Caput 4 (77).

1. Quid sit credere Deum vel Deo vel in Deum. — Beda; Augustinus *: "Aliud 8 est enim credere in Deum, aliud credere Deo, aliud credere Deum.

Credere Deo, est credere vera esse quae loquitur: quod et mali faciunt; et nos credimus homini, sed non in hominem. Credere Deum, est credere quod ipse sit Deus: quod etiam mali faciunt. Credere in Deum, est cre dendo amare, credendo in eum ire, credendo ei adhaerere et eius membris incorporari". [Augustinus, super Psalmum *:] "Per 9 hanc fidem iusti ficatur impius, ut deinde ipsa fides incipiat per dilectionem operari. Ea enirn sola bona opera dicenda surit, quae fiunt per dilectionem

12 Beda om. LRVW. Augustinus NOT, om. alii. 13 est enim trp. AOTV.

18 Rubrica om. codices (sumpta ex Glossa in Rom. 4, 3).

1 In libro De fide et operibus (rubr.), c. 16, n. 27 (PL 40, 215; CSEL 41, 69s); iam in parte (sed anonym.) in Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 11 (apud Lyranum, VI, 37c; cod. 1 42d, m 42a). 2 Gal. 5,6. 3 Resp. Eph. 3, 17. 4 Scil. In 1 Ioan., tr. 10, n. 2 (PL 35, 2055); Fides... daemonis est s; iam in Glossa ordin. in Gal. 5, 6 (apud Lyranum, VI, 86c; cod. 1 lIOd, m 103d). lac. 2, 19. 6 Sermo 144, c. 2, n. 2 (PL 38, 788). 7 Resp. Marc. 3, 11-12; 5, 6-7; Luc. 4,34. 8 In parte, ut videtur (haesitantes dicimus), ex Glossa ordin. in lac. 2, 23 (apud Lyranum, VI, 213a), confecta ex Beda, In lac. 2, 19 (PL 93,22 A), et Augustino, In Ioan., tr. 29, n. 6 (PL 35, 1631; CCL 36, 287); vide etiam notam infra de fontibus. 9 Enarr. in Ps. G7, 32-33, n. 41 (PL 36, 838; CCL 39, 898).

Caput 4: Cf. Th. Camelot, Credere Deo, credere Deum, credere in Deum: pour l’histoire d’une formule traditionelle, in Revue des sciences phil. et théol., (1941-1942) 149-152; et C. Mohrmann, Credere in Deum, in Mélanges J. de Ghellinck, 1, Gembloux 1951, 277-285. — Num. 1: Ex Glossa in Rom. 4, 3 (PL 191, 1367 C), praeter verba "et nos... hominem" et infra, e credendo ei adhaerere s, quae inveniuntur in Glossa in Ps. 77, 8 (PL 191, 727 C). Ultima auctoritas (e Ipsa etiam... s), ex Glossa in Gal. 5, 6 (PL 192, 154 C).

Dei". — Augustinus, super Ioannem *: "Ipsa 1 etiam dilectio opus fidei dicitur".

2. Fides igitur quam daemones et falsi christiani habent, qualitas mentis est, sed informis, quia sine cantate est. Nam et malos fidem ha bere, cum tamen cantate careant, Apostolus ostendit dicens 2: Si liabuero omnem j’idem, caritatem autem non liabuero etc. Quae fides etiam donum Dei dici potest, quia et in malis quaedam Dei dona sunt 3.

Caput 5 (78).

An illa informis quailtas mentis, quae in malo christiano est, fiat virtus cum fit bonus. Si vero quaeritur utrum illa informis qualitas, qua malus christianus universa credit quae bonus christianus, accedente caritate remaneat et fiat virtus, aIl ipsa eliminetur, et alia qualitas succedat quae virtus sit, utrumiibet sine periculo dici potest. Mihi tamen videtur quod illa qualitas quae prius erat, remaneat, et accessu caritatis virtus fiat.

Caput 6 (79).

1. Ex quo sensu dicatur una fides. Cumque diversis modis dicatur fides, fatendum est tamen unam esse fidem, ut ait Apostolus: Unus Dominus, una fides. Sive enim accipiatur fides pro eo quod creditur, sive pro eo quo creditur, recte dicitur fides una.

2. Ambrosius *. Si pro eo quod creditur accipiatur, ex hac inteiiigentia dicitur ana fides, quia "idem iubemur credere "5, et "unum idemque 1 Rubrica om. RVW; ad p. 143, 18 in aliis codd. 7 Dei dona trp. AMW. Ambrosius om. LRVW.

1 In 1 Ioan., tr. 10, n. 1: Opus autem fidei ipsa dilectio est" (PL 35, 2054).

2 1 Cor. 13, 2; Glossa mien.: "etsi fIla magna s; et ordin.: "Habent haec utique et mali" (apud Lyranum VI, 54a; cod. 1 63c, m 61d); unde Magister: "Etsl lita magna sint, habent illa utique etiam mali" (PL 191, 1659 C). Cf. verba Augustini: etiam mails muita praestitit bona" (supra, Dist. 20, C. 1, ad finem n. 2). 4 Eph. 4, 5. 5 Glossa ondin. in Eph. 4,5 (apud Lyran., VI, 93c; cod. 1 120b, m lI2c).

Num. 2: In parte ex Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B-C); cf. etiam in 1 Cor. 13, 2 (PL 191, 1659 C-D).

Caput 5: Ex eadem Glossa in Rom. 1, 17; cui additur conclusioipsius Magistri. — Caput 6: Partim ex Glossa in Eph. 4, 5 (PL 192, 197 C); auctoritas autem Augustini, suggerente

Glossa, sumi videtur ex originali.

est quod creditur" 1 a cunctis fidelibus; unde fides ‘catholica’ dicitur 2 id est universalis.

3. Si vero accipitur fides pro eo quo creditur, ea ratione dicitur una esse fides: non quia sit una numero in omnibus, sed genere, id est similitudine 3. — Augustinus in libro XIII De Trinitate *. Unde Augustinus: "Fides, quam qui habent fideles vocantur, et qui non habent infideles, communis est omnibus fidelibus; sicut pluribus hominibus facies communis esse dicitur, cum tamen singuli suas habeant. Non enim fides numero est una, sed genere; quae cum sit in uno, est et in aliis: non ipsa sed similis; et propter similitudinem magis unam dicimus esse quam multas. Sicut idem volentium dicitur voluntas una, cum cuique sit sua voluntas; et duorum simillimorum dicitur facies una".

Caput 7 (80).

1. Quod fides est de his quae non videntur proprie, quae tamen vi— detur ab eo in quo est. Notandum quoque est quod fides proprie de non apparentibus tantum est. — Gregorlus in homelia quadam *. Unde Gregorius: "Apparentia non habent fidem, sed agnitionem". — Idem in Dialogo *. Idem 6: "Cum Paulus dicat: Fides est substantia rerum spe randarum, argumentum non apparentium, hoc veraciter dicitur credi, quod non valet videri: nam credi iam non potest, quod videri potest". "Thomas 8 aliud vidit, et aliud credidit: hominem vidit, et Deum confessus est dicens: Deus meus et Dominus meus".

2. Augustinus In libro XIII De Trinitate *. De hoc etiam Augustinus ait 10: "Fidem ipsam videt quisque in corde suo esse si credit, vel non esse si non credit. Non sicut corpora quae videmus oculis corporis,

3 accipitur] accipiatur BCN. 34 una esse trp. LVX. 5 Rubrica om. LRW.

8 habeant] habent BCV, quod corr. V. dicimus esse trp. ABCN. 11 cum] tamen add. NOV. 23 etiam om. LNRV. corporis] corporeis N Aug., vel corporeis. add. interl. V. 1 Ambr. (rubr.), id est Ambrosiaster, In Eph. 4, 4 (PL 17 [ 386 B; CSEL 81-III, 96). 2 Uti supra, Caput 3, n. 1. 3 Glossa ordin. in Eph. 4,5 (apud Lyran., VI, 93c; cod. 1 120a, m 1 12c). 4 Caput 2, n. 5 (PL 42, 1016s; CCL 50A, 385ss). 5 In Evang., hom. 26, n. S (PL 76, 1202 A). 6 Lib. IV, c. 6 (PL 77, 329 A). 7 Hebr. Il, 1. 8 Gregorius, In Evang., Ioc. cit. 9 Ioan. 20, 28. 10 Caput 1, n. 3 (PL 42, 1014s; CCL 50A, 383).

Caput 7, num. 1: Ex Suinma sent., 1, 2 (PL 171, 1069 D; 176, 44 B).

et per ipsorum imagines quas memoria tenemus etiam absentia cogitamus. Nec sicut ea quae non vidimus, et ex his quae vidimus cogitatione ut cumque formamus, et memoriae commendamus. Nec sicut hominem cuius animam, etsi non videmus, ex nostra conicimus; et ex motibus corporis hominem, sicut videndo didicimus, intuemur etiam cogitando. Non sic videtur fides in corde in quo est ab eo cuius est; sed eam tenet certissima scientia. Cum igitur ideo credere iubeamur, quia id quod credere iubemur, videre non possumus, ipsam tamen fidem, quando est in nobis, videmus in nobis; quia et rerum absentium praesens est fides, et rerum quae foris sunt intus est fides, et rerum quae non videntur videtur fides. Et ipsa temporaliter fit in cordibus hominum; et si ex fidelibus infideles fiunt, perit ab eis".

3. His verbis evidenter traditur fidem ipsam in corde hominis ab ipso homme videri, non corporaliter, non imaginarie, sed intellectualiter; et ipsam tamen absentium et eorum quae non videntur esse. Ut enim Augustinus alibi ait 1, "credimus ut cognoscamus, non cognoscimus ut credamus. Quid est enim fides, nisi credere quod non Vides ? Fides ergo est, quod non Vides credere; veritas, quod credidisti videre".

4. Unde recte fides dicitur 2 argumentum vel convictio rerum non apparentium, quia si fides est, ex eo convincitur et probatur aliqua esse 20 non apparentia, cum fides non sit nisi de non apparentibus.

Caput 8 (81).

1. Descriptio fidei. Ait enim Apostolus: Fides est substantia rerum sperandarum, argumentum vel convictio non apparentium: quia per fidem subsistunt in nobis etiam modo speranda, et subsistent in futuro per experientiam. Et ipsa est probatio et convictio non apparentium, quia si

1 memoria] memorie LORW, quod corr. interl. R. 2 vidimus... vidimus] vide mus... videmus LOR. P cogitatione] cogitationem TX. videtur fides trp. BCNX.

13 His verbis] HIC LR. p verbis om. AMTX. 16 Augustinus trp. p. ait BCX.

19 (et 26) convictio] convinctio CLMNRX, quod corr. M (interl.) NX.

1 Super Ioan. (rubr.), tr. 40, n. 9 (PL 35, 1690; CCL 36, 355). 2 Resp. Hebr. 11, 1.

3 Hebr. 11, 1; Ioco argumentum non apparentium (Vuig.), Augustinus habet convictio rerum quae non videntur, v. gr. in Enchiridion, C. 8 (PL 40, 235; CCL 46, 52); et De Trinit., XIII, c. 1, n. 3 (PL 42, 1015; CCL 50A, 383).

Num. 3: Auctoritas Augustini invenitur tam in Somma sent., 1, 2 (PL 171, 1070 A, sub nomine Aug.; 176, 44 C, anonyma) quam in Glossa ad 1 Tim. 2, 3 (PL 192, 340 A). Si se quimur rubricam, tons est Glossa. — Caput 8, num. 1: Mixtim ex Summa sent., 1, 1 (PL 171, 1068 A-B; 176, 43 A-B) et Glossa in Hebr. 11, 1 (PL 192, 488 B-C).

quis de eis dubitet, per fidem probantur: ut adhuc probatur futura resurrectio, quia ita crediderunt Patriarchae et alii Sancti. Vel probatio est et certitudo quod sint aliqua non apparentia, ut supra dictum est 1. Proprie autem fides dicitur substantia rerum sperandarum, quia sperandis substat, et quia fundamentum est bonorum quod nemo mutare potest.

2. Si illa descnlptio spei conveniat. Si vero quaeritur an haec descriptio spei conveniat, sane concedi potest utrumiibet. Si autem dicatur con venire, sunt et alia plura quibus differunt fides et spes 2 Sed non improbe dici potest soli fidei convenire, non spei, quia fides sola fundamentum dicitur: non quia fides virtus possit esse sine spe et cantate. — Augustinus in Enchiridion *. Unde Augustinus: "Fides operans per dilectio nem 5 utique sine spe non potest esse, nec amor sine spe, nec sine amore spes; nec utrumque sine fide, et fides sine amore nihil prodest"

3. Potest tamen credi aliquid, quod non speratur; nihil autem potest sperari, quod non creditur. Ideoque credere, quod est actus fidei, natu raliter praecedit sperare, quod est actus spei; quia nisi aliquid credatur, non potest sperari; creditur autem quod non speratur. Inde est quod in Scriptura plerumque reperitur quod fides praecedit spem, et spes se quitur fidem: non quod virtus fidei praecedat virtutem spei tempore vel causa, sed quia actus fidei naturaliter praecedit actum spei. Quod etiam quidam 8 concedunt de ipsa virtute fidei, ut naturaliter praecedat spem non tempore.

Caput 9 (82).

1. Quare fides sola dicitur fundamentum *. Unde et recte ea sola dicitur fundamentum omnium virtutum et bonorum operum 9.

4 autem] tamen ANW. 24 et add. interl. M, om. BCNX.

1 Caput 7, n. 4. 2 De quibus infra, Dist. 26, c. 3. 3 Vide supra, e. 3, nn. 2-3.

4 Caput 8 (PL 40, 235; CCL 46, 52); Magister mutat ordinem verborum. 5 Resp. Gal. 5, 6.

6 Resp. 1 Cor. 13, 3. 7 1 Cor. 13, 13: Manent fides, spes, carilas, tria lzaec. 8 Ita

auctor Summae sent., 1, c. 2 (PL 171, 1069 A-B; 176,43 C-D); Glossa interl. inMatth. 1,2: Abraham (fides) genuit Isaac (spes). Isaac (spes) autem genuit lacob (caritas) (apud Lyran.,, V, 5r-v); Petrus Abaelardus, Theologia "Sdzolarium s, 1, 2 (PL 178, 984 B-c) seu n. 18 (ed. E. M. Buytaert, CCL Cont. Med. 12, 406); et Sententiae Hermanni, C. 2 (PL 178, 1696 A). 9 Ita auctoritates in nota praecedenti citatae; quibus addi potest ipse Magister, Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B), et in Hebr. 11, 1 (PL 192, 488 A).

Num. 3: quodammodo fundatur in *.Summam sent., 1, c. 2 (PL 171, 1069 A-B 176, 43 C).

2. Non autem fundamentum est caritatis: quia non ipsa caritatis, sed caritas ipsius virtutis fidei causa est. Caritas enim causa est et mater omnium virtutum 1 (Augustinus, super Ioannem 2 *:) "Quae si desit, frustra habentur cetera; si autem adsit, habentur omnia o. Caritas enim Spiritus Sanctus est, ut in superioribus 3 praetaxatum est. Ipsa est ergo 5 causa omnium virtutum, non ipsius aliqua virtutum causa est, quia omnia munera excellit. Unde Augustinus: "Respice ad munera Ecclesiae, et universis excellentius caritatis munus cognosces"; "quae 5 ut oleum non potest premi in imo, sed superexsilit". Non ergo eius causa vel fundamentum fides est.

3. Gregorius *. Gregorj u tamen, Super Ezecliielem 6, dicit: "Quia nisi prius fides teneatur, nullatenus ad spiritualem amorem attin gitur. Non enim caritas fidem, sed fides caritatem praecedit, quia nemo potest amare quod non crediderit", sicut nec sperare. — Sed hoc accipi potest dictum de fide quae virtus non est: ipsa enim spem et caritatem frequenter praecedit. Vel de actu fidei, qui forte naturaliter actum cari tatis praecedit, sicut actum spei. Quod verba praemissa, diligenter no tata, innuunt; et ea etiam quae addit dicens: "Nisi ea, inquit, quae audis credideris, ad amandum ea quae audis non inflammaris": quae tantum de non visis est, ut ante diximus 8 — Ioannes Chrysostomus 1. Unde Chrysostomus s: "Fides in anima nostra facit subsistere ea quae non videntur", de quibus proprie fides est: de visis enim non est fides, sed agnitio.

3 Rubrica om. LRVW. 11 Gregorius (rubr.) om. LORVW. 16 naturaliter trp. p. caritatis BCL. 20 Rubrica om. BCRVWX.

1 Vide supra, e. 3, n. 2. 2 Tract. 9, n. 8 (PL 35, 1462; CCL 36, 95). 3 Lib. 1, 1ist. 17 (tom. 1, 141-52). 4 CII! (rubr.), 3, sermo 1, n. 9 (PL 37, 1343; CCL 40, 1482). 5 August., In Ioan., tr. 6, n. (PL 35, 1435; CCL 36, 64). 6 Lib. II, flom. 4, n. 13 (PL 76, 981 A-B). 7 Ibid. (981 B). S In Caput 7 huius Distinctionis.

9 In Hebr., liom. 21, n. 2 (P0 63, 151). Uti dicitur supra, e. 7, n. 1.

Num. 2: Auctoritates Augustini, ex Glossa in 1 Cor. 13, 1 (PL 191, 1658 D 1659 A). — Num. 3: Verba Chrysostomi, ex Glossa in Hebr. II, 1 (PL 192, 488 B). — Hic ad finem aiiqui codices addunt: "Augustinus in libro De praedestinatione sanctorum: Credere ipsum nihil est aliud quam cum assensione cogitare" (cod. T in summo folio 148d; in marg. codd. Paris., Bibi. Nat. Iat. 3025, 3028; in tertia coi. cod. W, codd. Paris., Bibi. Nat. Iat. 3020, 3027 A); meliores autem omittunt. De qua auctoritate cf. supra Lib. 11, dist. 26, Caput 4, num. 4 "tom. 1, 475, 18-19).

DISTINCTIO XXIV

Caput 1 (83).

1. Quomodo intelligitur quod scriptum est: Cum factum tuent, cre datis. Hic quaeritur, si fides tantum de non visis est, quomodo Veritas Apostolis ait 1: Nunc dico vobis, priusquam fiat, ut cum factum fuerit, credatis; ubi innui videtur quod fides illis fuerit de factis et visis.

2. Augustinus, Super Ioannem * Super quo Augustinus 2 mo vet quaestionem, et absolvit ita inquiens: "Quid sibi vuit: Ut cum factum fuerit, credatis ? Haec est laus fidei, si quod creditur non videtur. Nam

- et Thomas, cui dictum est: Quia vidisti me et credidisti, non hoc credidit, quod vidit. Cernebat enim et tangebat carnem viventem, quam viderat morientem, et credebat Deum in carne ipsa latentem. Credebat ergo, mente quod non videbat per hoc quod sensibus corporis apparebat. Si vero dicuntur credi quae videntur, sicut dicit unusquisque oculis suis credidisse, non ipsa est quae in nobis aedificatur fides, sed ex rebus quae videntur, agitur in nobis ut ea credantur quae non videntur". — Ex his aperte intelligitur quod proprie fides non apparentium est; nec illa est fides qua in Christo aedificamur 4, qua dicimus usitata locutione nos ea credere quae videmus.

20 3. Quod etiam de rebus praesentibus dicitur fides, sed improprie *. Alibi tamen dicit Augustinus 5, fidem esse de rebus praesentibus: quod erit in futuro, cum per speciem Deum praesentem contemplabimur; quae tamen non proprie dicitur fides, sed veritas. — Augustinus in libro Quaestionum Evangelil *: "Est, inquit, fides qua creduntur ea quae non videntur; sed tamen est etiam fides rerum, quando non verbis, sed rebus ipsis praesentibus creditur: quod erit cum per speciem manifestam se

3 est] ut add. BCLX. et interi. R, om. BCTV. 7 Rubrica om. RTVW. Rubrica om. AVW. 8 absolvit] solvit LRV.

23-24 Rubrica om. LRVW.

1 Ioan. 14, 29. ‘ Resp. 1 Cor. 3, 11. 2 Tract. 79, n. 1 (PL 35, 1837; CCL 36, 526). Quaest. Evang., Lib. II, q. 39 (PL 35, 1352). 3 Ioan. 20, 29.

Caput 1, num. 1-2: Fons quaestionis, Summa sent., 1, 2 (PL 171, 1070 A; 176,44 C), ubi etiam referuntur in parte verba Augustini (num. 2); tota autem auctoritas trahitur ex Glossa in Hebr. 11, 1 (PL 192, 488 B; ex Fioro in hi., col. 806). — Num. 3: Auctoritas Augustini: in parte in Somma sent., ibid. (PL 171, 1070 B; 176, 44 D); plenius in Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1323 D; dein, 1324 D et A), in parte ex Fioro in h.1., col. 38.

contemplandam sanctis praebebit Dei sapientia *. — Sed non proprie haec dicitur fides, immo fidei merces ad quam credendo pervenietur, ut "ex fide verborum" transeat iustus "in fidem rerum 1"

Caput 2 (84).

1. Si Petrus habuit fidem passionis quando vidit hominem illum pati. 5 Si vero quaeritur utrum Petrus fidem passionis habuit, cum hominem Christum oculis pati cernebat, dicimus eum fidem passionis habuisse: non in eo quod credebat hominem pati, quia hoc videbat; sed in eo quod credebat Deum esse qui patiebatur. Non enim virtus fidei erat, quod credebatur homo pati et mori: quod Iudaeus cernens credebat; sed quod credebatur Deus esse qui patiebatur.

2. Unde Augustinus super ilium Psalmi 2 locum: Respondit ei in via virtutis suae: "Laus fidei est non quia credit hominem ilium mor tuum: quod et paganus credit, sed quia credit eum glorificatum" et verum Deum. Credit igitur fides Deum mortuum et hominem glorificatum. Non is. igitur fuit Petro fides credere hominem ilium mori: quod oculis cernebat, sed credere Deum esse qui moriebatur. Nec nobis etiam fides in hoc me retur, quod credimus hominem ilium mortuum: quod et iudaeus credit, sed quia credimus hominem—Deum mortuum.

Caput 3 (85).

1. Si aliqua sciuntur quae credantur. Post haec quaeri solet, cum fides sit de non apparentibus et non visis, utrum sit etiam de incognitis tantum: si enim de incognitis tantum est, de his videtur esse tantum quae ignorantur.

O habuit] habuerit LMNT. 12 PsaImi locum trp. BCLNRTV. 21 sciuntur] sciantur ANVX. credantur] creduntur LMR.

1 Ut ait Augustinus, ibidem. 2 Enarr. in Ps. 101, 24, sermo 2, n. 7 (PL 37, 1308; CCL 40, 1442); verba sunt Glossae interi. in Ps. 101, 25, in cod. Laur. Plut. XVII, 4, f. 136v; Glossae autem ordin. apud Lyran., III, 237a.

Caput 2, num. 1: de eodem in Somma sent., 1, 2 (PL 171, 1060 C; 176, 45 A). — Num. 2:- ex Glossa in Ps. lOI, 24 (PL 191, 914 C). — Caput 3: Cf. G. Englhardt, Die Entwicklung der

dogm. Glaubenspsychologie, 49-53.

2. Quod fides nullo capitur sensu *. Sed sciendum est quod, cum visio alia sit interior, alia exterior, non est fides de subiectis exteriori visioni; est tamen de his quae visu interiori utcumque capiuntur. Et quaedam utique sic capiuntur ut intefligantur, etsi non ut in futuro; quaedam autem non. Quia cum fides sit ex auditu 1, non modo exteriori, sed interiori, non potest esse de eo quod omnino ignoratur; quae ipsa ad sensum corporis non pertinet, ut Augustinus 2 tradit dicens: "Quamvis ex audita fides in nobis sit, non tamen ad eum sensum corporis pertinet qui dicitur auditus, quia non est sonus; nec ad ullum sensum corporis, quoniam cordis est res ista, non Corporis".

3. Augustinus, super Octonarium X *. Quaedam ergo fide creduntur quae intelliguntur naturali ratione, quaedam vero quae non intelliguntur. Unde Propheta: Nisi credideris, non intelliges. — Quod Augustinus 4 aperte distinguit: "Alia sunt, inquit, quae nisi intelligamus, non credimus; alia quae nisi credamus, non intelligemus". "Nemo tamen potest credere in Deum nisi aliquid intelligat, cum fides sit ex auditu prae dicationis". — Idem in libro De Trinitate: "Certa fides utcumque in choat cognitionem; cognitio vero certa non perficitur nisi post hanc vi tam". — Super Octonarium X *. Ambrosius quoque ait 6: "Ubi fides, non statim cognitio; ubi cognitio, fides praecedit". — Ex his apparet aliqua credi, quae non intelliguntur vel sciuntur nisi prius credantur; quaedam vero intelligi aliquando etiam antequam credantur.

4. Nec tamen sic intelliguntur modo ut in futuro scientur; et nunc etiam per fidem, qua mundantur corda 7, amplius intelliguntur, quia nisi per fidem diligatur Deus, non mundatur cor ad eum sciendum.

1 Rubrica om. BCLMRWX. 9 ulium] ilium cORW, quod corr. in ullum 0W, corr. interi. in aiium R. 19 Rubrica om. BCRVWX.

1 Resp. Rom. 10, 17. 2 In XIII libro De Trinitate (rubr.), C. 2, n. 5 (PL 42, 1016; CCL 50A, 385s). 3 Isai. 7, 9, iuxta LXX. 4 Glossa ordin. in Ps. 118, 73: Da milil intellectum (apud Lyran., III, 267b; cod. Laur. Plut. XVII, 4, f. 167c); ex August.,in 11.1., serm. 18, n. 3 (PL 37, 1552; CCL 40, 1724). 5 Lib. IX, C. 1, n. 1 (PL 42, 961; CCL 50, 292s). 6 Expositio de Psalmo 118, sermo 10, n. 31 (PL [ 1342 B; CSEL 62, 222); non invenitur in Glossa ordin. in v. 75: Cognovi, Domine, saitem ut apparet ex cod. Laurent. cit.; habetur apud Lyranum, III, 267c, probabilius ex Glossa Lombardi, ut infra notatur. 1 Resp. Act. 15, 9: Fide purificans corda eorum; August.,Enarr. in Ps. 118, 73, serm. 18, n. 3: 4 Ipsa fide qua credit sanatur, ut intelligat ampliora" (PL 37, 1552; CCL 40, 1724).

Num. 3: Prima auctoritas Augustini, ex Glossa Magistri in Ps. 118,73 (PL 191, 1081 B), -ex Glossa ord., uti supra notatur. Aiia, ex Glossa in Phil. 3, (PL 192,249 A; ex Fioro, col. 639). IlIa Ambrosil, ex Glossa in Ps. 118, 76 (PL 191, 1082 D).

Augustinus in VIII libro De Trinitate *. Unde Augustinus 1: "Quid est Deum scire, nisi eum mente conspicere, firmeque percipere ? Sed et priusquam valeamus perspicere et percipere Deum sicut percipitur a mundis cordibus 2, nisi per fidem diligatur, non poterit cor mundari quo ad eum videndum sit aptum". Ecce hic aperte habes quia non potest sciri Deus, nisi prius diligendo credatur.

5. Quod creduntur et amantur quae ignorantur * Supra autem dictum est 3 quod nemo potest credere in Deum nisi atiquid intelligatur. Unde colligitur non posse sciri et intelligi credenda quaedam nisi prius cre dantur, et quaedam non credi nisi prius intelligantur, et ipsa per fidem b amplius intelligi. Nec ea quae prius creduntur quam intelligantur, penitus ignorantur, cum fides sit ex auditu 4; ignorantur tamen ex parte, quia non sciuntur. Creditur ergo quod ignoratur, sed non penitus, sicut etiam ama tur quod ignoratur. — In VIII libro De Trinitate "‘. Unde Augustinus: "Sciri aliquid et non diligi potest; diligi vero quod nescitur, is. quaero utrum possit. Si non potest, nemo diligit Deum antequam sciat. Ubi autem sunt illa tria, fides, spes, caritas, nisi in animo credente quod nondum scit, et sperante et amante quod credit? Amatur ergo et quod ignoratur, sed tamen creditur".

DISTINCTIO XXV

Caput 1 (86).

1. De fide antiquorum. Praedictis adiciendum est de sufficientia fidei ad salutem illis qui praecesserunt adventum Christi et qui sequuntur. Videtur profecisse fides secundum temporis processum, sicut profecit cognitio. Fides quippe magna dicitur cognitione et articulorum quanti

2 et om. BCLMR. 4 poterit] potest BCN. 14 VIII] vii ABCMOT.

1 Caput 4, n. 6 (PL 42, 951; CCL 50, 275). 2 Resp. Matth. 5,8: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt. 3 In num. 3. Resp. Rom. 10, 17. 5 Caput 4, n. 6 (PL 42, 951; CCL 50, 275).

Dist. XXV: Cf. L. Ott, Untersuchungen sur theol. Briefilteratur, 527-539, ubi agitur de controversia in capp. 1-3; J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 130-133. — Caput 1, num. 1: lam ex rubrica apparet quomodo dependet Magister de Summa sent., 1, C. & De fide antiquorum (PL 171, 1071 A; 176, 45 C); unde etiam materia istius numeri.

tate, vel constantia et devotione. Est autem quaedam fidei mensura, sine qua nunquam potuit esse salus. Unde Apostolus 1: Oportet acceden tem credere quia est, et quod remunerator est sperantium in se.

2. Quod sine Tide mediatoris nunquam tuent salus *. Sed quaeritur utrum liaec credere ante adventum vel ante Legem ad salutem suffecerit.

Nam tempore gratiae constat certissime hoc non sufficere: oportet enim universa credi quae in symbolis continentur. — Sed nec ante adventum, nec ante Legem videtur hoc suffecisse, quia sine fide Mediatoris nullum hominem vel ante vel post fuisse salvum, Sanctorum auctoritates contestantur.

3. Augustinus *. Unde Augustinus, Ad Optatum 2: "Illa fides sana est, qua credirnus nullum hominem sive maioris sive parvulae aetatis liberari a contagio mortis et obligatione peccati quod prima nativitate

2 accedentem] ad deum add. BCV, add. interi. NZR2. 4 Rubrica om. RWX. fuerit] fuit LT. II Augustinus (rubr.) om. LMRVWX. 12 parvulae] parve NOV.

1 Hebr. 11, 6: Credere enim oportet accedentem ad Deum quia est, et inquirentibus se Te munerator sit. 2 Epist. 190, c. 2, nn. 5-6 (PL 33, 858; CSEL 57, 141).

Num. 2: Quaestio eruitur, ut videtur, ex Glc’ssa in Rom. 5, 19: ita per obedientiam izominis unius, id est Christi, iusti constituuntur mulli... Et nota quod non ait per unius Dei vel Verbi, sed per unius hominis obedientiam iustificari, ne putes antiquos iustos solo Verbo Dei, id est solius Verbi fide sine fide Incarnationis liberari, sine qua nec antiqui nec moderni liberari potuerunt" (PL 191, 1396 C); quae verba praeter ultima paraphrasis sunt Glossae mediae Gilberti (cf. R.-M. Martin, Le péché originel d’après Gilbert de la Porrée (f 1154) et son école, in Revue Hist. Eccl., 13, 1912, 682, n. 2); cf. etiam Glossa in Hebr. 11,6, ubi legitur: "Haec tamen fides non sufficit ad salutem (PL 192, 491 B), necnon et idem Caput Summae sent. (PL 171, 1071 D 1072 A; 176, 46 B). Proferri hic oportet testimonium Petri Manducatoris (le doctrina Magistri in scholis suis: "Solutio. De primo, inquid, articulo fuit alia opinio an tiquorum et alia Magistri. Fuit enim trita antiquorum quod antiquis ante legem sufficiebat pauciora credere quam modernis. Sufficiebat enim credere unum Deum esse creatorem om nium, remuneratorem omnium sperantium in se. Non enim visum est eis, quod pastores £ducati in montibus haberent aliquam noticiam articulorum. Magistro visum est, quia omnes articulos, scilicet duodecim in simbolo expressos, tenebantur credere et de omnibus aliquam noticiam habere. Et adherebat huic verbo: Hec est fides catholica, quam nisi quisque fide firmiter crediderit, salvus esse non potest, quia Quicumque vuit habebant pro simbolo. Cum querebatur ab eo quam noticiam omnium articulorum poterant habere simplices vel pastores in montibus educati, dicebat quia eandem quam et discreti, iicet forte sub aliis idiomatibus" (Paris. Bibi. Nat. 18108, foi. 89r); cf. 1. Brady, Peter Manducator ami the Oral Teachings of Peter Lombard, in Antonianum 41 (1966), 475. — Num. 3: Auctoritas Augustini partim oc currit in Summa sent. 1, 3 (1072 A, 46 B), sed Magister recurrit potius ad textum pieniorem in Glossa ad Rom. 5, 19 (PL 191, 1396 C-D).

contraxit, nisi per unum mediatorem Dei et hominum, Christum Jesum 1 Cuius hominis eiusdemque Dei saluberrima fide etiam illi iusti salvi facti sunt, qui priusquam veniret in carnem, crediderunt in carnem venturum. Eadem enim fides est et nostra et illorum". " Proinde 2, cum omnes iusti, sive ante incarnationem sive post, nec vixerint nec vivant nisi ex fide 5 incarnationis Christi, profecto quod scriptum est 3, non esse aliud nomen sub caelo in quo oporteat salvari nos, ex illo tempore valet ad salvandum genus humanum, ex quo in Adam vitiatum est".

4. In libro De correctione et gratia *. Idem: "Nemo liberatur a damnatione quae facta est per Adam, nisi per fidem Iesu Christi". — In libro De nuptiis et concupiscentia *. Idem 5: "Eadem fides Mediatoris quae nos salvat, salvos iustos faciebat antiquos, pusillos cum magnis; quia sicut credimus Christum in carne venisse, ita illi venturum; et sicut nos mortuum, ita illi moriturum; et sicut nos resurrexisse, ita illi resur recturum; et nos et illi ad iudicium vivorum et mortuorum venturum".

5. Gregorius, Super Ezechielem 6: "Et qui praeibant et qui se quebantur clamabant dicentes: Hosanna ftlio David etc. 7, quia omnes electi, qui in Iudaea esse potuerunt, sive qui nunc in Ecclesia sunt, in Media torem Dei et hominum crediderunt et credunt". — His aliisque pluribus testimoniis perspicue docetur nulli unquam salutem esse factam, nisi per 2& fidem Mediatoris. Oportet ergo accedentem credere quae supra dixit Aposto lus 8, sed non sufficit.

Caput 2 (87).

1. De fide simplicium. Quid ergo dicetur de luis simplicibus, quibus non erat revelatum mysterium incarnationis, qui pie credebant quod eis traditum fuit ?

2. Dici potest nullum fuisse iustum vel salvum, cui non esset facta

1 Christum lesum trp. ANOW. 2 salvi trp. p. sunt NO. 5 vixerint] vixerunt BLMRV. 9 Rubrica om. RVW. 10-II Rubrica om. LRVW.

1 1 Tim. 2, 5. 2 Ibid., n. 8 (859; 143). 3 Act. 4, 12. 4 De corrept. Et gratia, c. 7, n. 11 (PL 44, 923). 5 Lib. II, c. II, n. 23 (PL 44, 450; CSEL 42, 277).

6 Lib. II, hom. 5, n. 2 (PL 76, 985 D). 7 Marc. 11, 9, et Matth. 21, 9. 8 In fine n. 1.

Num. 4-5: Ex Summa sent. (1072 A-B; 46 C-D).

Caput 2: Eadem quaestio in Summa sent. 1, 3, ubi et responsio in parte (PL 171, 1071 D et 1072 C-D; 176, 46 B et 46 D 47 B). Cf. B. Geyer, Verfasser und Abfassungszeit der sog. Summa sententiarum, in Tlieologische Quartalsclzrift, 107 (1926), 98-100. Vide etiam Hugonem de S. Victore, Misceil. 1, tit. 18 (PL 177, 487 B).

revelatio, vel distincta, vel velata: in aperto, vel in mysterio. Distincta, ut Abrahae et Moysi aliisque maioribus, qui distinctionem articulorum fidei habebant. Velata, ut simplicibus quibus revelatum erat ea esse credenda, quae credebant illi maiores et docebant, sed eorum distinctionem apertam non habebant. Sicut et in Ecclesia aliqui minus capaces sunt, qui articulos Symboli distinguere et assignare non valent, omnia tamen credunt quae in Symbolo continentur: credunt enim quae ignorant, habentes fidem velatam in mysterio; ita et tunc minus capaces, ex reve latione sibi facta, maioribus credendo inhaerebant, quibus fidem suam quasi committebant. — Unde lob 1: Boves arabant, et asinae pascebantur luxta eos. Simplices et minores sunt asinae pascentes iuxta boves, quia humilitate maioribus adhaerendo, in mysterio credebant quae et iii in mysterio doCebant; qualis forte fuit vidua Sareptana 2.

Caput 3 (88).

1. Quae ante adventum credere de Mediatore sufficiebat. Sed quaeri tur, cum sine fide Mediatoris antiquis non fuerit salus, sicut nec modernis, utrum oportuerit illos credere omnia illa de Mediatore, quae nunc cre dimus.

2. Quibusdam videtur quod suffecerit illis quatuor tantum credere, scilicet nativitatem, mortem, resurrectionem, adventum ad iudicium; quod ex praemissis verbis Augustini 3 colligunt, ubi ista quatuor posuit.

3. Aliis autem videtur, habita fide Trinitatis, id de mysterio incar nationis fidei suffecisse, ut Dei Filius crederetur nasciturus de homme et iudicaturus. Qui de Ioanne Baptista documentum huius rei assumunt,

1 velata] revelata M, corr. ex revelata T, vel add. LNOV. 2 et] vel BCNOV. et om. BCO, add. interl. V. 9 fidem suam trp. NOVW. 13 Sareptana] sareptena BCMOTX, quod corr.". 15 adventum] christi add. BCM. 24 crederetur trp. post ut BCLMRTX.

1 lob 1, 14: Glossa ordin. in h.l.: Boves orantes, id est boni bene operantes; asinae, simpliciter viventes. Hae iuxta boves, quia intelligentia eorum pascuntur (apud Lyranum, IlI,7b). 2 Resp. III Reg. 17, 10-16. 3 Supra, in Caput 1, n. 1.

Caput 3, num. 1: Cf. verba Magistri citata supra in nota ad Caput 1, num. 2, ex Glossa in Rom. 5, 19. — Num. 2: Hanc opinionem notat sed non accipit auctor Summae sent., 1, 3 (PL 171, 1072 C; 176, 46 D). Videtur esse Magistri Hugonis, in De sacram. 1, 10, 7 (PL 176, 339 D 340 A).

qui de morte Christi et descensu ad inferos in Evangelio dubitasse videturr secundum expositionem Gregori il, quando interrogavit per disci pubs 2: Tu es qui venturus es, an alium exspectamus? Quasi: Es tu per te ipsum descensurus ad infernum, an alium ad haec sacramenta mis surus es? Quidam tamen dicunt eum non dubitasse de ignorantia, sed de pietate, id est dubitare se ostendisse non quia ignoraverit, sed pietatis affectu compassum Christo, et eius humilitatem admirando in sinuasse.

Caput 4 (89).

1. De fide Cornelii. Solet etiam quaeri de Cornelio, utrum fidem inio carnationis habuerit, cum dictum est ei per angelum: Acceptae sunt

7 compassum] esse add. BCLNRVX. H et] idest LR, om.". 11 habuerit] ha buit ACLRVX, corr. in habuit B.

1 Bis exponit Gregorius non absque quadam discrepantia: in libro 1 In Ezech., hom.

1, n. 5: "Tu es qui venturus est... In quibus verbis ostenditur quia in terris quidem venisse Redemptorem noverat, sed an per semetipsum ad aperienda inferni claustra descenderet du bitabat" (PL 76, 788 D; CCL 142, 7); dein, in In Evang., hom. 6, n. 1: "[ requirit, non quia ipsum esse mundi Redemptorem dubitet, sed quaerit, ut sciat si is qui per se in mundum venerat per se etiam ad inferni claustra descendat... Ac si aperte dicat: Sicut pro hominibus nasci dignatus es, an etiam pro hominibus mori digneris insinua, ut qui nati vitatis tuae praecursor exstiti, mortis etiam praecursor fiam, et venturum inferno nuntiem, quem iam venisse mundo nuntiavi" (PL 76, 1095 D, 1096 A). — In Glossa ordin. autem in Luc. 7, 19 tam Be quam Gregorius signantur; unde clare apparet quod verba a Lombardo citata reapse sunt paraphrasis Bedae: "Cum ab Herode interficiendus et ad inferna sim descensurus, debeo te nunciare inferis, qui nunciavi superis ? An conveniat Filio Dei mori, an alium ad hec sacramenta missurus es ? (apud Lyran., V, 144a); cf. Beda, In Luc. 7, 19 (PL 92, 419 B; CCL 120, 160). Sed, ut notant Editores CCL, quasi omnia ad verbum sumpsit Beda ex Hieron. in Matth. 11,3 (PL26 [ 70 B), cuius verba repetuntur in Glossa orciin. in Matth. 11, 3 (ap. Lyran., V, 38c); quae tamen non videtur fonti esse Magistro. 2 Matth. 11, 3; Luc. 7, 19. 3 Ita Ambrosius, In Lac. 7, 19: Non igitur fide, sed pie tate dubitavit e (PL [ 1662 D; CSEL 32-111, 221; CCL 14, 67). Cuius verba repe tuntur in Glossa ordin. in Luc. 7, 19 (ap. Lyran., V, 144a), non autem in Matth. 11, 3. 4 Act. 10, 4: Orationes Iuae et eleemosynae tuae ascenderunt in memoriam in conspectu Dei; verba Augustini, infra in num. 3, hic magie allegat Magister.

Caput 4: Cf. A. M. Landgraf, Glaube und Werk bei der Bekehrung des Hauptrnanns Cor nelius, in Dogmengeschi chie, 1-2, 31-40, ubi agitur plus de discipulis Lombardi quam de ipso Magistro. — Inter fontes huius Caput, quod non dependet a Glossa ordin. in Act. Apost. c. 10, enumerari licet Summa sent. 1, 3 (PL 171, 1073 A; 176, 47 B), unde auctoritas Augustini in num. 3. Addi lubet quod ad Glossam pnimitivam in Rom. 11, 35-36 (post conservat omnia, in PL 191, 1492 D) quaedam auctoritas ponitur in margine superiori codicis Vat. bat. 695

eleemosynae tuae, et exauditae sunt orationes tuae. Si enim fidem incarna— tionis non habebat tunc, ergo sine fide incarnationis erat ei iustitia, quia de illo scriptum est 1 quod iustus erat et timens Deum. Si vero fidem in carnationis habebat, ad quid ergo missus est ad eum Petrus?

2. Sane dici potest eum, sicut fidem unitatis, ita et incarnationis habuisse Dei revelatione, sed incarnatum iam esse Dei Filium ignorasse; et ideo missus est ad eum Petrus, ut iam natum Dei Filium ei annuntiaret et sacramentum regenerationis ei conferret. Habebat igitur fidem incar nationis, sed an facta, vel futura esset, non noverat. — Gregorius * 2. Et ita "per fidem venit ad opera, et per opera amplius solidatus est in fide". "Per fidem enim, ut ait Gregorj u s, venitur ad opera. Cornelius etiam per fidem venit ad opera: Deum enim unum credebat, sed Filium eius nesciebat incarnatum. Per fidem placuerunt Deo eius opera: Sine fide enim impossibile est Deo placere 3".

3. Augustinus vero dicit 4 "Cornelio dictum esse per ange lum: Acceptae sunt eleemosynae tuae et orationes tuae, antequam in Christum crederet; nec tamen sine aliqua fide donabat et orabat. Nam quomodo invocabat in quem non credebat 5 ? Sed si posset sine fide Christi esse

1-2 fidem incarn. trp. BCLMRTX. Gregorius om. LRVW, bis in MNOT.

6 iam esse trp. BCLR. 9 vel] an BCV. U

14 Deo placere trp. BCLRX, aliquem add. NOV.

1 Act. 10, 22. 2 In Ezech., II, hom. 7, n. 9: "Non enim virtutibus venitur ad fidem, sed per fidem pertingitur ad virtutes. Cornelius enim... non operibus venit ad fidem, sed fide venit ad opera. Nam ei per angelum dicitur: Orationes tuae... Sciebat igitur creato rem omnium Deum, sed quod eius... Filius incarnatus esset, ignorabat. Sine fide impossibile est placere Deo. Fidem ergo habuit, cuius orationes et eleemosynae placere Deo potuerunt... Per fidem ergo venit ad opera, sed per opera est solidatus in fides (PL 76, 1018 A-B; CCL 142, 322s). 3 Hebr. 11, 6. 4 De praedest. sanctorum, c. 7, n. 12: e Quod de Cornelio dici potest, cuius acceptae sunt eleemosynae et exauditae orationes antequam cre didisset in Christum; nec tamen etc. (PL 44, 969s). 5 Resp. Rom. 10, 14: Quomodo ergo invocabunt in quem non crediderunt?

35b: "Aimo. Quidam voluerunt contra hoc intelligere centurionem cornelium, bonis suis mentis exigentibus, a Deo accepisse fidem, quasi causa remunerationis, propter elemosinas scilicet et orationes quibus instabat. Qui idcirco ignoranten locuti sunt, quoniam a fide venitur ad bona opera agenda, non ab operibus ad fidem. Non enim cornelius fidem primum habuisset nisi preventus esset ab inspiratione divina. Et nequaquam bona opera habuisset; set, sicut beatus gregorius dicit, preventus est a deo ut haberet fidem unius dei. Non tamen trinitatem per sonarum in deo esse cognovit quoadusque petrus ad eum missus est. Unusquisque autem deo fidem et opera sua tribuit quando eius gratia preventus credit in eum et bona opera exer cendo studet voluntati eius placere (in Haymonis Expositione in epp. Pauli, in h.1., PL 117, 467 D 468 A).

salus, non ad eum mitteretur architectus Ecclesiae Petrus ‘". — Attende quod ait sine fide Christi non posse esse salutem, et tamen Cornelium exauditum antequam crederet in Christum. Quod ita potest intefligi: scilicet antequam sciret Christum incarnatum, in quem credebat in mysterio.

Caput 5 (90).

1. De aequalitate fidei, spei et caritatis et opens, quae secundum ail quid sunt aequaiia. Illud etiam non est praetermittendum, quod fides, spes, caritas et operatio secundum aliquid aequaiia sunt in praesenti. — Gregorius, Super Ezechielem *. Unde Gregorius 1: "Fidem, spem, caritatem atque operationem, dum in hac Vita vivimus, aequales sibi esse apud nos invenimus: quia quantum credimus, tantum amarnus; et quantum amamus, tantum de spe praesumimus. Quisque enim fidelis tantum credit quantum sperat et amat, et tantum operatur quantum credit et amat et sperat. Sed tamen major spe et fide caritas dicitur 2, quia cum ad Dei speciem pervenitur, spes et fides transit, sed caritas permanet 3 , et quia (Ambrosius *:) "caritas 4 mater est omnium vir tutum". Quae non ideo post fidem et spem ponitur 5, quod ex eis oriatur, sed quia post illa renianebit aucta 6: Caritas enim nunquam excidit 7.

Praeinissa autem aequalitas proprie secundum actuum interiorum intensionem consideranda est.

7 aequalitatej qualitate LMV. et om. NTVX. Rubrica om. LRVW. amat et sperat trp. AVX. 17 Ambrosius om. LRVW. H mater est ftp. MTV. interiorum om. ALMNRTX.

1 In Ezech., 11, hom. 10, n. 17 (PL 76, 1068 A-C; CCL 142, 392s). 2 Resp. 1 Cor. 13, 13. 3 1 Cor. 13, 8.10. De fonte huius dicti, vide Dist. 23, c. 3, n. 2. Cf. supra, Dist. 23, c. 9, n. 2. 6 August., De cloctrina christ iana, 1, c. 38, n. 42: "Sed fidei succedit species, quam videbimus; et spei succedit beatitudo ipsa, ad quam per venturi sumus; chantas autem etiam ipsis decedentibus augebitur potius s; et c. 39, n. 43: duobus istis decedentibus caritas auctior et potior permanebit (PL 34, 36 et 37; CSEL

80, 32; CCL 32, 31); apud Glossam Magîstri in 1 Cor. 13, 13 (PL 191, 1662 B, 1663 B).

7 1 Cor. 13, 8.

Caput 5: Quaestio oritur, ut videtur, ex quibusdam verbis Summae sent. 1, ad initium et ad finem Caput 2 (PL 171, 1069 A, 1070 D; 176, 43C, 45 B), necnon et ex oppositione duorum dictorum, scilicet quod sfides est fundamentum omnium bonorum" (cf. supra, Dist. 23, c. 3, num. 3; c. 8, num. 1; et c. 9) dum caritas est mater omnium virtutum" (Dist. 23, c. 3, num. 2; c. 9, num. 2).

2. Huic vero quod hic et superius dictum est 1, scilicet quod caritas non est ex fide et spe, sed e converso, videtur obviare quod ait Apostolus 2: Finis praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. — Augustinus *. Quod exponens Augustinus 3, cor accipit pro intellectu, et conscientiam pro spe: "Qualis, inquit, caritas est finis prae cepti? Procedens de corde puro, id est de puro intellectu, ut nihil nisi Deus diligatur; et conscientia, id est de spe, bona; et fide non ficta, id est simulata". Non igitur caritas fidem vel spem, sed fides et spes caritatem praecedere videntur. — Hoc ergo ea ratione traditum intellige: non quod fides et spes causa vel tempore caritatem, omnium bonorum matrem, praecedant sed quia caritas sine illis in aliquo esse non potest; sed illa sine cantate possunt esse, quamvis non sit pia fides vel spes sine cantate. Ideo igitur ex fide et spe procedere dicitur caritas, quia nulli provenit sine istis.

DISTINCTIO XXVI

Caput 1 (91).

De spe, quid sit. Est autem spes virtus qua spiritualia et aeterna bona sperantur, id est cum fiducia exspectantur. Est enim certa exspectatio futurae beatitudinis, veniens ex Dei gratia et ex mentis praecedentibus vel ipsam spem, quam natura praeit caritas; vel rem speratam, id est beatitudinem aeternam. Sine mentis enim aliquid sperare non spes, sed praesumptio dici potest.

1 quod quia LM. 4 Rubrica om. LMORTV. 13 procedere dicitur] pro

cedit T, trp. LR. II dicitur om. 0. 17 enim] spes add. NOVW.

1 Dist. 23, C. 8, n. 3; et c. 9. 2 1 Tim. 1, 5.

n. 44 (PL 34, 36; CSEL 80, 33; CCL 32, 31s).

3 De doctrina christiana, 1, e. 40, Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 329 C-D). Conclusi& trahitur in parte ex Summa sent., c. 2 (PL 171, 1069 A-B; 176, 43 D), in parte ex Glossa in

1 Cor. 13, 13 (PL 191, 1663 B).

Dist. XXVI, Caput 1: Cf. S. Pinckaers, Les origines de la definit ion de l’espérance dans les sentences de Pierre Lombard, in Rech. de théol. anc. et méd., 22 (1955), 306-312., Deflnitio spei concinnatur partim ex Glossa in Rom. 5,4 (PL 191, 1380A; ex Haymone in h.!., PL 117, 403 A) et ex Summa sent., 1, e. 2 (PL 171, 1069 A-B; 176, 43 C, 44 A).

Caput 2 (92).

De quibus sit spes. — Augustinus in Enchiridion *. Et sicut fides, ita et spes est de invisibilibus. Unde Augustinus 1: "Fidem appellamus earuni rerum quae non videntur. De spe quoque dicitur 2: Spes quae videtur non est spes. Quod enim videt quis, quid sperat?" "Quod attinet ad non videre, vel quae creduntur, vel quae sperantur, fidei speique com mune est".

Caput 3 (93).

Quo differant fides et spes *. "Distinguitur 3 tamen fides a spe, sicut vocabulo, ita rationabili differentia". "Est enim fides malarum rerum et bonarum, quia et bona creduntur et mala; et hoc fide bona, non mala. Est etiam fides et praeteritarum rerum et praesentium et futurarum: credimus enim mortem Christi, quac iam praeteriit; credimus sessionem, quae nunc est; credimus venturum ad ludicandum, quod futurum est. Iterum fides et suarum rerum est et alienarum: nam et se quisque credit esse coepisse, nec fuisse utique sempiternum; et alia atque alia non modo de aliis hominibus multa, quae ad religionem pertinent, verum etiam de angelis credimus. Spes autem nonnisi bonarum rerum, nec nisi futu rarum, et ad eum pertinentium qui earum spem gerere perhibetur".

Caput 4 (94).

Redit ad praenilssam quaestionem, an sdilicet fides et spes in Christo fuerint. Post haec superest investigare utrum fides et spes in Christo fue rint; unde tractatus iste sumpsit exordium 4. — Quibusdam non indocte videtur fidem virtutem et spem in eo non fuisse, sicut in sanctis iam bea tificatis vel in angelis non sunt. Et tamen sancti credunt et sperant resur

2 Aug. In Enchir. om. LRVW. 9 Quo] Quod BCX.

Item BLNRT Aug. 22 fuerintl fuerunti MT.

1 Caput 8 (PL 40, 235; CCL 46, 52), transposito ordine verborum.

3 August., ibid. (235 et 234; 52 et 51s). 4 Initio Dist. 23. Iterum) Ita A, 2 Rom. 8, 24.

Caput 3: Cf. Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 C) et Summa sent., 1,2 (PL 171, 1069 C; 176, 44 A-B); utrobique distantia inter fidem et spem summatim exponitur. Caput 4: Cf. Summa sent., 1, 18 (PL 171, 1103 D 1104 A; 176,77 B), quae sub verbo "Quibusdam" indicari videtur; ubi etiam ultima verba, de spe Christi.

rectionem futuram, et angeli eandein credunt; nec tamen in els fides vel spes virtus est, quia et Deo per speciem contemplando fruuntur, et in Dei Verbo resurrectionem futuram sive iudicium, non per speculum in aenigmate 1, sed praeclarissime inspiciunt. Si enim quia credunt resurrectio 5 nem futuram, ideo verum est eos fidem habere, ergo ea consummata, post iudicium, similiter et fidem habere dicentur, quia credent eam prae teritam. Sed sicut tunc credent, nec tamen fidem quae fideles facit habe bunt: quia non credent absque scientia, quae non erit aenigmatica, sed per speciem; ita et modo credunt et sperant resurrectionem, nec tamen fidem habent, quia credendo cognoscunt. Venit enim eis quod perfectum est, et evacuatum est quod ex parte est 2: venit enim cognitio et evacuata est fides; venit species et desiit spes. — Ita et Christus, in quo fuerunt bona patriae, credidit quidem et speravit resurrectionem tertio die fu turam, pro qua et Patrem oravit 3; nec tamen fidem virtutem vel spem habuit, quia non aenigmaticam et specularem, sed clarissimam de ea cognitionem habuit; quia non perfectius eam cognovit praeteritam, quam intellexit futuram. Speravit tamen Christus, sicut in Psalmo ait: In te, Domine, speravi; nec tamen fidem Vel spem virtutem habuit, quia per speciem videbat ea quae credebat.

Caput 5 (95).

Si iusti apud inferos tenti fidem et spem habuerunt *. De aritiquis vero Patribus, qui apud inferos usque ad passionem tenebantur, non incongrue dici potest quod fidem et spem virtutem habuerint, quia cre debant et sperabant se visuros Deum per speciem; qualiter eum tunc non videbant, quia non patuit eis cognitio Dei per speciem ante passio nem Christi, qua consummata, a fide transierunt ad speciem.

6 dicentur] dicuntur MNOTVX, quod cor,-.". credent] credunt M, crederent N. 13 tertio] tertia NTV. 16 cognitionem habuit ta-p. BCLMRTX. 21 habuerunt] habuerint ALMX.

1 1 Cor. 13, 12. 2 Cor. 13, 10. 3 Resp. Ioan. 17, 1: Clarifica Filium tuum etc.; Ps. 40, 11: Resuscita me et retribuam eis. 4 Ps. 30, 2.

Caput 5: Videsis Olossam in Rom. 3, 26 (PL 191, 1363 A-B), quae huic capitulo quondam habet affinitatem. 2

DISTINCTIO XXVII

Caput 1 (96).

1. De cantate qua diligitur Deus et proxhnus, quae In Chnisto et in nobis est. Cum autem Christus fidem et spem non habuerit, dilectionem tamen habuit in quantum homo, tantam qua major esse non valet; qui ex cantate eximia animam posuit pro amicis et inimicis 1 Habuit enim in corde caritatem quam opere nobis exhibuit, ut exhibitionis forma nos ad diligendum institueret.

2. Hic aliquid dicendum est de cantate, et modo et ordine diligendi Deum et proximum.

Caput 2 (97).

1. QuId sit canitas. Canitas est dilectio qua diligitur Deus propter se, et proximus propter Deum vel in Deo.

2. De duobus mandatis caritatis *. Haec habet duo mandata: unum pertinens ad dilectionem Dei, quod est maximum in Lege mandatum 2; et alterum pertinens ad diligendum proximum, ilIi simile. Primum est: Diliges Deum ex toto corde, ex iota mente, ex iota anima, quod scniptum est in Deuteronomio 3. Secundum est: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. In lus duobus praeceptis iota Lex pendet et Prophetae. — Augustinus.

3 et’] vel VX, vel etiani OT. 4 habuerit] habuit ORV. S institueret} Instrueret BCV, vel Institueret add. Interl. V2. 17 corde] et add. BVX, tuo et add. L, tuo add. R. 18 estz] In levitico add. BC, scriptum est in levitico nota marg. O.

1 Ioan. 15, 13: Maiorem liac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis proamicis suis. 2 Resp. Matth. 22, 36-40. 3 Deut. 6, 5; dein cf. Levit. 19, 18.

Dist. XXVII-XXXII: Inter fontes tractatus de cantate qui satis rubricis et notis. nostris indicantur, certo certius non enumerari oportet Capitula de cantate Maximi Con fessons, uti oHm affirmabatur (cf. J. Leclercq, Origène au xlle siècle, in Irénikon 24, 1951, 433-436; et L’amour des lettres et le désir de Dieu, Paris 1957, 96). — De cantate cf. P. Abaelardus, Theologia e Scholarium", 1, 1 (PL 178, 981 D 984 A); Senientiae Hermanni, capp. 31-32 (PL 178, 1747 C 1749 D); Rolandus, Sent. (ed. Gieti, 313ss); Hugo, De sacram., 11, 13, 6-12 (PL 176, 528 D550 C); Summa sent., 1V, 7-8 (solummodo in PL 176, 125 A -

126 D). — Caput 1: Cf. Summa sent., 1, 18 (PL 176, 77 B). — Caput 2, num. 2: Auctonitas Aug., ex Glossa in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 328 D).

In libro 1 De doctrina christiana *: "Finis 1 enim praecepti est dilectio, et ea gemma, id est Dei et proximi", est.

Caput 3 (98).

Si eadem cantate diilgitur Deus et proximus. Hic quaeritur si ex ea ipsa dilectione diligitur Deus, qua diligitur proximus, an alia sit dilectio Dei, et alia proximi. — Eadem sane dilectio est qua diligitur Deus et proximus; quae Spiritus Sanctus est, ut supra dictum est 2, quia Deus caritas est 3. — Augustinus In libro VIII De Tninitate *. Unde Augustinus: "Ioannes ait: Non potest Deum diligere quem non videt, qui fra trem quem videt non diligit. Sed si eum quem videt humano visu, spin tuali cantate diligeret, videret Deum qui est ipsa caritas visu interiori, quo videri potest. Qui igitur fratrem quem videt non diligit, Deum qui est dilectio, qua caret qui fratrem non diligit, quomodo potest diligere ? Ex una enim eademque cantate Deum proximumque diligimus, sed Deum propter Deum, nos vero et proximum propter Deum".

Caput 4 (99).

1. Quare dicitur canitas gemma *. Si vero una eademque caritas est Dei et proximi, quare dicitur ‘gemma’ 6? — Propter duo dilecta, id est Deum et proximuni. Etsi enim una sit caritas, duo tanien diversa ea diliguntur, scilicet Deus et homo vel angelus.

2. Ob hoc Idem duo habet mandata *. Pro quo etiam et duo sunt mandata, quia cum eadem caritas utroque commendetur, diversa tamen diligi praecipiuntur. Augustinus In sermone de Ascensione *. Unde

4 diligitur] diligatur BCM.

17 dicitur caritas ftp. LNRTV.

8 Rubrica om. LRVW. VIIIJ vii BCMX.

21 Rubrica 0m, ALVW. 23 Rubrica om. LRV.

1 Caput 26, n. 27 (PL 34, 29; CSEL 80, 23; CCL 32, 21); resp. 1 ‘11m. 1, 5: Finis aulem praecepti est contas. 2 In Dist. 23, c. 9, n. 2. 3 1 Ioan. 4, 8 et 16. Caput 8, n. 12 (PL 42, 058s; CCL 50, 288s). 5 1 Ioan. 4, 20. 6 Vide verba August. supra, ad fin. C. 2.

Caput 3: Cf. Glossa in Ps. 133, 1 (PL 191, 1185 B-C). — Caput 4, num. 1: Cf. eadem Ijiossa in Ps. 133, 1 (PL 191, 1185 B-C), et verba Aug. infra in num. 2. — Num. 2: Aucto ritas Augustini, in Glossa in Rom. 5,5 (PL 181, 1381 A; ex Fioro, 83), ubi etiam commentum verbis Augustini appositum ( ideo forte.., minus").

Augustinus 1: "Arbitror ideo Spiritum Sanctum bis datum 2, semel in terra et iterum de caelo, ut commendarentur nobis duo praecepta caritatis, scilicet Dei et proximi. Una est caritas et duo praecepta, unus Spiritus et duo data, quia alia caritas non diligit proximum nisi illa quae diligit Deum. Qua ergo cantate proximum diligimus, ipsa Deum diligimus. Sed quia aliud est Deus, aliud est proximus, etsi una Cantate diliguntur", ideo forte duo praecepta dicuntur, et alterum malus, et alterum minus. Vel propter duos motus qui in mente geruntur, dum Deus diligitur et proximus: movetur enim mens ad diligenidum Deum, moVetur et ad diligendum proximum, et multo magis erga Deum quam erga proximum.

Caput 5 (100).

1. De modo diligendi. Consequenter modum utriusque dilectionis advertamus. — Augustinus In libro De doctrina christiana “ "Haec re gula, ut ait Augustinus 3, dilectionis divinitus constituta est", ut Deum propter se toto corde, et proximum diligas sicut te ipsum 4, id est ad quod et propter quod te ipsum diligere debes. In bono enim et propter Deum te ipsum diligere debes. — Augustinus *5: "In bono ergo diligendus est proximus, non in malo", et propter Deum. — Augustinus in Psalmo XI: "Proximum6 vero omnem hominem oportet intelligi, quia nemo est cum quo sit operandum male". — Augustinus in libro VIII De Trinitate *: "Qui 7 ergo amat hommes, vel quia iusti sunt, vel ut iusti sint amare debet, hoc est in Deo vel propter Deum. Sic enim et se ipsum amare debet, scilicet in Deo vel propter Deum, id est quia iustus est, vel ut iustus sit. Qui enim aliter se diligit, iniuste se diligit, quia ad hoc se diligit ut sit iniustus: ad hoc ergo ut sit malus. Non ergo iam se diligit: Qui enim diligit iniquitatem, odit animam suam 8"

1 Sanctum NOVW Aug., om. alii. 9 et om. BCO, add. interi. V. 13 Rubrica om. RVW. se) et add. AOV. 17 Rubrica om. RVW. 20-21 Rubrica om. RVW. VIII) v BCX, om. LN.

1 Sermo 265, e. 8, n. 9 (PL 38, 1223). 2 Resp. Ioan. 20, 22; Act. 2,4. Lib. 1, c. 22, n. 21 (PL 34, 27; CSEL 80, 19; CCL 32, 17). 4 Matth. 22, 37-39; et Rom. 13, 9.

S De Trinhf., VIIb, c. 6, n. 9 (PL 42, 956; CCL 50, 283s). 6 Enarr. In Ps. 11,3 (PL 36, 138; CCL 38, 82s). 7 Caput 6, n. 9 (PL 42, 956; CCL 50, 283s). Ps. 10, 6.

Caput 5, num. 1: Practer quoddam commentum ad initium hulus numeri, omnia su muntur ex Glossa in Rom. 13, 9-10 (PL 191, 1507 C, et 1508 B-C).

2. Augustinus In XIV libro De Trinitate *: "Sic 1 condita est mens humana, ut nunquam sui non meminerit, nunquam se non intelligat, nunquam se non diligat. Sed quoniam qui odit aliquem, nocere illi studet, non immerito et mens honinis, quando sibi nocet, se odisse dicitur. Nesciens enim sibi vult male, dum non putat sibi obesse quod vuit; sed tamen male sibi vult, quando id vuit quod obsit sibi, secundum illud 2: Qui diligit iniquitatem, odit animam suam. Qui ergo diligere se novit, Deum diligit. Qui vero non diligit Deum, etiam si se diligit: quod ei naturaliter inditum est, tamen non incongrue se odisse dicitur, cum id agit quod sibi adversatur, et se ipsum tamquam suus inimicus insequitur s.

3. Augustinus in libro De doctrina christiana *: "Modus 3 ergo diligendi praecipiendus est homini, id est quomodo se diligat ut prosit sibi. Quin autem se diligat et prodesse sibi veut, dubitare dementis est". Modus autem praecipitur cum ait: Sicut te ipsum, ut proximum diligas ad quod te ipsum. — In eodem *: "Si ergo 5 te non propter te diligere debes, sed propter ilium ubi dilectionis tuae rectissimus finis est, non succenseat alius auiquis homo, si et ipsum propter Deum diligis". — Augustinus, Super Ioannem 6 *. Huius dilectionis modum Veritas insinuat dicens: Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem sicut dilexi vos, id est ad quod diiexi vos, scilicet ut fuji sitis, ut vitam habeatis 8.

4. De modo diligendi Deum. Dilectionis autem Dei modus insinuatur cum dicitur: Ex toto corde, id est ex toto intellectu; ex tota anima, id

1-9 Notula (T) add. hic in ipso textu NOVW, in textu ad Deum’ (p. 164, 5) TX; add. hic in margine L, repetit hic in marg. X; add. hic in tertia col. BC; add. in textu infra p051 n. 3 (et sine rubrica) M; add. seu rep. in textu post Caput 1 seq. Dist. AB (partim) CLRT. 5 Id] illud BCIX2, om. M. 7 si] non BCIX2. 14 Rubrica om. ACRV. 16-17 Ru brica om. RVW.

1 Caput 14, n. 18 (PL 42, 1049s; CCL 50A, 445s). 2 Ps. 10, 6. 3 Lib. 1, c. 25, n. 26 (PL 34, 28s; CSEL 80, 22; CCL 32, 20). 4 Matth. 22, 39; Rom. 13, 9. 5 Caput

22, n. 21 (27; 19; 17). 6 Haec rubrica (vel eius omissio) iam difficultates parturivit apud Scholasticos, ut apparet ex nota in cod. V: Istud non est ibi [ est in De doctrina christiana] nec in glosa sed super 10h. omelia 65, id est sententialiter s. Cui concordamus. Cf. In Ioan., tr. 65, nn. 1-2 (PL 35, 1808s; CCL 36, 490ss). 7 Ioan. 13, 34. 8 Resp. 1 Ioan. 3, 1: Ut fui Dei... simus; Ioan. 5, 40: ut vitam habeatis. 9 Matth. 22, 37, cum expositione Glossae interlin. (apud Lyran., V, 70r); ita exponit etiam Hugo de S. Victore, De sacram., illo, 13, 9 (PL 176, 536 A).

Num. 2: In Glossa in Magistrum quae ohm Petro Pictaviensi attribuebatur, notatur: "Sic condita: Et nota hanc auctoritatem post libri editionem m esse appositam" (n 33a; p 88d). Num. 3: Textus Augustini sub rubrica In eodem, ex Glossa in Rom. 13, 10 PL 191, 1508 B). — Num. 4: Verba Augustini, ex Glossa in Rom. 13, 9 (PL 191, 1508 B).

In codicibus nostris, ut apparet ex maiusculo ad Dilectionis, hic inciperet novum capituhum. Non autem sic designatur in elencho capitulorum; unde nec hic tes dividere oportet.

est voluntate; ex tota mente, id est memoria; "ut 1 omnes cogitationes, et omnem vitam, et omnem intellectum in ilium conferas, a quo habes ea quae confers". Haec dicens, "nullam partem vitae nostrae reliquit, quae vacare debeat; sed quidquid venerit in animum, illuc rapiatur quo di lectionis impetus currit". — Et diligere Deum ‘propter se’ modus est diligendi Deum; et surit isti duo modi diligendi Deum, ut quibusdam placet.

Caput 6 (101).

1. De Imp illius mandati. Illud autem praeceptum non pe nitus impletur ab homme in hac mortali vita, sed ex parte; non ex toto, to quia ex parte diligimus, sicut ex parte cognoscimus 2; in futuro autem im plebitur ex toto. — Augustinus, De perfecta lustitia hominis ‘1’. Unde Augustinus: "Cum adhuc est aliquid carnalis concupiscentiae, non omni modo ex tota anima diligitur Deus. Caro tamen non dicitur concupiscere, nisi quia carnaliter anima concupiscit 4. Cum autem venerit quod perfectum est, ut destruatur quod ex parte est 5, id est iam non ex parte sit, sed ex toto, caritas non auferetur, sed augebitur et implebitur. In qua plenitudine illud praeceptum caritatis implebitur 6: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo etc. Tunc erit iustus sine peccato, quia nulla erit lex repugnans menti 7; tunc prorsus toto corde, tota anima, tota mente diliges Deum, quod est summum praeceptum".

2. Quaestio de praeceptl ratione. — Augustinus in eodem *: "Sed 8 cur praecipitur homini ista perfectio, cum in hac vita eam nemo habeat? — Quia non recte curritur, si quo currendum est nesciatur. Quomodo autem sciretur, si nuilis praeceptis ostenderetur ?" — Ecce habes cur illud praeceptum est, quod hic penitus impleri non potest; impietur tamen ex parte, scilicet secundum perfectionem viae. Alia enim est perfectio currentis,

5 Et om. MX, mien.". 12 Rubrica om. LVW. 14 omni modo] omnino BCLMR. 22 Quaestio... ratione om. LRV. Aug. In eodem om. LRW. 21 enim est ftp. NOVW.

1 August., De doctnina christiana (rubr.), 1, c. 22, n. 21 (PL 34, 27; CSEL 80, 19; CCL 32, 17). 2 Resp. 1 Cor. 13, 9. 3 Caput 8, n. 19 (PL 44, 300; CSEL 42, 17s).

Resp. Gal. 5, 17. 5 1 Cor. 13, 10. 6 Matth. 22, 37; Deut. 6, 5. Resp. Rom. 7, 23. 8 De penfectione iustifiae hominis, ibid. (PL 44, 301; CSEL 42, 18).

Caput 6 fundatur super verba Augustini, ex Glossa in Phil. 3, (PL 192, 249 C-D), mutato autem hic ondine verborum.

alia pervenientis; facit hoc mandatum ut cursor, qui Deum ante omnia et prae omnibus diligit, nec tamen omnino perficit.

Caput 7 (102).

Quod alterum mandatum in altero est. — Augustinus in libro De Trinitate *: "Cum 1 autem duo sint praecepta caritatis, pro utroque saepe unum ponitur. Nec immerito, quia nec Deus sine proximo, nec proximus sine Deo diligi potest". Unde Apostolus 2 omne mandatum Legis dicit instaurari, id est contineri et impleri, in hoc verbo: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Et Christus dilectionem proximi specialius commemorat dicens: Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem sicut dilexi vos; (Augustinus, super Ioannem *:) "ubi 4 illud maius mandatum dilectionis Dei videtur praetermissum. Sed bene intelligentibus utrumque invenitur in singulis. Quia qui diligit Deum, non potest eum contemnere quem Deus praecipit diligi; et qui diligit proximum, quid in eo diligit nisi Deum? Ipsa est dilectio ab omni mundana dilectione discreta, quam distinguens Dominus ait: Sicut dilexi vos. Quid enim nisi Deum dilexit in nobis? Non quem habebamus, sed ut haberemus. Sicut medicus aegros; et quid in eis diligit nisi salutem quam cupit revocare, non morbum quem venit expellere? Sic et nos invicem diligamus, ut quantum possumus, invicem ad habendum in nobis Deum ex dilectione attrahamus".

Caput 8 (103).

Quae cantate diligenda sint. Sed quae hac dilectione diligenda sint iam inquiramus. — Augustinus In libro De doctrina chnistiana *: "Non enim omnia, ut ait Augustinus quibus utendum est, diligenda sunt, sed ea sola quae vel nobiscum societate quadam referuntur in Deum,

4-5 Aug... Trinit. om. ARVW. Il Rubrica om. CRVW. 22 Quaej bac add. ABCX. II sint] sunt ALRV. 23 Rubrica cm. LRVW.

1 Lib. VIII, C. 7, n. (PL 42, 956; CCL 50, 284). 2 Rom. 13, 9. 3 Ioan.

13, 34. 4 Tract. 65, n. 2 (PL 35, 1809; CCL 36, 491s). 5 Lib. 1, C. 23, n. 22 (PL 34, 27; CSEL 80, 19; CCL 32, 18).

Caput 7: Prima auctoritas Augustini iam in Glossa ordin. in Rom. 13, 8 (1 29b; m 30b; apud Lyranum VI, 28c), dein in Glossa Lombardi in h.1. (PL 191, 1507 C), ubi parum supra explicatur verbum instaurari; illa In Ioannem, ibid. (1507 D 1508 A).

sicut est homo vel angelus; vel ad nos relata, beneficio Dei per nos in digent, ut corpus", quod ita "praecipiendum 1 est diligi, ut ei ordinate prudenterque consulatur".

DISTINCTIO XXVIII

Caput 1 (104).

1. SI illo praecepto lubemur diligere totum proximum et nos totos. Hic potest quaeri utrum illo mandato dilectionis proximi totum proximum, id est animam et corpus, nosque ipsos totos diligere praecipiamur.

2. Augustinus In libro De doctrina chrlstiana *. Ad quod dicimus omne genus diligendarum rerum illis duobus mandatis contineri. "Quaio tuor enim diligenda sunt, ut ait Augustinus 2: unum quod supra nos est, scilicet Deus; alterum quod nos sumus; tertium quod iuxta nos est, scilicet proximus; quartum quod infra nos est, scilicet corpus. De secundo et quarto nulla praecepta danda erant ", scilicet ut diligeremus nos vel corpus nostrum. Praecipitur autem Deus diligi et proximus; "ut 3 autem quisque se diligat, praecepto non est opus". "Quantumlibet enim homo excidat a veritate, remanet illi dilectio sui et dilectio corporis sui", quia nemo unquam carnem suam odio habuit 5. Nam vin iusti qui corpus suum cruciant, "non 6 corpus, sed corruptiones eius et pondus oderunt".

3. Hic videtur Augustinus tradere quod ex praecepto non te neamur diligere nos ipsos vet corpus nostrum. Quod si est, non omne

7 potest quaeri trp. BCNR. 9 Rubrica om. RVW.

1 August., ibid., c. 25, n. 26 (PL 34, 29; CSEL 80, 22; CCL 32, 20). 2 Lib. 1, c. 23, n. 22 (27; 19; 18). 3 Ibid., c. 26, n. 27 (29; 22; 21). 4 Ibid., c. 23, n. 22 (27; 19; 18).

$ Eph. 5, 29. 6 August., ibid., c. 24, n. 24 (28; 20; 19).

Dist. XXVIII, Caput 1-3: Cf. Hugo de S. Victore, De sacram., 11, 13, 7 (PL 176, 531 C 534 A). Doctrinam autem horum capp. Magister directe traxit, ut videtur, ex opere Augustini, De doctrina christiana; cf. etiam Glossa Magistri in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 329 A-C). Videsis usum istius doctrinae in Sermone 19 eiusdem Magistri (PL 171, 520 C). — Num. 3: Interpre tatio duoruni praeceptorum quam Magister super verba Augustini fundavit, iam ab anno 1163 improbatur a Gerhoho praeposito Reichersbergensis in suo opusculo De gloria et honore Filii homiais, c. 18, n. 5 (PL 194, 1141 B); ac iterum anno sequenti in Epist. XVIII, ad Alexandrum Papam III (PL 193, 565 A-D).

genus diligendarum rerum illis duobus praeceptis continetur, cum et nos ipsos et corpus nostrum diligere debeamus, ad quod necessarium est praeceptum, cum scriptum sit: Qui diligit iniquitatem, odit ani mam suam. 4. Sed speciale de hoc praeceptum non erat dandum, nec speciali praecepto opus erat id tradi, ut quisque se vel corpus suum diligeret, quia hoc in illo praecepto continetur 2: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Ibi enim et proximum totum et te totum intelligere debes. Unde Augustinus in eodem: "Si te totum intelligas, id est animam et corpus, et proximum totum, id est animam et corpus: homo enim ex anima constat et corpore, nullum rerum diligendarum genus in his duobus praeceptis praetermissum est. Cum enim praecurrat dilectio Dei eiusque dilectionis modus praescriptus appareat, et sequatur dilectio proximi, de tua dilectione nihil dictum videtur. Sed cum dictum est: Diliges proximum tuum sicut te ipsum, simul et tui abs te dilectio praeter missa non est". Ecce hic aperte dicit in illo praecepto non modo proximi, sed et mei dilectionem contineri, et totius proximi totiusque mei.

5. Ex quo apparet quod dictum est 4, ‘de secundo et quarto, id est de dilectione nostri et corporis nostri, nulla praecepta danda esse’, ita esse intelligendum, scilicet specialia et divisa; quia in illo uno totum con tinetur, et "quia id quod sumus et quod infra nos est, ad nos tamen pertinens, naturae lege diligimus, quae in bestiis etiam est". Ideoque "et de illo quod supra nos et de illo quod iuxta nos est divisa praecepta sumpsi mus", in quorum altero eius quod sumus et illius quod infra nos est di lectio continetur.

Caput 2 (105).

SI illo praecepto continetur dilectbo angeborum. — Augustinus in libro De doctrina christiana *: "Oritur 6 autem hic de angelis quaestio, utrum ad ilbud praeceptuni dilectionis proximi etiam dilectio pertineat angelorum".

7 hoc om. ABL. 23 nos est add. BCNV, add. Interi. X. 25 continetur] notula (supra, p. 165, 1-9) hic add. (seu rep.) AB (partim) CLRT.

1 Ps. 10, 6. 2 Matth. 19, 19; 22, 39. 3 De doctrina christ., 1, c. 26, n. 27 (PL 34, 29; CSEL 80, 23; CCL 32, 21s). 4 Supra, in num. 2. 5 August. in eodem (rubr.), 1, c. 26 (PL 34, 29; CSEL 80, 22; CCL 32, 21). 6 Lib. 1, C. 30, n. 31 (30s; 25; 23g).

Caput 3 (106).

1. Quid sit proximus *. — Augustinus in libro De doctrina christiana *: "Nam 1 quod nullum hominem exceperit qui praecepit proximum di gere, Doniinus in parabola semivivi relicti 2 ostendit, eum dicens proximum qui erga ilium exstitit misericors 3. Deinde subdit: Vade, et tu fac similiter, ut eum proximurn intelligamus, cui vel exhibendum est officium miseri cordiae si indiget, vel exhibendum esset si indigeret. Nullum vero exce ptum esse, cui misericordiae negandum sit officium, quis non videat? cum usque ad inimicos etiam porrectum sit, Domino dicente: Diligite inhmicos vestros, benefacite lus qui oderunt vos". "Manifestum 5 est igitur omnem hominem proximum esse deputandum".

2. Quod hoc nomen proximus ad aiiquid est ‘ — Quod angeli 1fb praecepto continentur *. "Proximi 6 vero nomen ad aliquid est, nec quis quam esse proximus nisi proximo potest". Unde consequens est "et 7 cui praebendum et a quo praebendum est officium misericordiae recte is proximum clici. Manifestum est igitur praecepto dilectionis proximi etiam sanctos angelos contineri, a quibus tanta nobis misericordiae impeduntur officia".

3. Quod etiam Chrlstus proximus noster: quod secundum quod homo illo praecepto difigi praecipitur et diligere, non secundum quod Deus *. "Ex quo 8 et Dominus proximum se nostrum dici voluit, ut in parabola saucii significat9 et in Propheta 10: Quasi proximum et quasi fratrem nostrum sic coi’nplacebam. Sed quia excellentior ac supra nostram naturam est divina substantia, praeceptum dilectionis Dei a proximi dilectione distinctum est". Ideoque, licet Deus omnia nobis impendat beneficia, non tamen nomine ‘proximi’ includitur in illo praecepto: quem non sicut nos diligere debemus, sed plus quam nos, toto corde et anima 11. Christum vero, in quantum homo est, sicut nos diligere debemus; eiusque secundum hominem dilectio illo continetur mandato. Quem etiam secundum ho

2 Quid] Quis OT. 8 sitI est LRV, quod corr. interi. V. 10 vestros] et

add. ABCMN (interi.)". 12-13 Quod angeiL.. continentur om. AVW. 12 angeli]

In add. BCX. 19-20 Rubrica abbrev. AR, om. VW. 19 noster] est add. ABCNRX, dicitur add. L. quod qui CLNRX. 22 et2 om. LNOVR.

1 LIb. 1, e. 30, n. 31 (31; 25s; 24). 2 Resp. Luc. 10, 30-37. 3 Resp. Luc. 10, 37. 4 Matth. 5, 44; Lue. 6, 27. 5 August., ibid., e. 30, n. 32 (31; 26; 25).

6 Ibid., n. 31(31; 25; 24). 7 Ibid., n. 33 (31; 26; 25). 8 Ibid. 9 Resp. Luc. 10, 36-37. 10 Ps. 34, 14. 11 Vide supra, Dist. 27, e. 5, n. 4.

minem magis quam nos, sed non quantum Deum, debemus diligere, quia in quantum est homo, minor est Deo.

Caput 4 (107).

Quibus modis dicitur proximus. Hic notandum est proximum dici diversis modis, scilicet conditione primae nativitatis, spe conversionis, propinquitate cognationis, ratione beneficii exhibitionis.

DISTINCTIO XXIX

Caput 1 (108).

1. De ordine diligendi: quid prius, quid post. Post praedicta de ordine caritatis agendum est, quia dicit sponsa 1: Introduxit me rex in cellam vinariam et ordinavit in me caritatem. — Ambrosius *: "Videamus 2 igitur ordinem, quid prius, quid post esse debeat. Peccat enim qui praepostere agit: nam scire quid facias, et nescire ordinem faciendi, non est perfectae cognitionis. Ordinis nanique ignorantia conturbat meritorum formam".

2. Augpstinus in 1 libro De doctrina christiana *. Ordinem autem diligendi Augustinus 3 insinuat dicens: "Ipse est qui ordinatam habet dilectionem, ne aut diligat quod non est diligendum, aut non di ligat quod diligendum est, aut aeque diligat quod minus vel amplius

9 prius] et add. BC post] posterius NVX. 11 Ambrosius om. RVW. 15 Rubrica om. LRVW.

1 Cant. 2, 4. 2 In Psalm. 118, 27, sermo 4, n. 12 (PL [ 1245 A; CSEL 62, 73s). 3 Caput 27, n. 28 (PL 34, 29s; CSEL 80, 23; CCL 32, 22).

Caput 4 concinnatur ex Glossa in Ps. 11, 3 (PL 191, 155 B), quae forsitan dependet a Glossa ord. in h.1. (apud Lyranum III, 102a; quae in parte tantum invenitur in cod. Laurent. Plut. XVII 4, 1. 12b); et ex Glossa in Eph. 4, (PL 192, 205 D). Vide etiam Augustini Ser monem de hac lectione, scil. in Eph. 4, 25: "Proximus est omnis homo. Omnes proximi sumus conditione terrenae nativitatis; et [ sed] aliter fratrem [ fratres] illa spe caelestis here— ditatis. Proximum tuum debes putare omnem hominem, et antequam sit christianus "(apud Fiorum, col. 588); ex Enarr. in Ps. 25, lI, n. 2 (PL 36, 189; CCL 38, 142-143).

Dist. XXIX, Caput 1, n. 1: Verba Ambrosii, ex Glossa in Ps. 118, 27 (PL 191, 1058 C-D). — Num. 2: Quasi tota auctoritas Augustini invenitur in Glossa in 1 Tim. 1, 5 (PL 192,329 A-B); sumitur potius ex originali Augustini. Cf. etiam Sermo Magistri nostri (PL 171, 520 C).

diligendum est, aut minus vel amptius quod aeque diligendum est. Omnis peccator, in quantum peccator est, non est diligendus; et omnis homo, in quantum est homo, diligendus est propter Deum; Deus vero propter se ipsum. Et Deus propter se omni homme amplius diligendus est; et amplius quisque Deum debet diligere quani se ipsum. Item amplius alius 5 homo diligendus est quam corpus nostrum: quia propter Deum omnia ista diligenda sunt, et potest nobiscum Deo perfrui: quod non potest corpus, quia corpus per animam vivit qua fruimur Deo".

3. Audisti aliqua de ordine caritatis: ubi expressum est nos amplius debere diligere Deum quam omnes hommes vel nos ipsos, et amplius animum alius hominis quam corpus nostrum. In enumeratione etiam quatuor diligendorum superius posita 1, prius ponitur quod supra nos est, secundo quod nos sumus, tertio quod iuxta nos est, quarto quod infra nos est: ubi ordo diligendi insinuari videtur ex ratione enumerationis. — Non est autem apertum utrum omnes honiines pariter debearnus diligere, et tantum quantum nos vet minus.

Caput 2 (109).

1. An omnes hommes pariter diligendi shit. Unde et super hoc saepe movetur quaestio, quam perpiexam faciunt Sanctorum verba varie prolata.

2. Anctoritates ponit quae videntur dicere omnes pariter diligendos, sed in effectu differentiam esse *. Quidam enim tradere videntur quod pari affectu omnes ditigendi sint; sed in effectu, id est in exhibitione obse quii, distinctio observanda sit. — Augustmnus in libro 1 De doctrina chri stiana * Unde Augustinus 2: "Omnes hommes aeque diligendi

3 est homo trp. BCLMRTX. 5 Deum debet trp. NT Aug. 7 nobiscum] alius homo add. Aug., add. interl. ad perfrul V. 14 enumerationis] numerationis ALRW. 18 sint] sunt ABNVX. 20-21 Rubr. om. W, abbrev. AR. 23-24 Rubrica cm. LRVW.

1 Dist. 28, c. 1, n. 1. 2 Caput 28, n. 29 (30; 23s; 22s).

Caput 2, num. 1: Quaestio ut in fine num. 3 capituhi praccedentis, ex Summa sent, 1V, 7 (PL 176, 125 A). — Num. 2: Quidam iam indicantur in parte in Summa sent. Distinctio inter affectum et effectum necnon et differentia in opens exhibitione inveniuntur in hibro Pancrisis magistri Anselmi Laudunensis (ed. O. Lottin, in Psycls. et morale, tom. V, n. 71, p. 61, lin. 9-10; et p. 63, lin. et 19); in sententiis eius scholae, nn.432-433 (Psych. et morale, V, p. 297); in Senlenliis pseudo-Anselmi (ed. F. Bliernetzrieder, Anselms von Laon systema tische Sentenzen, in BGPTMA XVII, Heft 2-3, p. 81); in tractatu seu summula Prima rerum origo (cf. H. Weisweiler, Die dltesten sclzolastischen Gesamtdarstellungea der Tlzeologie, in Scizo

sunt; sed cum omnibus prodesse non possis, his potissimum consulendum est, qui pro locorum et temporum vel quarumiibet rerum opportunita tibus constrictius tibi quasi quadam sorte iunguntur. Pro sorte enim habendum est quo quisque tibi temporaliter colligatius adhaeret, ex quo legis potius illi dandum esse". — Idem, Super Epistolam ad Galatas 1: "Operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fldei, id est ad christianos. Omnibus enim pari dilectione vita aeterna optanda est, etsi non omnibus eadem possunt exhiberi dilectionis officia". Quae fratribus maxime sunt exhibenda, "quia sunt invicem membra 2", "qui habent eundem Patrem 3". — His aliisque testimoniis innituntur, qui dicunt omnes hommes pariter diligendos esse caritatis affectu, sed in opens exhibitione differentiam.

3. Quae his repugnare videntur. Quibus obviat illud praeceptum Legis de diligendis parentibus: Honora patrem tuum et matrem tuam, ut as sis ion gaevus super terram. Ut quid enim specialiter illud praeciperetur de parentibus, nisi maiori dilectione forent diligendi ? — Sed hoc illi re ferendum dicunt ad exteriorum exhibitionem, in qua praeponendi sunt parentes; unde honora dixit, non dilige.

4. Hieronymus ‘1’. Obviat etiam illis quod H i e r o n v m u s, Super Ezechieiem 5, ait: scilicet "ut ordine caritatis, sicut scriptum est 6: Ordinavit ir me caritatem, post omnium patrem Deum, carnis quoque pater diligatur et mater, et filius et filia, frater et soror".

5. Ambrosius * Ambrosius 7 quoque, diligendi exprimens or-

13 videntur] videantur NVW. 14 tuum om. LMORTW. j tuam om. LNORW.

19 Rubrica om. CLMRVW. 22 filial et add. BCLR. 23 Rubrica om. CLRVW.

1 In Galat. 6, 10, n. 61 (PL 35, 2146). 2 Eph. 4, 25; Ambrosiaster, In Galat. 6, 10

(PL 17 [ 371 A; CSEL 81-III, 65); sine rubrica in codd. nostris. 3 Hieron. (rubr.), in h.1. (PL 26 [ 433 A). 4 Exod. 20, 12; Deut. 5, 16. 5 In Ezeeiz. 44,

(PL [ 442 C; CCL 75, 667); propius, ex Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum, IV, 282c). Cant. 2, 4. 7 Glossa ordin. in Cant. 2, 4 (apud Lyran., III, 357d); ex Origenes, non Ambrosio, in h.l., hom. 2, n. 8 (PU 13, 54 A-B).

lastik, 16, 1941, 252s et 364); et in Sententiis Atrebalensibus (ed. O. Lottin, in Psych. et morale, V, 419-420). Prima auctoritas Augustini ex parte in Summa sent. et in Glossa in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 329 B); sed potius sumitur ex originali. Alla, ex Glossa in Gal. 6, 10, unacum Ambro siastro et Hieronymo (PL 192, 165 D).

Num. 4-5: Eo quod Anselmus et sequaces eius confirmationem suae opinionis in Cant. 2, 4 invenerant, Magister eis opponit auctoritates Hieronymi et ps.-Ambrosii (scil. Origenis). De commento orali Magistri nostri super verba Ambrosii adest testimonium Petri Manducatoris; cf. 1. Brady, Peler Manducator and the oral Teachings 0f Peter Lombard, In

dinem, super illud Canticorum: Ordjnavit in me caritatem, secundo capitulo, ait: "Multoruni caritas inordinata est: quod in primo est, ponunt tertium veb quartum. Primo Deus dibigendus est, secundo parentes, inde fuji, post dornestici; qui si boni sunt, inalis filiis praeponendi sunt. Se cundum hoc in Evangelio 1 ad cuiusque dilectionem proprium ponit: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex omnibus viribus tuis, et proximum tuum sicut te ipsum, et inimicos 2: non ex tota virtute, non sicut te ipsum, sed simpliciter. Sufficit enim quod diligimus et non odio habemus".

6. Ordo diilgendi hic ostenditur. Ecce ex praemissis aperte insinuatur iœ quae in affectu caritatis distinctio sit habenda: ut differenti affecta, non pari, hommes diligamus, et ante omnia Deum, secundo nos ipsos, tertio parentes, inde filios et fratres, post domesticos, demum inimicos diligamus. — Sed inquiunt illi quae de ordine dilectionis supra dicuntur esse referenda ad operum exhibitionem, quae differenter proximis exhibenda sunt: primo parentibus, mdc filiis, post domesticis, demum inimicis; Deum vero tam affecta quam obsequii exhibitione ante omnia diligendum.

7. Quod ailqui eorundem tradunt tantum proximos quantum nos de bere diligere. Quorum etiam nonnulli tradunt affectu caritatis tantum proximos esse diligendos quantum nos ipsos diligimus. — Augustintzs in libro VIII De Trinitate *. Quod confirmant auctoritate Augustini 3, qui ait: "Nec illa iam quaestio moveat, quantum caritatis fratri debeamus impendere, quantum Deo. Incomparabiliter plus Deo quam nobis; fratri

1-2 secundo capitulo X, capitulum AW, primum capitulum MOT, primo capitula V, ut capltulum M, sec. Apostolum B, sec. capitutum C, quintum Caput LR. II quaej quod LOW, corr. in quod X. 18 tradunt frp. post dillgere (19) BCX. 20-21 Ru brica om. RVW. VI1I] vii 13CX.

1 Luc. 10, 27; c Matth. 22, 37-39; Marc. 12,30-31. 2 Matth. 5, 44; Luc. 6, 27.

3 Caput 8, n12 (PL 42, 959; CCL 50, 288s).

Antonianum, 41 (1966), 475. — Canticum canticorum lam ante saec. XII in capitula divisurn erat; vide Bedam, In Cantica (PL 91, 1080 A-C), et H. H. (3lunz, History of Me Vulgoie in England from Alcuin f0 Roger Bacon, Cambridge 1933,342, ubi tractat de exemplari Herbert de Bosham, discipuli Lombardi.

Num. 6: Vide sententias scholae Anselmi, nu. 432-433 (0. Lottin, Psydz. et morale V, 297); ex. gr.: Cum enim ad omnes equaliter debeat esse affectus propter Deum, patri et matri pre ceteris debet exhiberi effectus " [ affectus]. Cf. etiam Sentent iae Atrebatenses 420, lin. 126-131. — Nurti. 7: Opinio nonnullorum conimemorari videtur hi Somma sent., 1V, 7: Nec est intelligendum sicut teipsum, Id est quantum teipsum, sicut quidam expo. nunti (PL. 176, 125 A); sed qui sint, nescimus.

vero quantum nobis; nos autem tanto magis diligimus, quanto magis diligimus Deum". — Ex hoc et praemissis testimoniis Augustini asserunt omnes hommes pariter diligendos a nobis, et tantum quantum nos; Deum autem plus quam nos, corpus vero nostrum minus quam nos vel proximos. Nec in enumeratione praemissa 1 quatuor diligendorum ordinem diligendi assignari dicunt, sed tantum quae sunt diligenda.

8. Secundum allos non pari aftectu omnes diilgendi sunt. Verum quia praemissa verba Ambrosii ordinem diligendi secundum affectum magis quam secundum effectum diligenter intuentibus explicare videntur, non indocte alii dicunt non modo in exhibitione opens, sed etiam in af fectu caritatis ordinem differentem esse statutum: ut ante omnia diligamus Deum, secundo nos, tertio parentes, quarto filios vel fratres et huiusmodi, postea domesticos, demum inimicos.

9. Determinatio auctoritatum quae videntur adversari *. Quod vero Augustinus dicit 2, pariter omnes esse diligendos et pari diiectione omnibus vitam optandam, ita accipi potest: ut paritas non ad affectum referatur, sed ad bonum quod eis optatur, quia cantate omnibus optare debemus ut paria bona mereantur, sicut Apostotus dicit: Volo omnes hommes esse sicut me. Optanda est enim minonibus perfectio maiorum, ut ipsi fiant perfecti et sic parem mereantur beatitudinem. Vel ‘pari dile ctione’, id est eadem dilectione omnes diligendi sunt. — Item quod ait 4, ut tantum diligamus fratres quantum nos, ita intelligi potest: id est ad tantum bonum diiigamus fratres ad quantum nos, ut tantum bonum eis optemus in aeternitate quantum nobis, etsi non tanto affectu. Vel ibi ‘quantum’ similitudinis est, non quantitatis.

10. Quaestio de parentibus mails et allis bonis. Solet etiam quaeri, si parentes nostri mali sint, vel filii, vel fratres, an magis vel minus di ligendi sint aliis bonis, hac ratione nobis non copulatis. — Videtur quod magis sint diligendi boni qui nobis carne non sunt coniuncti, quam alii carne coniuncti: quia nobis surit coniuncti corde, glutino caritatis; sanctior

16 affectum] efîectum CLMRW. 27 maIl sint trp. BCNX. sint] sunt LOVW.

29 sint diligendi trp. ABCNV. 1 alii] mali AT2 (mg.) V2.

1 De qua supra, c. 1, n. 1. 2 Super Epist. ad Galat., hic supra, num. 2. 3 1 Cor. 7, 7. 4 Supra, in num. 7.

Num. 8: Forsitan alt respicit auctorem Summae sent., IV, 7 (PL 176, 125 B), qui pa xum infra verba Augustini (hic in num. 9) exponit.

est enim copula cordium quarn corporum. — Beda 1. Unde Beda de illis verbis Domini 2: Mater mea et fratres mei hi sunt, qui verbum Dei faciunt, ait: "Non iniuriose negligit matrem, nec mater negatur, quae etiam de cruce agnoscitur 3, sed religiosiores monstrantur copulae mentium quam corporum". — Verumtamen latebrosa quaestio est haec, nec a nobis plene absolvenda properantibus ad alia.

11. Movemur enim super verbis illis: "Inimicos non ex tota virtute, non sicut te ipsum iubet diligere, sed simpliciter: sufficit enim quod di ligimus et non odio habemus". — Quod non ita accipiendum est, quasi sufficiat tibi diligere inimicum et non sicut te ipsum: quia omnes, et amicos i et inimicos, sicut te ipsum diligere debes. Sed ad ostendendum gradus diligendi Deum et proximum et inimicum, qui tamen proximus est, ‘pro pria Dominus ponit’, cum ait: Diliges Deum ex tota virtute, et proximuin sicut te: non ait ex tota virtute, ut ostendat proximum diligendum minus quam Deum. Dicit etiam 6: Diligite inimicos, nec addit ex tota virtute, nec sicut te ipsum, ‘sed simpliciter: sufficit enirn quod diligimus et non odio liabemus’: id est sufficit dicere ut diligamus et non odio habeamus; non quin eos diligere debeamus sicut nos, quia proximi sunt; sed sufficit si eos minus diligimus quam alios proximos: quod dictionis genus innuit.

12. Quaestio. — Augustinus in libro Retractationum *. Quaeri etiam solet "cur 7 Dominus praeceperit diligere inimicos 8, cum alibi praecipiat odio habere parentes et filios". — Ad quod dicendum est duo esse diligenda in homme: naturam et virtutem; vitium vero et peccatum odien dum. Et parentes ergo, in quantum mali sunt, odiendi sunt; et jnimici di ligendi in quantum hommes. "Diligamus 10 ergo inimicos lucrandos regno Dei, et odiamus in propinquis si impediunt nos a regno Dei"; et in omni bus communiter naturam diligamus quam Deus fecit.

1 est enim trp. ABCOV. Beda 1 om. LMRV. 4 agnoscitur] cognoscitur ANR. 7 verbis luis trp. MOT. et om. ABCX. 14 te] ipsum add. BCNV. 19 dictio nis] distinctionis EC, cul Id est locutionis add. B (mien.) C (in textu), conditionis M, di lectionis VX, quod conr. V. 21 praeceperit] precepit LNV. 26 flOS om. AMNRTX Aug.

1 Reapse ex Glossa ordin. in Lue, 8, 20, confecta partim ex Beda in Lue. 8, 19 (PL 92, 433 D 434 A; CCL 120, 179), partim et latius ex Ambrosio in Lue. 8, 21 (PL [1845] 1678 C; CSEL 32-111, 247s; CCL 14, 188). 2 Luc. 8, 21. 3 Resp. Ioan. 19, 26.

4 Hic supra relatis, in num. 5. $ Marc. 12, 30-31. 6 Matth. 5, 44; Lue. 6, 27.

7 Lib. 1, e. 19, n. 5 (PL 32, 615; CSEL 36,91), retractans quod dixerat in De Serm. Dornini in monte, 1, e. 15, n. 41 (PL 34, 1250; CCL 35, 44s). 8 Matth. 5, 44. 9 Lue. 14, 26. August., ibid. (PL 32, 615; CSEL 36, 92).

Num. 12: Cf. Glossa Magistri In Ps. 118, 113 (PL 191, 1100 B-C); et Summa sent.,IV, T (PL 176, 125 C).

Caput 3 (110).

1. De gradibus caritatis. Sciendum quoque est diversos esse gradus caritatis: est enim caritas incipiens, proficiens, perfecta, perfectissima.. — Augustinus, super Epistolam Ioannis *. Unde Augustinus 1: "Perfecta caritas haec est: ut quis paratus sit pro fratribus etiam mori.. Sed numquid mox ut nascitur, iam prorsus perfecta est? Immo, ut per ficiatur nascitur; cum fuerit nata, nutritur; cum fuerit nutrita, roboratur; cum fuerit roborata, perficitur; cum ad perfectionem venerit, dicit: Cupia dissolvi 2" etc. Hic aperte progressus et perfectio caritatis insinuatur.

2. Quam perfectionem etiam Veritas commendat dicens: Maiorem liac dilectionem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis. Quod utique dictum est de opere dilectionis, quia major dilectionis. effectus non est, quam ponere animam pro aliis. Nec te moveat quod ait pro amicis: qui enim ponit animam pro amicis, ponit et pro inimicis,, ad hoc ut et ipsi fiant amici.

DISTINCTIO XXX

Caput unicum (111).

1. Si melius est diligere amicos quam inimicos, et e converso. Hic solet quaeri quid potius sit plurisque menti, diligere amicos, an diligere inimicos. — Sed haec comparatio implicita est. Si enim conferatur di lectio ‘amicorum tantum’ dilectioni ‘amicorum et etiam inimicorum’,

4 Rubrica om. RVW. 9 etc.] et esse cum Christo (etc. add. T) BCNT. 15 et om. LTVX. 18 et] vel ABNW. 21 etiam om. BCMNR.

1 In 1 Ioan., 3, 9, tr. 5, n. 4 (PL 35, 2014).

2 Phil. 1, 23. 3 Ioan. 15, 13..

Caput 3: Cf. L. Ott, Untersuchungen zuT tlzeol. Briefliteratur, 335-338, ubi agitur de tri bus gradibus secundum Gualterum de Mauretania; qui tres inveniuntur etiam apud Ansel— mum Laudun. (Cf. O. Lottin, Psych. et morale, V, 64-65). Quandam variationem graduum infra (Dist. XXXI, Caput 1, num. 9) admittit ipse Magister, sub influxu Gratiani. — Num. 1: Auctoritas Augustini, ex Glossa in 11 Cor. 12, (PL 192, 88 B).

Dist. XXX: Cf. A. M. Landgraf, Die Bestimmung des Verdienstgrades, in Dogmengeschichtt 1-2, 82-98, ubi cl. auctor potius illustrat doctrinam discipulorum Lombardi super banc quaestionem.

perspicua est absolutio. Sed si in aliquo uno homme, qui diligit simul amicum et inimicum, quid horum potius sit quaeratur, obscura est re sponsio: quia de motu mentis agitur de quo non est nobis facile iudicium, an unus et idem motus sit erga amicum et inimicum, sed erga amicum intensior; an duo: unus erga inimicum, qui dicitur difficilior; alter erga 5 amicum, qui videtur ferventior. Nec incongrue putatur melior qui est ferventior. Vel si unus idenique est, inde potior ubi est ardentior, non improbe aestimatur.

2. Augustinus in Enchiridion *, Augustinus tamen sentire videtur maius esse diligere inimicum quam amicum. Qui perfectorum esse to dicit diligere inimicos et benefacere eis, neque hoc a tanta multitudine impleri, quanta exauditur in oratione dominica cum dicitur 1: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoril’us nostris. Illam enim sponsionem dicit a multis impleri, qui nondum diligunt inimicos. Ait enim sic 2: "Magnum est erga eum qui tibi nihil mati fecerit esse benevolum et beneficum; illud multo grandius, et magnificentissiniae bonitatis est, ut tuum quoque inimicum diligas, et ei qui tibi malum vuit, et si po test facit, tu semper bonum velis faciasque quod possis, audiens dicentem lesum 3: Diligite ininiicos vestros et benefacite lits qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et catumniantibus vos. Sed quoniam perfectorum filiorum Dei est istud, quo quidem se debet omnis fidelis extendere, et humanum animum ad hunc affectum orando Dominum secumque agendo luctandoque perducere, tamen quia hoc tam magnum bonum tantae mut titudinis non est, quantam credimus exaudiri cum dicitur in oratione: Dimitte notais debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, procul dubio verba sponsionis huius implentur, si homo qui nondum ita profecit ut etiam diligat inimicum, tamen quando rogatur ab homme qui peccavit in eum ut ei dimittat, dimittit ex corde: qui etiam sibi roganti vuit dimitti cum orat et dicit: sicut et nos dimittimus debitoribus nostris". — "Quicumque 5 vero rogat hominem in quein peccavit, si peccato suo movetur ut roget, non est adhuc deputandus inimicus, ut eum diligere sit difficile, sicut erat quando inimicitias exercebat. Quisquis vero roganti et poenitenti non dimittit, non aestimet a Domino sua pec cata dimitti; quia mentiri Veritas non potest, quae cum docuisset oratio

6 melior] file add. BCLOV. 9 p. 180, 2 Augustinus... acciplendum est [i.e. usque ad finem Disi.] om. M. 19 etl om. BcVWX.

1 Matth. 6, 12. 2 Caput 73 (PL 40, 266s; CCL 46, 88s). 3 Matth. 5, 44; cf.

Luc. 6, 27. 4 Matth. 6, 12. Enchirid.lon, c. 74 (PL 40, 267; CCL 46, 89).

nem, hanc in ea positam sententiam commendavit dicens 1: Si dimiseritis: hominibus peccata eorum, dimittet et vobis Pater vester; si vero non dimiseritis, nec Pater vester dimittet vobis peccata vestra".

3. Ecce hinc haberi videtur quod et praetaxavimus, scilicet maioris.. virtutis esse diligere inimicum et benefacere ei, quam ilium qui nihil mali nobis fecit vei amicum. — Quod si quis concedere simpliciter noluerit, dicens: intensius diligitur amicus quam inimicus, et ideo iiiud potius. isto, determinet ista secundum praemissam intelligentiam 2, dicens ibi comparationem factam inter diiectionem qua tantum diligitur amicus, et iliam qua amicus et inimicus diiigitur.

4. Illud vero quod sequitur magis nos movet, quod sciiicet dicit 3 ‘non esse tantae muititudinis diligere inimicos, quanta exauditur cum dicitur: Dimitte nobis’ etc., ubi dat inteiligi quod alicui a Deo dimittuntur peccata non diligenti inimicum, si tamen fratri roganti, qui in se peccavit,, dimittit. — Sed cum peccata non dimittantur aiicui adulto nisi caritatem habeat, sequitur ut caritatem habeat qui non diligit inimicum. Quomodo ergo nomine ‘proximi’ omnis homo inteliigitur in illo mandato: Diliges proximum tuum sicut te ipsum? Si enim omnis homo ‘proximus’ est, tunc inimicus; praecipimur ergo inimicos diligere. Et quia iliud praeceptum generale est, omnibus praecipitur omnes hommes diligere, etiam inimicos.

5. Quidam, quod hic dicitur simpliciter tenere volentes, iiiud prae ceptum determinant dicentes illic perfectis dan in praeceptum diligere omnem hominem, etiam inimicum, minoribus vero in consilium; in praeceptum vero eos diligere qui nihil mali fecerunt eis, et inimicos non odire. — Sed melius est ut inteiligatur omnibus illo mandato praecipi cunctos diligere, etiam inimicos; cui sensui attestantur superius positae aucto ritates 5 et aliae multae.

6. illud vero Augustini novissime positum 6 de perfecta cari tate dictum intelligitur, quae tantum perfectorum est, qui non solum amicos, sed etiam inimicos perfecte diligunt eisque benefaciunt. Quae perfectio dilectionis ‘non est tantae muititudinis, quanta exauditur in. oratione dominica’. Et hoc revera grande est et eximiae bonitatis, scilicet perfecte diligere inimicum. Ita et cum dicit 7 ‘impleri verba illius sponsionis ab homme qui non ita profecit ut diligat inimicum’, de dilectio ne perfecta accipiendum est.

4 et om. NRTWX, add. Interl. L 13 dat] datur BCX. 19 ergol et add. BLCO.. 29 perfectorum est trp. BCW.

1 Matth. 6, 14-15. 2 Hic, sub num. 2. 3 In medio num. 2, supra. 4 Matth.

22,39; Marc. 12,31; quod omnis homo proximus est, dixit Augustinus supra, Dist. 28, c. 3, n. L. In Dist. 27-28. 6 Hic supra, n. 2. 7 Ad initium n. 2.

DISTINCTIO XXXI

Caput 1 (112).

1. Si caritas semel habita amlttatur. Illud quoque non est praetereundum, quod quidam asserunt caritatem semel habitam ab aliquo non posse excidere, nullumque damnandum hanc aliquando habere. Qui banc tra ditionem subditis muniunt testimoniis: 2. Apostolus ait 1: Contas non quam excidet. — Augustinus, ad lulla num comitem *. Augustinus etiam inquit 2: "Caritas quae deseri potest, nunquam vera fuit". — Super Psalmum CIII *. Item: "Caritas est fons proprius et singularis bonorum, coi non communicat alienus. Alieni sunt omnes qui audituri surit: Non novi vos". De hoc fonte Scriptura aitS: Fons aquae vivae sit tibi proprios, et nemo alienus coinmunicet tibi. Si autem alieni sunt qui audituri sunt illam vocem, non ergo huic fonti communicant damnandi.

1 1 Cor. 13, 8. 2 Rectlus Paulinus Aquileiensis, Liber exfwrtationis de salutaribus ilocumentis, c. 7 (PL 99, 202 A; inter opp. August., PL 40, 1049); ex Hieron., Epist. 3 (ad Rufinum), n. 6 (PL 22 [ 335; CSEL 54, 18). 3 Sermo 1, n. 9 (PL 37, 1344; CCL 40, 1482); partim in Glossa ordin. in 1 Cor. 13, 1 (apud Lyranum, VI, 53e; cod. 1 63e; m 61d).

4 Matth. 7, 23. Prov. 5, 17-18; de hac versione cf. CSEL 12, 679; et L. Ott, Untersu cliungen, 337.

DIst. XXXI, Caput 1: Cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombczrdus, 266-273; L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 328-335; A. M. Landgraf, Unverlierbarkeit, Vollkommenheit, Vermehrung und Verminderung der Caritas, in Dogmengesclzicizie 1-2, 136-203, -praesertim 136-169, ubi bd paralteli indicantur. — Major fons huius capituli Decretum exstat Gratiani quod dehinc tam in tertio Iibro quam in quarto magnam habebit partem inter fon tes Magistri (cf. Proleg. ad tom. 1, 120*). — Num. 1: Cf. Hugo de S. Victore, De sacram. II, 13, 11: Utrum chantas seine! habita amittatur (PL 176, 539 B). Quidam forsitan inve niuntur in schola Anselmi Laudun. (cf. O. Lottin, Psych. et morale, V, 64, lin. 32ss; A. M. Landgraf, uti supra, 143) et Petri Abaelardi (cf. Sic et non, e. 138; PL 178, 1576 B). An tecedit enim haec sententia operibus Hugonis, Summae sent., Gratiani, etc. — Num. 2: Primae duae auctoritates, ex Decreto, De poenitentia d. 2, e. 7 et e. 2 (ed. Aem. Friedburg, 1192, 1190).

3. Augustinus *. Item Augustinus, Super Epistolam Ioannis 1: Radicata est caritas ? securus esto: nihil mali procedere potest". — Gregorlus*. Item Gregorj u in Moralibus 2: "(Valida est ut mors di lectio 3. Virtuti enim mortis dilectio comparatur, quia nimirum mentem quam semel ceperit, a dilectione mundi funditus occidit". — Augustinus ‘ Item Augustinus, Super Epistolam Ioannis: "Unctio invisibilis caritas est, quae in quocumque fuerit, radix illi erit; quae ardente sole arescere non potest: nutritur cabre sous, non arescit".

4. Beda * Item Beda, Super boannem: "Quaerendum est quomodo speciale Filii Dei agnoscendi signum fuerit, quod super eum descen dent et manserit Spiritus. Quid magni est Filio Dei, quod in ipso manere Spiritus astruatur? Notandumque quod semper in Domino manserit Spiritus; in sanctis vero, quamdiu mortale corpus gestaverint, partim semper maneat, partim rediturus secedat. Manet enim apud eos, ut bonis insistant actibus; recedit vero ad tempus, ne semper infirmos curandi, mortuos suscitandi, daemones eiciendi vel etiam prophetandi habeant facultatem. Manet ergo semper ut possint habere virtutes, ut mirabiliter ipsi vivant; vent ad tempus ut etiam aliis, per miraculorum signa, quales sint intus effulgeant".

5. Gregorius, super Ezechielem *. Item Gregorius 6: "In sancto rum cordibus secundum quasdam virtutes semper manet Spiritus, se cundum quasdam recessurus venit et venturus recedit. In his virtutibus, sine quibus ad vitam non pervenitur, in electorum suorum cordibus per manet; in his vero per quas sanctitatis virtus ostenditur, ut in exhibitione miraculorum, aliquando adest, aliquando se subtrahit". — Ambrosius *. Item Ambrosius: "Ficta caritas est, quae in adversitate deserit".

1 p. 182, 1 Item Aug... amittatur om. M. Rubrica om. RTVW. 12 astruatur] astruitur BCTV.

1 In 1 Ioan., 4, 12-16, tr. 8, n. 9 (PL 35,2041). 2 Lib. X, c. 21, n. 39 (PL 75, 942 D -943 A). 3 Cant. 8,6. 4 In c. 2, 27: unctionem quam accepistis, scil. tr. 3, n. 12

(PL 35, 2004). 5 Ps-Beda, In Ioan. 1, 33: Super quem videris Spiritum clescendentem et manentem (PL 92, 650 C-651 A). 6 Lib. 1, hom. 5, n. II (PL 76, 825 B; CCL 142,62). 7 Ambr. super Ep. Rom. (rubr.), sed rectius Glossa ordin. in II Cor. 6, 6: in cantate non ficta (apud Lyran., VI, 68c; cod. 1 85d; m 80d); ex Ambrosiastro in h.1., ubi legitur: Simulata caritas in his est, qui in necessitate deserunt tratres" (PL 17 [1845] 300 B; CSEL 80-II, 241).

Num. 3-5: Ut ex rubricis apparet et operibus citatis, omnes auctoritates ex Decreto, De poen. d. 2, Caput 3, 4, 8, 6 (quibusdam omissis), et 11 (etiam cum quadam adaptatione), xespective (ed. cit., 1190-1194).

6. Haec innuere videntur quod caritas, semel habita, non amittatur. ldeo quidam in praetaxatam prosiluerunt audaciam, dicentes caritatem a damnandis non haberi, nec a quoquam habitam posse amitti.

7. Quos ratio vincit et auctoritas. Quidam enim adtempus sunt boni, qui postea fiunt mali, et e converso. Unde quorundam nomina Christus dicit 1 scripta in libro vitae, qui tamen postea abierunt retro 2; sed scripta dicit non secundum praescientiam, sed secundum praesentem iustitiam cui deserviebant, quia digni erant tunc illo bono quod habituri sunt scripti secundum praescientiam. — Ambrosius in epistolam ad Romanos *. Unde Ambrosius: "Quibusdam gratia data est in usum, ut Sauli 4, Iudae et illis discipulis quibus Dominus dixit 5: Ecce nomina vestra scripta surit in caelis, et post abierunt retro 6. Sed hoc dixit propter iustitiam cui deserviebant, quia boni erant. Frequenter enim ante sunt mali, qui futuri sunt boni; et aliquotiens prius sunt boni, qui futuri sunt et permansuri mali"; secundum quod dicuntur scribi in libro vitae et deleri.

8. Determlnatio auctoritatum praedlctarum 7. Quod vero Apostolus ait: Caritas nunquam excidit, nullatenus pro illis facit. Dignitatem enim caritatis ostendens, dicit eam non excidere, quia hic et in futuro erit; sed fides et spes evacuabuntur, et scientia 8. — Item quod dicitur, ‘caritas nunquam fuisse vera, quae deseri potest’, non ad essentiam caritatis refertur, sed ad efficientiam: quia non efficit caritas quae deseritur homi nem vere beatum, non perducit ad verum bonum. — ‘Huic etiam fonti alieni, id est damnandi, non communicant’: scilicet in fine, quia non per severant.

2 prosiluerunt) prosillunt ALO, quod corr. in prosilierunt LZ. 9 scriptl] prescriptt BCLORVW, quod corr. LO. Rubrica om. MRVW. Sauli] et add. BCV. 12 cadis] celo ABCNX, libro vite V. 17 excidit] excidet LMTW. 22 non] nec BCL.

Resp. Luc. 10, 20. 2 Ioan. 6,67. 3 Ambrosiaster, In Rom. 9, 11-13 (PL 17, 135 B-D; CSEL 80-1, 314-317); partim in Glossa ordin. in Rom. 9, 23: Ut ostenderet divitias etc. (apud Lyranum, VI, 22a; 1 21b; m 22c). Resp. 1 Reg. 9, 2: Saul, eledus et bonus.

Luc. 10, 20. 6 Ioan. 6, 67. 7 Supra, in num. 2. 8 Resp. 1 Cor. 13, 8-10; vide infra, Caput 2.

Num. 7: Auctoritas Ambrosiastri iam in Glossa Magistri in Rom. 9, 23 (PL 191, 1467 D 1468 A). — Num. 8: Cf. Glossa in b Cor. 13,8 (PL 191, 1661 A-B et C),et Hugo, De sacram. 11, 13, 11 (PL 176, 542 A).

9. Potest tamen hoc, et Cetera quae de cantate dicta sunt, de per fecta intelligi, quam soli perfecti habent. Quae semel habita, non amit titur; exordia vero caritatis aliquando crescunt, aliquando deficiunt. Sunt enim virtutis exordia et profectus et perfectio. Quos gradus ille discernit, qui parabolam illam " intelligit: Sic est regnum Dei, quemadmodum si iactet homo semen in terra et dormiat, et exsurgat semen et germinet et crescat etc. Etsi ergo perfecta caritas sic radicata est ut amitti nequeat, incipiens tamen et provecta amitti potest et saepe amittitur.

10. Sed dum habetur, non sinit habentem criminaliter peccare. Quod Augustinus 2 ostendit inquiens: "Quia radix omnium malorum est cupiditas 3, et radix omnium bonorum caritas, simul ambae esse flOflf possunt: nisi una radicitus evulsa fuerit, alia plantari non potest. Sine causa conatur aliquis ramos incidere, si radicem non contendit evellere".

Caput 2 (113).

1. Quare fides et spes et scientia dicuntur evacuari, et non caritas, cum et ea ex parte sit. Advertendum etiam est quomodo fides, spes et scientia dicantur evacuari, quia ex parte sunt 4, et non caritas, cum et ipsa ex parte sit. Ex parte enim, id est imperfecte, diligimus, sicut ex parte scimus, ut ait Hesychius Super Leviticum 5. Cum igitur omne quod ex parte est evacuetur, cur caritas excipitur, quae dicitur nunquam excidere 6 ?

2. Caritas quidem etiam ex parte est, ut saepe Sancti docent, quia ex parte diligimus nunc; et ideo ipsa evacuabitur in quantum ex parte

1-13 Potest... evellere om. M. 11 bonorum] est add. BCNTX Grat. 16 ea] ipsa BC et elench. capp. Advertendum] Querendum BC, in corr. X.

1 Marc. 4, 26-27. 2 Super epist. Iohannis (rubr.), rectius autem Caesarius Arelat., Sermo 182, n. 1 (CCL 104, 739s); alias Augustino ascribebatur ut Sermo 270 appendicis, n. 1 (PL 39, 2248). 3 1 Tim. 6, 10. 4 Resp. 1 Cor. 13, 8-10. 5 Glossa ordin. In Lev. 2,2 (apud Lyran., 1, 217a); ex Hesychio in h.l. (PU 93, 805 D-806 B). 6 1 Cor.

13, 8: Caritas nunquam excidit.

Num. 9: fundatur supra dicta Gratiani ante Caput et in ipso capitulo (coI. 1194); trahitur ex S. Greg., In Ezech. II, hom. 3, nn. 4-5 (PL 76, 960), ubi parabola seminis gra dibus caritatis aptatur. — Num. 10: concinnatur ex dicto Gratiani (col. 1193) ante can. 13 (col. 1194) et ipso canone, qui auctoritatem continet pseudo-Augustini.

Caput 2, num. 1: Cf. Glossa in 1 Cor. 13, (PL 191, 1661 C-D), et in Phil. 3, 18 (PL 192, 249 B-C). — Num. 2:Summatim ex Glossa in 1 Cor. 13, (PL 191, 1662 A). Quod tamen sequitur In Glossw Vel ex parte... nec quidam modus * (1662 B-C) deest in ver sione primitiva eiusdem.

est, quia tolletur imperfectio et addetur perfectio; remanebitque ipsa aucta, et actus eius, et modus diligendi: ut diligas Deum propter se et toto corde et proximum sicut te, sed imperfectionis modus eliminabitur. Fides vero et spes penitus evacuabuntur. Scientia vero secundum actum et modum suum qui nunc est, non secundum sui essentiam tolletur: ipsa enim virtus scientiae remanebit, sed alium tenebit usum et modum.

Caput 3 (114).

1. Si Christus ordinem caritatis praescriptum habuerit. Nunc iam superest investigare si Christus secundum quod homo ordinem diligendi praescriptum 2 servaverit. Quod si est, omnem hominem sicut se ipsum le dilexit; omnibus ergo vitam optavit, omnesque salvos fieri voluit. Sed non omnes salvi sunt, et ita non est factum quod optavit.

2. Sed non est ignorandum in eo fuisse caritatem iuxta modum patriae, non viae; eumque ordinem diligendi implesse qui servatur in p non in via. Qui enim in patria sunt, id est iam beatificati sunt, adeo iustitiae Dei addicti sunt, ut nihil eis placeat nisi quod Deo placet; ac per hoc illorum tantum salutem volunt, quos Deus salvari vult, eosque solos sicut se diligunt. Ita et Christus electos tantum sicut se dilexit eorumque salutem optavit.

DISTINCTIO XXXII

Caput 1 (115).

1. De cantate Del. Praemissis adiciendum est de dilectione Dei, qua ipse diligit nos; quae non est alia quam illa qua diligimus eum. Dilectio autem Dei divina usia est, eademque dilectione Pater et Filius et Spiritus Sanctus se diligunt et nos, ut supra 3 disseruimus.

8 habuerit] habuit OVX. 10 ipsum om. MTWX. 17 illorum tantum trp. BCW. salutem] diligunt et add. LOV. 18-19 Ita... optavit om. O.

1 Hic in quibusdam codicibus (ALMOT) rubrica invenitur: Super epistolam Johannis; sed in vanum locum quaesivimus. Z Cf. Dist. 27, c. 5, et dist. 29, cc. 1-2. 3 In. Libro 1, dist. et 17 (tom. 1, 110-114; 141—150).

Dist. XXXII: Cf. Summa sent., IV, 8 (PL 176, 126 A-D).

2. Quod alla magis, alla minus diligit Deus *. — Augustinus, super Ioannem *. Cumque eius dilectio sit immutabilis et aeterna, alium tamen magis, alium minus diligit. Unde Augustinus 1: "Incomprehen sibilis est dilectio atque immutabilis, qua Deus in unoquoque nostrum amat quod fecit, sicut et odit quod fecimus. Miro igitur et divino modo, etiam quando odit, diligit nos; et hoc quidem in omnibus intelligi potest. Quis ergo digne possit eloqui quantum diligat membra Unigeniti sui, et quanto amplius Unigenitum ipsum ? De ipso etiam dictum est 2: Nihil odisti eorum quae fecisti". — Ex his percipitur quod Deus omnes Creaturas suas diligat, quia scriptum est: Nihil odisti eorum quae fecisti; et item 3: Vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona. Si omnia quae feCit bona sunt, et omne bonum diligit, omnia igitur diligit quae fecit. Et inter ea magis diligit rationales Creaturas; et de illis cas amplius quae sunt membra Unigeniti sui, et multo magis ipsum Unigenitum.

Caput 2 (116).

1. Ex qua intelligentia dicitur magis vel minus diligere haec vel illa.

Cum autem dilectio Dei immutabilis sit, et ideo non intenditur vel remit titur, si quaeritur quae sit ratio dicti, cum dicitur magis vel minus di ligere hoc quam illud, et cum dicitur omnia diligere: dicimus dilectionem Dei, sicut pacem 4, exsuperare omnem sensum humanum, ut ad tantae altitudinis intelligentiam vix aliquatenus aspiret.

2. Ex quo sensu omnia quae fecit Deus diligere dicatur *. Potest tamen sane intelligi ea ratione dici ‘omnia diligi a Deo quae fecit’, quia omnia placent ei, omnia approbat, in quantum opera eius sunt; nec tunc prius vel amplius placuerunt ei cum facta sunt, sed et antequam fierent, immo ab aeterno omnia placuerunt ei, non minus quam postquam esse coeperunt.

1-2 Aug. super Ioannem om. RVW. 21 aspiret] sensus humanus aspiret L, hu manus sensus asp. NV, humanus asp. sensus O (ed. 1 ?). 24 tunc] vel add. ABCLR. et om. CRWX, interi. L.

1 In Ioan. 17, 21-23, tr. 110, n. 6 (PL 35, 1923s; CCL 36, 626). 2 Sap. 11, 25.

3 Oen. 1, 31. Resp. Phil. 4, 7: Pax Dei, quac exsuperat omnem sensum.

Caput 1, num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in Rom. 5, 8 (PL 191, 1384 A-C), multis omissis et mutato ordine verborum.

3. Quomodo altos magis, altos minus diligere dicatur *. Quod ver& rationales creaturas, id est hommes vel angelos, alios magis, altos minus diligere dicitur, non mutabilitatem caritatis eius significat, sed quod altos ad majora bona, altos ad minora dilexit; alios ad meliores usus, alios ad minus bonos. Omnia enim bona nostra ex eius dilectione nobis proveniunt. Electorum ergo alios magis, alios minus dilexit ab aeterno et diligit etiam nunc, quia aliis majora, aliis minora ex dilectione sua prae paravit bona, aliisque maiora et aliis minora bona confert in tempore: unde magis vel minus dicitur hos vel illos diligere.

Caput 3 (117).

1. Quod duobus modis Inspiclenda est dilectio Del. Consideratur enim duobus modis dilectio Dei: secundum essentiam, et secundum efficientiam. Non recipit magis vel minus secundum essentiam, sed secundum effi cientiam tantum: ut magis dilecti dicantur, quibus ex dilectione ab aeterno maius bonum praeparavit et in tempore tribuit; et minus dilecti, quibus is non tantum.

2. Inde etiam est quod aliqui, quando convertuntur et iustificantur, dicuntur tunc incipere diligi a Deo: non quod Deus nova dilectione quem quam possit diligere, immo sempiterna dilectione dilexit ante mundi con stitutionem 1 quoscumque diligit; sed tunc dicuntur incipere diligi ab eo, cum aeternae dilectionis Dei sortiuntur effectum, scilicet gratiam vel gloriam. — Augiistinus In libro V De Trinitate *. Unde Augustinus 2: "Absit ut Deus temporaliter aliquem diligat, quasi nova dilectione quae in ipso ante non erat, apud quem nec praeterita transierunt et futura iam facta sunt. Itaque onmes sanctos suos ante mundi constitutionem 3 diiexit, sicut praedestinavit. Sed cum convertuntur et inveniunt ilium, tunc incipere ab eo diligi dicuntur: ut eo modo dicatur quo potest humano affectu capi quod dicitur. Sic etiam cum iratus malis dicitur et placidus bonis, illi mutantur, non ipse. Ut lux infirmis oculis aspera, firmis lents est, ipsorum scilicet mutatione, non sua"; ita cum aliquis per iustifi cationem "incipit esse amicus Dei, ipse mutatur", non Deus.

1 dicatur] dicitur BNOR. 8 et aillai aliisque MNV, in corr. B. 14 tantum trp. post sed MRTX, post secundum 0. 21 dilectionis Del trp. MTX. 22 Rubrica ojn. MRVW.

1 Eph. 1, 4. 2 Caput 16, n. 17 (PL 42, 924; CCL 50, 227). 3 Eph. 1, 4.

Caput 3, num. 2: Cf. Summa sent., IV, 8 (PL 176 C-D), ubi auctoritas Augustiul invenitur in parte. Videsis etiam supra, Lib. J, dist. 30, Caput 1 (tom. 1, 220-222).

Caput 4 (118).

Si quis magis vel minus diligatur a Deo uno tempore quam allo. Si vero quaeritur de aliquo uno utrum magis diligatur a Deo uno tempore quam alio, distinguenda est dictionis intelligentia: si enim referatur ad dilectionis effectum, concessibile est; si vero ad dilectionis essentiam, infitiabile est.

Caput 5 (119).

SI Deus ab aeterno dilexit reprobos. De reprobis vero, qui praeparati non sunt ad vitam, sed ad mortem, si quaeritur utrum debeat concedi quod Deus ab aeterno dilexerit eos, dicimus de electis sous simpliciter hoc esse concedendum, quod Deus ab aeterno eos dilexit, quos ad iustitiam et coronam praeparavit. De non electis vero simpliciter est concedendum quod odio liabuit, id est reprobavit, sicut legitur: Iacob dilexi, Esau odio habui. Sed non est simpliciter dicendum quod dilexit, ne praedesti nati intelligantur; sed cum adiectione: dilexit eos in quantum opus eius futuri erant, id est quod et quales facturus eos erat.

DISTINCTIO XXXIII

Caput 1 (120).

1. De quatuor virtutlbus principallbus. Post praedicta de quatuor virtutibus quae principales vel cardinales vocantur disserendum est, quae sunt iustitia, fortitudo, prudentia, temperantia.

4 diligatur] dillgitur ANVWX et elench. capp. 18 quod] quos ARVX, corr. In quos T2, quid O, vel quid add. mg. N.

1 Rom. 9, 13; cf. Malach. 1, 2-3.

Dist. XXXIII-XXXV. Cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 243-251. Quoad praesentem Dist., cf. O. Lottin, Les vertus cardinales et leur ramifications chez les théo logiens de 1230 à 1250, in Psych. et morale, III-1, 154s; quoad iustitiam tam in originali Augu stini quam in usu Lombardi, v. H. Lb, Estne obligatio iustitiae subvenire miseris? Romae 1957, 1-29. — Caput 1, num. 1: Cf. Glossa Lombardi in Ps. 14, 2 (PL 191, 168 B), unde rubrica hic; vel forsitan sumitur ex Olossa interl, in Sap. 8, 7: Quatuor enim principales virtutes ponit" (apud Lyranum, 111, 735r); lam sic nominantur ah Ambroslo, De paradiso, e. 3, n. 18 (PL 14 [ 282 C; CSEL 32-1, 277); et in De sacramentis III, e. 2, n. 9: 5 quasi cardinales sunt, quasi principales (PL [ 434 B; CSEL 73, 42).

2. De usibus earum hic *. — In XIV libro De Trinitate *. De quibus Augustinus ait 1: "lustitia est in subveniendo nhiseris, prudentia in praecavendis insidiis, fortitudo in perferendis molestiis, temperantia in coercendis delectationibus pravis".

3. De his dicitur in libro Sapientiae 2: Sobrietatem et prudentiam docet, lustitiaru et veritatem. Sobrietatem vocat temperantiam, et yen tatem vocat fortitudinem. Hae virtutes ‘cardinales’ dicuntur, ut ait Hieronymus 3; "quibus in hac mortalitate bene vivitur" 4, et post ad aeternam vitam pervenitur.

Caput 2 (121).

Quod hae virtutes In Christo fuerlnt *. Quae in Christo plenissinie fuerunt et sunt, de cuius plenitudine nos accepimus 5; in quo habuerunt usus eosdem quos in patria habent, et quosdam etiam viae.

Caput 3 (122).

1. De usibus earum. — Augustinus in XIV libro De Trinitate *. Veis rumtamen "an 6 hae virtutes, cum et ipsae in animo esse incipiant (qui cum sine illis prius esset, tamen animus erat), desinant esse cum ad aeterna

1 In...Trinit. om. RVW. 6 veritatem’ corr. in virtutem TZV2. veritatem corr. in virtutem T2W2, vel virtutem add. marg. W. 11 Rubrica om. VW, om. in parte L. fuerir fuerunt AMRTV, plenissime fuerint (fuerunt X) et sunt BCX. 12 nos] omnes R, omnes add. AC, add. mien. V2. De usibus earum rubr. ex elencho capp., om. codd.

1 Caput 9, n. 12 (PL 42, 1046; CCL 50A, 439). Z Sap. 8, 7; de lectione veritatem, quae habetur in omnibus codicibus antiquioribus Magistri, cf. Biblia Sacra iuxta latinam vulgatam versionem, XII, Romae 1964, 52. 3 De quatuor virtutibus iuxta Stoicos 10quitur Hieron. in Epist. 66 (ad Pammachium), n. 3 (PL 22 [ 640; CSEL 54, 649); primus autem qui eas cardinales vocat est Ambrosius (e. 377-378), De excessu fratris sui Satyri, 1, n. 57 (PL 16 [ 1309 A; CSEL 73, 239); et (e. 385-389) In Lac. 6, 20, V, n. 49 (PL [ 1649 B-C; CCL 14, 152); vide etiam alias notas infra. August., De Trinit., XIV, c. 9, n. 12 (PL 42, 1045; CCL 50A, 438); cf. etiam De civil. Dei, XXII, c. 24, n. 3: cArtes bene vivendi et ad immortalem perveniendi felicitatem, quae virtutes vocantur" (PL 41, 789; CSEL 40-II, 644s; CCL 48,848); et Enarr. in Ps. 83,8, n. 11 (PL 37, 1065s; CCL 39, 1 157s). Ioan. 1, 16. 6 Caput 9, n. 12 (PL 42, 1045s; CCL 50A, 438ss), ubi et num. 2-4.

perduxerint, nonnulla quaestio est. Quibusdam 1 visum est esse desituras; et de tribus quidem, prudentia scilicet, fortitudine, temperantia, cum hoc dicitur, non nihil dici videtur".

2. De usu iustitiae In fiituro *. "lustitia enim immortalis est 2, et magis tunc perficietur in nobis quam esse cessabit, cum beate vivemus contemplatione naturae divinae, quae creavit omnes ceterasque instituit naturas, qua nihil melius et amabilius est. Cui regenti esse subditum, iustitiae est; et ideo immortalis est omnino iustitia; nec in illa beatitudine esse desinet, sed talis ac tanta erit, ut perfectior et maior esse non possit".

3. De usibus aliarum trium In futuro *. "Fortassis et aliae tres virtutes, prudentia sine ullo iam peniculo errons, fortitudo sine molestia tolerandorum malorum, tempenantia sine repugnatione libidinum, erunt in illa felicitate: ut prudentiae ibi sit nullum bonum Deo praeponere vel aequare, fortitudinis ei firmissime cohaenere, temperantiae nuflo defectu noxio delectari".

4. "Quod vero nunc agit iustitia in subveniendo miseris, quod prudentia in praecavendis insidiis, quod fortitudo in perferendis niolestiis, quod tempenantia in coercendis delectationibus pravis, non erit ibi omnino, ubi nihil mali erit. Ista igitur virtutum opera, huic mortali vitae neces— sana, sicut fides ad quam referenda sunt, in praeteritis habebuntur". Ecce aperte hic dicit Augustinus quod praedictae virtutes in futuro erunt, sed alios usus tunc habebunt quam modo.

5. Beda *. Cui Beda consentit, super Exodum 3, ita dicens: "Columnae ante quas appensum est velum, potestates caeli sunt, quatuor eximiis virtutibus praeclarae, id est fortitudine, prudentia, temperantia,, iustitia; quae aliter in caelis servantur ab angelis et animabus sanctis, quam hic a fidelibus". Et consequenter assignat Beda usus illarum virtutum secundum praesentem statum et futurum, imitans Augustinum in praemissis assignationibus.

4 Rubrica om. CVW. 6 naturae divlnae trp. ABCLNV. 11 Rubrica om. BCvWX. In futuro om. AM. 13 repugnatione] repugnantia BCV. 24 Bedae om. CRVW. 29 statum trp. post futurum BCLNV. et futurum om. A.

1 Nempe Ciceroni in Hortensio, cuius verba refert ibidem Augustinus. 2 Sap. 1, 15.

3 Glossa ordin. in Exod. 26, 32 (apud Lyranum, 1, 184c); ex Beda, De tabernaculo, II, c. 8 (PL 91, 446 A-B; CCL 119A, 71).

DISTINCTIO XXXIV

Caput 1 (123).

De septem donis Spiritus Sancti. Nunc de septem donis Spiritus Sancti:agendum est: ubi prius considerandum est an haec dona virtutes sint; secundo an in futuro desitura sint, vel omnia vel horum aliqua; deinde an in Christo fuerint cuncta haec dona.

Caput 2 (124).

1. Quod septem dona sint in angelis et sint virtutes. — Ambrosius In libro 1 De Spiritu Sancto *. Haec dona virtutes esse, nec in futuro de situra, Ambrosius 1 ostendit, ea septem fore virtutes dicens et in angelis abundantissime esse, sic: "Civitas Dei, illa lerusalem caeiestis, non meatu alicuius fluvii terrestris abluitur; sed ex vitae fonte procedens Spiritus Sanctus, cuius nos brevi satiamur liaustu, in illis caelestibus spi ritibus redundantius videtur effluere, pleno septem virtutum spiritualium fervens meatu. Si enim fluvius riparum editis superfusus exundat, quanto magis Spiritus omnem supereminens creaturam, cum nostrae mentis ar cana tamquam inferiora perstringat, caelestem illam angelorum naturam effusiore quadam sanctificationum ubertate laetificat !"

2. Ambrosius *. Deinde sanctificationes exponens, subdit 2: "His autem sanctificationibus significatur plenitudo septem spiritualium virtutum, quas enumerat Isaias dicens 3: Spiritus sapientiae et intellectus,

10 et om. VW, interl, 0. 18 effusiore] effusione BCMRX.

1 Caput 16, n. 158 (PL 16 [ 740 B-C; CSEL 79, 82).

2 Ibid., n. 159 (740C; 82).

3 Isai. 11, 2-3.

Dist. XXXI V, capp. 1-3. Cf. Iac, de Blic, Pour l’histoire de la théologie des dons avant saint Thomas, in Revue d’ascétique et de mystique, 22 (1946), 117-179; 0. Lottin, Les dons du Saint-Esprit du xije siècle à l’époque de saint Thomas d’Aquin, in Psych. et morale, III-1, *.329-456, ubi revera parum dicitur de doctrina Lombardi; et id., La doctrine d’Anselrne de Laon sur les dons du Saint-Esprit et son influence, in Psych. et morale, VI, 445-477, ubi conclu ditur quod nullum influxum in Lombardum exercuerit Glossa in Matthaeum Magistri An selmi (p. 476). — Capp. 1-2: Cf. Glossa in 1 Cor. 12, 1-17 (PL 191, 1649 C 1655 C); Hugo, De sacram., 11, 13,2 (PL 176, 526 C 527 B); Summa sent., 111, 17 (PL 171, 1143 C -1144 D; 176, 114 C 115 A).

consilii et fortitudinis, scientiae et pietatis et timons Dei. Unum est ergŒ flumen, sed muiti spiritualium donorum meatus". "Quamvis 1 ergo muiti dicantur spiritus, ut spiritus sapientiae et intellectus etc., unus tamen. est Dei Spiritus", suae libertatis arbiter, omnia pro auctoritate voluntatis. dividens singulis 2, — Hic expresse traditum est septem dona et virtutes esse sanctificationesque fidelium mentium, et in futuro non desitura, cum sint et in angelis.

Caput 3 (125).

1. Quod in Christo fuerint ilia septem dona. In Christo etiam haec eadem fuisse, isaias ostendit dicens: Egredietur virga de radice fesse, et flos de radice eius ascendet. Et requiescet super eum spiritus Domini: spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, et replebit eum spiritus timons Domini.

2. Quod videtur obviare praemisso. — Beda *. His autem videtur obviare quod Beda de timore Domini dicit, Super Parabolas 4, scilicet quod omnis timor in futuro cessabit. Ait enim sic super ilium locum: Timor Domini principium sapientiae: "Duo sunt timores Domini: servilis, qui principium est sapientiae; et amicalis, qui perfectionem sapientiae comitatur. Servilis principium sapientiae est, quia qui post errata sapere incipit, primo timore corripitur divino ne puniatur; sed hunc perjecta canitas foras mittit 5. Succedit huic timor Domini sanctus, permanens in saeculum saeculi 6, quem non exciudit caritas, sed auget: quo timet filius ne vel in modico oculos amantissimi patris offendat. Uterque in futuro cessabit.. Caritas vero nunquam excidet 7".

1 Dei] domini BCLNX. 2 spiritualium] spiritalium MNR. 9 fuerint] fuerunt AMRV. 14 Quod] Quid BMORX. Beda om. RVW. 22 quo] quod AM.

1 Ambrosius, De Spiritu Sancto, 1, c. 4, n. 60 (719 B; 40s). 2 Resp. 1 Cor.. 12, 11: Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult.. Commentum est Ambrosii, De Spiritu Sando, II, c. 12, n. 140: *...ex voluntate, qui sui est

liber arbitril s; c. 13, n. 144: "Arbiter suae exprimitur potestatis" (PL 16, 772 D, 773 D; CSEL 79, 141, 143). 3 Isai. 11, 1-3. 4 Comment, in Parabolas Salomonis, 1, c. 1 (PL 91, 939 C); scil. in Prov. 1,7. 5 1 Ioan. 4, 18. 6 Ps. 18, 10. 7 1 Cor. 13,8.

Caput 3, num. 2: Suggerente Summa sent., III, 17 (PL 171, 1144 C; 176, 115 C), Magister recurrit ad verba Bedae in Glossa ord. in Prov. 1, 7 (apud Lyranum, III, 309 C). Videsis etiam Hugonem, De sacram., 11, 13, 4 (PL 176, 527 D).

3. Augustinus *. Augustinus quoque, super ilium locum Psalmi’: *.Adorabo ad templum sanctum tuum in timore tuo, timorem desiturum dicit, sic: "Timor Domini est magnum praesidium proficientibus ad saiutem, sed pervenientibus foras mittitur. Non enim timent iam amicum, cum scilicet ad id quod repromissum est perducti fuerint". — Ex his aucto5 ritatibus significatur quod timor non erit in futuro. Si autem timor non fuerit in futuro, ergo nec septem dona erunt, nec modo sunt in angelis sive in animabus sanctis.

4. Solutio *. Ad quod dicimus, auctoritatum praemissarum quae videtur repugnantiam dirimentes, quod septem ilia dona et in angelis modo sunt et in animabus sanctis feliciter viventibus, et in nobis erunt in futuro; sed non habebunt omnia hos usus sive haec officia quae nunc habent. Ut, verbi gratia, timor filialis modo facit timere ne offendamus quem diligimus, et ne separemur ab eo; facit etiam nos revereri eundem; in futuro vero faciet nos revereri, quando non timebimus separari vel offendere. Non ergo metus separationis vel offensionis nunc est in angelis vel animabus sanctis, nec in nobis erit in futuro, sed reverentia, quae est mixta cum subiectione diiectio; quae etiam in Christo fuit, sicut Apostolus clicit in Epistola ad Hebraeos 2, loquens de Christo: Qui exauditus est pro sua reverentia. — Quidam tamen secunduni effectum timorem in Christo et in angelis tantum esse contendunt.

Caput 4 (126).

1. Piena timorum distinctio. Et quia de timore tractandi nobis oc currit Iocus, sciendum est quatuor esse timores, scilicet mundanum sive

1 quoque] vero NRV, om. OX. 9 Solutio om. NRVW.

1 Enarr. in Ps. 5, 8, n. 9 (PL 36, 87; CCL 38, 23s). 2 Hebr. 5, 7.

Num. 3: Verba Augustini, ex Glossa in Ps. 5, 8 (PL 191, 99 C). — Num. 4: Descriptio reverentiae concinnari videtur ex Somma sent., III, 17: Ibi erit timor, scilicet reverentia. Duo enim in ipso Deo attendent, maiestatem et pietatem: ex maiestate reverentia, ex pietate dilectio. Itaque maiestatem timebunt, id est ei cum reverentia subditi erunt" (PL 171, 1144 D; 176, 115 D 116 A).

Caput 4: Cf. Job. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 162-167, et 247; L. Ott, Unfersuchungen zur theol. Briefliteratur, 215-234; A. M. Landgraf, Die knechtische Furcht, in Dogmengescfzichte, IV-1, 276-371. — Nostri non est historiam intexere doctrinae quatuor timorum. Quaedam elementa offert Landgraf; alla proximiora, D. Van den Eynde, Essai chronologique sur l’oeuvre littéraire de Pierre Lombard, in Misceil. Lombardiana, Novara 1957, 5

humanum, serviiem, initialem, castum vel filiaiem sive amicalem. — Cassiodorus *. Humanus timor est, ut ait C a s i o d o r u 1, quando "timemus pati pericula carnis vel perdere bona mundi"; propter quod delinquimus. Hic timor malus est, qui "in primo gradu cum mundo de seritur"; quem Dominus prohibet in Evangelio dicens 2: Nolite timere eos qui occidunt corpus etc. — Augustinus *. Timor autem servilis est, ut ait Augustinus 3, "cum per timorem gehennae continet se homo a peccato", "quo praesentiam iudicis et poenas metuit; et timore facit quidquid boni facit: non timore amittendi aeternum bonum quod non to amat, sed timore patiendi malum quod formidat. Non timet ne perdat ampiexus puicherrirni sponsi, sed timet ne mittatur in gehennam. Bonus est iste timor et utilis", licet insufficiens, per quem "fit paulatim consue tudo iustitiae". — Et succedit initialis timor, quando "incipit quoci durum erat aman"; et sic incipit "exciudi servilis timor a cantate". — Et succedit deinde timor castus sive arnicalis, "quo timemus ne sponsus tardet, ne discedat, ne offendamus, ne eo Careamus. Timor iste de amore venit. Ille quidem servilis est utilis, sed non permanens in aternum 4 ut iste". "Timor 5 divinus cornes est per omnes gradus".

2. Collatio praedictorum. Et attende quod quatuor hic distinguuntur timores, cum supra 6 Beda dixerit duos esse. Sed Beda humanum timorem praetermisit, et nomine ‘servilis’ duos, quos hic distinximus, Cofl1piexus fuit, scilicet servilem et initiaiem; amicaiem vero ‘castum’ dicit.

3. Augustinus quoque serviiem et castum timorem aperte discernit, dum Epistoiae ad Romanos ilium iocum 7 exponit: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum ado ptionis fihiorum Dei, ita dicens 8: "Duo timores hic insinuantur: unus qui est in perfecta cantate, scilicet timor castus; alter qui non est in cantate, id est servilis, in quo quamvis Deo credatur, non tamen in Deum; et si bonum fiat, non tamen bene". "Nemo enim invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit".

1 Super psalmum (rubr.), id est In Ps. 127, prol. (PL 70, 931 B-C; CCL 98, 1176).

2 Matth. 10,28. 3 Enarr. in Ps. 127, 1, nn. 7-8 (PL 37, 1680ss; CCL 40, 1871ss); ubi omnia

tere ad verbum, licet hjnc et inde mixtim excerpta. Resp. Ps. 18, 10. Cassio

dorus, ubi supra (931 C; 1176). 6 In Caput 3, n. 2. 7 Rom. 8, 15. 8 Magister

hic duos textus repetit (sine rubrica) ex Glossa in Rom. 8, (PL 191, 1439 D); quorum primus partim legitur in De spiritu et litt., c. 32, n. 56 (PL 44, 236; CSEL 60, 213); alter vero licet nveniatur in Con fess., 1, c. 12, n. 19 (PL 32, 669; CSEL 33, 17), sumitur potius ex Sententiis Prosperi Aquitani, n. 172 (173) (PL 45, 1873; 51, 451 C). Cf. Lib. II, d. 40, n. 6 (tom. 1, 558, 7-10).

48-49. Divisio non occurrit in manuscriptis Glossae ord. in Ps. 127, 1 (Van den Eynde, n. 17, p. 61; ita deest in cod. Laur. Plut. XVII, 4, f. 179v), nec in Glossa media Gilberti in h.!. (cod. Laur. Plut. VII, d. 9,". 160v Alia apud Prolegomena nostra ad tom. 1, pp. 54*_55*.

Fons immediatus num. 1 huius capituli Glossa exstat Magistri in Ps. 127, 1 (PL 191, 1161 D — 1162 D).

Caput 5 (127).

1. De casto et servili plenius agit, tangens interdum de initiali. — Augustinus in IX Homilia super epistolam Joannis * De his eisdem timoribus latius disputat 1 dicens: "Coepit aliquis credere diem iudicii. Si coepit credere, coepit et timere. Sed qui adhuc timet, nondum habet fiduciam in die iudicii, nondum est in illo per! ecta caritas 2". "Si 3 perfecta in illo esset caritas, non timeret. Perfecta enim caritas faceret perfectam iustitiam, et non haberet quare timeret, imrno haberet quare desideraret ut transeat iniquitas et veniat regnum Dei. (Hic tangit de initiali timore *.)

Ergo timor non est in cantate 4. Sed in qua cantate? Non in inchoata. In qua ergo ? In perfecta: Perfecta, inquit, caritas foras mittit timorem 5. Ergo incipiat timor, quia initium sapientiae timor Domini 6. Timor quasi locum praeparat caritati; cum autem coeperit caritas habitare, pellitur timor qui ei praeparavit locum. Quantum enim fila crescit, ille decrescit; et quantum illa fit interior, timor pellitur foras. Maior caritas, minor timor; minor caritas, maior timor".

2. Similitudo servilis timons inducitur *. "Si 7 autem nullus est timor, non est qua intret caritas. Sicut videmus per setam introduci linum quando aliquid suitur: seta prius intrat; nisi exeat, non succedit linum; sic timor primo occupat mentem, non autem ibi remanet timor, quia ideo intravit, ut introduceret caritatem".

3. Quod videtur praedictis adversari. "Est 8 autem alia sententia, quae videtur huic esse contraria, si non habet pium inteilectorem. Dicitur enim in Psaimo 9: Timor Domini castus permanet in saeculum saeculi. Aeternum quendam timorem nobis ostendit, sed castum. Quod si ostendit ille nobis aeternum timorem, numquid contradicit illi ista Epistola, quae dicit 10:

2 Id est] scilicet BCLOVW. 7 Aug... Ioannis om. RVW. 8 disputat] Augustinus add. AR, add. int cri. TV. II in Ilbo esset trp. ABMR. 13 Rubrica om. RTVW. 26 Quod] Quid BLX, Que V.

1 In 1 Ioan., tr. 9, n. 2 (PL 35, 2046). 2 Resp. 1 Ioan. 4, 17. 3 Ibid., n. 4 (2047). 4 1 Ioan. 4, 18. 5 1 Ioan. 4, 18. 6 Ps. 110, 10; Eccli. 1, 16; Prov. 1, 7.

7 Ibid. (2047s). August., ibid., n. 5 (2048s). 9 Ps. 18, 10. 10 Ioan. 4, 18.

Timor non est in cantate, sed perfecta caritas foras mittit tiinorem ? Hoc enim dictum est per Ioannem, illud dictum est per David. Sed nolite putare alium esse Spiritum. Si unus flatus inflat duas tibias, non potest unus Spiritus implere duo corda et agitare duas linguas? Si spiritu uno, id est uno flatu, impletae duae tibiae consonant, impletae duae Iinguae Spiritu Dei dissonare possunt? Immo, est ibi quaedam consonantia, est quaedam concordia; sed auditorem desiderat studiosum, non otiosum. — Ecce movit duas linguas Spiritus Dei, et audivimus ex una: Timon non est in cantate; audivimus ex alia: Timon Domini castus permanet in saeculum saeculi. Quid est hoc ? Dissonant ? Non. Excute aures, intende melodiam. Non sine causa hic addidit castus, illic non addidit; quia est timor aliquis qui dicitur castus, est autem alius timor qui non dicitur castus. Discernamus istos duos timores, et intelligamus consonantiam ti biarum. Quomodo discernimus? — Attendat caritas vestra. Sunt homines qui propterea timent Deum, ne mittantur in gehennam, ne forte ardeant cum diabolo in igne aeterno. Ipse est timor qui introducit cari tatem; sed sic venit ut exeat: si enim propter poenas times Deum, nondum amas quem sic times; non bona desideras, sed mala caves. Sed ex eo quia mala caves, corrigis te, et incipis bona desiderare. Cum bona desiderare coeperis, erit in te timor castus. Quid est timor castus ? Timere ne amittas ipsa bona, " Deum ne recedat a te. Cum autem times Deum ne te deserat praesentia eius, amplecteris eum, ipso frui desideras".

Caput 6 (128).

1. Quomodo distent duo timores per similitudinem duarum mulierum ostendit. Augustinus *: "Non 1 potes melius explanare quid intersit inter istos duos tirnores, quam si ponas duas mulieres maritatas, quarum unam constituas volentem facere adulterium, sed timet ne damnetur a marito. Timet maritum quia adhuc amat nequitiam. Huic non est grata, sed onerosa mariti praesentia; et si forte vivit nequiter, timet niaritum ne veniat. Tales sunt qui timent diem iudicii. — Fac alteram amare vi rum, debere illi castos amplexus, nulla se adulterina immunditia macu lare velle: ista optat praesentiam vin. Illa timet, et illa timet. Iam ergo interrogentur quare timeant. Illa dicet: timeo virum ne veniat; illa dicet:

3 potest] poterit R, potuit W. ii addiditlj addit ANVX. 25 Augustinus om. RVW. 32 IlIa] Ista ABCX.

1 August., ibid., n. 6 (PL 35, 2049).

timeo virum ne discedat. Illa dicet: timeo virum ne damner; illa dicet: timeo virum ne deserar. Pone haec in animo, et invenis tiniorem quem foras mittit caritas, et alium timorem castum permanentem in saeculum saeculi". Ilium timorem perfecta contas foras mittit, "quia 1 ille timor tormentum habet: torquetur conscientia peccatorum, nondum facta est iustificatio. Est ibi quod titillat mentem, quod pungat, quod stimuiet. Stimulat ille timor, sed intrat caritas, quae sanat quod vuinerat timor". Timor castus "f acit securitatem in animo".

2. "Audivimus 2 duas tibias, Ioannem et David, consonantes. Illa de timore Dei dicit quo timet anima ne damnetur, ilia de timore quo timet anima ne deseratur. Ille est timor quem caritas excludit, ille est timon qui permanet in saecuium saeculi". Ecce in his verbis praedictis aperte ostendit Augustinus quis sit timor castus et quis servilis, et qualiter differant.

3. In quibus etiam initialem timorem significavit, qui nec ex toto est servilis, nec ex toto castus, sed tamquam medius. Aliquid de servili, et aliquid de casto timore habet. Facit enim servire partim timore poenae, partim amore iustitiae; per quem timemus puniri, et timemus offendere. Iste timon est in inchoata cantate, non in perfecta; et quantum crescit caritas, tantum decrescit iste timor: quantum ad metum poenae, id est quantum ad id quod facit timere poenam et quantum ad tormentum conscientiae; nam quanto diligimus, tanto minus timemus. — Iste timor notatur in illis verbis Augustini; ubi non negat timorem esse in cantate inchoata, sed perfecta. Quod non posset dici de servili, quia ut ipse supra dixit 3, servilis timor non remanet veniente cantate; nec intrat caritas nisi prius ille timon exeat; nec in illo timone aliquis credit in Deum, etsi credat Deo; nec bene facit, etiam si bonum est quod facit 4. Non est ergo timon iIle in cantate, etiam inchoata, quia omnis qui cari tatem habet, licet non perfectam, et in Deum credit et bene bona facit.

1-2 damner... deserar MNTW Aug., damnet... deserat alii codd. 2 virum om. OT. haec} hoc MRT Aug. 6 titillat codd., titillet Aug. 9 ban, et David cm. M, marg. W2, lrp. post consonantes R. 13 quis qui ACX.

1 Ibid., n. 4 (2048). 2 Ibid., n. 8 (2051). 3 In Caput 5, n. 2. 4 Supra c. 4, n. 3.

Num. 3: Cf. Hugo, De sacrarn., 11, 13, 5 (PL 176, 528 C-D); et Somma sent., III, 17 (PL 171, 1144 C; 176, 115 B). In parte dependet hic numerus a Glossa in Ps. 18, 10, ubi agitur de timore initiali, quo partim ex timore poenae, partim ex amore iustitiae servitur * (PL 191, 211 B).

Quare servilis non est timor ille, quem in cantate inchoata fore concessit, et quem crescente cantate decrescere dixit; sed ille est timor initialis, quem non negat esse in cantate nisi perfecta sit.

Caput 7 (129).

1. Quod timor serviils et initiails dicitur initium sapientiae, sed dit terenter. Sciendum tamen est quod uterque timor, scilicet servilis et initialis, in Scripturae diversis locis dicitur initium sapientiae 1; et ita fore comperies, si diligenter adnotaveris loca Scripturae in quibus de timore Domini fit mentio.

2. Ex alia tamen ratione et causa diversa dicitur servilis initium sapientiae, et ex alia initialis. Servilis enim ideo dicitur initium sapientiae, quia praeparat locum sapientiae et ducit ad sapientiam; sed tamen non remanet cum ea, immo foras exit 2. Initialis vero dicitur initium sapien tiae, quia est in inchoata sapientia: quem cum quis habere incipit, sapientiam et caritatem habere incipit. Inde etiam est quod uterque timor dicitur initialis; quod invenire poteris per diversa Scripturae loca. Uter que etiam timor interdum dicitur servilis 3, quia et ipse initialis qui est in cantate inchoata, aliquid habet de servili, scilicet angorem poenae; sicut et aliquid habet de casto, scilicet quod timet offendere ac separari.

Caput 8 (130).

1. De hoc quod Augustinus dicit, castum timorem esse aeternum. Illud quoque diligenter est notandum quod in superioribus Augustinus dicit 4, castum timorem esse aeternum. Per quod confirmatur prae missa sententia 5, scilicet quod spiritus timons erit in futuro, sicut et alia dona Spiritus Sancti; sed non habebit omnem ilium usum quem modo habet: faciet enim tunc nos revereri Deum, non timere separari vel carere.

2. Fuit ergo et in Christo timon ille 6, sed iuxta usum ilium quem habebit in futuro in sanctis. Non enim timuit Christus separari vel offen dere Deum, sed eum prae omnibus reVeritus est 7.

27 usum ilium trp. NRV.

1 Cf. Ps. 110, 10; Eccli. 1, 16; Prov. 1,7; Prov. 9, 10: Principium sapientiae timor Domini.

2 Cf. verba Bedae supra, e. 3, n. 2. Vide supra, c. 4, n. 2; c. 6, n. 3. Caput 5, n. 3. Hic supra, cc. 2-3. 6 De quo supra, c. 3, n. 4. 7 Hebr. 5, 7: Exaudit us est pro sua reverentia. Videsis Glossam Magistri in h.1. (PL 192, 437 B).

Caput 9 (131).

1. An timor poenae qui fuit in Christo fuerit servilis vel initialis vel alius. Cum autem fuerit in Christo timor poenae 1, quaeritur an iste ti mor fuerit mundanus, vel servilis, vel initialis. — Ad quod dicimus nullum eorum fuisse in Christo, quia mundanus malus est, ut supra dictum est 2, et "in primo gradu cum mundo deseritur"; servilis vero vel initialis in perfecta cantate non est; nullus ergo timorum istorum fuit in Christo.

2. Quis ergo fuit timor Ille quo poenam timuit? Potest timor ille dici naturalis sive humanus, qui omnibus hominibus inest, quo horretur mors ac formidatur poena. Et dicitur timor iste naturalis non quia accesserit homini ex natura secundum quod prius fuit instituta, quia non fuit iste timor concretus homini nec de bonis naturalibus; sed quia ex corrupta natura per peccatum omnibus advenit, cui corruptio inolevit tamquam esset naturalis. Et est iste timor effectus peccati, ut praedictum est 3.

DISTINCTIO XXXV

Caput 1 (132).

1. Quomodo differant saplentia et scientia. Post praemissa diligenter considerandum est in quo differat sapientia a scientia.

2. Augustinus in XIV libro De Trinitate *. Detinitio sapientiae secundum philosophos *. De hoc Augustinus ita ait: "Philosophi o disputantes de sapientia definierunt eam dicentes: Sapientia est rerum humanarum divinarumque scientia. Ego quoque utrarumque rerum co gnitionem, id est divinarum et humanarum, et sapientiam et scientiam dici posse non nego".

3. Distinctio saplentlae et scientiae secundum theologos *. "Verum 5 iuxta distinctionem Apostoli, qua dixit 6: Alii dalur sermo sapientiae, 17 praemissa] predicta ARV. praemissa dilig. cm. L. 19 Aug... Trinit. om. RVW.

1 De quo supra, Dist. 15, c. 2. 2 Hic, ad initium Caput 4, n. 1, ex Cassiodoro.

3 Dist. 16, c. 1, n. 2. 4 Caput 1, n. 3 (PL 42, 1037; CCL 50A, 423). De relata definitione, v. August., Contra Academicos, 1, cc. 6-7 (PL 32, 914ss; CSEL 63, 16-19). 5 August., De Trinht., XIV, e. 1, n. 3 (PL 42, 1037; CCL 50A, 423s). 6 1 Cor. 12, 8.

alii sermo scientiae, illa definitio ciividenda est: ut rerurn divinarum cognitio sapientia proprie nuncupetur, humanarum vero cognitio proprie scientiae nomen obtineat. Neque vero quidquid sciri ab homme potest in rebus humanis, ubi plurimum supervacuae vanitatis et noxiae curiosi 5 tatis est, huic scientiae tribuo, sed illud tantum quo fides saluberrima, quae ad veram beatitudinem ducit, gignitur, nutritur, defenditur, robo ratur; qua scientia non poilent fideies plurimi, quamvis polleant ipsa fide piurimum. Aiiud est enim scire tantummodo quid homo credere debeat propter adipiscendam vitam beatam; aliud est scire quomodo hoc ipsum et pus opituletur et contra impios defendatur: quae proprio vocabuio appeiiatur scientia".

4. Augustinus *. De his quoque duabus virtutibus idem Augustinus, differentiam inter eas assignans, super Psalmum ait 1: "Distat sa pientia a scientia, testante sancto lob, qui quodam modo singula defi niens ait 2: Sapientia est pietas, scientia vero est abstinere a malis". "Pieta tem 3 vero hoc ioco posuit Dei cuitum: quae graece dicitur ‘theosebia’", "quae est in cognitione et dilectione eius quod semper est et incommutabiliter manet, quod est Deus. Abstinere vero a malis est in medio pravae nationis 4 prudenter versari". 5. Augustinus in XII libro De Trinitate *. Idem quoque, inter haec duo aperte distinguens, ait: "Distat ab aeternorum contemplatione actio qua bene utimur temporaiibus rebus, et illa sapientiae, haec scien tiae deputatur. Quamvis et illa quae sapientia est possit nuncupari scien tia, ut Apostoius loquitur ubi dicit 6: Nunc scio ex parte: quam scientiam profecto contemplationis Dei vult inteliigi. In hoc ergo differentia est, quia ad contempiationem sapientia, ad actionem vero scientia pertinet". — Ecce aperte demonstratum est in quo differat spiritus sapientiae et spiritus scientiae, scilicet "ut 7 sapientia divinis, scientia humanis at tributa sit rebus".

12 Augustinus’ om. MRTVW. 18 est Deus trp. BCNV. 20 Rubrica om. RVW.

1 Enarr. in Ps. 135, 9, n. 8 (PL 37, 1759s; CCL 40, 1962). 2 lob 28, 28, iuxta versionein August. 3 August., De Triait., XII, c. 14, n. 22 (PL 42, 1010; CCL 50, 375); verba quae sequuntur (s quae... versari s), ex Enarr. in Ps. 135, uti supra. 4 Resp. Phil. 2, 15. 5 Caput 14, n. 22 (PL 42, 1009s; CCL 50, 375). 6 1 Cor. 13, 12.

7 August., De Triait., XIII, e. 19, n. 24 (PL 42, 1033; CCL 50A, 415s).

Num. 4: Auctoritas Augustini concinnatur ex Glossa in Ps. 135, 9 (PL 191, 1197 B) et ex lIta in 1 Cor. 12, 8 (PL 191, 1652 C-D).

6. Augustinus In XII libro De Triultate *. Et, ut docet Augustinus 1, "utrumque agnoscimus in Christo", scilicet et rem divinam et rem humanam, et ideo de ipso habemus sapientiam et scientiam. "Cum enim legitur 2: Verbum caro factum est, in Verbo intelligitur verus Dei Filius, in carne agnoscitur verus hominis filius". Item cum dicitur 3: "Vidimus plenum gratiae et veritatis, gratiam referamus ad scientiam, et veritatem ad sapientiam", quia in Christo scientia et sapientia fuit plenarie 4, et nos scientiam et sapientiam de eo habemus, qui Deus est et homo.

Caput 2 (133).

1. In quo ditierat saplentia ab Intellectu. Ostensa differentia inter scientiam et sapientiam, quid distet inter sapientiam et intellectum vi deamus. In hoc differunt illa duo, quia sapientia proprie est de aeternis, quae veritati aeternae contemplandae intendit; intelligentia vero non

modo de aeternis est, sed etiam de rebus invisibilibus et spiritualibus temi5 poraliter exortis. Per eam enim et natura summa quae fecit orunes naturas, id est divina, consideratur; et quae post ipsam sunt spirituales et invisi biles naturae, ut angeli et omnes animae bonae affectiones, conspiciuntur. In hoc ergo differentia est: quia sapientia Creator tantum inspicitur, in tellectu vero et Creator et creatura quaedam. Item intellectu intelligibilia capimus tantum, sapientia vero non modo capimus superiora, sed etiam in cognitis delectamur.

2. Quomodo differant scientia, intelligentia, saplentia *. Sic ergo distingui potest inter illa tria, scilicet scientiam, intellectum et sapientiam: scientia valet ad rectam administrationem rerum temporalium et ad bonam inter malos conversationem; intelligentia ad Creatoris et creatu rarum invisibilium speculationem; sapientia vero ad solius aeternae ve ritatis contemplationem et delectationem.

1 Aug... Trinit.] Idem in eodem A, Aug. in enclem BX, om. LRVW. 7 scientia et sap. trp. ABCLN. 19 inspiciturj conspicitur LOV, quod corr. L, et add. AOv. creatura] creata BCMNRWX. 23 intelligentia] intellectus AV.

1 Ibid., ubi et sequentia partim vel fere verbotenus. 2 Ioan. 1, 14; vide supra, Dist. 6, c. 2, n. 2. 3 Ioan. 1, 14. 4 Vide supra, Dist. 14, e. 1, nn. 3-5.

Num. 6 (et conclusio num. 5): Cf. Glossa in Col. 2,3 (PL 192, 269 B-C); ubi etiam, parum supra, breviter agitur de quaestione in capitulo sequenti discussa.

Caput 3 (134).

1. Quod Intellectus et scientia de quibus hic agitur, non illa sunt quae naturailter habet homo. Et notandum quod intellectus et scientia quae dicuntur dona Spiritus Sancti, alia sunt ab intellectu et scientia quae naturaliter sunt in anima hominis. Hae enim virtutes sunt, quae per gratiam infunduntur animis fidelium ut per eas recte vivant; illa vero naturaliter habet homo ex beneficio creationis, a Deo tamen. Per has autem virtutes quae dicuntur Spiritus Sancti dona, illa naturalia refor mantur atque adiuvantur: ut verbi gratia intellectus naturalis, peccato obtenebratus, per virtutem quandam et gratiam quae dicitur spiritus intelligentiae, reformatur atque iuvatur ad intelligendum; ita et per illam virtutem quae dicitur spiritus sapientiae, iuvatur atque erigitur mentis ratio ad contemplationem et delectationem aeternae veritatis.

2. Quod saplentia Ista Del est, nec est illa quae Deus est. — Augustinus in libro XIV De Trinitate *. Illud etiam sciendum est, quod sapientia de qua nunc disserimus, non est "illa Dei sapientia, ut ait Augustinus 1, quae Deus est, sed hominis sapientia; vera tamen, quae secundum Deum est, ac verus et praecipuus cultus eius est". Si ergo "colat 2 mens hominis Deum, cuius ab eo capax facta est et cuius esse particeps potest, sapiens ipsa fit; et non sua luce, sed summae illius lucis participatione sapiens fit. Ista ergo hominis sapientia etiam Dei est; verum non ita Dei est ut ea sapiens sit Deus: non enim participatione sui sapiens est, sicut mens participatione Dei. Sic etiam dicitur iustitia Dei 3 non solum illa qua ipse iustus est, sed etiam illa quam dat homini cum iustificat impium".

2 agitur] agit RTX. 14-15 Aug... Trinit. om. RVW. 19 esse particeps trp. ABC.

1 Caput 1, n. 1 (PL 42, 1035; CCL 50A, 421). 2 August., ibid., c. 12, n.

(1048; 443). Resp. Rom. 10, 3.

DISTINCTIO XXXVI

Caput 1 (135).

1. De connexione virtutum quae non separantur. Solet etiam quaeri utrum virtutes ita sint sibi coniunctae, ut separatim non possint possideri ab aliquo, sed qui unam habet, omnes habeat. — Hieronymus, super Isalam *. De hoc Hieronymus ait 1: "Omnes virtutes sibi haerent, ut qui una caruerit, omnibus careat"; qui ergo unam habet, omnes liabet.

2. Quod quidem probabile est. Cum enim caritas mater sit omnium virtutum 2, in quocumque mater ipsa est, scilicet caritas, et cuncti filii eius, id est virtutes, recte fore creduntur. — Augustinus, super oannem *. Unde Augustinus: "Ubi caritas est, quid est quod possit deesse? Ubi autem non est, quid est quod possit prodesse ?" — Augustinus, ad Hieronymum *: "Cur 4 ergo non dicimus, qui hanc virtutem ha bet, habere omnes, cum plenitudo Legis sit caritas ? quae quanto magis est in homme, tanto magis est virtute praeditus; quanto vero minus, tanto minus inest virtus; et quanto minus inest virtus, tanto magis est vitium".

Caput 2 (136).

1. Si cunctae virtutes pariter shit in quocumque sunt. Utrum vero pariter quis omnes possideat virtutes, an aliae magis, aliae minus in aliquo ferveant, quaestio est.

5-6 Hier, super Is. om. RVW. 10 et 12 Rubr. om. RTVW.

1 Glossa interlin. in Isai. 56, 1: Et tacite lustitiam: Omnes virtutes... Omnes enim sibi haerent, ut qui una caruerit, omnibus careat (apud Lyranum, 1V, 92v); ex Hieron. in

h.l. (PL 24 [ 538; CCL 73A, 629). Cf. etiam Hieron., In Isaiam, 16, 11 (PL 24, 238 C; CCL 73, 264). 2 Vide supra, Dist. 23, C. 3, n. 2. 3 In Ioan. 15, 12, tr. 83, n. 3

(PL 35, 1846; CCL 36, 536). 4 Epist. 167, c. 3, n. 11 (PL 33, 738; CSEL 44, 599).

Resp. Rom. 13, 10: Plenitado ergo legis est dilectio.

Dist. XXXVI. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 251-255; de quae. stione ante Magistrum, cf. Abaelardus, Sic et non, e. 137 (PL 178, 1570 C 1574 B); senten tiae scholae Anselmi, in O. Lottin, Psych. et morale, V, n. 425, p. 293; post Magistrum, cf. O. Lottin, La connexion des vertus chez saint Thomas et ses prédécesseurs, in Psycfz. et morale, III-1, 195-252. — Caput 1, num. 2: Auctoritates Augustini, ex Glossa in Rom. 13, (PL 191, 1508 D 1509 A).

2. Quibusdam 1 enim videtur quod aiiae magis, aiiae minus habean tur ab aliquo, sicut in lob patientia eminuit, in David humilitas, in Moyse mansuetudo. Qui etiam concedunt magis aliquem mereri per aliquam unam virtutem quam per aliam, sicut eam plenius habet quam aliam. Non ta men magis per aliquam mereri dicunt quam per caritatem, nec aliquam plenius a quoquam liaberi quam caritatem. Alias igitur magis et alias minus in aliquo esse dicunt, sed nuilam pienius cantate, quae Ceteras gignit. Hasque dicunt 2 esse multas facies quas memorat Apostolus dicens: Ex personis multarum facierum etc.

3. Alii venus dicunt omnes virtutes et simul et pares esse in quo— cumque sunt, ut qui in una alteri par exstiterit, in omnibus eidem ae qualis sit. — Augustinus In VI libro De Trinitate *. Unde Augustinus: "Virtutes quae sunt in animo humano, quamvis alio et alio modo singulae inteliigantur, nuilo modo tamen separantur ab invicem: ut quicumque fuerint aequales, verbi gratia, in fortitudine, aequales sint et prudentia et iustitia et temperantia. Si enim dixeris aequales esse istos in fortitudine, sed ilium praestare prudentia, sequitur ut huius fortituclo minus prudens sit; ac per hoc nec fortitudine aequales sunt, quia est illius fortitudo prudentior. Atque ita de ceteris virtutibus invenies, si omnes eadem consideratione percurras".

4. Ex his clarescit omnes virtutes non modo esse connexas, sed etiam pares in animo hominis. Cum ergo dicitur aliquis aliqua praeminere vir tute, ut Abraham fide, lob patientia, secundum usus exteriores accipien dum est, vel in comparatione aliorum hominum. Quia vel humilitatis habitum maxime praefert, vel opus fidei vel alicuius ceterarum virtutum praecipue exsequitur: unde et ea prae aliis pollere, vel inter alios hommes singulariter excellere dicitur.

2 emlnuit] emlcuit BC, vel emicuit add. interi. V. 12 Rubrica om. CRVW.

12-13 Augustinus] in vi (viio) libro de trin. add. BCRX. 28 205, 4 Secundum... omnla om. M. 28 Augustinus] in epistola add. ALN.

1 De bac sententia et exemplis adductis, cf. Hieron., Dialogus contra Pelagianos, 1, nn. 18-19 (PL 23 [ 512 B-C); Gregorius, Moralia, XXVII, C. 10, n. 17 (PL 76, 407 D409 A); qui tamen non sunt noti Magistro, ut videtur. 2 Quorum dictum recitat Magister in Glossa in II Cor. 1, 11: Multarum facierum: Id est discretorum meritorum et diversarum virtutum, ut fades lob fuit patientia, facies David humilitas, facies Moysi mansuetudo" (PL 192, 12 C). 3 Caput 4, n. 6 (PL 42, 927; CCL 50, 233s).

Num. 3: Alii, ut ipse Lombardus in sermone 16, In ramis palmarum (PL 171, 497 A).

5. Augustinus, ad Hieronymum *. Secundum hunc modum, scilicet secundum rationem actuum exteriorum, alibi Augustinus 1 dicit in aliquo aliam magis esse virtutem, aliam minus, et unam esse et non alteram. Ait enim sic: "Clarissima disputatione tua satis apparuit non placuisse auctoribus nostris, immo ipsi veritati, omnia paria esse peccata, etiam si hoc de virtutibus verum sit". "Quia 2 etsi verum est eum qui 5 habet unam, omnes habere virtutes, et eum qui unam non habet, nullam habere, nec sic peccata sunt paria. Quia ubi virtus nulla est, nihil rectum est, nec tamen ideo non est pravo pravius distortoque distortius. Si autem, quod puto esse verjus sacrisque Litteris congruentius, ita sunt animae intentiones ut corporis membra (non quod videantur locis, sed quod sentiantur affectibus), et alius illuminatur amplius, alius minus, alius omnino caret lumine: profecto ut quisque illustratione piae caritatis af fectus est: in alio actu magis, in alio minus, in aliquo nihil, sic dici potest habere aliam, et aliam non habere; et aliam magis, aliam minus habere virtutem. Nam et ‘major est in isto caritas quam in illo’ recte possumus dicere; et ‘aliqua in isto, nulla in illo’, quantum pertinet ad caritatem quae pietas est. Et in uno homme, quod maiorem habeat pudicitiam quam patientiam; et maiorem hodie quam heri, si proficit; et adhuc non habeat continentiam, et habeat non parvam misericordiam. Et ut generaliter breviterque complectar quam de virtute habeo notionem: Virtus est caritas qua id quod diligendum est diligitur. Haec in aliis maior, in aliis minor, in aliis nulla est; plenissima vero, quae iam non possit augeri, quamdiu hic homo vivit, in nemine".

6. Hic insinuari videtur quod aliquis ea ratione possit dici habere unam virtutem magis quam aliam, quia per caritatem magis afficitur in actu unius virtutis quam alterius; et propter differentiam actuum, ipsas virtutes magis vel minus habere dici potest; et aliquam non habere, cum tamen simul omnes et pariter habeat quantum ad mentis habitum vel essentiam cuiusque. In actu vero aliam magis, aliam minus habet; aliam etiam non habet, ut vir iustus, utens coniugio, non habet continentiam 3o in actu, quam tamen habet in habitu.

7. Augustinus *: "Cur 3 ergo non dicantur paria peccata? Forte

7 sunt] sint O, esse V. U est] sit BX, om. V. 14 magis] et add. BCNRV. 14-15 ha bere virtutem om. OVX, add. mIen. R. 17 quod] qui BC, quidem OR. 21-22 major... mirior li-p. LT. 23 nemine] est add. BCV Aug. 28 simul omnes Ii-p. RTX. 32 Augustinus om. CRTVW, Irp. ad 1(lin. 24) BX.

1 Epist. 157, c. 2, n. 4 (PL 33, 735; CSEL 44, 592). 2 Ibid., C. 4, nn. 14- (PL 33, 738s; CSEL 44, 601s); de hac quaestione nihil apud Fioruni in Il Cor. 1, 11.

3 Epist. 167, C. 5, nn. 16-17 (PL 33, 739s; CSEL 44, 603s).

quia magis facit contra caritatem qui gravius peccat, minus qui levius. Nemo enim peccat nisi adversus illam faciendo, quae est plenitudo Legis 1 Ideo recte dicitur 2: Qui oflenderit in uno, lactus est omnium reus, id est contra caritatem facit in qua pendent omnia". Caput 3 (137).

1. Repetit de cantate ut addat quomodo tota lex in ea pendet. Cum duo sint praecepta caritatis, in quibus, ut praetaxatum est 3, tofa Lex pendet et Pro phetae 4, advertendum est quomodo hoc sit, cum in Lege et Prophetis multa fuerint caerimonialia mandata, quae si ad caritatis sancti to ficationem pertinuissent, viderentur nondum debere cessare. Quia vero non iustificationis gratia, quam facit caritas, instituta sunt, sed in figura futuri et in onus imposita 5, ideo clarescente veritate, cessaverunt velut umbra 6 Verumtamen et ipsa caerimonialia, secundum spiritualem intel lectum quem continent, et omnia moralia ad caritatem referuntur. Pertinent enim omnia ad decem mandata in tabulis scripta 7, ubi omnium summa perstringitur, ex quibus cetera emanant; sicut in sermone Domini 8 octo Virtutes praemittuntur, ad quas cetera referuntur. Et sicut ad decem mandata Decalogi cetera referuntur, ita et ipsa decem ad duo mandata caritatis 9. Omnia ergo ad duo mandata caritatis pertinent, quia per caritatem implentur, et ad caritatem tamquam finem referri debent 10.

2. Augustinus In libro De doctnina christiana *. Unde Augustinus 11: "Totam magnitudinem et amplitudinem divinorum Eloquiorum possidet caritas qua Deum proximumque diligimus, quae radix est omnium bonorum.

22 Augustinus] om. NOT.

1 Rom. 13, 10. 2 lac. 2, 10. 3 In Caput 1, et in Dist. 27, C. 2. 4 Matth. 22, 40. 5 Resp. Hebr. 10, 1; Act. 15, 28. 6 Resp. CoI. 2, 16-17. 7 De praeceptis agitur in Dist. seq. 8 Matth. 5,3-12. 9 Vide supra, Dist. 27, c. 2. 10 Resp. Rom. 13, 10; Plenitudo ergo Legis est diledio; 1 TIm. 1, 5: Finis autem praecepti est caritas. 11 Rectius, Sermo 350, n. 2 (PL 39, 1534); de cuius authenticitate cf. PLS 2, 402.

Num. 2; Prima auctoritas, ex Glossa in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 328 D 329 D), ubi lam, forsitan ex falso situ rubricae in suo exemplari Fiori, Augustino ascribitur in Libro de doctrina cliristiana. In originali Fiori rectius rubricatur Ex sermone de laude caritatis (col. 698); quoddam excerptum libri De doctrina sequitur parum infra. — Secunda, ex eadem Glossa (PL 192, 329 C); illa ad Anastasium, ex Glossa in 1 Tim. 1, 8 (PL 192, 331 A); ultima, in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 329 B); omnes autem trahuntur ex Fioro, col. 698, 699, 701, et iterum 699.

Unde Veritas ait 1: In his duobus mandatis universa Lex pendet et Prophetae. Si ergo non vacat omnes Paginas sanctas perscrutari, omnia involucra sermonum evolvere, tene caritatem, ubi pendent omnia", quia perfectio est et finis omnium. — Augustinus in Enchiridion *: "Tunc 2 enim et praecepta et consilia recte fiunt, cum referuntur ad diligendum Deum, et proximum propter Deum. Quod vero timore poenae vel aliqua intentione carnali fit, ut non referatur ad caritatem, nondum fit sicut fieri oportet, quamvis fieri videatur". Augustintis, ad Anastasium *: "Inimicus 3 enim iustitiae est, qui poenae timore non peccat; amicus vero, qui eius amore non peccat". — Augustinus In libro De doctrina christiana *: "Omnium 4 igitur haec summa est, ut intelligatur Legis et omnium divinarum Scripturarum plenitudo esse dilectio Dei et proximi".

DISTINCTIO XXXVII

Caput 1 (138).

1. De decem praeceptis, quomodo contineantur In duobus mandatis is caritatls. Sed iam distributio Decalogi, qui in duobus mandatis comple tur, consideranda est. — Augustinus, De decem chordis *: "Habet 5 enim Decalogus decem praecepta, quae sunt decachordum psalterium 6. Quae sic sunt distributa, ut tria quae sunt in prima tabula pertineant ad Deum, scilicet ad cognitionem et dilectionem Trinitatis; septem quae sunt in secunda tabula ad dilectionem proximi".

1 Unde] ut L, uti O, Et ut W. 12 divin. Script. trp. BCX.

1 Matth. 22, 40. 2 Caput 121 (PL 40, 288; CCL 40, 1l3s). 3 Epist. 145, n. 4 (PL 33,594; CSEL 44,269). 4 LIb. 1, c. 35, n. 39 (PL 34,34; CSEL 80,30; CCL 32, 28s). Sermo 9, cc. 5-6 (PL 38, 79s; CCL 41, 117-122); quoad Decalogum, cf. Exod. 20, 3-17; Deut. 5, 7-21. 6 Resp. Ps. 143, 9: In psalterto decaclwrdo psatiam tibi.

Dist. XXXVII: Cf. Hugo, De sacram., 1, 12, 5-8 (PL 176, 352 A -360 B); Sumrna sent., IV, 3-6 (PL 171, 1150 B [ finis textus hulus editionis]; 176, 120 D 124 D); et praesertim Glossa ordinaria in Exod. 20, 3-17, et Deut. 5, 6-21 (apud Lyranum, 1, 163a-165a; 337r), unde pleraque hausit Magister. — Caput 1, num. 1: concinnatur auctoritas ex Glossa in Rom. 13, (PL 191, 1509 A) et in Galat. 3, 13 (PL 192, 121 D); cf. etiam Glossa in Ps. 32, 2 (PL 191 327 A), necnon et in Eph. 6, 2 (PL 192, 217 C-D).

Caput 2 (139).

2. De primo praecepto *. Primum in prima tabula est 1: Non Izabel’is deos alienos, non fades tibi sculptile, neque omnem similitudinem etc. Haec Origenes 2 dicit esse duo mandata, sed Augustinus 3 unum. Hoc ipsum enim quod dixerat, non habebis deos alienos, perfectius explicat, cum prohibet coli figmenta, scilicet idolum vel similitudinem alicuius rei. — Origeness *. Quae duo Origenes 4 ita dicit distare, ut idolum sit quod nihil habet simile sui; similitudo vero quod habet speciem alicuius rei, ut, verbi gratia, "si quis in auro vel ligno vel alia re faciat speciem serpentis vel avis vel alius rei, et statuat ad adorandum, non idolum, sed similitudinem fecit. Qui vero facit speciem quam non vidit oculus, sed animus sibi fingit, ut si quis humanis membris caput canis vel arietis formet, vel in uno habitu hominis duas facies, non similitudinem, sed idolum facit, quia facit quod non habet aliquid simile sui". 1. Quomodo idolum nihil esse in mundo dicitur *. "Ideo 5 dicit Aposto lus 6: Quia idolum nihil est in mundo. Non enim aliqua ex rebus constan tibus assumitur species, sed quod mens otiosa et curiosa repent. Simili tudo vero est, cum aliquid ex his quae sunt vel in caelo vel in terra vel in aquis 7 formatur". — Aliter Augustinus. — Augustinus, super toannem *. A u g us " j n u 8 vero ita exponit illud: "Idolum nihil est in mundo, id est inter creaturas mundi non est forma idoli. Materiam enim formavit Deus, sed stultitia hominum formam dedit. Quaecumque facta sunt naturaliter, facta sunt per Verbum; sed forma hominis in idolo non est facta per Verbum. Sicut peccatum non est factum per Verbum, sed est nihil; et nihil fiunt hommes cum peccant *.

6 Origeness (rubr.) om. RVW. 8 ut om. MRWX, add. mien.". 9 allus] aliculus ABCLMN. vidit] videt BCN. 11 oculus MRX Onigen., oculis aUl codd., corr. in oculus". fingit] finxlt LOV, corr. mien, in finxit T2. 19 AlIter om. BCX. Aliter Aug. om. RVW, trp. LM. Aug. super Ioan. om. RVW.

1 Exod. 20, 3-4; Deut. 5, 7-8. 2 In Exod., hom. 8, n. 2 (P0 12, 351 C; GSC 29 [1920] 219). 3 Quaest. in Heptat., q. 71 (PL 34, 620s; CSEL 28-11, 136; CCL 33, 102).

4 Ibid., n. 3 (P0 12, 353 C-D; GSC 29, 222). 5 Origeness, ibid. (353 D-354 A; 222).

6 1 Cor. 8,4. ‘ Resp. Exod. 20,4; Deut. 5,8. 8 In Ioan. 1,3, tr. 1, n. 13 (PL35, 1385; CCL 36, 7).

Num. 2: Ex Glossa ord. in Exod. 20, 2-3 (apud Lyranum, 1, 163a-c), ubi et verba Caput 2: Verba Origenis, ibid. (163c); auctoritas Augustini, ex Glossa ord. in 1 Cor. 8, 4 (cod. 1 52b; m 51b; apud Lyranum, VI, 44c), unde sumitur in Glossam Lombardi in h.1. "PL 191, 1602 B-C).

2. Quaestio. In expositione horum verborum: Omnia per Ipsum facta sunt 1 *. Sed quaeritur quomodo hic dicatur forma idoli non esse facta per Verbum, cum alibi legatur 2: "Omnis forma, omnis compago, omnis concordia partium facta est per Verbum". — Hoc autem a diversis varie solvitur. Quidam enim dicunt omnem formam et quidquid est, a Deo esse in quantum est; et formam idoli, in quantum est vel in quantum forma est, a Deo esse, sed non in quantum est idoli, id est posita ad ado randum. In hoc enim non est creatura, sed perversio creaturae. Sicut illud quod peccatum est, in quantum peccatum est, "nihil est; et hommes cum peccant nihil fiunt 3", quia ab illo qui vere est separantur. — Hieronymus, super Ezechielem *. Unde Hieronymus: "Quod ex Deo non est, qui solus vere est, non esse dicitur "; ideoque peccatum, quod nos a vero esse abducit, ni! esse vel non esse dicitur. — Alii vero dicunt omnern formam, quae scilicet naturaliter est, et omne quod naturaliter est, esse a Deo; sed forma idoli non est naturaliter, quia naturae iustitiae non ser vit. Id enim naturaliter esse dicitur, quod simplici naturae iustitiae, quae Deus est, militat, non resultat, et naturam creatam non vitiat.

3. De secundo praecepto *. Secundum praeceptum est: Non assumes nomen Dei titi in vanum. Quod est dicere, secundum litteram: Non iurabis pro nihilo nomen Dei 6. — Isidorus *. Allegorice vero praecipitur ut "non 7 putes creaturam esse Christum, Dei Filium, quia omnis crea tura vanitati subiecta est 8, sed aequaiem Patri".

4. De tertio *. Tertium vero est: Memento ut diern sabbati sanctifices. Ubi secundum litteram praecipitur sabbati observantia; allegorice vero, ut requiem et hic a vitiis et in futuro in Dei contemplatione exspectes. ex Spiritu Sancto, id est ex cantate et dono Dei; non quod Spiritus. Sanctus sine Patre et Filio hoc operetur.

3-4 Rubr. om. VW. in... facta sunt proprius ponitur m alibi (lin. 5). 12-13 Ru

brica om. RVW. 15 nu] nihil ABCLMVX, corr. ex nihiI N. 22 Isidorus om. RVW.

1 Ioan. 1,3. ZAugust., In Ioan., tr. 1, n. 13 (PL 35, 1386; CCL 36,8). 3 Verba sunt August., supra, ad finem n. 1. 4 In Ezech. 26, 19: Qui Deo non vivit, in Scripturis sanctis. dicitur non subsistere * (PL [ 246 A; CSEL 75, 355s). 5 Exod. 20, 7; Deut. 5, 6 Ita Glossa interl, in Exod. 20, 7 (apucl Lyran., 1, 164r). Glossa

ordin., Exod. 20, 2, et in Deut. 5, 11 (apud Lyranum, 1, 163c; 337a); ex Isidoro, Quaest.

in Vet. Test., In Exod., c. 29, n. 3 (PL 83, 301 C). 8 Resp. Rom. 8, 20. 9 Exod. 20, 8; Deut. 5, 12. C Glossa ordin. in Deut. 5, 12 (apud Lyran., 1, 337a).

Num. 2: iinde quaestio et verba Augustini, quae non alibi" sed ibidem parum inferius, sumantur, nescimus. De prima opinione, quae forsitan Magistri sit, cf. Lib. II, Dist. 35, Caput 2, num. 1, et Dist. 37, Caput 1 (Tom. 1, 530, 15-19; 543-545). — De secunda, cf. Sententiae scho lae Anselmi, n. 511 (apud O. Lottin, Psydz. et morale, V, 325); et Surnma sent., lV,3 (PL. 176, 121 B-C), quae tamen non enumerentur oportet inter fontes hulus capituli.

Caput 3 (140).

1. Quare in Spiritu Sancto proprie dicitur tien remissio *. — Augustinus, De blasphemia Spiritus Sancti *: "Accepit 1 utique Ecclesia hoc donum, ut in Spiritu Sancto fiat remissio peccatorum. Quam remissio— nem cum Trinitas faciat, proprie tamen ad Spiritum Sanctum dicitur pertinere, quia ipse est Spiritus ado ptionis fluiorum 2", ipse est Patris et Filii amor et connexio vel communitas 3; ideoque iustificatio nostra et requies ei attribuitur saepius 4.

2. Haec sunt tria mandata primae tabulae ad Deum pertinentia. Et primum quidem, quod est de uno Deo colendo, pertinet ad Patrem, in. quo est unitas vel auctoritas; secundum ad Filium, in quo est aequalitas;, tertium ad Spiritum Sanctum, in quo est utriusque communitas 5.

Caput 4 (141).

1. De mandatis secundae tabulae. In secunda vero tabula septem erant mandata ad dilectionem proximi pertinentia. 2. De primo secundae tabulae *. Quorum primum ad patrem car nalem refertur, sicut primum primae tabulae ad Patrem caelestem; quod est 6: Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis ion gaevus super terram, scilicet viventium 7. Parentes vero sic sunt honorandi, ut eis debita reve rentia exhibeatur et necessaria ministrentur.

6 remissio] peccatorum add. LRV.

1 Sermo 71, c. 17, n. 28 (PL 38, 460). 2 Resp. Rom. 8, 15. 3 Cf. Lib. 1, d. 10, c. 2, nn. 4-5; et d. 31, e. 6 (tom. 1, 112s, 232). 4 Glossa interlin. in Exod. 20, 8: "Ter tium mandatum pertinens ad Spiritum Sanctum, cuius dono requies aeterna promittitur et sanctificatio perficitur" (apud Lyranum, 1, 164r). 5 Cf. Glossa ordin. in Deut. 5, 11 (apud Lyranum, 1, 337a). 6 Exod. 20, 12; Deut. 5, 16. Cf. Glossa ordin. et inferlin. in hos Iocos (164v; 337r). 7 Resp. Ps. 26, 13: Credo videre bona Domini in terra viventium.

Caput 3, num. 1: Ex Glossa in Eph. 4, 4 (PL 192, 197 A); cf. etiam in Rom. 8, 16 (PL 191,

1440 D). — Caput 4, num. 1-2: ex Summa sent., IV, 3, et 4 (PL 176, 121 A, 122 A), praeter: ultima verba, quae sunt ex Glossa Magistri in Eph. 6, 2 (PL 192, 217 D et C).

3. De secundo *. Secundum est 1: Non occides. Ubi secundum litte ram actus homicidii prohibetur, secundum spiritum vero etiam voluntas occidendi. Unde huic mandato secundum litteram fit superadditio in Evangelio 2, quia littera Evangelii exprimitur, quod Legis littera non exprimebatur.

4. De sensu spirituali et camali *. Evangelii littera exprimit intelli gentiam spiritualem, id est quam spirituales habent, et secundum quam spiritualiter vivitur; littera Legis sensum carnalem, id est quem carnales habent, et secundum quem carnaliter vivitur: cui facta est superadditio.

5. De tertio *. Isidorus *. Tertium est: Non moechaberis, "id est 4 ne cuilibet miscearis, excepto foedere matrimonii. A parte enim to tum intelligitur". — Augustinus, super Exodum *: "Nomine S igitur moe chiae omnis concubitus illicitus, illorumque membrorum non legitimus usus prohibitus debet intelligi".

Caput 5 (142).

1. De quarto. Quartum est 6: Non lurlum facies. Ubi sacrilegium et Tapina omnis prohibetur. — Augustinus, super Exodum *: "Non 7 enim rapinam permisit, qui furtum prohibuit, sed furti nomine bene intelligi voluit omnem illicitam usurpationem rei alienae".

2. Sacrilegium tribus modis committitur: quando scilicet vel sacrum de sacro, vel non sacrum de sacro, vel sacrum de non sacro aufertur.

12 igitur] ergo N, enim ABC. 17 rapIna oninis trp. CLV.

1 Exod. 20, 13; Deut. 5, 17. 2 Resp. Matth. 5, 21-22: Audistis quia diclum est antiquis: Non occides... Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascilur fratri suo, reus erit iu

dicio etc. 3 Exod. 20, 14; Deut. 5, 18. 4 Glossa interlin. in Exod. 20, 14: "Id est...

Per partem enim totum vuit intelligi" (apud Lyranum, 1, 164v); ex Isidoro, Quaest. in Vet. Test., In Exod., C. 29, n. 11 (PL 83, 302 D -303 A). 5 Glossa ordin. in Exod. 20, 14: et nomine moechiae omnis illicitus concubitus atque illorum membrorum non legitimus usus prohibitus debet intelligi" (apud Lyranum, 1, 164d); ex August., Quaest. in Heptat., Il, q. 71 (PL 34,622; CSEL 28-II, I38s; CCL 33, 104s). 6 Exod. 20, 15; Deut. 5, 19; dein Glossa *.interlin. in hos iocos: Quamiibet rei usurpationem s, "Quamiibet rapinams (apud Lyran., 1, 164v, 337r). 7 Glossa ordin. in Exod. 20, 14: *...furti nomine bene intelligitur omnis illicita usurpatio rei alienae (non enim rapinam permisit, qui furtum prohibuit)" (apud Lyran., 1, 164d); ex August., ioc. cit.

Caput 5, num. 1: Cf. Hugo, De sacram., 1, 12, 7 (PL 176, 356 D).— Num. 2-3: ut supra

-notatur, partim ex Summa sent., IV, 4 (PL 176, 122 B-C); partim (August.) ex Glossa in Ps. 54, 12 (PL 191, 511 B); partim ex Hieronymo In Ezechielem.

Sacrum vero dicitur quidquid mancip est cultui divino, ut ecclesia vel res ecclesiae.

3. Hieronymus, in epistola quadam *. Hic etiam usura prohibetur, quae sub rapina continetur. Unde Hieronymus 1: "Usuras quaerere vel fraudare aut rapere nihil interest. Commoda fratri tuo, et accipe quod. dedisti et nihil superfluum quaeras, quia superabundantia in usura com putatur". — Augustinus, super Psalmum *. Est enim usura, ut ait Augustinus 2, "cum quis plus exigit in iniuria vel qualibet re quam. acceperit". — Hieronymus, super Ezechielem *. Item Hieronymus: "Putant aliqui usuram tantum esse in pecunia; sed intelligant usuram vocari superabundantiam, scilicet quidquid est, si ab eo quod dederit plus est: ut si in hieme demus decem modios, et in messe quindecim re cipiamus".

4. Si furtum fecerunt fillii Israel quando spoliaverunt Aegyptios * Si vero quaeritur de filiis Israel, qui, Domino iubente, ab Aegyptiis mu tuaverunt vasa aurea et argentea et vestes pretiosas, et asportaverunt 4, utrum furtum commiserint, dicimus eos qui ut parerent Deo iubenti illud fecerunt, non fecisse furtum, nec omnino peccasse. — Augustinus, super Exodum *. Unde Augustinus: "Israelitae non furtum fecerunt, sed Deo iubenti ministerium praebuerunt. Hoc enim Deus iussit, qui Le gem dedit. Sicut minister iudicis sine peccato occidit quem Lex praecipit;. sed si id sponte faciat, homicida est, etiam si eum occidat quem scit a iudice occidendum". — Augustinus, super Psalmum *: "Infirmi 6 autem, qui ex cupiditate Aegyptios deceperunt, magis permissi sunt hoc facere illis, qui iure talia passi surit, quam iussi".

8 injuria] pecunia X, usura AMT, quod corr. M (mg.)". 9 tantum esse trp. BLNR. 24 lure talla trp. MRTX.

1 Non invenitur apud Hieronymum; sumitur unacum alia auctoritate eiusdem in Ezech. (infra), ex Summa sententiarum, IV, 4 (PL 176, 122 C). 2 Glossa ordin. in Ps. 54, 12: usura et dolus (apud Lyran., III, 162a; cod. Laurent. Pi. XVII. 4, foI. 69d); ex Au gustino in h.1., n. 14 (PL 36, 638; CCL 39, 667). 3 Glossa ordin. in Ezech. 18, 8 (apud Lyranum, IV, 237a); ex Hieron., In Ezech., 18, 8 (PL [ 176 C, 177 A; CCL 75, 240).

4 Exod. 11, 2; et 12, 35-36. 5 Glossa ordin. in Exod. 11, 2 (apud Lyranum, 1 145a); ex August., Quaest. in Heptat., Il, q. 39 (PL 34, 607s; CSEL 28-11, 112; CCL 33, 85).

6 Glossa ordin. in Ps. 104, 37: Et eduxit eos r argento et auro (apud Lyranum, III, 243c;. cod. Laurent., f. 144a); ex August. in h.l., n. 28 (PL 37, 1400; CCL 40, 1547s).

Num. 4: Quaestio suggeritur in Summa sent., IV, 4 (PL 176, 122 C); vide dein Lomb. in Ps. 104, 37 (PL 191, 955 C).

5. Augustinus, super Psalmum *. Hic opponitur quod etiam boni in illo opere peccaverunt, quia naturalem legem, cui concordat Evangelium et lex moralis praeceptionis, transgressi sunt, quae est: Quod tibi non vis, alii ne leceris 1. "Quam 2 Veritas scripsit in corde hominis; et quia non le gebat in corde, iteravit in tabulis, ut voce forinsecus admota, rediret ad cor 3 et ibi inveniret quod extra legeret". Hanc igitur illi praevaricati videntur in illo facto, aliis facientes quod nolebant sibi fieri. — Sed ibi subintelligendum est ‘injuste’, ut non alii sdilicet injuste facias, quod tibi non vis fieri. Alioquin huius praevaricator est iudex, dum punit reum, nolens aliquid tale sibi fieri. Ita etiam et illud Domini verbum: Omnia quaecumque vultis ut faciant vobis hommes etc., de bonis accipiendum est quae nobis invicem exhibere debemus.

Caput 6 (143).

1. De quinto *. Quintum praeceptum est: Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium. Ubi crimen mendacii et periurii prohibetur.

2. Augustinus, super Exodum: scilicet si omne mendacitim ibi pro hibetur *: "Solet 6 autem quaeri utrum prohibitum sit omne mendacium. Quidam dicunt illud tantum prohiberi quod obest et non prodest ei cui dicitur. Tale enim non est adversus proximum, ut ideo videatur hoc addidisse Scriptura. Sed de mendacio magna quaestio est, nec cito explicari potest".

3 vis] fieri add. LRX, add. interl. V. 4 ne] non 0V. 10 et om. MRT.

17 scllicet om. MNVW.

1 Resp. Tob. 4, 16; Matth. 7, 12; Lue. 6, 31. 2 Partim in Glossa ordin. in Ps. 57, 1: Si vere utique iustitiam Ioquimini (apud Lyran., III, 165e; cod. cit., 72b, in parte tantum); ex August. (rubrica) in h.!., n. 1 (PL 36, 673s; CCL 39, 708). 3 Resp. Isai. 46,8: Redite, praevaricatores, ad cor. 4 Matth. 7, 12: Glossa interlin. in h.1.: Voluntas hic de bonis

tantum dicitur (apud Lyranum, V, 28v). 5 Exod. 20, 16; Deut. 5, 20. Glossa in lerlin. in Exod. 20, 16: Quod est crimen niendacii et falsitatis (apud Lyranum, 1, 165r). 6 Glossa ordin. in Exod. 20, 16 (apud Lyran., 1, 165a); ex August., Quaest. in Heptat., 11, q. 71 (PL 34, 622s; CSEL 28-11, 139s; CCL 33, 105).

Num. 5: Verba Augustini, ex Glossa in Ps. 57, 1 (PL 191, 534 C).

DISTINCTIO XXXVII

Caput 1 (144).

1. De triplici genere mendacli. Augusthuis, super Psalmum V *. Sciendum est tamen tria esse genera mendaciorum. "Sunt 1 enim mendacia quaedam pro salute vel commodo alicuius, non malitia, sed benignitate dicta: qualiter obstetrices 2 mentitae sunt" et Raab 3. — "‘Est et aliud mendacii genus, quod fit ioco, quod non fallit: scit enim cui dicitur, causa ioci dici. Et haec duo genera mendaciorum non sunt sine culpa, sed non cum magna. Perfectis vero non convenit mentiri, nec etiam pro temporali vita alicuius, ne pro corpore alterius animani suam occidant. Licet autem eis verum tacere, sed non faisum dicere: ut si quis non vuit hominem ad mortem prodere, verum taceat, sed non falsum dicat". — Tertium vero genus mendacii est, quod ex malignitate et duplicitate prodit, cunctis valde cavendum.

2. His videtur innui mendacia illa quae fiunt ioco vel pro salute alicuius, imperfectis esse venialia peccata; perfectis vero iliud quod pro commodo alterius dicitur, esse damnabile. Quod etiam de mendacio ioci putari potest, praecipue si iteretur.

15 videtur innul trp. MRTX.

1 Num. 7 (PL 36, 85; CCL 38, 22); vide notam infra positam. 2 Resp. Exod. 1 15-21. 3 Resp. Ios. 2, 3-6.

Dist. XXXVIII. Cf. Ivo Carnutensis, Decretuin, XII, De mendacio et periurio (PL 161, 779ss, 792ss); et eius Panormia, VIII, capp. 124-134 (PL 161, 1333ss); Hugo, De sacram., 1, 12, 7 (PL 176, 356 D 357 C); Summa sent., III, 5 (PL 176, 122 D 123 D); Gratianus, Decretum, C. 22, q. 2 (ed. Ae. Friedberg, 1, 866-875). — Caput 1, num. 1: Auctoritas Augustini, ex Glossa ord. in Ps. 5, 7 (cod. Laurent., Plut. XVII, 4, f. 4c; apud Lyranum, III, 93b); inde, quibusdam probabiliter adiunctis textul originali, in Glossa Magistri (PL 191, 98 A-D); cf. Proleg. ad tom. 1, 59k. — De verum tacendo, cf. A. M. Landgraf, Der verfolgte Feind und das niclztgehaltene Versprechen in der Theologie der Frllhscholastik, in Divus Thomas (Fr.), 22 (1944), 3-30. — Num. 3: Prima auctoritas Augustini, ex Glossa ord. in Levit. 19, 11 (apud Lyranum, 1, 247b). Alla (et aliae quae infra inveniuntur) de Enclziridion, ex originali quod ad manum habuit Lombardus Non negamus quod inspirante Gratiano Magister recurrit a Decrelo ad originale, etiam infra.

3. Quod mendacium obstetricum et Raab fuit veniale *. Augusti nus, super Leviticum * De mendacio autem obstetricum et Raab, quod fuerit veniale, Augustinus tradit dicens 1: "Forsitan sicut obstetrices non remuneratae sunt quia mentitae sunt, sed quia infantes liberaverunt, et propter lianc misericordiam veniale fuit peccatum, non tamen nulium: sic Raab liberata propter liberationem expioratorum, pro qua fuit veniale peccatum. Sed ne putet quisque in Ceteris peccatis, si propter liberationem hominum fiant, ita posse concedi veniam. Multa enim mala detestanda talem sequuntur errorem". — Augustinus in Enchiridion *: "Possumus 2 enim et furando aiicui prodesse, si pauper cui datur sentit commodum, et dives cui toilitur non sentit incommodum. Ita et adui terando possumus, si aliqua, nisi ad hoc ei consentiatur, appareat amando moritura; et si vixerit, poenitendo purganda: nec ideo pecca tum grave negabitur tale aduiterium".

Caput 2 (145).

1. De octo generibus mendacii. Sciendum est etiam octo esse genera mendacii, ut Augustinus in libro De mendacio 3 tradit; quae diiigenter notanda sunt, ut appareat quod mendacium sit veniale, et quod damnabile. "Primum capitale est mendacium longeque fugiendum, quod fit in doctrina religionis; ad quod nulia causa quisquam debet adduci. Secundum, quod tale est ut nuili prosit, sed obsit alicui. Tertium, quod ita prodest alteri, ut obsit alteri. Quartum, sola mentiendi fallendique libidine, quod mirum mendacium est. Quintum, quod fit piacendi cupi ditate de suaviloquio. His omnibus evitatis, sequitur sextum genus, quod et nulli obest et prodest aiicui, ut si quis pecuniam aiicuius iniuste toi lendam sciens ubi sit, nescire se mentiatur. Septimum, quod et nulli obest et prodest aiicui, ut si quis, noiens hominem ad mortem quaesitum prodere, mentiatur. Octavum, quod nulli obest, et ad hoc prodest ut ab immunditia corporaii aliquem tueatur".

5 quisque] quisquam MV, corr. in quisquam 02T. 14 De octo gen. (speciebus elench.) mendacil BCX et elenchus capp., Quod sunt genera mendaciorum N, om. alii codd. 17 215,4 Primum... arbitretur om. M.

1 Quaest. in Heplat., III, q. 68 (PL 34, 708; CSEL 28-11, 296s; CCL 33, 221s).

2 Caput 22 (PL 40, 244; CCL 46, 62); partim in Decreto Gratiani, C. 22, q. 2, c. 4, § 2 (1, 868).

3 Caput 14, n. (PL 40, 505; CSEL 41, 444s).

Caput 2, num. 1: Ex Decreto Gratiani, tam ex dicto eius ante Caput 8 quam ex C. 22, q. 2 c. 8 (869), quibusdam omissis.

2. "In his 1 autem tanto minus peccat quisque cum mentitur, quanto magis a primo recedit. Quisquis vero aliquod genus esse mendacii, quod peccatum non sit, putaverit, decipiet se ipsum turpiter, cum honestum esse deceptorem aliorum arbitretur". — "Omne 2 ergo genus mendacii summopere fuge", "quia 3 omne mendacium non est a Deo".

Caput 3 (146).

Quid sit mendacium. Hic videndum est quid sit mendacium et quid sit mentiri, deinde utrum omne mendacium sit peccatum et quare. — Augustinus in libro Contra mendacium *: "Mendacium est, ut ait A ug u " j n u 4, falsa significatio vocis cum intentione fallendi". Ut ergo mendacium sit, necesse est ut falsum proferatur, et cum intentione fal lendi: "hoc 5 enim malum est proprium mentientis, aliud habere. clausum in pectore, aliud promptum in lingua s.

Caput 4 (147).

1. Quid sit mentir! *. Mentiri 6 vero est loqui contra hoc quod animo sentit quis, sive illud verum sit, sive non. Omnis ergo qui loquitur men dacium, mentitur, quia loquitur contra hoc quod animo sentit, id est voluntate fallendi; sed non omnis qui mentitur, mendacium dicit, quia quod verum) est loquitur aliquando mentiendo, sicut e converso falsum dicendo aliquando verax est. — Augustinus In Enchiridion *.

1 peccat quisque trp. RTVX. 2 esse mendacil trp. ABCN. 3 decipiet] decipit ATV, corr. ex decipit R. 12-13 hoc... lingua om. 20 Rubrica om. RTV.

1 August., ibid., c. 21, n. 42 (PL 40, 516; CSEL 41, 464s). 2 Isidorus (sine ru brica), Synonyma de lamenlatione animae peccairicis, Il, n. 52 (PL 83, 857 C). 3 Cul attribuendum sit hoc dictum, non apparet. 4 Caput 12, n. 26 (PL 40, 537; CSEL 41, 507). 5 August., Encliiridion, c. 18 (PL 40, 241; CCL 46, 58). 6 Haec descriptio Magistri quasi paraphrasis exstat Augustini, in Enchiridion, c. 22 (PL 40, 243; CCL 46, 62).

Num. 2: Ex eodem canone Decreti, § 2 (870). Ultima autem verba ex c. 16 (872).

Caput 3: Cf. A. M. Landgraf, Definition und Sllndlzaftigkeit der LOge naclz die Lehre der Frllhscholaslik, in Zeitsclzrift fOr kath. Theologie, 63 (1939), 50-85, 157-180. — Definitio invenitur in Glossa in 11 Cor. 1, 17 (PL 192, 14 D), et in dicto Gratiani ad secundam partem C. 22, q. 2 (868).

Caput 4, num. 1: quasi omnia verba Augustini in Enchiridion inveniuntur etiam apud (iratiani Decretum, C. XXII, q. 2, C. 4, § 3 (868); Magister autem auctoritatem traxit, ut widetur, ex originali (ita etiam infra in sequentibus capitulis).

Unde Augustinus 1: "Nemo sane nientiens iudjcandus est, qui dicit falsum quod putat verum, quia quantum in ipso est non fallit ipse, sed fallitur. Non igitur mendacii arguendus est, qui falsa incautius credit ac pro yens habet; potiusque e contrario ilie mentitur, qui dicit verum quod putat faisum. Quantum enim ad animum eius attinet, non verum dicit, quia non quod sentit dicit, quamvis verum inveniatur esse quod dicit. Nec ille liber est a mendacio, qui ore nesciens Ioquitur verum, sciens autem voluntate mentitur".

2. Quaestio de Iudaeo qui dicit Christum esse Deum *. Hic quaeri solet, si Iudaeus dicat Christum esse Deum, cum non ita sentiat animo, utrum ioquatur mendacium. — Non est mendacium quod dicit, quia licet aliter teneat animo, verum est tamen quod dicit, et ideo non est mendacium; rnentitur tamen illud quod verum est dicens.

Caput 5 (148).

1. Quod omne mendaclum sit peccatum *. — Augustinus in Enchiiridion *. Quod vero omne mendacium sit peccatum, Augustinus insinuat 2: "Mihi, inquit, videtur omne mendacium esse peccatum, sed multum interesse quo animo et de quibus rebus quisque mentiatur. Non enim sic peccat qui consulendi, ut qui nocendi voluntate mentitur; nec tantum nocet qui viatorem mentiendo in diverso itinere mittit, quantum qui viam vitae mendacio depravat".

2. Quare omne mendacium sit peccatum *. "Porro 3 omne mendacium ideo dicendum est esse peccatum, quia hoc debet loqui homo quod animo gent, sive illud verum sit, sive putetur et non sit. Verba enim ideo sunt instituta: non ut per ea hommes invicem fallant, sed per ea in alterius notitiam suas cogitationes ferant. Verbis ergo uti ad fallaciam, non ad quod sunt instituta, peccatum est".

12 est tamen trp. BCLT. 15-16 Aug. in Ench. om. RVW. In Ench. om. BCN.

18 interesse] interest BCRVW. 22 Quarel Quod CMT. 23 est om. BCMNT. Caput 18 (PL 40, 240; CCL 46, 58). 2 Caput 18 (PL 40, 240; CCL 46, 58).

3 Ibid., e. 22 (243; 62).

Num. 2: Quaestio oritur ex Sumrna sent., IV, 5 (PL 176, 123 B).

Caput 5, num. 1: Cf. Decretum, C. 22, q. 2, c. 12 (871). — Nuni. 2: ibid., c. 4, § L (867s).

3. Quod non ideo mendacium non est peccatum quia prodest *. "Nec 1 ideo etiam ullum mendacium putandum est non esse peccatum, quia pos sumus alicui aliquando prodesse mentiendo: possumus enim, ut prae dictum est 2, et furando et adulterando prodesse". 4. Quod non tantum tunc mendacium est quando Iaedit * — Augustinus, super Leviticum K: "Mendacium 3 quoque non tunc tantum esse possumus dicere, quando aliquis laeditur: cum enim a sciente dicitur fa! sum, mendacium est, sive quis sive nemo laedatur".

5. Hic solvitur supraposita quaestio * 4. Ecce ex his constat omne w mendacium esse peccatum. Non tamen de omni mendacio accipiendum est illud: Perdes omnes qui loquuntur mendacium; nec illud 6: Os quod mentitur, occidit animam. Nec omne mendacium isto praecepto prohiberi Videtur, nec praemissa descriptione mendacium ioci includi.

Caput 6 (149).

1. Ubi cum periculo erratur vel non. — Augustinus in Enchiridion *. IlIud etiam sciendum est, quod "in 7 quibusdam rebus magno malo, in quibusdam parvo, in quibusdam nullo fallimur". "In 8 quibus rebus nihil interest ad capessendum Dei regnum, utrum credantur an non, vel utrum vera putentur an falsa, sive sint sive non: in his errare, id est aliud pro alio putare, non arbitrandum est esse peccatum; vel si est, minimum atque levissimum". "Et9 sunt vera, quamvis non Videantur, quae nisi credantur, ad vitam aeternam non potest perveniri".

5-6 Aug. super Levit. om. RVW. 15 Aug. in Ench. om. RVW. 23 Quid] Quis OT.

1 Ibid., C. 22 (243s; 62). 2 Supra, Caput 1, in fine n. 3. 3 Id est, Quaest. In Heplal., III, q. 68 (PL 34, 707; CSEL 28-II, 295; CCL 33, 221). 4 Posita in fine Dist. 37, c. 6, n. 2. 5 Ps. 5,7. 6 Sap. 1, 11. 7 Caput 19 (PL 40, 241; CCL 46, 59).

8 Ibid., c. 21 (PL 40, 243; CCL 46, 61). 9 Ibid., c. (242; 61). 10 Ibid., c. 17 (239; 57); videsis etiam Lib. II, d. 22, e. 5 (tom. 1, 446).

Num. 3: ibid., § 2 (868). — Num. 4: non videtur trahi de Glossa ord. in Levit. 19, 11 (apud Lyranum, 1, 247a), nec ex originali Augustini; non invenitur in collectione Fiori Lugdunensis. — Num. 5: Cf. dictum Gratiani ad C. 22, q. 2, c. 8 (869), quod in parte fons est huius numeri.

Caput 6, num. 1: Quaedam verba Augustini in Decref o, C. 22, q. 2, C. 6 (868-869).

2. Quid sit error * Et licet "error maxima cura cavendus sit, non modo in maioribus, sed etiam in minoribus rebus, nec nisi rerum ignorantia possit errari, non est tamen consequens ut continuo erret quisquis aliquici nescit, sed quisquis se existimat scire quod nescit: pro vero enim appro bat falsum, quod est errons proprium. Verumtamen in qua re quisque erret, interest plurimum. Sunt enim quae nescire sit melius quam scire. Item nonnullis errare profuit aliquando, sed in via pedum, non in via morum".

3. De Iacob, si mentitus fuit *, Solet quaeri de Iacob, qui se dixit esse Esau 1, aliter animo sentiens, utrum mentitus sit. — De hoc Augustinus 2 ait: "Iacob quod matre fecit auctore ut falleret patrem, si diligenter attendatur, videtur non esse mendacium, sed mysterium". iœ Intendebat enim matri obedire, quae per Spiritum noverat mysterium. Et ideo, propter familiare consilium Spiritus Sancti quod mater acce perat, a mendacio excusatur Iacob.

DISTINCTIO XXXIX

Caput 1 (150).

De periurio. Nunc de periurio videamus. Periurium est mendacium iuramento firmatum.

Caput 2 (151).

1. An perlurium sit quod non est mendacium ‘ — Hieronymus, super leremiam *. Hic quaeritur utrum sit periurium, ubi non est mendacium. Quod quibusdam videtur, ex auctoritate H j e r o n v m i di centis: "Advertendum est quod iusiurandum tres habeat comites: yen tatem, iudicium et iustitiam. Si ista defuerint, non erit iuramentum, sed periurium". Ubi autem falsum iuratur, veritas deest; si ergo falsum iuretur, etsi non sit ibi intentio fallendi, videtur esse periurium, quia deest veritas.

19-20 Hieron. super 1er. om. RVW.

1 Resp. Gen. 27, 19-24. 2 Contra mendacium, c. 10, n. 24 (PL 40, 533; CSEL 41, 499). 3 In lerem. 4, 2 (PL 24 [ 706 A-B; CSEL 59, 51; CCL 74, 40).

Num. 3: Quaestio et solutio, ex Summa sent., 1V, 5 (PL 176, 122 D 123 A).

Dist. XXXIX: Cf. Hugo, De sacram., 1, 12, 7 (PL 176, 357 C 358 C); Summa sent., IV, 5 (PL 176, 123 D 124 B); et M. David, Parjure et mensonge dans le Décret de Gratien, in Studia Gratiana III, 1955, 117-141. — Caput 1: Definitio, ex Summa sent., 1V, 5 (PL 176, 123 D). — Caput 2, Num. 1: Auctoritas Hieronymi, ex Decreto, C. 22, q. 2, c. 2 (867) tres tamen legitur in dicto Gratiani post c. 23 ad finem q. 4 (882, lin. 2).

2. Quorundam oplnio de hac re *. Quibusdam placet non esse per iuriurn ubi non est mendacium; et sicut dicitur aliquando falsum sine mendacio, ita iuratur faisum sine periurio. Falsum forte dixit Apostolus 1 cum se venturum ad Corinthios promisit, nec tamen, sicut ei imponeba tur 2, culpam mendacii contraxit, quia sic animo sentiebat. Et si jura mento iilud confirmasset, non periurium incurrisset, quia quantum in ipso fuit, verum dixit; et si iurationem addidisset, quantum in se foret, verum iurasset, etsi aliter evenerit quam dixit. ldeo, sicut quis non est mendax nisi aliter sentiat animo quam dicit, sive ita sit sive non, ita videtur quibusdam neminem periurum constitui nisi aliter sentiat animo quam loquitur, sive ita sit sive non.

Caput 3 (152).

1. De triplici modo periuril. — Sententia verior *. Sed melius creditur et ille peierare qui faisum voluntate failendi iurat, et qui faisum putans quod verum est iurat, et qui verum putans quod falsum est iurat. Unde Augustinus: "Hommes faisum jurant vel cum failunt, vel cum failuntur. Aut putat homo verum esse quod falsum est, et temere iurat; aut scit vel putat falsum esse, et tamen pro vero iurat, et nihilominus cum scelere iurat. Distant autem ista periuria duo quae comme moravi. Fac ilium iurare qui verum esse putat pro quo iurat: verum putat esse, et tamen falsum est; non ex animo iste periurat, sed fallitur: hoc pro vero habet quod falsum est, non pro falsa re sciens iurationem inter ponit. Da aiium qui scit falsum esse et dicit verum esse, et iurat tamquam verum sit, quod scit falsum esse. Videtis quam ista detestanda sit belua.

11 evenerit] eveniret BC, corr. ex evenit in eveniret V. 16 Sententia verior om. LRVW. 18 et... iurat marg. TW. 21 falsum esse trp.NTV.

1 Resp. 1 Cor. 16, 5. 2 Ab huiusmodi accusatione se purgat Apostolus, II Cor. 1, 15-23; cf. Glossa Magistri in h.1. (PL 192, 14 C). De verbis Apostoli in sermone xxviii (rubr.); Id est Sermo 180, c. 2, n. 2 (PL 38, 973).

Num. 2: Fundatur, ut videtur, in dictum Gratiani post capitulum iam citatum in num. 1, ubi arguitur ex verbis Apostoli, et aliud post Caput 3 (ibid.).

Caput 3, num. 1: Hic quodammodo arguitur contra conclusionem Gratiani, post eundem canonem 2. Auctoritas Augustini, ibidem in can. 3 (867).

Fac aliuni qui putat falsum esse, et iurat tamquam verum sit, et forte verum est. Verbi gratia, ut intelligatis: Pluit in illo Ioco ? interrogas hominem. Et dicit pluisse. Et tunc pluit ibi, sed putat non pluisse: per iurus est. Interest quemadmodum verbum procedat ex animo: ream linguam non facit nisi rea mens". — His evidenter traditur quod tripliciter peierat homo, ut supra diximus: dum vel scieris falsum iurat, vel putans falsum quod verum est iurat, vel existimans verum quod falsum est iurat.

2. Sed hoc extremum non videtur esse periurium; vel si periurium nominetur eo quod falsum iuratur, non videtur esse reus periurii qui sic ic iurat, quia non est mens eius rea, et ideo nec lingua. — Immo eius mens rea est, dum iurare praesumit quod perspicue verum non deprehendit. Non igitur omne periurium mendacium est, nec omnis qui peierat men titur; sed omnis mentiendo iurans peierat, et omnis qui falsum iurat, sive mentiens sive non, peierat.

3. Quaestio. Cum vero quis iurat quod verum est, aestimans esse falsum, quaeritur quid sit ibi periurium. Ipsa enim significatio vocis vera est, quia verum nescienter loquitur. Non igitur ipsa significatio vel falsum vel mendacium est, quia vera est; et quod verum est, periurium non videtur esse. — Solutio *. Ad hoc dicimus Ioqui sic, scilicet contra mentem sub attestatione inramenti, esse periurium. Mentiri ergo adhibita iuratione periurium est. Periurium ergo est vel iurando loqui falsum cum intentione fallendi, vel iurando Ioqui falsum sine intentione fallendi, vel iurando Ioqui verum cum intentione fallendi.

4. Oppositio. Hic opponitur: Si omnis qui falsum iurat, peierat, tunc qui alicui promittit dare sub certo termino aliquid, quod tamen non faciet, ex quo iuravit, peieravit, quia falsum iuravit: non enim ita futu rum erat ut iuravit. — Determinatio *. Ad hoc dici potest quia non omnis qui iurat quod falsum est, ex quo iurat periurus est, sicut iste de quo agimus; sed ex quo propositum mutat vel terminum transgreditur, iuratio talis fit periurium.

3 tunc] cum add. ACOT, add. sec! de!. B. 7 exlstimans] estimans BCX. II mens eius trp. MRT. 16 Quaestio om. MRVW. aestimans] existimans LMR. Solutio om. TVW. p hoc] quod MNTV. 21-22 Mentiri... est om. M. 23 vel 1... fallendi om. (hom.) MO. 27 faciet] facit BC, faciat X. 31 perlurium] reatu add. BCNTVW.

Num. 2: Cf. dictum Gratiani post Caput 3 (867).

Caput 4 (153).

1. An iuratio sit malum. Si autem quaeritur utrum iurare sit malum dicimus aliquando malum esse, aliquando non. Sponte enim et sine necessitate iurare, vel falsum iurare, peccatum grande est. Ex necessitate autem iurare, scilicet vel ad asserendam innocentiam, vel ad foedera pacis confirmanda, vel ad persuadendum auditoribus quod est eis utile, malum non est, quia necessarium.

2. Augustinus, De sermone Domini in monte *. Unde Augustinus 1: "luramentum faciendum est in necessariis, cum pigri sunt hommes credere quod est eis utile. Iuratio non est bona, non tamen mala cum est necessaria", id est non est appetenda sicut bona, non tamen fugienda tamquam mala, cum est necessaria.

3. Augustinus, super Epistolam ad Galatas *: "Non 2 est enim contra praeceptum Dei iuratio; sed ita intelligitur Dominus prohibuisse a juramento 3, ut quantum in ipso est, quisque non iuret: quod multi faciunt, in ore habentes iurationem tamquam magnum atque suave aliquid. Apo stolus enim novit praeceptum Domini, et tamen iuravit 4. Prohibemur ergo iurare cupiditate vel delectatione iurandi".

4. Augustinus, De sermone Domini *. Quod ergo Christus ait in Evan geiio 5: Ego dico vobis non iurare omnino, "ita intelligitur praecepisse, ne quisquam sicut bonum appetat iuramentum, et assiduitate iurandi la batur in periurium". Quod vero addidit 6: "SU sermo vester, Est, est.

13 Rubrica om. RVW. 22 addidit] addit MRTWX, corr. interi. ex addit V.

1 Lib. 1, c. 17, n. 51 (PL 34, 1255; CCL 35, 58). 2 In Gal. 1, 20: Ecce coram

Deo, quia non ment ior, n. 9 (PL 35, 2110). 3 Matth. 5, 34 (uti infra, in num. 4).

4 Verbi gr., Rom. 1, 9; 1 Cor. 15, 31; II Cor. 11, 31; Gal. 1, 30; Phil. 1, 8. 5 Matth. 5, 34; inde August., De serm. Domini in monte, 1, c. 17, n. 51 (PL 34, 1255s; CCL 35, 58s).

6 Matth. 5, 37.

Caput 4, num. 1: Quaestio oritur ex dicto Gratiani ad initium C. 22, q. 1, ad 1 Partem (862); cf. etiam Glossa Magistri in 1 Cor. 15, (PL 191, 1683 C). — Num. 2: Auctoritas Augu stini, ex Glossa ord. in Rom. 1, 9 (cod. 1 Ic; m 1c; apud Lyranum, VI, 4c), inde in Glossa Ma gistri in h.1. (PL 191, 1318 C); cf. Gratianus, C. 22, q. 1, c. 5 (862). Glossa ad verba Aug., ex dicto Gratiani, ibid., pars III (864). — Num. 3: Ex Decreto, C. 22, q. 1, c. 2 (861). — Num. 4: concinnatur ex Caput 5 et 6, c. 2 in fine et c. 14 in fine (862, 861, 864); sed qui aliter non credit s, ex Augustino (De sermone Domini in monte, Ioc. cit.) in Glossa in 1 Cor. 15,30 (PL 191, 1683 D); vide etiam dictum Gratiani, ibid., pars III (864).

Non, non, bonum est et appetendum. Quod autem amplius est, a malo est, id est si iurare cogeris, scias de necessitate venire infirmitatis eorum quibus aliquid suades. Quae infirmitas utique nialum est, unde nos quotidie liberari precamur dicentes 1: Libera nos a malo. Ideoque non dixit: Quod amp1ius est, malum est: tu enim non facis malum, qui bene uteris iura5 tione; sed u nialo est: illius" "qui aliter non credit", id est ab infirmitate 2, quae aliquando poena est, aliquando poena et culpa 3. "Ibi ergo Doniinus prohibuit malum, suasit bonum, induisit necessarium 4".

Caput 5 (154).

1. De luramento quod fit per creaturas. Quaeritur etiam utrum liceat iurare per creaturam. Quod non videtur, cum in Lege scriptum sit: Reddes autem Domino iuramenta tua, et Christus in Evangelio 6 praecipiat non iurare omnino, nec per caelum, nec per terram, nec per lerosolymam, nec per caput tuurn.

2. Hieronymus, super Matthaeum *: "Iudaeis 7 quasi parvulis concessum fuit iurare per Creatorem", et (Augustinus *:) "praeceptum ut

12 praecipiat] preceperat M, precepit V, in corr. X. Rubrica om. RVW.

" Matth. 6, 13. 2 August. ibidem legit: "illius culus infirmitate lurare cogeris * (PL 34, 1256; CCL 35, 59); Glossa ordin. in Matth. 5, 37: A malo est: "Non tuo, sed illius a quo cogeris iurare, Id est ab infirmitate illius, quae malum est (apud Lyranum, V, 22a). 3 Cf. Lib. 11, d. 36, c. 1 (tom. 1, 536s). 4 Haec ultima phrasis datur tanquam Augustini, et quidem sub rubrica: Idem in eodem (id est De sermone Domini in monte), in Glossa in Rom. 1, 9 (PL 191, 1318 B; cod. z 6a); unde transit in Summam Alex. de Hales, III, n. 313, solutio (IV, 473b), et in alios Scholasticos. Sed adhuc non invenimus. Non habetur ap. Fiorum in Rom. 1, 9 (coI. 37-38); nec in originali Augustini De sermone Domini in monte, uti parum supra. Unde nihil aliud videtur esse quam resumptio ipsius Magistri doctrinae Au gustini, quod scilicet Dominus prohibet malum (in num. 3), suadit bonum (n. 4), indulget necessarium (nn. 1-2). Verba sunt Christi, Matth. 5, 33, praeceptum memorantis Deut. 23, 31: Cum vol urn voveris Domino Deo tuo, non tardabis reddere; vel Ps. 49, 14: Redde

Altissimo vota tua. 6 Matth. 5, 34-36. 7 In Maths. 5, 33 (PL 26 [ 40 A; CCL 77, 32); de rubrica Augustini, vide alias notas infra.

Num. 2: Auctoritas conflatur, ut nobis videtur, ex Glossa ord. in Matth. 5, 33 (apud Lyranum, V, 22a); sub forma diversa invenitur in parte in Decreto, C. 22, q. 1, c. 8 (863). Quare quaedam verba Hieronymi ad initium passus Augustino attribuantur, nescimus, nisi forte in autographo Magister hic rubricam collocaverit quam poni oportuisset ad finem ca pituli. Quod sequitur conficitur ex dicto Gratiani post Caput 16, C. 22, q. 1 (865-866), et ex G1ossa ord. in Matth. 5, 34-36 (22a).

si iurare contingeret, nonnisi per Creatorem iurarent, non per creaturam"; quia "iurantes per angelos et elementa, creaturas venerabantur honore, et. melius erat hoc exhiberi Deo quam creaturis". Infirmis ergo iJlud prohi buit; sanctis vero, qui in creaturis Creatorem venerabantur tantum, non prohibuit. Unde Ioseph per salutem Pharaonis iuravit 1, Dei iudicium in eo veneratus, quo positus erat in infimis. Christus vero ita per creaturas. iurare prohibuit, ne vel aliquid divinum in eis crederetur, pro quo reve rentia eis deberetur; vel ne per ea iurantes falsum, hommes se iurament& non teneri putarent 2. Caput 6 (155).

Quae iuratio magis teneatur, an quae fit per Deum, an quae fit per Evangelia, vel per creaturas. Si autem quaeritur quis magis teneatur, an qui per Deum, an qui per Evangelium vel per creaturas iurat, dicimus: qui per Deum, quia per eum haec facta sunt. — Ioannes Chrysostomus ‘r Unde Chrysostomus s: "Si qua causa fuerit, modicum videtur facere qui iurat per Deum; qui vero per Evangelium, maius aliquid fe cisse videtur. Quibus dicendum est: Stulti Scripturae propter Deum sanctae sunt, non Deus propter Scripturas". Ita et creaturae factae sunt per Deum.

6 infimis] infirmis V, corr. ex infirmis LNRT. 8 ea corr. in eas AW. 11 te— neatur OTVX, teneat alii. II fit.., titi sit... sit MOR. 14 facta] et sancta add. L2W, vel sancta add. marg. V. Unde] Iohannes add. CLNRV. 18 sanctae] facte ALMOX.

factae] sancte NRT. 19 per] propter LR, corr. ex propter A. 21 Deum] luro add. AV. 1 Resp. Gen. 42, 15-16. 2 Glossa ordin. in Matth. 5, 34: "Vel caelum plus aliquid suspicabantur, vel per illud iurantes, non putabant se iuramento teneri * (apud Lyranum, V, 22a); ultima sententia est August., De serm. Domini in monte, 1, c. 17, n. 52 (PL 34, 1256; CCL 35, 59). 3 Pseudo-Chrysostomus, In Mattlz. opus imperf., hom. 44 (PU 56, 883). 4 Rom. 1, 9; Phil. 1, 8.

Caput 6: Omnia ex Decreto Gratiani, ibid., ex dicta et c. 11 (863s). Conclusio est Magistri.

Caput 7: In parte dependet ex Glossa in Rom. 1, 9 (PL 191, 1318 A-B); sed ut apparet ex integra rubrica marginali in codicibus Sententiarum: In sermone de periurio qui sic incipit: Quisquis est pravi et perversi cordis (quae verba inveniuntur in media sermonis 180 seu ser monis 28 De verbis Apostoli, c. 6, n. 6, PL 38,975), fons num. 1-2 et 4 forsitan invenitur in Pa-

Caput 7 (156).

1. Quid est dicere: Per Deum. Hic quaeritur quid sit dicere: ‘Per Deum iuro’. Hoc est testem adhibere Deum. luravit enim Apostolus dicens: Testis est mihi Deus; ac si dixisset: Per Deum, ita est. — Augustinus in sermone de periurio *. Unde Augustinus 1: "Ridiculum est putare hoc". "Si dicas ‘per Deum’, juras; si dicas ‘testis est Deus’, non juras ? Quid est enim ‘per Deum’, nisi ‘testis est Deus’ ? Aut quid est 4 est Deus’, nisi ‘per Deum’ ? Quid est autem iurare, nisi jus Deo reddere quando per Deum juras ? jus scilicet veritatis, et non faisitatis".

2. In sermone de perlurlo *. Item 2: "Ecce dico caritati vestrae: Et qui per lapidem iurat falsum periurus est", quia non lapidem, qui "non audit", sed eius Creatorem adhibet testem. Hoc est ergo iurare per quamiibet creaturam, scilicet Creatorem eius testem adhibere.

3. Augustinus, super Psalmiim VII *: Est etiam "quoddam 3 genus iuramenti gravissimum, quod fit per exsecrationem, ut cum homo dicit: Si iliud feci, illud patiar", vel illud contingat fuis meis. Secundum quem modum accipitur etiam interdum, cum aliquis iurando dicit: ‘per salutem meam’, vel ‘per filios meos’ et huiusmodi. Obiigat enim haec Deo.

4. In sermone de periurio. Unde Augustinus: "Cum quis ait ‘per salutem meam’, salutem suam Deo obuigat; cum dicit ‘per filios meos’, oppignerat eos Deo, ut hoc eveniat in caput eorum, quod exit de ore ipsius: si verum, verum; si falsum, falsum *. Et sicut per haec iurans auiquando haec Deo obligat, ita per Deum iurans, ipsum adhibet testem. In omni ergo iuratione, aut Deus testis adhibetur, aut creatura Deo obligatur zo et oppigneratur: ut hoc sit iurare, scilicet Deum testem adhibere, vel Deo auiquid oppignerare.

10 Rubrica om. RVW. 18 haec] hoc LOW. 19 haec] hoc LO. 22 oppignerarel Hoc... adhibere add. seu rep. ex lin. 8-9 ABCMOT, quod exp. (va-cal)".

1 De serm. Domini in monte, 1, c. 17, n. 51: Ridiculum est hoc putare (PL 34, 1255; CCL 35, 58); cetera ex Sermone 180, e. 6, nn. 6-7 (PL 38, 975). 2 Sermo 180, e. 12, n. 13 (PL 38, 978). 3 Num. 3 (PL 36, 99; CCL 38, 38). 4 Sermo 180, e. 6, n. 7 (PL 38, 975).

normia Ivonis, VIII, Caput 115-116 (PL 161, 1332 B 1333A, ubi rubricas codicum mutilavit cl. Editor M. de Vosmidian), non autem in Decreto eiusdem, XII, Caput 34 (PL 161, 788 C 798 A), ubi rubrica diversa est; nec in Gratiani Decreto, C. 22, q. 5, c. (885), ubl tantum in parte habetur. — Num. 3: Ex Glossa in Ps. 7, 5 (PL 191, 113 A).

Caput 8: Quaestio eruitur ex dicto Gratiani ante C. 22, q. 1, c. 16 (865), ubi etiam verba Augustini, quae hic contracte adaptantur. Idem Caput invenitur apud Ivonem, Decretum,

Caput 8 (157).

De illis qui iurant per falsos deos. Post haec quaeritur utrum fide eius utendum sit, qui per daemonia vel idola iuraverit. — De hoc Augustinus scribens Ad Publicolam 1 ait: "Te prius considerare volo utrum, si quispiam per deos falsos iuraverit et ficiem non servaverit, non tibi videtur bis peccasse. Bis utique peccavit, quia et iuravit per quos non debuit, et contra pollicitam fecit fidem quod non debuit. Ideo que, qui utitur fide illius quem constat iurasse per deos falsos, et utitur non ad malum, sed ad bonum, non peccato illius se sociat quo per dae monia iuravit, sed bono pacto eius quo fidem servavit. Et sine dubita tione minus malum est per deos falsos iurare veraciter, quam per Deum verum fallaciter. Quanto enim per quod iuratur magis sanctum est, tanto magis est poenale periurium".

Caput 9 (158).

1. Quod iuramentum quo incaute luratur non est observandum, vel votum, vel promlssio injuste !acta. Nunc superest videre utrum omne iuramentum implendum sit. Si enim quis aliquid iuraverit contra fidem et caritatem, "quod observatum peiorem vergat in exitum 2", potius est mutandum quam adimplendum. — Ambrosius in libro 1 De officlis *. Unde Ambrosius: "Est contra officium nonnunquam, promissum solvere sacramentum, ut Herodes fecit 4".

2. Isidorus in Synonymis *. Item Isidorus: "In malis promissis rescinde fidem; in turpi voto muta decretum. Quod incaute vovisti, non facias; impia est promissio, quae scelere adimpletur". — Isidorus in libro Sententiarum * Idem 6: "Non est observandum sacramentum quo ma lum incaute promittitur, ut si quis adulterae perpetuam fidem cum ea permanendi polliceatur. Tolerabilius enim est non implere sacramentum, quam permanere in stupro".

5 utitur fide illius add. MOV, add. marg. L est poenale trp. BCR. 12-13 vel... vel] nec... nec ABCV, nec... vel LNW. 19 Rubrica om. RVW. non] ne BCW.

22 Idem] Item MRV. 24 enim est fTp. LNRT Grat. 1 Epist. 47, n. 2 (PL 33, 184; CSEL 34-II, 130). 2 Verba sunt Bedae, ut infra ad initium num. 3. 3 Caput 50, n. 254 (PL 16 [ 100 C 101 A). ‘ Resp. Matth. 14.

7-11. 5 Lib. II, n. 58 (PL 83, 858 C). 6 Lib. II, C. 31, n. 9 (PL 83,634A).

XII, 35; et Panormia, VIII, 117 (PL 161, 789 A-C, 1333 A-B); sed non immediate sequitur quod haec opera Magistro fontibus fuerint.

Caput 9: Rubrica trahitur, saltem in parte, ex illa Gratiani ad C. 22, q. 4, c. 6 (876), unde etiam auctoritates huius capituli, uti monstrant ad oculos tam earum rubricae quam textus. — Num. 1: Ambrosius, ex Gratiani canone 2 (875). — Nuin. 2: Ex cc. 5 et 13 (876, 878).

3. Beda in Homilia XLIII *. Item Beda 1: "Si quid nos incautius iurare contigerit, quod observatum peiorem vergat in exitum, libere illud salubriori consilio mutandum noverimus, ac magis instante necessitate peierandum esse nobis, quam pro vitando periurio in aliud crimen gravius esse divertendum. Denique iuravit David 2 per Deum occidere Nabal, virum stultum; sed ad primam intercessioneni Abigail, feminae prudentis, remisit minas, revocavit ensem in vaginam, nec aliquid culpae se tau periurio contraxisse doluit".

4. Augustintis in sermone quodam *. Item Augustinus: "Quod David iuramentum per sanguinis effusionem non implevit, maior pietas fuit. luravit David temere, sed non implevit iurationem maiori pietate". Ex his aliisque pluribus ostenditur quaedam iuramenta non esse obser vanda. Et qui sic iurat, vehementer peccat; cum autem mutat, bene facit. Qui autem non mutat, dupliciter peccat, et quia injuste iuravit, et quia facit quod non debet.

Caput (159).

1. Si est periurus, qui non facit quod incaute iuravlt. Qui vero mutat, utrum periurus debeat dici, solet quaeri. Beda, supra 4, tale iura mentum vocavit periurium. — Ioanne etiam, apocrisarius orienta hum sedium, dixit: "Sermo patris nostri Sophronii significat quod melius est iuranteni peierare, quam servare sacramentum in fractione san ctarum imaginum".

2. Sed ‘periurium’ dicitur tale iuramentum non observatum, et ‘peierare’ qui non implet quia falsum iuravit, non quia inde reus sit, quod non observat, sed quia iuravit iniustum: ex quo reus est sicut fie qui peierat.

1 (et 9) Rubr. om. RVW. 3 salubriori] saluberrimo AMO, coi add. interl. vel salubriori 0. 4 esse] est BCX, corr. ex est R, om. ANTW Grat. 17 periurus qui] periurium quod MOT, sed corr. quod in qui O. quod] qui". iuravit] lurat N et elench. capp. 21 peierare] periurare MNRTW.

1 Id est In Evang., II, hom. (PL 94, 239 D-240 A; hom. 23 in CCL 122, 352).

5 Scil. Ioannes de Ierusalem, in actione (seu sessione) quarta Concilii II Nicaeni (1 oct. 785); in Concil., ed. regia (Paris. 1644), XVIII, 392; ed. 1. B. Mansi, XIII, 599; de quo cf. L. Petit, art. Jean de Jérusalem, in Dict. de lizéol. catiz. VIII, 765s.

Num. 3: Ex Gratiani c. 6(876, una cum Iectione varianti circa num. homiliae). — Num. 4: ex cc. 3-4 (876).

Caput 10, num. 1: Verba Ioannis, ex Decreto Gratiani, C. 22, q. 4, c. 18 (879).

Caput 11 (160).

De eo qui verborum cailiditate iurat. — Isidorus in libro II Sententia mm *. Hoc etiam sciendum est, quod "quacumque 1 arte verborum quis iuret, Deus tamen, qui conscientiae testis est, ita hoc accipit, sicut Ille cul iuratur inteiligit. Dupliciter autem reus fit, qui et nomen Dei in vanum assumit, et proximum in dolo capit".

Caput 12 (161).

1. De illo qui cogit aliquem iurare. Quaeritur etiam si peccat, qui hominem iurare cogit. — Augustinus in sermone quodam *. De hoc Augustinus ait 2: "Qui exigit iurationem, multum interest si nescit ilium iuraturum falsum, an scit. Si enim nescit, et ideo dicit ‘iura mihi’ ut fides ei sit, non est peccatum; tamen humana tentatio est 3. Si vero scit eum fecisse, et cogit eum iurare, homicida est". — Idem: "Qui pro vocat hominem ad iurationem et scit eum falsum iurare, vincit homici dam; quia homicida corpus occisurus est, ille animam, immo duas animas: et eius quem iurare provocavit, et suam".

2. Ex condilio Aurelianensi: "Sancta synodus decrevit, nisi pro pace facienda, ut omnes fideles ieiuni ad sacramenta accedant".

2 Isidorus... Sent. om. RVW. 5 intelligit] Si sane Intelligit nota seu ruby. marg. ada. BCX. 9 Rubrica om. RVW.

1 Caput 31, n. 8 (PL 83, 634). 2 Sermo 180, c. 10, n. 11 (PL 38, 978). 3 Resp. 1 Cor. 10, 13. 4 Sermo 308, c. 4, n. 4 (PL 38, 1409). 5 Si rubricam sequimur et ordinem verborum, sumi videtur ex Decreto Ivonis, XII, e. 70 (PL 161, 797 D -798 A); sed aequo modo fons potest esse Decretum Burchardi Wormatiensis, XII, Caput 13 (PL 140, 878 C). Utrobique apparet quod verbo sacramenta iuramenta intelliguntur. Fontes antiquiores seu remotiores usque adhuc non invenimus.

Caput 11: Rubrica eadem est ac titulus Gratiani ad C. 22, q. 5, C. 9 (885), ubi et auctoritas lsidori; sed eadem ratione sumpta dici posset ex Panormia Ivonis, VIII, Caput 112 (PL 161, 1332 A).

Caput 12, num. 1: Prima auctoritas (praeter rubricam) sumitur etiam ad ipsa verba ex Decrefo Gratiani, C. XXII, q. 5, C. 6 (884). Alla, ibid., c. 5 (883), quamquam hic pro esse luraturum legitur iurare cum Ivone ut in Panormia, VIII, Caput 108 (PL 161, 1330 D).

DISTINCTIO XL

Caput 1 (162).

1. De sexto praecepto et septimo. Sextum praeceptum est 1: Non desiderabis uxorem proximi lui. Septimum est: Non concupisces domum proximi lui, non servum, non ancillam etc. — Sed videtur praeceptum de 5 non concupiscendis rebus proximi unum esse cum eo quo dicitur: Non furaberis; et praeceptum de non concupiscenda uxore unum esse cum eo quo dicitur: Non moechaberis. — Augustinus, super Exodum *: "Poterat 2 enim praeceptum non furandi in illa generalitate intelligi, ubi de non con cupiscenda re proximi praecipitur; et in eo quod dictum est, Non rnoechaberis, poterat illud intelligi: Non concupisces uxorem proximi lui. Sed in illis duobus praeceptis non moechandi et non furandi, ipsa opera notata sunt et prohibita; in his vero extremis ipsa concupiscentia". Multum ergo differunt illa ab istis. Unde illi praecepto non moechandi fit superad ditio in Evangelio 3, ubi omnis concupiscentia moechandi prohibetur.

2. Quare Lex dicitur non comprimere animum, sed manum. Sed cum hic prohibetur concupiscentia alienae uxoris et alienae rei, quare dici tur Lex comprimere manum et non animum, Evangelium vero et manum et animum 4 ? — Solutio *. Illud de Lege dicitur secundum caerimonialia, non secundum moralia. Vel quia in Lege non est generalis prohibitio omnis mortiferae concupiscentiae ut in Evangelio.

3 Rubrica AV, om. ahi. 4 est om. MTVX. 8 Rubrica om. RVW. 1] super Exodum om. MT. 16 Quare... manum] Questio A, Quare dicitur lex (om. C) compri mere manum et (om. B) non animum BCX. 19 Solutio om. COTVW. 21 Evan gelio] vel secundum eorum carnalem intelligentiam add. marg. L2V add. in ipso lextu infra post Evangelio (229, 7) BC.

1 Exod. 20, 17; Deut. 5, 21; ubi et sequens. 2 Quaesl. in Heptat., Ii, q. 71 (PL 34, 621; CSEL 28-II, 137s; CCL 33, 103s). Resp. Matth. 5, 27-28. Glossa ordin. in Ps. 18, 8: Lex Domini immaculala convertens animas e Voluntates, non modo manus, ut Vetus (cod. Laurent. PI. XVII, 4. f. 21d; apud Lyranum, III, 111a); Lombardus, Glossa in h.1.: e Et nota quod ait animas, Id est voluntates, non solummodo manus, ut Vetus Lex manum maxime, non animum cohibebat" (PL 191, 210 D).

Dist. XL, Caput 1, nom. 1: Praeter Glossam ord. in Exodum (infra), cf. Hugo,De sacram., 1, 12, 7 (PL 176, 358 C 359 B); Somma sent., IV, 6 (PL 176, 124 B-D).— Auctoritas Augu stini, ex Glossa ord. in Ex. 20, et 14, et interi. in Ex. 20, 17 (apud Lyranum, 1, 164(1 et c, 165r).

Caput 2 (163).

Quae sit llttera occidens. — Augtistinus, De baptisnio parvulorum. Si vero quaeritur quam dicat Apostolus 1 litteram occidentem, "ea 2 certe est Decalogus. Qui non dicitur littera occidens eo quod mala sit Lex, sed quia prohibens peccatum, auget concupiscentiam et addit praevari cationem, nisi liberet gratia"; quae gratia non sic abundabat in Lege ut in Evangelio. "Lex ergo bona est, et tamen occidit sine gratia, cum sit virtus peccati 3, quae iubet quod sine gratia impleri non potest". Gratia autem deerat, et ideo littera occidens erat.

Caput 3 (164).

1. De Legis et Evangelii distantia. — Augustinus *. Distat autem Evangelii littera a Legis littera: quia diversa sunt promissa, ibi terrena, hic caelestia promittit. Diversa etiam sacramenta, quia illa tantuni signi ficabant, haec conferunt gratiam. Praecepta etiam diversa: quantum ad

i& caerimonialia, nam quantum ad moralia sunt eadem, sed plenius in Evan gelio continentur.

2. Audistis decem chordas psalterii 5 utrique sexui impositas: quae cantate tangendae sunt, ut vitiorum ferae occidantur.

EXPLICIT LIBER TERTIUS.

6 abundabat] abundat LRV. II Augustinus om. MRVW. 13-14 significa bant LMOV, signlficantalii codd.

1 Resp. II Cor. 3, 6: Liftera enim occidif. 2 Non obstante rubrica (ex errore Fiori, coI. 453; idem error supra, in tomo 1, p. 475, lin. 28), verba Augustini, hic valde abbreviata, trahuntur ex De spiritu et liftera, c. 14, on. 24 et (PL 44, 215, 216; CSEL 60, 178s); deinde, in ultima parte, quae exstat in Glossa ordin. in II Cor. 3, 6 (Cod. 1 79b; m 75c; apud Lyranum, VI, 64c), ex August., Episf. 145 (ad Anaslasium), no. 2-3 (PL 33,593; CSEL 44,268). 3 J 1 Cor. 15, 56. 4 Cf. August., Enarr. in Ps. 73, 1, n. 2 (PL 36, 930s; CCL 39, 1005s). 5 De quo supra, Dist. 37, c. 1, n. 1; resp. August., Sermc’ 9, C. 9, n. 13: "Tange easdem decem chordas, et feras occidas... Nam multa capita sunt sub istis capitibus. In singulis chordis non singulas bestias, sed greges interficis bestiarum. Sic ergo canticum no vum cum amore, non cum timore cantabis" (PL 38, 85; CCL 41, 132, 134).

Caput 2: Fundatur in Glossam in II Cor. 3, 6 (PL 192, 24).

Caput 3, film. 1: ex Glossa in Hebr. 8, 6-7 (PL 192, 460 A); cf. etiam Glossa in Ps. 73, 1 (PL 191, 682 D), ubi abbreviatur Glossa media Gilberti Porretani in h.1. (apud D. Van den Eynde, L’oeuvre littéraire de Géroch de Reiclsersberg, Rome 1957, 390s); et Hugo de S. Victore, De sacram., 1, 12, (PL 176, 364 A).

INCIPIT LIBER QUARTUS: De Doctrina Signorum

His tractatis quae ad doctrinam rerum pertinent quibus fruendum est 1, et quibus utendum est, et quae fruuntur et utuntur, ad doctrinam signorum accedamus.

DISTINCTIO 1

Capitulum Primum

1. Samaritanus enim, vuinerato appropians, curationi eius sacramen torum alligamenta adhibuit 2; quia contra peccati originalis et actualis vulnera sacramentorum remedia Deus instituit.

2. De sacramentis, ubi quatuor prius consideranda sunt *. De quibus quatuor primo consideranda occurrunt: quid sit sacramentum, quare in stitutum, in quibus consistat et conficiatur, et quae sit distantia inter sacramenta veteris et novae Legis.

1 liber om. M. quartus] de sacramentis add. RX, sententiarum add. w. 3 His] Transitus praem. A, Incipit proiogus quarti libri praem.". 5 accedamus] Explicit prologus add. LT, Explicit liber tercius add. X. 9 peccati originalis trp. BCT. Il Rubrica om. RVWX. 12 occurrunt] sunt CL, est B.

1 Cf. Lib. 1, d. 1, C. 1, n. 3 (tom. 1,55), ubi distinguitur cum Augustino inter res (quae tractantur in Libris 1-III) et signa (de quibus hic in libro 1V); dein, ibid., c. 2 (p. 56), ubi iterum distinguitur luxta Augustinum inter res quibus fruendum est, illas nempe quae nos beatos faciunt, et illas quibus utendum est (mundum scilicet et in eo creata); tunc inter eas quae fruuntur et utuntur (nosmetipsos et angelos sanctos). Quae distinctio quodammodo singulis libris respondet. 2 Resp. Luc. 10, 33-34: Samaritanus autem... appropians, alligavit vulnera eius.

Caput 1, n. 1. Invenitur sacramentorum alligamenta iam in Glossa ordin. in Ps. 146, 3: Et alligat contritiones eorum (cod. Fior. Laurenz. PI. XVI 1.4, f. 397a; apud Lyranum, III, 303b).

Quod repetitur in Glossa Magistri in hunc locum (PL 191, 1274 D) unacum glossa Augustini, Enarrat. in Ps. 146, n. 8 (PL 37, 1903s; CCL 40, 2127). Reliqua, ex Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1145 D; 176, 117 A). — Num. 2: In parte ex eodem Ioco Summae sent., et aequo modo ex

Hugonis de S. Victore De sacramentis, 1, p. 9, c. 1; et 1, 11, 4 (PL 176, 317 B, 345 A).

Caput 2.

Quid sit sacramentum. — Augustinus in libro X De civitate Dei 1 *: "Sacramentum est sacrae rei signum". Dicitur tamen sacramentum etiam ‘sacrum secretum’ 2, sicut dicitur sacramentum deitatis: ut sacramentum sit sacrum signans et sacrum signatum. Sed nunc agitur de sacramento secundum quod est signum. Item, sacramentum est invisibilis gratiae vi sibilis forma 4.

3 etiam om. BCR.

Caput 5: "sacramentum id est sacrum signum" (PL 41, 282; CSEL 40-1, 452; CCL

47, 277). Cf. etiam Contra advers. Legis et Prophet., II, c. 9, n. 34: tantae rei sacramenta, id est sacra signa" (PL 42, 658); et Epist. 138 (ad Marcellinum), c. 1, n. 7: Quae [

cum ad res divinas pertinent, sacramenta appellantur" (PL 33, 527; CSEL 44, 131).

2 Non invenitur apud Augustinum; cf. tamen Enarr. in Ps. 103, 3, n. 14: "Quid est quod occultum est, et non publicum in ecclesia? sacramentum baptismi, sacrum [ CCL] eucharistiae (PL 37, 138; CCL 40, 1487); necnon et Epist. 55 (ad lanuarium II), n. 25: "Profundum (crucis) quod terrae infixum est, secretum sacramenti praefigurat" (PL 33, 216; CSEL 34-11, 197). 3 Cf. Sap. 6, 24: Et non abscondam a vobis sacramenta Dei; et Eph. 3, 9: dispensatio sacramenti absconditi a saeculis in Deo. Cf. Augustinus, Quaestio. nes in Heptat., 111, q. 84: Dominus [ invisibili gratia per Spiritum Sanctum, ubi est totus fructus etiam visibilium sacramentorum. Nam sine ista sanctificatione mvi sibilis gratiae, visibilia sacramenta quid prosunt?" (PL 34, 712; CSEL 28-11, 305; CCL 33, 227s).

Caput 2. Inter nova et vetera de sacramento definiendo, cf. J. de Ghellinck, Un chapitre dans l’histoire de la définition des sacrements au xiii siècle, in Mélanges Mandonnet Il (Bibi. thomiste XIV), 1930, 79-96; ac eiusdem, Le mouvement théologique du xjie siècle, Bruges 1948 (sub verbo Sacrements); F. Holbiick, Der eucharistische und der mystische Leib Christi in ihren Beziehungen zueinander nach der Lehre der Friihscholastik, Romae 1941; N. M. HAring, Be rengar’s De finitions of Sacramentum and their Influence on mediaeval Sacramentology, in Me diaeval Studies (1948) 109-146; D. Van den Eynde, Les définitions des sacrements pendant la première période de la théologie scolastique (1050-1240), Rome 1950; H. Weisweiler, Sakrament ais Symbol und Teilhabe. Der Einfiuss des ps-Dionysius au! die allgemeine Sakramentenlehre Hugos von St. Viktor, in Scholastik 27 (1952) 321-343; N. M. HAring, Character, Signum und Signaculum. Die Entwicklung bis nach der karolingischen Renaissance, in Scholastik (1955), 481-512; 31 (1956) 41-69, 182-212; J. Finkenzeller, art. Sakrament: dogmengeschichtlich, in LThF(2 9 [ 220-225; necnon et recentius A. Caprioli, Aile origini deila "definizione di sacramento: da Berengario a Pier Lombardo, in La scuola cattolica 102 (1974) 718-743. — Prima deflnitio hic proposita Augustino ascribitur in Summa sent., ibid.; quam doctoribus" iam assignavit Magister Hugo, De sacram., 1, 9,2 (PL 176, 317 B-C). Citatur iam in Glossa Magistri in 1 Cor. 11, 24 (PL 191, 1642 B) seu in tractatu primitivo De eucharistia, n. 9 (vide Proleg. ad hunc tomum). De secunda (sacrum secretum), cf. D. Van den Eynde, Les définitions, 22.

Quid sit signum *. — Augustinus, De doctrina christiana 1 *: "Signum vero est res, praeter speciem quam ingerit sensibus, aliud aliquid ex se faciens in cogitationem venire".

Caput 4.

1. Quo dlfferant signum et sacramentum 1’. "Signorum 2 vero alia sunt naturalia, ut fumus significans ignem; alia data". Et eorum quae data sunt, quaedam sunt sacramenta, quaedam non. Omne enim sacra mentum est signum, sed non e converso. — Sacramentum eius rei similitudinem gent, cuius signum est. — Augustinus*: "Si 3 enim sacramenta non haberent similitudinem rerum quarum sacramenta sunt, propriesa cramenta non dicerentur".

2. Quid proprie dicitur sacramentum *. Sacramentum enim proprie dicitur, quod ita signum est gratiae Dei et invisibilis gratiae forma, ut ipsius imaginem gerat et causa exsistat. Non igitur significandi tantum gratia sacramenta instituta sunt, sed et sanctificandi.

3. Quod legalla melius signa quam sacramenta dicuntur *. Quae enim significandi gratia tantum instituta sunt, solum signa sunt, et non sacra menta: sicut fuerunt sacrificia carnalia et observantiae caerimoniales ve o teris Legis, quae nunquam poterant iustos facere offerentes 4; quia ut ait

2 Quid sit signum om. LVW. 17 dicuntur trp. post melius BCX, post signa".

1 Lib. II, e. 1, n. 1 (PL 34,35; CSEL 80, 33; CCL 32, 32). 2 Augustinus, ibid., n. 2 (36, 34, 32s). Epist. 98 (ad Boni Jacium episc.), n. 9: Si enim... omnino sacra menta non essent" ((PL 33, 364; CSEL 34-II, 531). “ Resp. Hebr. 10, 1-4: Nunquam potest accedentes per fectos Jacere... Impossibile enim est sanguine taurorum et izircorum auferri peccata.

Ultima, in Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1145 D; 176, 117 A), et in Decreto Gratiani, de consecr. d. 2, C. 32 (1324). Forsitan concinnatur ex August., Epist. 105, c. 3, n. 12: "Si autem malus est (minister), operatur per ilium Deus visibilem sacramenti formam, ipse autem donat mvi sibilem gratiam" (PL 33, 401; CSEL 34-II, 604).

Caput 3: ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 33 (1324); vel ex originali. — Caput 4, n. 1: Ultima pars conficitur ex Hugone, De sacram., 1, 9, 2 (PL 176, 318 B), et (quoad auctorit. Aug.) ex Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1146 A; 176, 117 A). — Num. 3: cf. Magister in Hebr. 9, 13 (PL 192, 471 C), ubi et verba Augustini. Verba Ambrosiastri (Alcuini), ex Glossa Magistri in Hebr. 10, 5 (PL 192, 480).

Caput 3.

Apostolusi, sanguis hircorum et taurorum, et cinis vitulae aspersus, inquinatos sanctificabat ad emundationem carnis, "non animae", nam inquinatio illa erat contactus mortui. — Augustinus *. Unde Augustinus 2: "Nihil aliud intelligo inquinationem quam Lex mundat, nisi contactum mortui hominis: quem qui tetigerat, immundus erat septem diebus; sed purificabatur secundum Legem 3 die tertio et septimo, et mundus erat ", ut iam intraret templum. Mundabant etiam interdum "a corporali lepra" illa legalia 4; sed nunquam ex operibus Legis aliquis iustificatus est, ut ait Apostolus 5, etiam si in fide et cantate fierent. Quare? — Ambrosius, super epistolam ad Hebraeos *: "Quia 6 imposuit ea Deus in servitutem, non in iustificationem, et ut figura futuri essent 7, volens ea sibi potius offerri quam idolis". — Illa ergo signa erant; sed tamen et sacramenta, licet minus proprie, in Scripturis saepe vocantur, quia signa erant rei sacrae: quam utique non praestabant.

4. Quae dicantur opera Legis *. Illa autem Apostolus 8 opera Legis 1S dicit, quae tantum significandi gratia vel in onus 9 instituta sunt.

Caput 5.

1. De causa institutionis sacramentorum. Triplici autem ex causa sacramenta instituta sunt: propter humitiationem, eruditionem, exercitationem.

2 sanctificabat] sanctificat MNORX, quod corr. MO. 6 et om. MNO. 7 intraret] in add. NRV. 15 Quae] quid BCX.

1 Hebr. 9, 13; sequitur Glossa interlin. in h.1.: non animae (cod. m 178v; apud Lyra num VI, 150v). 2 Augustinus, Quaest. in Heptal. 1V, q. 33 (PL 34, 735; CSEL 28-II, 346s; CCL 33, 258s). 3 Resp. Num. 19, 11-12: Qui tetigerit cadaver Izominis, et propter Izoc septem diebus fuerit immundus: aspergetur ex Fzac aqua die tertio et septimo, et sic mun dabitur. Glossa interl. (potius, in margine in cod. m, f. 178d) in 1-Iebr. 9, 13: sanctifi cal: "a corporali macula leprae" (apud Lyranum VI, 150v); de lepra: Lev. 13-14; etiam

apud Lombardum in Hebr. 9, 13 (PL 192, 471 C). Rom. 3, 20: Ex operibus Legis

non iustificabitur omnis caro; Gal. 2, 16: Non iustifica!ur izomo ex operibus Legis. 6 Non

invenitur in Glossa Ambrosiastri seu Alcuini in Hebr. 10, 5 (PL 100, 1078), sed revera in Glossa ordin. in h.l. (cod. m ISOc; apud Lyran. VI, 152c). 7 Cf. 1 Cor. 10, 6 et 11. 8 Resp. Rom. 3, 20; GaI. 2, 16. 9 Resp. Act. 15, 10.

Caput 5: Mixtim ex Hugone, De sacram., 1, 9, 3 (PL 176, 319 A-320 C), praesertim in nn. 1-3; et, in num. 4, ex Summa sent., 1V, 1 (PL 171, 1146 C 1 147A; 176, 117 C 118 B), praeter auctoritatem Hieronymi.

2. Prima causa *. Propter humilitatem quidem, ut, dum homo insen sibilibus rebus, quae natura infra ipsum sunt, ex praecepto Creatoris se reverendo subicit, ex bac humilitate et obedientia Deo magis placeat et apud eum mereatur, Cuius imperio salutem quaerit in inferioribus se, etsi non ab illis, sed per illa a Deo.

3. Secunda *. Propter eruditionem etiam instituta sunt, ut per id quod foris in specie visibili cernitur, ad invisibilem virtutem quae intus est agnoscendam mens erudiatur. Homo enim, qui ante peccatum sine medio Deum videbat, per peccatum adeo hebuit, ut nequeat divina capere nisi humanis excitatus.

4. Tertia *. Propter exercitationem similiter instituta sunt: quia, cum homo otiosus esse non possit, proponitur ei utilis et salubris exerci tatio in sacramentis, qua vanam et noxiam declinet occupationem. Non enim facile capitur a tentatore, qui bono vacat exercitio. Unde H j e r on v m u monet: "Semper aliquid opens facito, ut te occupatum diabolus inveniat". — De trlpilci genere exercltationis *. Sunt autem exercita tionum tres species: una ad aedificationem animae pertinet, altera ad corporis fomentum, alia ad utriusque subversionem.

5. Cum igitur absque sacramentis, quibus non alligavit potentiam o suam Deus, homini gratiam donare posset, praedictis de causis sacramenta instituit.

6. In quibus constat sacramentum *. Duo autem sunt in quibus sa cramentum consistit, scilicet verba et res; verba, ut invocatio Trinitatis; res, ut aqua, oleum et huiusmodi.

Caput 6.

De differentia sacramentorum veterum et novorum. Iam videre restat distantiam sacramentorum veterum et novorum, ut ‘sacramenta’ vocemus

1 Prima causa trp. BCX, om. RVW. humilitatem] humiliationem ALVX. exci tatus] exercitatus ARTW, quod corr. RT. 24 aqua] et add. BCL.

1 Epist. 125 (ad Rusticum), n. 11 (PL 22 [ 1078; CSEL 56, 130).

Nom. 5: in parte ex conclusione Caput 7 tract. V Summae sent. (PL 176, 133 D); cf. etiam Hugo, De sacram., 1, 9, 5 (PL 176, 323 C 324 A). — Num. 6: ex Somma sent., LV, 1 (PL 171, 1147 A; 176, 118 C).

Caput 6. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlelzre des Petrus Lombardus, 126-30. Verba Augustini (et onus huius capituli), ex Glossa in Hebr. 8, 6 (PL 192, 460 A).

quae antiquitus res sacras signabant, ut sacrificia et obtationes et huius modi. — Super psalmum LXXIII *. Eorum autem differentiam breviter Augustinus assignat dicens 1: "quia illa promittebant tantum" et significabant, "haec autem dant salutem".

Caput 7.

De circumcisione. Fuit tamen et inter illa sacramentum quoddam, scilicet circumcisionis, idem conferens remedium contra peccatum quod nunc baptismus. — Augustinus, Ad Valerlum contra lullanum *. Unde Augustinus 2: "Ex quo instituta est circumcisio in populo Dei, quae erat tune signaculum iustitiae fidei 3, ad purgationem valebat, magnis et parvulis, originalis veterisque peccati; sicut baptismus ex illo valere coepit ad innovationem hominis, ex quo institutus est". — Beda, super Evangellum *. Item Beda: "Idem salutiferae curationis auxilium cir cumcisio in Lege contra originalis peccati vuinus agebat, quod baptismus agere revelatae gratiae tempore consuevit, excepto quod regni caelestis ianuam necdum intrare poterant; tamen in sinu Abrahae post mortem beata requie consolati, supernae pacis ingressum spe felici exspectabant". — His aperte traditur per circumcisionem, ex quo instituta fuit, remis sionem peccati originalis et actualis parvulis et maioribus a Deo praesti tam; sicut nunc per baptismum datur.

1 signabant] significabant LMN, sonabant W. 6 et om. BCLMNO. 8 Va lerium] valentinum ABCOT. contra Iulianum om. AOTV. 16 necdum] nondum

ABCMOW. 19 peccati originalis trp. AO, peccati trp. ante actualls N.

1 August., Enarr. in Ps. 73, n. 2 (PL 36, 931; CCL 39, 1006); iam in Glossa ordin. in Ps. 73, 1 (cod. Laurent. XVII. 4, 94c, sine nomine; ap. Lyranum III, 190a). Cf. supra, lib. III, d. 40, e. 3 (p. 229). 2 Scilicet, De nuptiis et concup., II, c. 11, n. 24 (PL 44,450; CSEL 42, 276s). 3 Rom. 4, 11. 4 In Evang., 1, hom. (PL 94, 54B) seu hom. II (CCL 122, 74).

Capp. 7-9: Cf. A. M. Landgraf, Die Wirkungen der Beschneidung, in Dogmengeschichte III-1, 61-108. Praeter quaedam infra notata, dependent haec capitula a Glossa Magistri in Rom. 4, 11-12 (PL 191, 1371 C 1372 C), in qua recte videri potest tractatus primitivus super hanc materiam, ubi incorporatur plurimum de Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1147 D 1148 B; 176, 119 B-C). — Caput 7: Auctoritas Augustini cum rubrica, ex Decreto, de con secr., d. 4, c. 6 (1363); ilIa Bedae (quae iam invenitur in Somma sent., IV, 1; 1148 C; 119 D), ex Glossa in Rom. 4, 11 (PL 191, 1372 B), obi et conclusio Magistri.

Caput 8.

De viris qui tuerunt ante circumclsionem, et de feminis quae fuerunt ante et post. Quaeritur autem de vins qui fuerunt ante circumcisionem, et de feminis quae fuerunt ante et post, quod remedium contra peccatum liabuerunt. — Quidam 1 dicunt sacrificia et oblationes eis valuisse ad re missionem peccati. Sed melius est dicere illos qui de Abraham prodierunt per circumcisionem iustificatos; mulieres vero per fidem et operationem bonam: vel suam si adultae erant, vel parentum si parvulae; eos vero qui fuerunt ante circumcisionem, parvulos in fide parentum; parentes vero per virtutem sacrificiorum, scilicet quam intelligebant spiritualiter in illis sacrificiis, iustificatos. — In Moralibus, libro IIII *. Unde Gregorius 2: "Quod apud nos valet aqua baptismi, hoc egit apud veteres vel pro parvulis sola fides, vel pro maioribus virtus sacrificii; vel pro his qui ex Abrahae stirpe prodierunt mysterium circumcisionis".

Caput 9.

1. De Institutione circumcisionis et causa. Hic dicendum est in quo instituta fuerit circumcisio, et quare, et cur mutata per baptismum. — Abraham primus mandatum circumcisionis habuit, ad probationem obe dientiae 3. Nec ei soli praecepta fuit circumcisio, sed et semini eius, id

5 habuerunt] habuerint ABCLX, corr. in habuerint NT. 6 prodierunt] prodierant BCLNTX. 17 instituta fuerit] instituent MO, quod corr. O.

1 Auctor scil. Summae sent. (unde quaestio trahitur), IV, 1: De mulieribus quaeritur quod remedium contra originale peccatum habebant. Respondetur: Fidem, oblationes et sa crificia (PL 171, 1148 B; 176, 119 C); forsitan ex Glossa ordin. in Oen. 17, 23-27 (apud Lyran. 1, 69a). 2 Caput 3 (PL 75, 635 B). 3 Resp. Gen. 17, 10-12.

Caput 8: Ad verba in fide parentum postea annotabit Petrus Manducator: De parvulis... uuaestio est: in fide quorum parentum salvabantur ante circumcisionem, id est, an in fide parentum de quibus secundum carnem nascebantur, an spiritualium, Id est patriarcharum. Et non audivi super hoc Magistrum in certitudine dogmatizantem... (cf. 1. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings of Peler Lombard, in Antonianum 41 [ 478). — Aucto nitas Gregorii, ex Glossa in Rom. 4, 12 (PL 191, 1372 B-C), ex Summa sent., IV, 1 (1147 C; 119 A). — Caput 9 resumptio est Glossae in Rom. 4, 11-12 (PL 191, 1371 C 1372 C), quae in multis pendet ad litteram de Summa sent., 1V, 3 (PL 171, 1147 D 1148 A; 176, 119 B-C); plura repetit Magister in Sermone 7, In Circumc. Domini (PL 171, 400 A).

est omnibus Hebraeis. Quae fiebat secundum Legemi octava die, lapideo cultro, in carne praeputii.

2. Quare data circumcisio *. Data autem fuit circumcisio pluribus de causis: scilicet (Strabus * 2:) "ut per obedientiam mandati Abraham placeret Deo, cui per praevaricationem Adam dispiicuerat". Data etiam fuit (Augustinus * 3:) "in signum magnae fidei Abrahae, qui credidit se habiturum filium, in quo fieret benedictio omnium". Deinde "ut hoc signo a ceteris nationibus discerneretur populus ille".

3. Quare in carne praeputii *. In carne vero praeputii ideo iussa est fieri circumcisio, quia in remedium instituta est originalis peccati, quod a parentibus trahimus per concupiscentiam, quae in parte illa magis do minatur. Et "quia 4 in parte illa culpam inobedientiae primus homo sensit, decuit ut ibi signum obedientiae acciperet".

4. Quare die octavo et petrino cultro *. Fiebat autem octava die, petrino cultro, quia et in resurrectione communi, octava aetate futura, per petram Christum 5 omnis ab electis abscidetur corruptio; et per Chri sti resurrectionem, octava die factam, circumciditur a peccatis anima cuiusque in eum credentis 6 Duae igitur res sunt illius sacramenti.

5. Quare per baptismum mutata sit *. Ideo autem mutata est cir cumcisio per baptismum, quia sacramentum baptismi et communius est o et perfectius, quia pleniori gratia accumulatum. Ibi enim peccata solum dimittebantur, sed nec gratia ad bene operandum adiutrix, nec virtu tum possessio vel augmentum ibi praestabatur, ut in baptismo, ubi non modo abolentur peccata, sed etiam gratia adiutrix confertur et virtutes augentur. Unde aqua Tel ectionis dicitur 7, quae aridos fecundat, et iam fructificantes ampliori ubertate donat. Quia quantumcumque per fidem

1 octava] octavo ANT, septima M. 3 dataI] fuit add. BCNRvX. 10 circumcisio om. BCRVWXz. 12 primus] prius AOTWX, quod corr. 0. 14 octava] octavo CMRTV.

cf. Gen. 17, 11-12; et 21, 4. 2 Glossa ordin. in Gen. 17, 10-11 (apud Lyran. 1, 68c); ex pseudo-Remigio Aïtiss. (Strabo?) in hi. (PL 131, 88 C). 3 Potius Ambrosiaster, in Rom. 4, 10-11 (PL 17 [ 84 B-C; CSEL 81-1, 134-137). Nomina tam Aug. quam Amb. inveniuntur in margine codicum Glossae Magistri (x, f. 25d; z, f. 14c) et in editione (PL 191, 1371 C). Glossa ordin. in Gen. 17, 11(1, 68c). Resp. 1 Cor. 10, 4: Petra autem erat Christus. 6 Cf. Rom. 4, 24: Reput abitur credentibus in eum, qui suscitavit lesum Christum. 7 Resp. Ps. 22, 2, ubi Glossa interi.: reficiuntur qui vires amiserint [ = Ed.] et anima ariditate peccatorum sterilis fecundatur (apud Ly ran. III, 117r; cod. Laurent. XVII.4, f. 26v); P. Lombardi Glossa in hi. (PL 191, 242 D); ex August., Enarr. in Ps. 22, n. 2 (PL 36, 182; CCL 38, 134), et Cassiodoro in h.!. (PL 70, 168 B; CCL 97, 210).

et caritatem ante habitam aliquis iustus ad baptismum accedit, uberio rem ibi recipit gratiam; sed non ita in circumcisione. Unde Abrahae, per fidem iam iustificato, signaculum tantum fuit 1; nihil ei intus contulit.

Caput 10.

De parvulis defunctis ante diem octavum. Si vero quaeritur de par vulis qui ante diem octavummoriebantur, antequam non fiebat circumci sio ex Lege 2, utrum salvarentur vel non, idem potest responderi quod sentitur de parvulis ante baptismum defunctis: quos perire constat 3. — Beda *. Unde Beda 4: "Qui nunc per Evangelium terribiliter et salubriter clamat: Nisi quis renatus tuent ex aqua et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum Dei, ipse dudum clamat per suam Legem 6: Anima cuius praeputii caro circumcisa non fuerit, peribit de populo suo, quia pa ctum meum irritum fecit". — Forte tamen sub Lege, ingruente necessi tate mortis, ante octavum diem circumcidebant sine peccato filios, sicut modo in Ecclesia fit de baptismo.

DISTINCTIO II

Caput 1 (11).

1. De sacramentis novae Legis. Iam ad sacramenta novae Legis ac cedamus: quae sunt baptismus, confirmatio, panis benedictionis, id est eucharistia, poenitentia, unctio extrema, ordo, coniugium. Quorum alla

6 antequam] ante quem AW, corr. in quem 0. 11 intrabit] potest intrare BCRTV, potest introire M Summa sent. 1 Del] celorum BC, et add. M. II clamat] clamabat BCNV. 18 sacramentis] sacramento AMOVX. 19 benedictionis] benedictio BCMNX, quod corr. interl. N.

1 Resp. Rom. 4, 11: Et signum accepit circumcisionis, signaculum iustitiae fidei. Cf. Glossa Magistri in hi.: "iustitiae signum iam habitae. Non ergo circumcisio aliquid magnae dignitatis habebat, sed signum erat ei tantum" (PL 191, 1371 A), ex Ambrosiastro in h.1.

(PL 17, 84 B-C; CSEL 81-1, 134-137). 2 Cf. Gen. 17, 12. 3 Cf. infra, Dist. 4, C. 4, nn. 12-13. 4 In Evang., 1, hom. (PL 94, 54C) seu hom. Il (CCL 122, 74).

S Ioan. 3, 5. "Gen. 17, 14. Caput 10. Quaestio ponitur in Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1148 B; 176, 119 C-D), ubi etiam auctoritas Bedae, sine titulo opens.

Dist. II, c. 1, n. 1. Quoad historiam hulus septenarii, cf. B. Geyer, Die Siebenzahl der

remedium contra peccatum praebent et gratiam adiutricem conferunt, ut baptismus; alia in remedium tantum sunt, ut coniugium; alia gratia et virtute nos fulciunt, ut eucharistia et ordo.

2. Quare mox post casum non fuerunt Instituta *. Si vero quaeritur quare non fuerint haec sacramenta instituta mox post hominis lapsum, 5 cum in his sit iustitia et salus, dicimus non ante adventum Christi, qui gratiam attulit 1, gratiae sacramenta fuisse danda, quae ex ipsius morte et passione virtutem sortita sunt. Christus autem venire noluit antequam homo de lege naturali et scripta convinceretur quod neutra iuvare posset.

3. Quod sacramentum coniugil fuit ante peccatum *. Fuit tamen conj iugium ante peccatum institutum, non utique propter remedium, sed ad sacramentum et ad officium. Post peccatum vero fuit in remedium contra carnalis concupiscentiae corruptelam. De quo suo Ioco tractabimus 2

Caput 2 (12).

1. De baptismo. Nunc vero de baptismi sacramento videamus, quod inter novae gratiae sacramenta primum est.

2. De baptismo Ioannis *. Baptismum Christi Ioannes suo baptismo praenuntiavit. Qui primus baptizasse legitur 3, sed in aqua, non in Spi ritu, sicut ipse ait: Ego baptizo vos in aqua in poenitentiam. Sola enim corpora abluebat, a peccatis vero non mundabat.

1 remedium] remedia NR. peccatum] peccata CNV. 4 post] hominis add. BCX.

casum] hominis add. NV. fuerunt] sint BCX. 10-11 coniugium] et add. WX, etiam

add. BLRT. 13 suo loco trp. BCMR. 17 Rubrica. om. RTVW.

1 Ioan. 1, 17: Gratta et veritas per Jesum Christum facta est. 2 Infra scil., in Dist. 26.

3 "In Matheo * (rubrica in quibusdam codd.) 3, 5-11; cf. etiam Marc. 1, 4-8; Luc. 3, 3-16; Ioannes1, 25. 4 Matth. 3, 11; Glossa interl. in h.!.: in aqua: tantum, non Spiritu"; et

Glossa ordin.: "Tantum corpora lavo, qui peccata solvere nequeo" (apud Lyran. V, 14v et

14a); cf. etiam Glossa ordin. in Luc. 3, 16: aqua non Spiritu baptizat (f. 134c).

Sakramente in ihrer Isistorisclien in Tlzeologie und Glaube (1918) 325-348; E. Dhanis, Quelques anciennes formules septénaires des sacrements, in Rev. Hist. EccI. 26 (1930) 574-608, 916-950; 27 (1931) H. Weisweiber, Maître Simon et son groupe "De sacramentis"

(Spicil. sacrum Lovan. 17), LXXV-LXXX; D. Van den Eynde, Les définitions, 44s; J. de Ghellinck, Le mouvement tfiéol., 537-47; A. Michel, Sacrements, in DThC XIV-1, 545-51. — Num. 2. Eadeni quaestio in Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1147 B; 176, 118 C). Num 3: Texitur ex verbis Hugonis, De sacraîn., b, 8, 12-13 (PL 176, 314 A-C). — Caput 2 fundatur usque ad verba In Summa,n V, 1 (PL 176, 127 A; iam desinit textus in PL 171).

Caput 3 (13).

De differentia baptismi Christi et Ioannis *. Baptismus Ioannis erat in poenitentiam, non in remissionem; baptismus vero Christi in remissio nem 1. Quia Ioannes baptizans, hommes ad poenitentiam vocabat; et quos baptizabat, poenitere docebat 2, secundum illud: Veniebant ad Joannem in Iordanem, con fitentes peccata sua. Sed in baptismo Ioannis non dabatur peccatorum remissio; quae data est in Christi baptismo.

Caput 4 (14).

1. Quid utilitatis habuit baptismus Ioannis. Ad quid ergo utilis erat baptismus Ioannis? Quia hommes usu baptizandi praeparabat ad baptis— mum Christi.

2. Quare dictus baptismus Ioannis *. Sed quaeritur quare dictus est Ioannis baptismus, sicut Veritas dicit: Baptismus Ioannis unde est?

Quia ibi Ioannis operatio visibilis tantum erat exterius lavantis, non invisibilis gratia Dei interius operantis. Sed tamen et illa Ioannis operatio a Deo erat et baptismus ille a Deo erat, non ab homme; sed hominis dictus est, quia nihil ibi gerebatur, quod non ageret homo.

Caput 5 (15).

Si vere luit sacramentuni baptismus Ille *. Si vero quaeritur an sacramentum fuerit, satis potest concedi, ex eo sensu quo legalia signa dicun

2 Rubrica om. TVW. 6 baptisino Ioannis trp. BCLRTX. 9 habuit] habet

OT, haberet 1 12 Rubrica om. AVW. U dictusi] est add. BCLRX. quaeritur om.

BCLRTV, add. marg. W. 13 Ioannis baptismus trp. BCO. 20 satis potest trp. BCRTX.

1 Glossa ordin. in Matth. 3, 11: Fort ior me est: "Quia ego baptizo in poenitentiam, ille in

remissionem (apud Lyran. V, 14e). 2 Glossa interi. in Matth. 3, 11: in poenitentiam: * docendo poenitere (apud Lyran. V, 14v). 3 Mixtim ex Ioan. 3, 23: Et veniebant et

baptizabantur, et Matth. 3, 6: Et baptizabantur ab eo in Iordane, con fitentes peccata sua..

4 Matth. 21, 25.

Caput 3-4: Cf. Summa sent., ibid. (unde quaedam verba) et Hugo, De sacram., II, 6, 6. (PL 176, 451 C-D); plura apud J. Kiirzinger, Zur Deutung der Johannestaufe in der mittelait. Theologie, in Aus der Geisteswelt des Mittelalters (BGPTMA, Supplbd 111-2, 954-73). — Caput 5: Negat Magister Simon, Tract, de sacram., et auctor Tract, de septem sacram. Ec

tur sacramenta 1. Signabat enim baptismus Ioannis rem sacram, scilicet baptismum Christi, qui non tantum est poenitentiae, sed et remissionis peccatorum.

Caput 6 (16).

1. De forma baptismi Ioannis et de baptizatis ab eo. Hic considerandum est si baptizati a Ioanne iterum baptizati sint baptismo Christi, et qua forma verborum usus sit Ioannes.

2. Illi qui baptizati sunt a Ioanne nescientes Spiritum Sanctum esse, *.ac spem ponentes in illius baptismo, postea baptizati sunt baptismo Christi 2 — Baptismus autem Ioannis in nomine Venturi tradebatur 3. — Hieronymus *. Unde Hieronymus, Super bel: "Qui dicit se in Christum credere, et non credit in Spiritum Sanctum, nondum habet claros ocubos. Unde baptizati a Ioanne in nomine Venturi, id est Domini besu, quia dixerunt: Sed neque si Spiritus Sanctus est audivirnus, iterum baptizantur, immo verum baptisma accipiunt".

3. Illi vero qui spem non posuerunt in baptismo Ioannis, et Patrem et Filium et Spiritum Sanctum credebant, non post baptizati fuerunt; sed impositione manuum ab Apostolis super eos facta, Spiritum Sanctum receperunt. Alii vero, qui non ita credebant, baptizati sunt baptismo Christi, ut praedictum est. — Hieronymus In Epistola de unius uxoris viro *. Unde Hieronymus 6: "Qui Spiritum Sanctum nesciebant

2 et] etiam BCRX. baptizantur] baptizabantur V, corr. in baptizabantur MT. accipiunt] accipiebant W, acceperunt V. 17 post] postea A, om. O, add. interl. N, add. mg. R.

1 Cf. supra, Dist. 1, c. 4, nn. 1 et 3. 2 Resp. Act. 19, 2-6. 3 Act. 19, 4: Ioannes baptizavit baptismo poenitentiae populum, dicens: In eum qui vent urus esset post ipsum, ut crederent, hoc est, in lesum. 4 Glossa ordin. in bel 2, 28: Eflundam spiritum meum (apud Lyran. IV, 335c), ex Hieron. in h.!. (PL [ 976 A-B). Act. 19, 2. 6 Epis!. 69 (ad Oceanum), n. 6 (PL 22 [ 660; CSEL 54, 691).

clesiae (ed. H. Weisweiler, in Magister Simon..., 15, et 83); asserit Hugo, De sacram., II, 6, 6: "Sacramentum ergo utrobique quantum ad formam exteriorem idem fuit" (PL 176, 451 D).

Caput 6, nn. 1-2, et in prima parte n. 3, dependet de Summa sent., V, 1 (PL 176, 127 B 128 A, unde auctoritas Hieron. in num. 3). Sententia Magistri proposita ad initium n. 3 falsae innititur interpretationi Act. Ap. 8, 16-17: Nondum enim in quemquam illorum venerat [ sanctus], sed baptizati tantum erant in nomine Jesu. Tunc imponebant manus super illos, et accipiebant Spiritum sanctum. Unde "hic Magister non tenetur" (cod. W, 223c). Verba Ambrosii ex originali, ut videtur (cf. etiam tom. 1, 576, 21-31).

cum baptismum a Ioanne acceperunt, iterum baptizati sunt, ne quis ex Iudaeis vel Gentibus putaret aquam sine Spiritu Sancto ad salutem posse sufficere". In libro De Spiritu Sancto *. De hoc etiam Ambrosius 1: "Quidam negaverunt se scire Spiritum Sanctum, cum baptizatos se di cerent Ioannis baptismo 2, qui in advenientis Iesu, non in suo baptizavit nomine. Isti ergo, quia nec in Christi nomine, nec cum fide Spiritus Sancti baptizati fuerant, non potuerunt accipere baptismi sacramentum. Bapti zati sunt igitur in nomine Christi. Nec iteratum est in his baptisma, sed novatum *.

DISTINCTIO III

1. Quid sit baptisma. Post haec videndum est quid sit baptismus et quae sit forma, et quando institutus, et causa institutionis.

2. Baptismus dicitur tinctio, id est ablutio corporis exterior, facta sub forma verborum praescripta. Si enim fiat ablutio sine verbo, non est ibi sacramentum; sed accedente verbo ad elementum, fit sacramentum: non utique ipsum elementum fit sacramentum, sed ablutio facta in ele mento. — Super Ioannem *. Unde Augustinus: "Verbo baptisma consecratur. Detrahe verbum, et quid est aqua nisi aqua? Accedit verbum ad elementum, et fit sacramentum. Unde est haec tanta virtus aquae, ut corpus tangat et cor abluat, nisi faciente verbo? Non quia dicitur, sed quia creditur. Nam et in ipso verbo aliud est sonus transiens, aliud est virtus manens". — In duobus ergo consistit sacramentum baptismi, sci

5 In om. Ar4TWX, add. interi. LO. 9 novatum] innovatum MVX. 12 baptismal baptismus BcRv. 14 tinctioj unctio ANR. 23 manens] immanens ALTW.

1 Lib. 1, e. 3, fin. 41-42 (PL 16 [1845] 713 A-B; CSEL 79, 31s).

3 Tract. 80, n. 3 (PL 35, 1840; CCL 36, 520). Caput 1 (17).

2 Act. 19, 2.

Dist. III. Cf. J. Bellamy, Baptême dans l’Église latine depuis le viije siècle, in DThC 11 (Paris lolO), 83-88. — Caput 1, n. J: Quasi eaedem quaestiones (ordine quidem diverso) in Summa sent., V, 2 (PL 176, 128 A). — Num. 2: Hac definitione (quae iam Summae sent. erat, V, 4, 129 C-D) Magister quodammodo sese opponit Hugoni de S. Victore, qui sacramen tum in aqua posuerat sanctificata per Verbum Dei, non in actione ablutionis (De sacram. II, 6, 2; PL 176, 443 A-C). Cf. N. M. Hâring, Signum und Signaculum..., in Sclzol. 31(1956)188. Auctoritas Augustini ex Glossa Lombardi in Rom. 10, 8 (PL 191, 1475 ), ex Fioro in hi. (199).

licet verbo et elemento. Ergo, etsi alia desint, quae ad decorem sacramenti instituta sunt, non ideo minus est verum sacramentum et sanctum, si verbum sit ibi et elementum.

3. Quod in hoc et in allis sacramentis quaedam fiunt ad decorem, .quaedam ad necessitatem ‘ Nam et in hoc sacramento et in aliis quaedam soient fieri ad decorem et honestatem sacramenti, quaedam ad substantiam et causam sacramenti pertinentia. De substantia huius sacramenti sunt verbum et elementum; cetera ad solemnitatem eius pertinent.

Caput 2 (18).

De forma baptismi. Sed quod est iliud verbum, quo accedente ad elementum, fit sacramentum? — Veritas te docet, quae huius sacramenti formam tradens ait discipulis 1: Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Invocatio ergo Trinitatis verbum dicitur quo baptisma consecratur; et haec est forma verborum sub qua traditur baptismus. — Zacharias *. Unde Bonifacio episcopo Zacharias Papa 2: "Firmissime praeceptum est in synodo Angiorum, ut qui cumque sine invocatione Trinitatis mersus fuisset, quod sacramentum regenerationis non haberet. Quod omnino verum est, quod si mersus in baptismi fonte quis fuerit sine invocatione Trinitatis, perfectus christia nus non est, nisi in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti fuerit o baptizatus".

1 desint] desunt ABCMOX. 4 Rubrica om. VW. H hoc] sacramento add. BCX. S quaedam ad necessitatem om. MT. 1 necessitatem] quaedam ad substantiam et eau sam pertinentia sacramenti add. BCX. II et om. [ Nami ANOV. Unde] et add. CLOR. 1 Bonifacio episcopo trp. post Papa V, om. LRTW, rubrica marg. tantum BCX. 16 ut om. BCLTW, interi. R.

1 Matth. 28, 29. 2 Epist. 11, ad Boni! acium Moguntinum arclziep. (PL 89, 943 D).

Num. 3 dependet a Somma sent., V, 4 (129 D).

Caput 2. De quaestione utrum Baptizo te pertineat ad formam baptismi, cf. A. Landgraf, Die Ansicht der FrWzscholastik von der Zugelu3rigkeit des Baptizo te zur Tau fi orm, in Schol.

17 (1942) 412-427, 531-555; vel sub titulo Die Frage der Zugehôrigkeit des Baptizo te zur Form

der Taule, in Dogmengeschichte 111-2, 47-86, praesertim 47-56. — Cf. Hugo, De sacram., Il, 6, 2 (PL 176, 443 B, 445 D); necnon et Summa sent., V, 3 (PL 176, 129 A-C). Verba Zachariae, ex Decreto Gratiani, de consecr. d. 4, c. 83 (1389).

Caput 3 (19).

Quod Apostoli In nomine Christi baptlzaverunt *. Legitur tamen in Actibus Apostolorum 1 Apostolos baptizasse in nomine Christi. Sed in hoc nomine, ut exponit Ambrosius 2, tota Trinitas intelligitur: "In telligitur enim, cum Christum dicis, et Pater a quo unctus est, et ipse qui unctus est, et Spiritus Sanctus per quem unctus est". — Nicolaus *. Unde N i c o 1 a u Papa ad consulta Bulgarorum: "A quodam ludaeo multos baptizatos asseritis, et quid inde agendum sit consulitis. Hi pro fecto, si in nomine sanctae Trinitatis, vel in nomine Christi, sicut in Actibus Apostolorum legimus, baptizentur, baptizati sunt. Unum enim idemque est, ut sanctus exponit Ambrosius".

Caput 4 (20).

1. Si in nomine Patris tantum vel Spiritus possit tradi baptismus. Hic quaeritur an baptismus esset verus, si diceretur in nomine Patris tantum vel Spiritus Sancti, ut cum dicitur in nomine Christi. — Ambrosius videtur dicere quod, si fide mysterium Trinitatis teneatur, et una pèrsona tantum nominetur, plenum esse sacramentum; et e converso, si tres nominentur, et non recte de aliquo illorum sentiatur, vacuum fieri mysterium. (Ambrosius In 1 libro De Spiritu Sancto *.) Ait enim

2 Rubrica om. RVW. II in’ interi. L, om. MT. nomine Christi trp. ABC elenchus cap p. 7 ad consulta Bulg. om. LTW, in rubrica mg. tantum BC, add. interi. R2. 11 exponit Ambrosius trp. BMN. 13 Spiritus] sancti add. BCLNRVW elench. capp. 19 Ru brica om. RVW. primo (1) om. ANX.

1 Cf. Act. 8, 12: In nomine Iesu Christi baptizabantur; 19, 5: Baptizati sont in nomine Domini Iesu. Cf. etiam 2,38: Baptizetur unusquisque vestrum in nomine Iesu Christi. 2 De Spiritu Sancto, 1, c. 3, n. 44 (PL 16 [ 715 A; CSEL 79, 33). 3 Nicolaus 1, Epist. et decreta, C. 104 (PL 119,1014 D; ex 1. Mansi 15,432 C-D; cf. DS 646).

Caput 3. Prima pars, cum auctoritate Ambrosii, sumitur quasi ad litteram de Somma sent., V, 3 (PL 176, 129 A-B). Altera, ex Decreto Gratiani, de consecr. d. 4, c. 24 (1368); cf. DS, n. 646. — Caput 4. Quaestio suscitatur tam a Hugone, De sacram., II, 6, 2 (PL 176, 446 A) quam ab auctore Summae sent., V, 3 (129 B). Responsio seu verba Ambrosii (in nn. 1-2), ex eodem capitulo Hugonis sumuntur (446 B et D, 447 A-B); strictura vero (in n. 3) fundatur in verba eiusdem (447 C); ita etiam determinatio Magistri in nom. 4. Conclusio (n. 5) propria Magistri est.

sic 1: "Ubi non est plenum baptismi sacramentum, nec principium, nec species aliqua baptismi aestimatur. Plenum autem est, si Patrem et Filium et Spiritum Sanctum fatearis. Si unum neges, totum subrues. Et sicut si unum in sermone comprehendas, vel Patrem, vel Filium, vel Spi ritum Sanctum, fide autem nec Patrem, nec Filium, nec Spiritum Sanctum abneges, plenum est fidei sacramentum; (Nota! *) ita etiam licet Patrem et Filium et Spiritum Sanctum dicas, et Patris vel Filii vel Spiritus Sancti minuas potestatem, vacuum est omne mysterium. Cum dicitur in no mine Christi, per unitatem nominis impletum est mysterium; nec a Christi baptismate Spiritus separatur, quia Christus baptizavit in Spiritu" 2.

2. Quaestio Ambrosli *. "Nunc 3 consideremus utruni sicut in Christi nomine legimus baptismi plenum esse sacramentum, ita etiam Spiritu Sancto tantum nuncupato, nihil desit ad mysterii plenitudinem". — Solvit *. "Rationem sequamur. Qui unum dixerit, Trinitatem signavit.

Si Christum dicas, et Patrem a quo unctus est Filius, et ipsum qui unctus est Filium, et Spiritum quo unctus est designasti. Scriptum est enim 4; Hune Jesum a Nazareth, quem unxit Deus Spiritu Sancto. Et si Patrem dicas, Filium eius et Spiritum oris eius pariter indicas; si tamen id etiani corde comprehendas. Et si Spiritum dicas, Deum Patrem a quo procedit, et Filium cuius est spiritus nuncupasti. Unde, ut rationi copuletur auctou ritas, Dominus dicit 5; Vos autem baptizabimini in Spiritu Sancto; ex quo indicat nos recte posse baptizari in Spiritu Sancto".

3. Perstringitur praemissorum inteffigentia cum determinatione cuius dam dicti *. Ex his aperte inteliexisti in nomine Christi verum baptisma tradi. Ubi nihilominus insinuari videtur verum baptisma dan posse in nomine Patris tantum vel Spiritus Sancti, si tamen ille qui baptizat fi dem Trinitatis teneat: quae Trinitas in quolibet horum nominum intelli gitur. Si autem aliquis perverse credens, et errorem inducere intendens, unum de tribus tantum nuncupet, non implevit mysterium.

4. Ecce quid oportet determinari *. Quod vero ait, ‘nominatis tribus o vacuum esse mysterium, si baptizans minuat potestatem Patris vel Filii

7 Nota om. ABCRWX. 14 Solvit] solutio Bcx, om. RVW. 16 Spirituum] sarictum add. BTX Ambr. 23-24 Rubrica om. VW. cuiusdam dicti om. MOT. 31 vel] et BCO.

1 Caput 3, nn. 42-43 (PL 16 [ 713 B-714 B; CSEL 79, 32). 2 Cf. Ioan. 1, 33: Super quem videris Spiritum..., hic est, qui baptisai in Spiritu Sancto; Marc. 1, 8: Ille vero baptizabit vos Spiritu Sancto; Act. 1, 5: Vos autem baptizabimini Spiritu Sancto. 3 Am brosius, ibid., no. 44-45 (PL 16, 714 B -715 A; CSEL 79, 32s), ubi et solutio sequens.

4 Act. 10, 38. 5 Act. 1, 5

vel Spiritus Sancti’, id est male sentiat de potentia alicuius horum, non credens unam potentiam trium, intelligendum est hoC super eum qui non intendit nec credit baptizare: qui non tantum caret fide, sed etiam intentionem baptizandi non habet.

5. Quid est ‘in nomine Patris et Fili1 et Spiritus Sancti’ *. Qui ergo baptizat in nomine Christi, baptizat in nomine Trinitatis, quando ibi intelligitur. Tutius est tamen tres personas ibi nominare, ut dicatur: in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. — Ambrositis in libro 1 De Spiritu Sancto * 1: "Non in nominibus, sed in nomine", id est in invocatione vel in confessione Patris et Filii et Spiritus Sancti. Invocatur enim ibi Trinitas ut invisibiliter ibi operetur per se, sicut extra visibiliter per ministrum. Si autem dicatur in nominibus, non est ibi sacramentum, quia non ser vatur forma.

Caput 5 (21).

1. De institutione baptismi. De institutione baptismi, quando coe perit, variae sunt aestimationes. — Alii dicunt baptismum tunc insti tutum, cum Nicodemo Christus ait 2: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto. — Alii dicunt institutionem baptismi factam cum Apostolis dixit: Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et o Filii et Spiritus Sancti. Sed hoc dixit eis post resurrectionem, praecipiens eis de vocatione gentium; quos ante passionem binos et binos miserat ad praedicandum in Iudaea et ad baptizandum, dicens: In viam gentium ne abieritis. Iam ergo institutus erat baptismus, quia baptizabant simul et praedicabant.

5 Rubrica om. RVW (in codd. ponilur ad lin. 10). 6 quando] que RX, corr. in que W. 8-9 Ambrosius... Sancto] Aug. (Ambr. N) in libro de trin. BCNX, om. RVW.

11 ministrum] ministerium Bcv, misterium AM. 12 forma] baptismi add. ABC, add. mien. V2, add. mg. W2. baptismil] tunc institutum cum nicodemo ait: nisi quis re natus fuerit ex aqua et spiritu sancto add. MOT. 16 aestimationes] institutiones MO. institutum] esse add. ANV. 16-18 tunc... Sancto mg. 02. 17 Nic. Christus frp. LRX. Christus] dominus N02 (mg.) V. 18 Sancto om. BC, etc. add. ANVW.

1 Caput 13, n. 132 (PL 16 [ 735 C; CSEL 79, 72); cf. etiam supra, Lib. 1, d. 2, c. 5, n. 2 (1, 67, 16-17). 2 Ioan. 3, 5; ita Augustinus infra, d. 4, c. 4, n. 9. 3 Matth. 28, 19. Matth. 10, 5; cf. etiam Marc. 6, 7; Luc. 9, 1-2. 1-lisce Iocis mandantur ad praedi candum et sanandum, non autem, ut dicit Magister, ad baptizandum; cf. tamen Ioan. 3, 22; Caput 5, n. 1 fundatur in verba Hugonis, De sacram., bI, 6, 4 (PL 176, 449 C).

2. De forma in qua baptizaverunt Apostoli ante Christi passionem. Si vero quaeritur in qua forma tunc baptizaverint, sane dici potest: in nomine Trinitatis, scilicet in ea forma in qua baptizaverunt postea gentes: quae ante passionem potest intelligi fuisse tradita, licet non sit scriptum. Non ergo tunc illam formam Christus prius tradidit, cum ad evangeli zandum gentibus rnisit 1; sed quam ante tradiderat mittens in Iudaeam 2, post iteravit cum ad gentes misit.

3. Commodius ergo dicitur institutio facta quando Christus a Ioanne baptizatus est in bordane: quod dispensavit (Ambrosius 4 *) non quia mundari voluerit, cum sine peccato fuerit; sed quia contactu mundae carnis suae vim regenerativam contulit aquis, ut qui postea immergere tur, invocato nomine Trinitatis, a peccatis purgaretur. Tunc igitur insti tutus est baptismus Christi in quo Trinitas, cuius mysterium ibi inno tuit 5, interius hominem baptizat.

Caput 6 (22).

Quare in aqua tantum fiat. Celebratur autem hoc sacramentum tan tum in aqua, non in alio liquore, ut Christus ait 6: Nisi quis renatus fuerit ex aqua etc. — Ambrosius, Super Epistolam ad Romanos * 7: "Ideo uni-

2 baptizaverintj baptizaverunt ALMRVW, corr. ex baptizaverunt TX. 3 baptiz. postea trp. LTX. [ gentes trp. post qua BCLX. 12 igitur] invocato nomine trinitatis add. LNV, add. mg. W. 17 1n2] aliquo add. MV. alio) aliquo NO, aliquo adci. A.

1 Resp. Matth. 28, 19, scit. post resurrectionem. 2 Ioan. 3, 22. Tutu hic cuns ad finem n. 1 Magister de suo hanc interpretationem inducere videtur. 3 Resp. Matth. 3, 16; Marc. 1, 9; Luc. 3, 21. 4 In Luc., 11, n. 83 (PL [ 1583 A; CSEL 32-III, 87; CCL 14, 67); sed revera potius sub forma GlOssae ordin. in Luc. 3, 21: Baptizatur Dominus, non mundari indigens, sed tactu mundae carnis suae aquas mundans, ut vim abluendi ha beant. Et ideo qui ad lavacrum Christi venerit... vim regenerativae sanctificationis aquae con cipit" (apud Lyranum, V, 135a); ex Beda in h.!. (PL 92, 358 B; CCL 120, 83). 5 Cf. Glossa ordin. in Marc. 1, 10: Mysterium Trinitatis in baptisnto demonstratur: Filius bapti zatur, Spiritus est in columba, Pater in voce sonat" (apud Lyranum, V, 91a); ex Beda in h.!. (PL 92, 138 B; CCL 120, 442). 6 Ioan. 3, 5. 7 Ambrosiaster, in Rom. 6, 4: Nam ideo per aquam celebratur, ut sicut aqua sordes corporis abluit, ita et nos per baptismum ab omni peccato spiritualiter purgatos nos et innovatos credamus" (PL 17 [ 100 C; CSEL 81-1, 192s).

Num. 3 concinnatur ex verbis 1-lugonis, De sacram., 11, 6, 4 (449 D), Suminae sent.,, V, 1 (127 C), et Gtossae ordin. (utj supra). — Totum Caput 6 depromitur ex Summa sent.,V, 10 (PL 176, 136 A-B).

formiter id fieri in aqua praecipitur, ut intelligatur quod sicut aqua sordes corporis ac vestes abluit, ita baptismus maculas animae sordesque vitio rum emundando abstergit". — Augustinus * 1: Vel ideo, "ut nullum ino pia excusaret: quod posset fieri si in vino et oleo fieret; et ut communis materia baptizandi inveniretur apud omnes". Quod aqua signavit, quae de latere Christi manavit 2; sicut sanguis alterius sacramenti signum fuit. Non igitur in alio liquore potest consecrari baptismus, nisi in aqua.

Caput 7 (23).

1. De Immersione, quoties fier debeat. De immersione vero, si quae ritur quomodo fieri debeat praecise, respondemus: vel sernel, vel tertio, pro vario more Ecclesiae. — Leandro episcopo Gregoilus *. Unde Gregorius: "De trina immersione baptismi, nu venus responderi potest quam quod ipsi sensistis; quia in una fide nihil officit Ecclesiae sanctac consuetudo diversa. Quia enim in tribus subsistentiis una substantia est, reprehensibile esse nullatenus potest infantem in baptismo vel ter vel semel mergere: quia et in tribus mersionibus personarum trinitas, et in una potest divinitatis singularitas designari. Nos vero, qui tertio mergimus, etiam triduanae sepulfurae sacramentum signamus". — Se cundum hoc licet non modo ter, sed etiam semel tantum mergere. 2. Ibi tamen dumtaxat semel niergere licet, ubi consuetudo Eccle siae talis exsistit. Si quis vero id facere incipiat ubi consuetudo talis non est, vel semel tantum mergendum esse asserat, reprehensibilem se consti tuit. — Haymo, super Epistolam ad Romanos *. Unde Haymo 4: "In suo sensu abundabat Cyprianus cum semel mergebat in baptismo

4 et vel BCLX, in add. C. 5 signavit] significavit BC. quomodo] quotiens X, corr. in quotiens W. 11 Leandro ep. Greg. trp. Greg. Leandro ep. ABCX. 16 et om. LMNORV. 24 mergebat in baptismo trp. BCL. 1 Non invenititr apud Augustinum. 2 Ioan. 19, 34. Registrum epist., 1, epist. 43 (41), ad Leandrum episcopum (PL 77, 497 C -498 A; MGH, Epist., 1, 56).

4 Haymo Altiss., In Rom. 14, 5: Unusquisque in suc sensu abundef (PL 117, 488 A). De sententia Cypriani, v. August., Epist. 93 (ad Vincentium), c. 10, no. 38-40 (PL 33, 340; CSEL 34-II, 482ss).

Caput 7. Tres auctoritates (in nn. 1-3), diverso tamen ordine, leguntur in Surnma sent., V, 4 (PL 176, V, 4 (PL 176, 129 D 130 B). liii Gregorii (in n. 1) quaedam adiungit Magister ex versione Oratiani in Decreto, de consecr. d. 4, c. 80 (1388). In illa Augustino attributa (etiam in Decreto, c. 79), Ioco vos... promisistis legit Magister nos... protnisimus.

parvulos: qui quod intelligebat, studiose implebat, bonis operibus abundando, licet in hoc nescius delinqueret. Sed quia bonis operibus abunda bat, postea correctus a Deo, abundavit altiori sensu, ter illos mergendo". — Ecce habes quia deliquit qui semel mersit; sed hoc ideo, quia aliter se habebat illius Ecclesiae consuetudo, vel quia unam tantum faciendam mersionem asserebat.

3. Augtistinus, In homilia quadam *. De trina mersione Augustinus 1 ait: "Postquam nos credere promisimus, tertio capita nostra in sacro fonte dimersimus. Qui ordo baptismi duplici mysterii significatione celebratur. Recte enim tertio mersi estis, qui accepistis baptismum in i& nomine Trinitatis; recte tertio mersi, qui accepistis baptismum in nomine Christi, qui die tertia resurrexit a mortuis. lIta enim tertio repetita di mersio typum dominicae exprimit sepulturae".

4. Constat ergo baptizandos tertio debere immergi; et tamen, si semel tantum immergantur, verum baptisma accipiunt. Et qui semel immergit tantum, non peccat, nisi consuetudo Ecclesiae obsistat, vel hoc modo tan tum debere fieri asserat.

Caput 8 (24).

Quando circumclsio amisit vim suam. Solet quaeri si circumcisio amisit statum ab institutione baptismi. — Ad quod dicimus in Christi morte terminata legalia omnia. Ex tunc igitur circumcisio perdidit vim suam, ita quod postea non profecit, potius obfuit observatoribus suis 2 Sed usque ad oblationem verae hostiae, potuit prodesse. Si enim ante passionem legalia finem habuissent, non ea imminente vetus pascha cum discipulis manducasset 3.

4 deliquit] delinquit OVR, quod corr. 0. 9 dimerslmus] mersimus C, demersi mus LNW, corr. in demersimus R. II mersi] estis add. MN, add. interl. V2. 16 con suetudo EccI. trp. BCLMRTX. 17 debere fieri trp. ALMRX. 22 profecit] pro fecerit MOR, sed add. BCLRVW.

Sermo de mysterio baptismatis (inter opp. August., PL 40, 1211; item inter opp. Maximi Taurin., PL 57, 778 A); venus Mediolani confectus saec. VI medio (Clavis, n. 222; PLS 11, 1370). 2 Cf. Gal. 5, 2: Ecce ego Paulus dico vobis: quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit. 3 Cf. Matth. 26, I7ss; Marc. 14, l2ss; Luc. 22, 7ss.; Ioan. 13, lss.

Caput 8. Quaestio ponitur eisdem quasi verbis ut in Sutnma sent., V, 2 (PL 176, 128 C).

Solutio autem Magistri est; partim invenitur in Glossa sua in Galat. 5, 2 (PL 192, 153 C). Cf. L. Ott, Untersuch. zur theol. Brieflit., 502s, 505.

Caput 9 (25).

1. De causa Institutionis. Causa vero institutionis baptismi est in novatio mentis, ut homo qui per peccatum vetus fuerat, per gratiam baptismi renovetur 1: quod fit depositione vitiorum et collatione virtutum. Sic enim fit quisque novus homo, cum aboutis peccatis ornatur virtuti bus. Abolitio peccatorum pellit foeditatem; appositio virtutum affert de corem 2. Et haec est res huius sacramenti, scilicet interior munditia 3.

2. An baptismus aperuerit caelum, quod non aperuit clrcumcislo. Si quaeritur utrum baptismus aperuerit caelum, quod non aperuit circumci sio, dicimus quia nec baptismus nec circumcisio aditum regni nobis ape ruit, sed hostia Salvatoris 4; quae si tempore circumcisionis oblata fuisset, illius temporis hommes in regnum intrassent. Res ergo huius sacramenti iustificatio est 5.

DISTINCTIO IV

Caput 1 (26).

1. Quod alii susciplunt sacramentum et rem, alii sacramentum et non rem, alii rem et non sacramentum. Hic dicendum est aliquos suscipere sacramentum et rem, aliquos sacramentum et non rem, alios rem et non sacramentum.

2. De errore quorundam *. Sacramentum et rem simul suscipiunt omnes parvuli, qui in baptismo ab originali mundantur peccato. Quamvis

4 renovetur] renovaretur BCX. 8 aperuerit] aperuit BCRX. 11 Salvatoris] salutaris BC, salvationis X. 18 renil] sacramenti add. BCLX.

Cf. Rom. 6,2-11; Eph. 4, 22-24; Col. 3, 9-10. 2 Cf. Magistri Glossa in Ps. 103, 2: Con fessionem et decorem induisti: e Prius est in ea confessio peccatorum, per quam foedita tem deponit; deinde decor virtutum * (PL 191, 927 C); ex August. in h.l., sermo 1, n. 6 (PL 37, 1340; CCL 40, 1478). 3 De qua fusius infra, cl. 4, c. 7. 4 Cf. supra, Lib. III, d. 18, c. 5 (pp. 116-118). 5 Vide infra, d. 4, c. 7.

Caput 9. Suggeritur quaestio in Somma sent. (128 B); solvitur autem, ut videtur, auxilio Glossae in Rom. 6, 5 (PL 191, 1403).

Dist. IV, c. 1, n. 1 sumitur ex Summa sent., V, 5 (PL 176, 130 B). De qua cf. D. Van den Eynde, Wi!liarn of SI. Thierry and the Author af the Summa Sententiarum; in Franc. Studies (1950) 241-52. — Num. 2 iterum dependet ad initium et ad finem ab eodem Caput Summae

quidam diffiteantur illis qui perituri sunt parvulis in baptismo dimitti peccata, innitentes illi verbo Augustini 1: "Sacramenta in sous electis efficiunt quod figurant"; non intelligentes illud ita esse accipiendum: quia cum in aliis efficiant remissionem, non eis hoc faciunt ad salutem, sed sous electis. — Augustinus in Enchiridlon *. Nam quod omnibus parvulis in baptismo remittatur peccatum, evidenter Augustinus 2 dicit: "A parvulo, inquit, recens nato usque ad decrepitum senem, sicut nullus prohibetur a baptismo, ita nulius est qui non peccato moriatur; sed parvuli tantum originali, majores vero etiam omnibus quae male vivendo addiderunt ad illud", nisi vitae enormitas impediat. — Adulti quoque qui cum fide baptizantur, sacramentum et rem suscipiunt.

Caput 2 (27).

1. De ficte accedentibus *. Qui vero sine fide accedunt vel ficte, sa cramentum, non rem suscipiunt. Hieronymus, super Ezechielem *. Unde Hieronymus: "Sunt lavacra gentilium, haereticorum, sed non lavant in salutem. In Ecclesia etiam, qui non plena fide baptismum accipiunt, non Spiritum, sed aquam accipiunt".

2. Augustinus, in Psalmum LXXVII !‘ Augustinus 4 etiam ait: "Iudaeis omnibus communia erant sacramenta, sed non communis omnibus erat gratia, quae est virtus sacramentorum. Ita et nunc ba& ptismus communis est omnibus baptizatis, sed non virtus baptismi, id

4 eis hoc trp. BCLRX. 7 recens] recenter RVW, mg. B, corr. in recenter LO (?).

1 Non obstante rubrica marginali: In libro de baptismo, sententia non est Augustini; cf. tamen De l contra Donatistas, V, cc. 27-28, fin. 38-39 (PL 43, 195ss; CSEL 51, 293-297) et notas infra positas. 2 Caput 43 (PL 40, 253; CCL 46, 73). 3 In Ezecli., 16, 4 (PL [ 127 B-C; CCL 75, 163s). 4 Enarr. in Ps. 77, 1, n. 2 (PL 36, 983s; CCL 39, 1067).

sent. Error, quod illis qui perituri sint non dimittantur peccata in baptismo, forsitan Porre tanorum fuit, non autem Magistri Gilberti. Cf. A. M. Landgraf, Die Somme des cod. lot. 109 der Stiftsbil von Zwettl und die Lehre von der Nachiassung zukiinfliger Siinden durcli die Taule, in Dogmengesch., III-2, 187s.

Caput 2. Cf. A. M. Landgraf, Die Wirkung der Taule tin fictus und im Contritus, in Dog inengeschichte, III-2, 87-128. — Num. 1 verbis introducitur Summae sent., V, 5 (PL 176, 130), unde etiam secunda auctoritas in n. 2. lIla Hieronymi, ex Glossa ordin. in Ezech. 16, 4: Et aqua non est Iota in salutem (apud Lyran. IV, 231a).— Num. 2: Illa Augustini in Psalmum, ex Glossa in 1 Cor. 10, 5: Non in pluribus beneplacitum est Deo (PL 191, 1620 B-C); aptatur ex Fioro in h.l. (358).

est ipsa gratia *. — Augustinus, De poenitentia *. Idem 1: "Omnis qui iam suae voluntatis arbiter constitutus est, cum accedit ad sacramentuni fidelium, nisi poeniteat eum veteris vitae, novam non potest inchoare Ab hac poenitentia, cum baptizantur, soli parvuli immunes sunt". 3. His aliisque testimoniis aperte ostenditur adultis sine fide et poe— nitudine vera in baptismo non conferri gratiam remissionis, quia nec parvulis sine fide aliena, qui propriam habere nequeunt, datur in baptismo remissio. Si quis ergo ficte accedat, non habens cordis veram contri tionem, sacramentum sine re accipit. 4. Attende diligenter *. Videtur tamen Augustinus dicere quod ficte accedenti, qui etiam habet odium fraternum, in ipso momento quo baptizatur omnia condonentur, et post baptismum mox redeant; sed non hoc asserendo dicit, immo hanc opinionem et praemissam sen tentiam conferendo. — Augustinus, In libro De baptismo *. Ait enim sic 2: "His qui ficto corde baptizantur, aut peccata nullatenus dimittuntur, quia Spiritus Sanctus disciplinae effugiet fictum 3; aut in ipso tempori puncto per vim sacramenti dimissa, iterum per fictionem replicantur: ut etiam illud verum sit: Quotquot in Christo baptizati estis etc., et iliud: Spiritus Sanctus disciplinae eflugiet fictum: ut induat eum Christum san ctitas baptismi, exuat euni Christum pernicies fictionis". — De reditu peccati *. "Nam redire dimissa peccata ubi fraterna caritas non est, aperte Dominus docet 6 in illo servo a quo dominus dimissum debitum petiit, quia ille conservo dimittere noluit. Sic non impeditur baptismi gratia quominus omnia peccata dimittantur, etiam si fraternum odium in eius cui dimittuntur animo perseverat. Solvitur enim hesternus dies, et quidquid superest; solvitur etiam ipsa hora momentumque ante baptismum et in baptismo; deinceps autem continuo reus esse incipit, non solum conse quentium, sed et praeteritorum dierum, horarum, momentorum, redeun tibus omnibus quae dimissa sunt".

20-21 Rubrica om. BCVWX, add. sed de!. R.

1 Id est, Sermo 351 (seu potius Liber de poenitenfia), e. 2, n. 2 (PL 39, 1537); licet sexies citetur a Fioro Lugd., de eius genuinitate valde dubitat (et recte) Clavis Patrum, n. 284 (p. 75); cf. etiam Rev. Bén. 48 (1936) 118. 2 De l contra Donatistas, 1, C. 12, nn. 19-20 (PL 43, 119s; CSEL 51, 163ss). 3 Sap. 1,5. 4 GaI. 3,27. 5 Sap. 1,5.

6 Resp. Matth. 18, 23-25.

Num. 4: Cf. sententia scholae Anselmi Laudun., n. 370, cd. O. Lottin, Psych. et morale, V, 275. Fons autem Magistri Decretum est Gratiani, de consecr. d. 4, e. 41, 6 (1379).

5. Hoc autem, ut praediximus 1, non sub assertione dixit. Quod osten ditur ex eo quod ait in eodem libro 2 sic: "Si ad baptismum fictus accedit, dimissa surit ei peccata, aut non sunt dimissa? Eligant quod volunt". Ecce aperte cernis, si tamen intendis, id dixisse Augustinu m non asserendo, sed quaerendo et aliorum opinionem referendo. — Augustinus, 5 In eodem libro e. Idem enim ait: "Tunc valere incipit ad salutem ba ptismus, cum illa fictio veraci confessione recesserit, quae corde in ma litia perseverante peccatorum ablutionem non sinebat fieri". Non igitur ficte accedenti peccata dimittuntur.

Caput 3 (28).

Quomodo intelligatur illud: ‘Quotquot in Christo baptizati estis, Chri stum induistis’. Quaeritur ergo quomodo accipiendum sit illud: Quotquot in Christo baptizati estis, Christum induistis. — Potest dici quod qui in Christo, id est in Christi conformitate, baptizantur: ut scilicet mo riantur vetustati peccati 5 sicut Christus vetustati poenae, induunt Christum, quem per gratiam inhabitantem habent. — Potest et aliter solvi. Duobus enim modis induere Christum dicimur: vel per assumptio nem sacramenti, vel rei perceptionem. — Augustinus, in libro De bapti smo *. Unde Augustinus 6: "Induunt hommes Christum aliquando usque ad sacramenti perceptionem, aliquando usque ad vitae sanctificationem. Atque illud primum bonis et malis potest esse commune; hoc autem proprium est bonorum et piorum". Omnes ergo qui in Christi no mine baptizantur, Christum induunt, vel secundum sacramenti perceptio nem, vel secundum sanctificationem.

3 Eligant] Eligat LMO. volunt] voluerint A, voluerit LMO. 6-7 ad salutem bapt. trp. LMVX. 11-12 Rubrica o,n. VW, abbrev. AC. 17-18 per assumptionem] assumptione BCLTWX. 18 perceptlonem] perceptione BCLTWX. 20 sacramenti perceptionem trp. AOVW.

1 Supra, ad initium n. 4. 2 Ibid., n. 18 (PL 43, 119; CSEL 51, 162). 3 Num. 18 (119; 163). 4 GaI. 3, 27. 5 Cf. Eph. 4, 22-23; Rom. 6, 3-4. 6 De baptismo contra Donatistas, V, e. 24, n. 34 (PL 43, 193; CSEL 51, 291).

Num. 5: prima auctoritas, parum supra in Decref o, c. 32, § 2 (1372); alia, ex e. 42 (1379). Caput 3. Fere toturn ex Somma sent., V, 5 (PL 176, 131 A-B); auctoritas autem Augustini potius ex Decrelo, uti supra, c. 41, § 1 (1377) quam ex Summa sent. (131 B).

Caput 4 (29).

1. De ils qui suscipiunt rem et non sacramentum. Sunt et alii, ut supra posuimus 1, qui suscipiunt rem et non sacramentum.

2. Quod passio implet vicem baptismi *. Qui enim effundunt sangul— nem pro nomine Iesu, etsi non sacramentum, rem tamen percipiunt. — In libro XIII De civitate Dei *. Unde Augustinus 2: "Quicumque non percepto regenerationis lavacro pro confessione Christi moriuntur, tantum eis valet ad dimittenda peccata, quantum si abluerentur sacro fonte baptismi". Audisti quod passio pro nomine Iesu suscepta supplet vicem baptismi.

3. Quod non modo passio, sed Ides et contritio, implet vicem ba ptismi ‘1’ — Augustinus in libro IIII De baptismo *. Nec tantum passio vicem baptismi implet, sed etiam fides et contritio, ubi necessitas excludit sacramentum, sicut aperte docet Augustinus, dicens: "Ba ptismi vicem aliquando implere passionem, de latrone illo cui non bapti zato dictum est: Hodie mecum eris in paradiso, beatus Cyprianus 5 non leve documentum assumit. Quod etiam atque etiam considerans, in venio non tantum passionem pro nomine Christi id quod baptismo deerat posse supplere, sed etiam fidem conversionemque cordis, si forte ad cele brandum mysterium baptismi in angustiis temporum succurri non po— test. Neque enim latro ille pro nomine Christi crucifixus est, sed pro me-

4 effundunt] fundunt BCRTWX. 9 Audisti] Audistis LNV. Iesu] Christi LNVX..

11 Rubrica om. CRVW. 13 vlcem LX Aug., vim alii codd. 16 Cyprlanus] in libro iv de baptismo add. hic in marg. BCX, add. in textu ALMOT, add. sed de!. V; sed reapse est rubrica ad August. (lin. 12) ut in N, quam om. RW. 17 Quod] Quid BC, Qui M, ego add. L. 19 conversionemque BL (sed corr.) RTX Grat., et conversionem AL (post corr.) MNOVW, contritionemque C; conversionem corr. mg. in contritionem A; vel contritionem add. interl. B.

1 Initio huius distinctionis (c. 1, n. 1). 2 Caput 7 (PL 41, 381; CSEL 40-1, 622; CCL 48, 389). 3 De baptismo contra Donatistas, IV, e. 22, n. 29 (PL 43, 173; CSEL 51, 257). 4 Luc. 23, 43. 5 Epist. 73 (ad Iubaianum et episc. Numidiae), n. 22 (PL 3 [ 1124B1125A;CSEL3-1,796).

Caput 4. Cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Brie fluteratur, 507-527; A. M. Landgraf, Das Sacramentum in voto, in Dogmengesch., 111-1, 210-253; et Kindertauje und Glaube, ibid., 279-345. Pleraque huius Caput ex eadem Summa sent., V, cc. 5-6 (PL 176, 131 B 133 A). — Num. 3: Auctoritas Augustini potius ex Decreto Gratiani, de consecr., d. 4, c. 34 (1372-1373) quam de Summa sent., V, 5 (PL 176, 131 C 132 A), quamvis conclusio seu resumpti ad finem huius numeri eiusdem Summae sit (132 B).

ritis facinorum suorum; nec quia credidit passus est, sed dum patitur credit. Quantum igitur valeat etiam sine visibili baptismi sacramento quod ait Apostolusi: Corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salu lem, in illo latrone declaratum est. Sed tunc impletur invisibiliter, cum mysterium baptismi non contemptus religionis, sed articulus necessitatis exciudit". "Et 2 baptismus quidem potest etiam esse, ubi conversio cordis defuerit; conversio autem cordis potest quidem messe non percepto baptismo, sed contempto baptismo non potest. Nec ullo modo dicenda est conversio cordis ad Deum, cum Dei sacramentum contemnitur". — Ecce hic habes non solum passionem, sed etiam fidem et contritionem conferre remissionem, ubi non contemnitur sacramentum, ut in latrone iflo osten ditur: qui non per passionem, sed per fidem salvatus est sine baptismo.

4. Augustinus in libro Retractationum II *. Sed dicunt quidam 3 Augustinu m hoc retractasse. Retractavit quidem exemplum, sed non sententiam. Ait enim sic: "In quarto libro De baptismo, cum dicerem vicem baptismi posse habere passionem, non satis posui idoneum illius latronis exemplum, quia utrum non fuerit baptizatus incertum est".

5. Ambrosius *. Constat igitur sine baptismo aliquos iustificari et salvari. Unde Ambros i u 5 de Valentiniano: "Vent rem meum doleo 6, ut prophetico utar eloquio, quia quem regeneraturus eram amisi; ille tamen gratiam quam poposcit non amisit".

6. Quae videntur obviare praedictls *. His autem videtur obviare quod Dominus ait: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum caelorum. Quod si generaliter verum est, non videntur esse vera superius posita.

6 esse] messe T Aug., Grat. 11 non] nec LON. 13 Rubrica om. RVW. quarto Iibro trp. ABMT. 16 posui Idoneum trp. BCLRTX Aug. 22 Rubrica om. RVW, abbrev. A. 24 potest introire] potest intrare AV in. BTW, intrabit CR. caelorum] del AVX.

1 Rom. 10, 10. 2 August., ibid., c. 25, n. 32 (PL 43, 176; CSEL 51, 260).

3 Inter quos auctor anonymus (et Magistro ignotus) Sent. divinae paginae: "Augustmnus dicit: Si non contemptus religionis, sed articulus exciudit necessitatis, salvantur. Sed in libro re tractationum profitetur se male dixisse, aperte ostendens quod nullus sine gratia baptismi salvari potest (ed. Bliemetzrieder, BGPTMA XVIII, Heft 2-3, 46). 4 Caput 18 (PL 32, 638; CSEL 36, 153). 5 De obitu Valentiniani, nn. 29-30 (PL 16 [ 1368 B-C; CSEL 73, 344). 6 1er. 4, 19. 7 Ioan. 3,5.

Num. 4-5: Ex Summa sent., ibid. (132 A); n. 6, ibid. (131 B-C), ubi desunt quaedam verba, ut notat dom. L. Ott, Briefliteratur 517, n. 54.

7. Determinatio *. Sed illud intelligendum est de his qui possunt et contemnunt baptizari. Vel ita intelligendum est: Nisi quis renatus tuent ex aqua et Spiritu Sancto, id est ea regeneratione quae fit per aquam et Spiritum Sanctum, non salvabitur. Illa autem regeneratio fit non tantum per baptismum, sed etiam per poenitentiam et sanguinem. — Super epistolam ad Hebraeos *. Unde auctoritas 1 dicit ideo Apostolum "pluraliter" dixisse fundamentum baptismatum, "quia est baptismus in aqua, in sanguine, in poenitentia". Hoc autem non ideo dicit, quod baptismi sacramentum fiat nisi in aqua, sed quia ipsius virtus, id est sanctificatio, datur non modo per aquam, sed per sanguinem vel poenitentiam.

8. Ratio etiam id suadet. Si enim parvulis non valentibus credere sufficit baptismus, multo magis sufficit fides adultis volentibus, sed non valentibus baptizari. — In libro De unico baptlsmo *. Unde August jn u 2: "Quaeris quid sit maius, fides an aqua? Non dubito quin respon is deam fidem. Si ergo quod minus est sanctificare potest, nonne quod maius est, id est fides, de qua Christus ait: Qui crediderit in me, etiam si mortuus fuerit, vivet?"

9. Opinio quorundam quod nullus sine baptismo possit salvari, nisi patiens pro Christo *. Sed dicunt aliqui 4 nullum adultum in Christum credere vel caritatem habere sine baptismo, nisi sanguinem fundat pro Domino; subdita introducentes testimonia. — Augustinus, In libro de

5 etiam] et BCTW, om. R. 21 introducentes] inducentes BCLRTWX.

1 Glossa ordin. in Hebr. 6, 1-2: Non rursum lacientes fundamentum poenhtenfiae... baptis matum doctrinae etc. (apud Lyr. VI, 143a; cod. 1 194b, ubi legitur in poenitentia, in sanguine s, ut etiam in Glossa Magistri hic [PL 192, 440 C; cod. m 172b]). 2 Non inve nimus apud Augustinum; cf. tamen De unico bapt. contra Petilianum, c. 11, n. 18 (PL 43, 604; CSEL 53, 18), et notam infra positam. 3 Ioan. 11, 25. 4 Sententia est P. Abaebardi, In Rom. II (PL 178, 837 A 838 C; CCL, Contin. Med. 11, 117-121).

Num. 7: Ex Glossa Magistri in Hebr. 6, 2 (PL 192, 440 C 441 A). — Num. 8: Ratio de pendet de Summa sent., V, 5 (PL 176, 132 B). Quod sequitur, sub nomine Augustini, non in venitur apud eum nec apud Fiorum nec in Gbossis Magistri; concinnata videtur ex verbis Ho gonis, De sacram., 1, 9, 5: Utrum est maius, aqua an fides ?... Qui credit in me, mortem non videbit in aeternum (PL 176, 324 D-325 A). — Num. 9: Ex Somma sent., V, 5 (PL 176, 132 B-C), ubi et auctoritates. Ad primam Gennadii codices eiusdem Summae legunt: Ex dictis Augustini episcopi Ioco Anselmi (132 C), ut notat L. Ott, Briefliteratur, 512, 517. Probabi lius Magister sese contulit ad originale Gennadii, eo quod ultima auctoritas non datur in Somma sent. Vide etiam H. Grillmeier, Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum, und die Somma sententiarum, in Scholastik 34 (1959) 539.

fide ad Petrum ‘ Augustinus ait 1.: "Ex illo tenipore quo Salvator dixit 2: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto etc., ahsque sa cramento baptismi, praeter eos qui in Ecclesia sanguinem fundunt, ah quis vitam aeternam accipere non potest". — In eccleslasticis doginatibus, ex dictis Augustini e. Item: "Nullum catechumenum, quamvis in bonis operibus defunctum, vitam aeternam habere credimus, excepto martyrio, ubi baptismi tota sacramenta complentur". — In eodem *. Item: "Ba ptizatis tantum iter esse salutis credinius".

10. Responsio *. Sed quod in his minus dixit, in aliis capitulis supra positis supplevit 5; et ideo haec sic intelligenda sunt, ut soli haberites tempus excipiantur. Si enim ahiquis habens fidem et caritatem voluerit baptizari, et non potest, necessitate praeventus, (Augustinus *:) "sup plet 6 Omnipotentis benignitas quod sacramento defuerat". Dum enim solvere potest, nisi solvat tenetur; sed cum iam non potest et tamen vuit, non imputat ei Deus, qui suam potentiam sacramentis non alligavit 7.

11. Augustinus *. Quod vero invisibihis sanctificatio sine visibili sa cramento quibusdam insit, aperte Augustinus 8 super Leviticum tradit, dicens "invisibilem sanctificationem quibusdam adfuisse et profuisse sine visibihibus sacramentis; visibilem vero sanctificationem, quae fit sacramento visibili, sine invisibili posse adesse, non posse prodesse.

2 ex... Sancto om. BCLTX. et... Sancto om. AR. Sancto om. MV. 7 com plentur) implentur AMOV. B esse 5alutis trp. BCMV. 9 Responsio] ExpositIo BCX, om. NRVW. soli] non add. interl. R2, add. mg. W2. 18 super Leviticum frp. post insit X, post aperte L, post dicens ANVW.

1 Immo Fulgentius, De fide ad Petrurn, c. 3, n. 41 (PL 65, 692 B; CCL 91 A, 740).

2 Ioan. 3, 5. 3 Gennadius, Liber sive diffinitio ecci. dogmalum, c. 74 (PL 58, 997 C; C. 41 in PL 42, 1220). 4 Ibidem, ante locum iam citatutu. 5 Scilicet in nn. 2-4 hujus Caput b De baptismo contra Donatistas, IV, c. 24: In 1110 latrone quod ex baptismi sacramento de fuerat complevit Omnipotentis benignitas (PL 43, 175; CSEL 51, 260). 7 Augustinus, De Genesi ad Litt., VI, c. 13, n. 23: *Ita enim certas temporum leges generibus quatitatibusque rerum... attribuit, ut elus voluntas sit super omnia. Potentia quippe sua numeros creaturae dedit, non ipsam potentiam eisdem numeris alligavit (PL 34, 348s; CSEL 28-1, 188). Ap plicationem principil ad sacramenta idem innuit, De diversis quaest. 83, q. 62 (PL 40, 53). 8 Quaest. in Heptat., III, q. 84 (PL 34, 713, dein 712; CSEL 28-II, 305s; CCL 33, 228); sed hic potius ut textus exstat in tonte, scil. Glossa ordin.

Num. 10. Praeter primam phrasim, sumitur ex Somma sent., V, 7 (133 C-D). Cf. L. Ott, ibid., 518. — Num. 11: Ex Glossa ordin. in Levit. 21, 12-13 (apud Lyran. 1, 252b); vel forsitan ex Glossa ignota ipsius Magistri in h.1.

Nec tamen visibile sacramentum ideo contemnendum, quia contemptor eius invisibiliter sanctificari non potest. Hinc Cornelius et qui cum eo erant, iam Spiritu sanctificati baptizati sunt 1; nec superflua iudicata est visibilis sanctificatio quia invisibilis praecessit". "Sine visibili ergo in visibilis sanctificatio esse potest et prodesse; visibilis autem, quae fit sacramentotenus, sine invisibili prodesse non potest, cum ista sit omnis illius utilitas. Simoni Mago visibilis baptismus non profuit 2, quia invisi buis non adfuit; sed quibus invisibilis adfuit, profuit".

12. "Firmissime tene". Nec tantum valet fides aliena parvulo, quan tum propria adulto. Parvulis enim non sufficit fides Ecclesiae sine sacra mento. Qui si absque baptismo fuerint defuncti, etiam cum deferuntur ad baptismum, damnabuntur, sicut multis Sanctorum testimoniis com probatur. — Augustinus In libro De fide ad Petrum ‘ Ad quod hoc unum sufficiat Augustini 3: "Firmissime tene parvulos qui vel in uteris matrum vivere incipiunt et ibi moriuntur, vel de matribus nati sine sa cramento baptismi de hoc saeculo transeunt, aeterno supplicio punien dos: quia etsi peccatum propriae actionis non habuerunt, originale tamen peccatum carnali conceptione traxerunt".

13. Et sicut parvuli qui sine baptismo moriuntur numero infidelium adscribuntur, ita qui baptizantur fideles vocantur. Quia a fidelium con sortio non separantur cum orat Ecclesia pro fidelibus defunctis; fideles igitur surit non propter virtutem, sed fidei sacramentum. — Augustinus, ad Bonifaclum *. Unde Augustinus: "Parvulum, etsi nondum fides illa quae in credentium voluntate consistit, iam tamen ipsius fidei sacramentum, id est baptismus, fidelem facit. Sicut credere respondetur, ita etiam fidelis vocatur: non rem ipsam mente annuendo, sed ipsius rei sacramentum percipiendo".

9 Rubrica om. RvW.

1 Resp. Act. 10, 44-48. 2 Resp. Act. 8, 13-24. 3 Rectius Fulgentii, e. 27, n. 70: Firmissime tene et nullatenus dubites, non solum hommes iam ratione utentes, verum etiam parvulos, qui sive in uteris matrum vivere incipiunt et ibi moriuntur, sive iam de matribus nati sine sacramento sancti baptismatis quod datur in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, de hoc saeculo transeunt, ignis aeterni sempiterno supplicio puniendos. Quia etsi peccatum propriae actionis nullum habuerunt, originalis tamen peccati damnationem camail conceptione et nativitate traxerunt * (PL 65, 701 B-C; CCL 91 A, 753). 4 Epist. 98, n. (PL 33, 364; CSEL 34-II, 531s).

Num. 12. Cf. Somma sent., V, 6 (PL 176, 132 D). — Num. 13. Verba Augustini inve niuntur apud Fiorum in Rom. 6, 4 (100); non repetuntur a Magistro in h.l. (PL 191, 1402).

Caput 5 (30).

Quid prosit baptismus his qui cum fide accedunt. Solet quaeri de iltis qui iam sanctificati Spiritu, cum fide et cantate ad baptismum accedunt, quid eis conferat baptismus. Nihil enim videtur eis praestare, cum per fidem et contritionem iam remissis peccatis iustificati shit. Responsio *. Ad quod sane dici potest eos quidem per fidem et contritionem iustifi catos, id est a macula peccati purgatos et a debito aeternae poenae abso lutos; tamen adhuc teneni satisfactione temporali qua poenitentes ligan tur in Ecclesia. Cum autem baptismum percipiunt, et a peccatis, si qua interim post conversionem contraxerunt, mundantur, et ab exterioni sai tisfactione absolvuntur, et gratia adiutrix omnisque virtus augetur, ut vere novus homo tunc dici possit. Fomes quoque peccati in co amplius debilitatur. — Ideo Hieronymus 1 dicit quod "fides quae fidetes facit, in aquis baptismi datur vel nutritur": quia non habenti aliquando ibi datur, et iam habenti ut plenius habeatur. Sic et de aliis intelligendum is est. — Qui ergo mundus accedit, ibi fit mundior; et omni habenti ibi amplius datur 2.

Caput 6 (31).

1. Quod exterior satlsfactio ibi dimittitur *. — Ambrosius *. Quod vero omnis exterior satisfactio ibi relaxetur, Ambrosius 3 ostendit, o super ilium locum: Sine poenitentia sunt dona Dei et vocatio, dicens: "Gratia Dei in baptismo non requirit gemitum vel planctum, vel aliquod opus, et omnia gratis condonat". Quod quidem de exteriori gemitu vel planctu

2 Solet] etiam add. ABLV. sint] sunt BCLRVX. Responsio om. RVW.

1 Auctoritas spuria. Vide tamen Hieronymi "aquarum et baptismi laudes" in Epist. 69 (ad Oceanum), nn. 6-7 (PL 22 [ 659ss; CSEL 54, 689-694). 2 Resp. Matth. 25, 29: Omni enim habenti dabitur et at’undabit. 3 Ambrosiaster in Rom. 11, 29 (PL 17 [1845] 154 A; CSEL 81-1, 384-387).

Caput 5. Cf. A. M. Landgraf, Die Wirkung der Taule im Fictus und un Contritus, in Dogmengesclziclzte 111-2, 128-169. Fundatur doctrina Magistri in Summam sent., V, 7 (PL 176, 133 A-D). Unde vel cuius sit auctoritas Hieronymo attributa (frequentissima in diebus illis), nescimus. — Caput 6, n. 1: Verba Ambrosiastri iam in Glossa ordin. in Rom. 11, 29 (apud Lyran. VI, 26a; cod. 1, fol. 26a; m, fol. 27d, ubi Ambr. adiungitur s.nl.); dein in Glossa Ma gistri (PL 191, 1491 A).

aCcipiendum est, nam sine interiori nemo adultus renovatur; sed exte riores satisfactiones et afflictiones, scilicet sordes poenitentium, ibi dimit— tuntur. — Multum ergo confert baptismus etiam iam per fidem iustifi cato; qui accedens ad baptismum, quasi ramus a columba portatur in arcam 1: ante intus erat iudicio Dei, sed nunc etiam iudicio Ecclesiae intus est.

2. Cum vero in baptismo peccatum deleatur et satisfactio exterior non imputetur, quaeritur cur poenalitas cui pro peccato addicti surnus non tollatur. — Hoc ideo fieri tradunt Sancti 2: "Quia si a poena hommes per baptismutri liberarentur, ipsam putarent baptisnii pretium, non acter num regnum. Ideo soluto reatu peccati, temporalis poena tamen manet, ut illa vita studiosius quaeratur, quae erit a poenis omnibus aliena". Ideo etiam manet, ut sit fideli certandi materia et vincendi occasio; qui non vinceret si non pugnaret, nec pugnaret si in baptismo imrnortalis fieret.

Caput 7 (32).

1. Culus rel baptismus qui datur lam lusto sit sacramentum. Si quaeri tur cuius rei baptismus ille sit sacramentum, qui datur iam iusto, dicimus sacramentum esse et rei quae praecessit, id est remissionis ante per fidem datae, et r temporalis poenae (sive peccati, si quod interim committitur habetur), et novitatis ac munditiae ibi praestitae. Omnis enim rei signum est, cuius causa est.

2. Nec mireris rem aliquando praecedere sacramentum, cum ali-

11 Ideo... peccath] reatus peccati tollitur M. poena tamen trp. ABC. tamen] tantum MX, cum corr. interl, in tantum V. 13 certandi] concertandi AMOX. 14-15 immor talis fieret trp. BCLX. 17 sit sacramentum trp. post rei ABC; cf. etiam elenchus capp. 21 ac munditiae] sacramentum omnis gratie V. mundhtiae] omnis gratie NW. 21-22 Omnis... est om. AMORTX, va-cat N.

1 Gen. 8, 11-12. Propius Isidorus, Sententiae, 1, c. 22, n. 3 (PL 83, 588A-589 A).

Num. 2 dependet a Summa sent., V, 11 (PL 176, 136 D), ubi auctoritas attribuitur (et recte) Isidoro, De summo bono.

Caput 7. Cf. A. M. Landgraf, Nebenfragen: res und sacramentum in der Taule des Gereclilen, in Dagrnengesclz., III-2, 169-172; J. Schupp, Die Gnadenlelzre... § 18, 189.— Notare tubet quod contra meliores codd. (cf. Iect. variantes), ad finem n. 1 retinenda adiudicamus ultima ver ba, eo quod inveniuntur in Glossa Surnma divinae paginae ohm Petro Pictaviensi attributa (cod. b 5; n 49b; p 95).

quando etiam longe post sequatur: ut in illis qui ficte accedunt, quibus cum post poenituerint, incipiet baptismus prodesse; in quibus fuit bapti smus sacramentum huius sanctificationis quam poenitendo habent. Sed si nunquam poeniterent nec a figmento recederent, cuius rei sacra mentum esset baptismus ab illis susceptus? Potest dici: rei quae ibi fieret, si non illorum enormitas impediret.

3. Si parvulis datur in baptismo gratia qua possint in malori aetate proficere. Solet etiam quaeri si parvulis in baptismo datur gratia, qua cum tempus habuerint utendi libero arbitrio, possint velle et currere 1 — De adultis enim qui digne recipiunt sacramentum, non ambigitur quin gratiam operantem et cooperantem 2 perceperint. Quae in vacuum eis cedit 3 si per liberum arbitrium post mortaliter deliquerint; qui merito peccati gratiam appositam perdunt. Unde et dicuntur contumeliam fa cere Spiritui Sancto 4 et ipsum a se fugare 5. — De parvulis vero qui nondum ratione utuntur, quaestio est an in baptismo receperint gratiam, qua ad maiorem venientes aetatem, possint velle et operari bonum.

4. Hinc inde opponit *. Videtur quod non receperint, quia gratia illa caritas est et fides, quae voluntatem praeparat et adiuvat. Sed quis dixerit eos accepisse fidem et caritatem? — Si vero gratiam non receperunt, qua bene operari possint cum fuerint adulti, non ergo sufficit eis in hoc statu gratia in baptismo data; nec per illam possunt modo boni esse, nisi alia addatur; quae si non additur, non est ex eorum culpa, quia iustificati sunt a peccato.

5. Responsio *. Quidam putant gratiam operantem et cooperantem cunctis parvulis in baptismo dan, in munere, non in usu, ut cum ad maios rem venerint aetatem, ex munere sortiantur usum; nisi per liberum arbi trium usum muneris exstinguant peccando. Et ita ex culpa eorum est, non ex defectu gratiae, quod mali fiunt; qui ex Dei munere valentes ha bere usum bonum, per liberum arbitrium renuerunt, et usum pravum ele gerunt.

6 illorum] eorum L, morum BC, om. A. irnpediret] Item: Ego dico... erat Christus baptizavit add. hic (ex d. 5, c. 1, n. 3) X; quod infra repetit in loco suo. 7 datur In baptismo

irp. BCX. 9 utendl] utendo MOX. 17 Rubrica om. LRVW. 24 Rubrica

om. CRVW.

1 Cf. Rom. 9, 16: Non volent is neque currentis, sed miserentis est Dei. 2 De quibus gratiis in Lib. II, dist. 26-27 (1, 470-487). 3 Resp. II Cor. 6, 1: Ne in vacuum gratiam Dei recipiatis. 4 Cf. Hebr. 10, 29: Quanto magis pulatis deteriora mereri supplicia, qui... spiritui gratiae contumeliam fecerit. 5 Cf. Glossa interlin. in Eph. 4, 30: Nolite contristare Spiritum Sanctum: a vobis per mata opera fugando" (apud Lyran., VI 95r; cod. 1, f. 122v; cod. m, 115r).

Num. 3-5. De quaestione hic proposita cf. A. M. Landgraf, i(indertaufe und Glaube, in Dogmengeschichte 111-1, 320-324. Quod solutio ipsius Magistri exhibetur sub n. 5, patet ex testimonio Petri Manducatoris:" Solutio. Quorundam, inquit, opinio est quod parvulis in baptismo tantum dimittantur peccata et nulla virtus conferatur. Et hanc, inquit, sententiam

DISTINCTIO V

Caput 1 (33).

1. Quod baptismus aeque sanctus est a bono vel malo datus bono vel malo. Post haec sciendum est sacramentum baptismi a bonis et a malis ministris dan, sicut a bonis et a matis sumitur. Nec melior est baptismus qui per meliorem datur, nec minus bonus qui per minus bonum datur, nec malus qui per malum datur. Nec maius munus datur in baptismo a bono dato, nec minus in baptismo dato a malo, sed aequale, quia non est hominis, sed Dei munus. Quod totum subditis declaratur testimoniis.

2. Augustinus, Super Ioannem *. Augustinus ait 1: "Bapti smus talis est, qualis est nie in cuius potestate datur, non qualis est ille per cuius ministerium datur". — Augustinus In libro De unico baptlsmo *. Item 2: "Prorsus fieri potest ut aiiqui verum habeant baptismum, et non habeant veram fidem". — Augustinus, Contra Crescentium grammaticum *. Item: "Si inter bonos ministros, cum sit alius alio melior, non

9 a om. ACMR, add. mien. O. 10 a om. ABCM. 15 Rubrica A, om. alii. 17 in libro cm. BOX.

1 In Ioan., tr. 5, n. 6 (PL 35, 1417; CCL 36, 43s). 2 Caput 11, n. 18 (PL 43, 604; CSEL 53, 18). 3 Rectius Contra Cresconiwn, 111, c. 6 (PL 43, 499; CSEL 52, 415).

non improbat Magister in Sententiis. Nos autem, qui audivimus eum,scinius quia erat in con traria sententia, scilicet quod parvulis in baptisrno dantur virtutes, sed in munere vel habitu, non in usu. Nondum enim habet usum alicuius virtutis sed munus, et ex munere sortitur usum". Cf. 1. Brady, Peler Manducator and the Oral Teachings 0f Pet er Lombard, in Ant o nianuen 41 (1966) 478.

Dist. V, c. 1. Cf. L. Ott, Briefluteraf or, 146-160. Fons principalis Summa exstat Senten tiarum, V, 8 (PL 176, 133 D 134 C), unacum auctoritatibus ex fontibus diversis. — Nom. 2: Prima auctoritas (cum rubrica), ex Somma sent. (134 B) vel ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 26 (1369); alla, ex Glossa in 1 Cor. 1, 13 (PL 191, 1540 A), ex Fioro in h.1. (259); tertia, ex De creto, c. (1368) una cum rubrica.

est melior baptismus qui per meliorem datur, nullo modo malus est qui etiam per malum datur, quia idem baptismus datur. Et ideo per ministros dispares Dei munus aequale est, quia non illorum, sed eius est".

3. Augustinus, Super Ioannem *. Idem 1: "Cum baptizat malus, illud quod datum est unum est, nec impar propter impares ministros, sed par et aequale propter hoc 2: Hic est qui baptizat". — Item 3: "Ego dico, et nos dicimus omnes, quia iustos oportet esse per quos baptizatur, iustos oportet esse tanti iudicis niinistros. Sint ministri iusti si volunt; si autem noluerint esse iusti qui in cathedra Moysi sedent 4, securum me fecit ma gister meus, de quo Spiritus Sanctus dicit 5: Hic est qui baptizat". — Item 6: i "Quos baptizavit ludas, Christus baptizavit. Si quos ergo baptizavit ebriosus, homicida, adulter: si baptismus Christi erat, Christus baptizavit. Non timeo adulterum, non ebriosum, non homicidam, quia columbam attendo, per quam mihi dicitur: Hic est qui baptizat". — Item: "Homi cida dedit baptismum Christi. Quod sacramentum tam sanctum est, ut nec homicida ministrante polluatur".

4. Augustinus In libro De fide ad Petrum *. Item 8: "Si in haeresi quacumque vel schismate quisquam in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti 9 baptismi sacramentum acceperit, integrum sacramentum acce pit; sed salutem, quae virtus est sacramenti, non habebit, si extra catholicam Ecclesiam ipsum sacramentum habuerit. Debet igitur ad Eccle siam redire: non ut sacramentum baptismi iterum accipiat, quod nemo debet in aliquo repetere; sed ut in societate catholica vitam accipiat. Baptismus enim extra Ecclesiam nequit prodesse: ibi enim cuique potest prodesse baptismus, cui potest prodesse eleemosyna, scilicet in Ecclesia".

9 sedent trp. p. qui BCLX. 13 non BCX Aug., Ivo, nec L, om. alii et Grat. 20-21 cathollcam Ecclesiam trp. BCLX. 23 allquo] quolibet NRTX. 25 cuil ubi V, corr. in ubi C2W (mg.).

1 Tr. 6, n. 8 (PL 35, 1429; CCL 36,57). 2 Ioan. 1,33. 3 In Ioan., tr. 5, n.

(PL 35, 1422; CCL 36, 49). 4 Matth. 23, 2. 5 Ioan. 1, 33. 6 In Ioan., tr. 5, n. 18 (PL 35, 1424; CCL 36, 51s). 7 Ibid., n. 19 (1424; 52). 8 Seu Fulgentius, c. 3, n. 43 (PL 65, 692 B-C; CCL 91 A, 741). 9 Matth. 28, 19.

Num. 3: Prima, ex Decreto, ibid., c. 27 (1369); alia, forsitan ex eodem Decreto, e. 26 (1369), cum quibusdam verbis (s Sint ministri iusti si volunt s) suppletis de Summa sent. (134 C); tertia, ex fonte qui nos evadit; non invenitur apud Fborum vel Glossam Magistri, nec videtur componi ex duobus Gratiani capp., scil. C. 1, q. 1, c. 46 (376), et de consecr. d. 4, c. 26 § 4 (1369); idem dicendum est de ultima. — Num. 4 probabiliter ex originali; ilba Isi doro attributa in num. 5, ex Decreto, de consecr. d. 4, e. 23 (1368), ut notatur secuncla manu in mg. cod. A (f. 72a); vide etiam C. 1, q. 1, c. 59 (380).

5. Isidorus *. Item Isidorus 1; "Romanus Pontifex non hominem iudicat qui baptizat, sed Spiritum Dei subministrare gratiam baptismi, licet paganus sit qui baptizat". — In his perspicue cernis baptismum verum bonis et matis dan a bonis et a matis; et ipsum tamen aeque sanctum esse, et munus eius aequale in bonis, sive a bonis sive a malis baptizentur.

Caput 2 (34).

1. De potestate baptismi et ministerlo. Quia ministerium tantum habent, non potestatem baptismi: potestatem enim sibi retinuit. Quod novit Ioannes cum vidit columbam descendentem super Christum 2. — Super Joannem *. Unde Augustinus 3: "Quid noverat Ioannes Ba ptista? Dominum. Quid non noverat? Potestatem baptismi dominici in nullum hominem a Domino transituram, sed ministerium plane transitu rum: potestatem a Domino in neminem, sed ministerium in bonos et ma tos. Non exhorreat columba ministerium malorum: respiciat Domini potestatem. Quid facit tibi minister malus, ubi bonus est Dominus?" "Neque qui plantat, ne que qui rigat est aliquid; sed qui incrementum dot, est Deus 5. Si superbus fuerit minister, cum diabolo computatur; sed non contaminatur donum Christi. Quod per ilium finit purum est. Per lapi deum canalem transit aqua ad areolas: in canati lapideo nihil generatur, sed hortus fructus plurimos affert". Habent igitur non modo boni, sed et mati ministerium baptizandi; sed neutri potestatem baptismi.

1 Isidorus 2 om. BCMNO, interl. W2. 4 dan] et add. LNVX. a om. AMRT. Super Ioannem om. NVW. 11 baptismi dominici frp. BCX. 12 hominem] hominum TX. 16 est aliquid trp. p. plantat ABCX. U est om. BTX, de!. V.

1 Dictum spurium; quoad historiam tam istius dicti quam totius quaestionis, cf. N. M. Haning, A Brie fHistori cal Comment on S!. Thomas, Surnma tizeol. lu, qu. 67, a. 5: "Utrum non baptizatus possil sacramenlutn baptismi con ferre", in Mediaeval Studies 14 (1952) 153-59. 2 Ioan. 1, 32-33: Vidi Spiritum descendentem quasi colunzbam... Et ego nesciebam eum; sed qui misit me... ille mihi dixit: Super quem videris Spiritum descendentem... hic est, qui ba ptizat in Spiritu Sancto. 3 Tract. 5, n. 11 (PL 35, 1419; CCL 36, 46). 4 Ibid., n. (1422; 50). J Cor. 3, 7.

Caput 2. Initium ita concisum (ab ultimis verbis Caput praeced.) Magistri est, factum forsitan quando elenchum capitulorum postea compibavit et materiam divisit. — Num. 1.

Auctoritas Augustini, probabilius ex originali; in parte tantum invenitur in Summa sent., V, S (PL 176, 134 B-C); non datur apud Fiorum.

2. Augustintis, Super Ioannem *: "Ministeriuni 1 enim dedit Christus servis, sed potestatem sibi retinuit. Quam, si vellet, poterat servis dare, ut servus daret baptismum suum tamquam vice sua. Et potestatem suam poterat constituere in aliquo vel aliquibus servis suis, ut tanta vis esset in baptismo servi, quanta est in baptismo Domini. Sed noluit, ne servus in servo spem poneret. Baptizat servus ut minister; baptizat Dominus tamquam potestatem habens. Quam si daret servis, ut scilicet ipsorum esset quod Domini erat, tot essent baptismi quot servi: ut sicut dictus est baptismus Ioannis 2, sic diceretur baptismus Petri vel Pauli. Quod ne fieret, tenuit sibi Dominus potestatem baptirmi, servis ministerium dedit. Si ergo servus dicit se baptizare, recte dicit, sed tamquam minister baptizat; et ideo non differt, sive bonus sive malus baptizet". "Inde 3 etiam nemo dicit baptismus meus, cum tamen dicat evangelium meum 4, prudentia mea 5, licet haec sint a Deo. In quibus differentia est: alius enim alio melius operatur in evangelizando, et alius alio prudentior est; alius autem alio magis minusve baptizatus, sive ab inferiore sive a majore bapti zetur, dici non potest".

Caput 3 (35).

1. Quae fuit potestas baptismi quam Christiis potuit dare servo. Hic quaeritur quae sit illa potestas baptismi, quam Christus sibi tenuit et poo tuit dare servis. — Haec est, ut plurimi volunt, potestas dimittendi peccata in baptismo.

2. Oppositio *. Sed potestas dimittendi peccata quae est in Deo,

1 Augustinus Super Ioannem] In eodem A, om. CR, Super Ioan. om. N. Christus sibi trp. LT, sibi om. V. 23 Oppositio om. RVW. est in Deo trp. ABCNRVX.

1 Tract. 5, n. 7 (1417; 44). 2 Cf. Matth. 21, 25: Baptisma Ioannis unde erat? 3 Quamvis inveniatur sub eadem rubrica, revera est August., De bapt. contra Donatistas, v, c. 14, n. 16 (PL 43, 185; CSEL 51, 277). 4 Cf. II Tim. 2, 8: Secundum evangelium meum. 5 Cf. Eph. 3, 4: Potestis legentes intelligere prudentiam meam.

Num. 2 iam in parte in Glossa ordin. in 1 Cor. 1, 12 (apud Lyranum Vi, 34a; cod. 1 37c; deest in cod. m); deinde, uti hic iacet, in Glossa Magistri in hi. (PL 191, 1538 C - 1539 A; cod. x f. 70c; z fol. 44c); non invenitur apud Fiorum.

Caput 3. Cf. A. M. Landgraf, ‘Potestas auctoritatis, ministerii, excellentiae’ und der Streit um die ‘potestas, quam Christus potuit dore servis et non dedit’, in Dogmengeschichte 111-1, 169209. — Num. 1. Notare oportet quod rubrica hic brevior est quam in elencho capitulorum (supra, p. 12), ubi adiungitur et non dedit. — Num. 2: Primum argumentum in contrarium

Deus est: ideo alii dicunt hanc potestatem non potuisse dare alicui ser vorum, quia nulli potuit dare ut esset quod ipse est, vel ut haberet es sentiam quam ipse habet, cui hoc est esse quod posse 1. — Alla *. Dicunt etiam: Si hanc potentiam alicui dare potuit, potuit ei dare creare creaturas, quia non est hoc maioris potentiae quam illud 2

3. Ad quod dici potest quia potuit eis dare potentiam dimittendi peccata: non ipsam eandem qua ipse potens est, sed potentiam creatam, qua servus posset dimittere peccata, non tamen ut auctor remissionis, sed ut minister, nec tamen sine Deo auctore: ut sicut in ministerio habet exte nus sanctificare, ita in ministerio haberet intus mundare; et sicut illud facit Deo auctore, qui cum eo et in eo operatur illud exterius, ita mun daret interius Deo auctore, qui dus verbo velut quodam ministerio ute retur. — Ita etiam posset Deus per aliquem creare aliqua: non per eum tanquam auctorem, sed ministrum, cum quo et in quo operaretur; sicut in bonis operibus nostris ipse operatur et nos: nec ipse tantum, nec nos tantum, sed ipse nobiscum et in nobis; et tamen in illis agendis ministri eius sumus, non sumus auctores. — Ita ergo potuit dare servo potestatem dimittendi peccata in baptismo, id est ut in mundatione interiori servus cum Domino operaretur: non servus sine Domino, nec Dominus sine servo, sed Dominus cum servo et in servo; sicut in exteriori ministerio Dominus operatur cum servo et in servo.

4. Unde et Dominus dicitur sanctificare et servus, sed Dominus in visibili gratia, servus visibili sacramento. Unde Augustinus super

1 Vide Lib. 1, d. 8, C. 8; et d. 45, capp. 1-2 (1, lOlss; 306s). 2 Cf. Glossa ordin. in Ioan. 14, 12: Et majora horum jaciet: malus videtur impios iustificare quam iustos creare

(apud Lyran., V, 228c); ex August., in h.1., tr. 72, n. 3 (PL 35, 1823s; CCL 36, 508s).

iam in Glossa primitiva in 1 Cor. 1, 13 (PL 191, 1539 A-B; cod. x 70d; z 43c-d), quam conte cerat Magister post Pascha 1148. Ambo tamen, ut recte notat cl. L. HSdI, inveniuntur in quadam quaestione Magistri Odonis Suessionis (seu postea Ursicampi), qui saltem ab anno 1145 Parisius docuit in eisdem scholis Nostrae Dominae; cf. L. Hôdi, Die Geschichte der scholastischen Literatur und der Theologie des Schliisse!gewalt, 123, 131-132. — Num. 3: Solutio maturior est quam illa Glossae (1536 B-C), adjuvante auctoritate Augustini (in n. 4) ex Glossa ordin. (vel forsitan ex quadam Obossa adhuc ignota ipsius Magistri) in Levit. 21, 13 (apud Lyranum, 1, 267

1 Deus est frp. ATVW. 3 Alia] oppositbo add. AN, om. RVW. 6 dare potentiam trp. BCX. 8 tamen om. ABCTW. 9 tamen om. BNRWX, add. interi. C. 11-12 mundaret] mundare MOW. 15 nostris, om. M, add. interl. 02, add. mg. R2. 17 sumus om. LNX. 20-21 sicut... in servo om. AMN.

Leviticum 1: "Dominus ait 2: Ego Donhinus, qui sanctifico. De Moyse etiam dictum est: Et sanctificabis eum. Sed Moyses sanctificat visibilibus sacramentis per ministerium; Dominus autem invisibili gratia per Spin tum, ubi est totus fructus visibilium sacramentorum. Sine hac sanctifi catione visibilia sacramenta nihil prosunt". Si quis hoc melius aperire 5 poterit, non invideo.

DISTINCTIO VI

Caput 1 (36).

Quibus liceat baptizare. Nunc quibus liceat baptizare addamus. — In libro De officiis *. De hoc Isidorus ait: "Constat baptisma sous sacerdotibus esse traditum; eiusque ministerium nec ipsis diaconibus im plere est licitum absque episcopo vel presbytero, nisi his procul absenti bus et ultima tanguons cogat necessitas; quod et laicis fidelibus permitti tur". — Ex Concillo Carthaginensi quinto *: Item: "Mulier, quamvis sancta, baptizare non praesumat", nisi necessitate cogente.

Caput 2 (37).

1. Si rebaptizandi sunt qui ah haereticis sunt baptizati * De illis vero qui ab haereticis baptizantur, utrum rebaptizandi sint, quaeri solet. — 17 qui om. NR elenchus capp. sunt om. NOR elerichus capp. sunt baptizati] baptizan tur ACM, trp. BX. Rubrica om. VW.

1 August., Quaest. in Heptat., III, q. 84 (PL 34, 712; CSEL 28-11, 304s; CCL 33, 227s).

2 Lev. 21, 15. 3 Potius Moysi dictum est a Domino de Aaron et fulls eius, Exod. 28, 41; 29, 24; 30, 30. 4 D eccl. officiis II, c. 25, n. 9 (PL 83, 822 C). Rectius inve

nitur inter statuta Concilio Carthagensi 1V (suppositicio, sub anno 436) adscripta, n. 100: "Mulier baptizare non praesumat s; verba quamvis sancta s, ex n. 99: "Mulier, quamvis docta et sancta viros in conventu docere non audeat *, in Concilia Africae A. 345 A. 525, ed. C. Munier (CCL 149, 352); cf. etiam Statuta Ecclesiae antiqua (c. annum 475), nn. 41 et 37, in Concilia Galliae A. 314A. 506, ed. C. Munier (CCL 148, 173 et 172).

Dist. VI, Caput 1: Quaestio eruitur ex Summa sent., V, 8 (PL 176, 133 D); sed auctori tates veniunt potius ex Decreto Oratiani, de consecr. d. 4, cc. 19-20 (1367).— Caput 2. Cf. L. OIt, Untersuchungen zur theol. Brie fliteratur, 146ss; et N. M. Hâring, The Augustinian Axiom: "Nulli sacramento injuria facienda ests, in Mediaeval Studies 16 (1954) 87-117; A. M. Landgraf,

Ad quod breviter dicimus quia quicumque sit qui baptizet, si servatur forma a Christo tradita, verum baptismum dat; et ideo qui ilium sumit, non debet rebaptizari.

2. Beda *. Unde Beda 1: "Sive haereticus, sive schismaticus, sive facinorosus, quisque in confessione sanctae Trinitatis baptizet, non valet ilie qui baptizatus est a bonis catholicis rebaptizari, ne confessio et Tri nitatis invocatio videatur annuilari". — Ad quaestlones Orosli * Item Augustinus 2: "Quamvis unum baptisma sit et haereticorum (sci licet eorum qui in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptizant) et Ecclesiae cathoiicae, tamen qui foris Ecciesiam baptizantur, non sumunt baptismum ad salutem, sed ad perniciem: habentes formam sacramenti, virtutem autem eius abnegantes 3; et ideo Ecciesia non eos rebaptizat, quia in nomine Trinitatis baptizati sunt, et ipsa est forma sacramenti". — Augustinus, Ad Maximinum *. Item: "Rebaptizare haereticum qui haec sanctitatis signa perceperit, omnino peccatum est; catholicum vero, immanissimum scelus est".

3. Ex his aperte colligitur quod qui etiam ab haereticis baptizati sunt servato charactere Christi, rebaptizandi non sunt, sed tantum manus impositione reconciliandi, ut Spiritum Sanctum accipiant, et in signum detestationis haereticorum.

4. Opinio quorundam *. Surit tamen nonnulli doctorum, ut Cyprianus et alii quidam 5, qui dicere videntur ab haereticis non posse

1-2 servatur forma... tradita] servat formam... traditam LX. 2 baptismum]

baptisma BCM. 11 baptismum ad satutem trp. BCLX. 14 Rubrica om. MRVW.

1 In Evang., II, hom. 12 (PL 94, 198 B) seu hom. 18 (CCL 122, 312); in parte ex Gen nadio, Liber seu difllnitio ecel. dogmatum, c. 52 (PL 58, 993 B-C; e. 22 in PL 42, 1217); inve nitur etiam apud Pseudo-Bedain, In Ioan. 3, 4 (PL 92, 668 C). Hic lubet notare etiam episto 1am Leonis Pp. J de hac quaestione: Epist. 166, Neoni ep. Ravennati (PL 54, 1193 B 1194 B); apud Decretum Uratiani, De consecr. d. 4, C. 112 (1, 1396). 2 Ps.-August. (post saec. IX), Dialogua quaest. 65 Orosii percontantis et Augustini respondentis, q. 59 (PL 40, 750; cf. PLS 11, 1364). 3 Resp. II Tim. 3, 5: Habentes speciem quidem pietatis, virt,item autem eius abne gantes. 4 Epist. 23, n. 2 (PL 33, 95; CSEL 34-1, 65). 5 De quibus cf. August., De bapt. contra Donatistas, III, VI et VII (PL 43, 139ss, 197ss, 223ss; CSEL 51, 196ss, 297ss, 341ss).

Zur Frage von cier Unwiederlsotbarkeit von Sakramenten, in Dogmengesch. 111-1, 254-278. — Num. 1-2. Auctoritas Bedae (circa quam v. N. M. H ibid., 89-90), de Somma sent., ubi etiam sine titulo opens (134 A); iliac Augustini, ut apparat ex rubnicis, ex Decreto, cc. 29

et 108 (1370, 1395). — Num. 3-5 fundantur usque ad litteram in dicta Summae sent. (134 D -

135 B).

tradi baptismum, et eos esse rebaptizandos cum veniunt ad Ecclesiam, qui ab illis dicuntur baptizati. — Sed hoc de illis verum est, qui extra formam Ecclesiae baptizare praesumunt.

5. Cyprianus tamen ibi a veritate deviasse videtur, qui ait 1 de haeretico: "Quomodo sanctificare aquam potest, cum ipse immundus est, et apud quem Spiritus Sanctus non est, cum Dominus dicat in Lege 2: Quaecum que tetigerit immundus, immunda erunt? Quis potest dare quod ipse non habet?" — Augustinus In libro De unico baptismo *. Hoc vero ex ignorantia eum dixisse, Augustinus innuit dicens 3: "Martyrem gloriosum Cyprianum, qui apud haereticos vel schismaticos datum ba"ptismum nolebat cognoscere, dum eos nimis detestaretur, tanta eius merita, usque ad triumphum martyrii, secuta sunt, ut et caritatis qua excellebat luce obumbratio illa fugaretur; et si quid purgandum erat, passionis falce tolleretur. Nec nos, qui baptismi veritatem et haereticorum iniquitatem agnoscimus, ideo Cypriano meliores sumus; sicut nec Petro, quia gentes 15. iudaizare non cogimus".

6. Hieronymus, Super Epistolam ad Ephesios *. Hoc etiam sciendum est, quod "licet 5 ter immergatur propter mysterium Trinitatis, tamen unus baptismus reputatur".

Caput 3 (38).

1. Quod nullus in materno utero baptizatur. Illud etiam ignorandum non est, quod in materno utero nullus baptizari potest, etiam si mater baptizetur. — Isidorus in libro Sententiarum primo *. Unde Isidorus 6: "Qui in maternis uteris sunt ideo baptizari non possunt, quia qui natus adhuc secundum Adam non est, secundum Christum non potest renasci; 2 neque regeneratio in eum dici potest, in quem generatio non praecessit". — Augustinus, Ad Dardanum *. Item Augustinus: "Non potest quisquam renasci antequam natus sit".

9 Innuit] insinuat BCLX. 21 Rubrica X et elenchus capp.; om. alii codd. 1 Epist. 70 (ad lanuarium), n. 1 (PL 3, 1039 A 1040 A; CSEL 3-1, 767s). 2 Num. 19, 22. 3 Caput 13, n. 22 (PL 43, 606; CSEL 53, 22). 4 Resp. Gal. 2, 14. 5 In Eph. 4, 5 (PL 26 [ 496 C). 6 Caput 22, n. 5 (PL 83, 589). 7 Epist. 187, e. 9, n. 31 (PL 33, 844; CSEL 57, 109).

Num. 6 Ex Decreto, de consecr. d. 4, e. 8 (1389).

Caput 3, nn. 1-3: Quaestio et auctoritates iam in Somma sent., V, 12 (PL 176, 136 D — 138 A); ubi etiam quaedam elementa solutionis in n. 4.

2. De Ioanne Baptista et Ieremia *. Si vero opponitur de leremia et de Ioanne Baptista, qui ab utero san leguntur 1, quod etiam de Iacob quidam putant 2, dicimus: Si sanctificatio ibi accipitur interior emundatio, in miraculis divinae potentiae esse habendum, ut Augustinus (In libro Ad Dardanum *) ait 3, ambigue super hoC Ioquens: "Si usque adeo, inquit, in illo puero acceleratus est usus rationis et voluntatis, ut intra materna viscera iam posset agnoscere, credere, quod in aliis par vulis exspectatur aetas ut possint, in miraculis est habendum divinae potentiae, non ad humanae trahendum exemplum naturae; nam quando voluit Deus, etiam iumentum 4 bocutum est".

3. In eodem *, Idem 5: "De Jeremia legitur 6: Priusquam exires de vulva, sanctificavi te; illa tamen sanctificatio, qua efficimur templum Dei 7, nonnisi renatorum est". Nisi enim quis renatus tuent ex aqua et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum Dei 8; "nemo autem renascitur, nisi prius nascatur. Unde illa sanctificatio potest secundum praedestinationem ac cipi". Ecce dubitanter videtur boqui. — Qui etiam in eodem dicit: "(Non dictum est quia credidit infans in utero, sed exsultavit. Nec Elisabeth dicit: exsultavit in fide, sed exsultavit in utero meo. Et potuit esse haec sanctificatio tantae rei a maiori cognoscendae indicium, non a parvubo cognitae".

4. Absque assertione de hac sanctificatione loquitur, non definiens qualiter intelligenda sit ifla sanctificatio, an signum futurae rei, an ve ritas iustificationis per Spiritum factae. Sed melius est ut dicamus illos praeter communem legem in uteris iustificatos et gratia praeventos,

11 In eodem om. BCVWX. 12 vulva] ventre BCR. 14 intrabit COR, 1. BWX, in. T, potest introire (intrare V) LMNV. II Dei] celorum BCT.

1 Resp. 1er. 1, 5: Antequam exires de vulva, sanctificavi te; Luc. 1, 15: Et Spirilu Sancto replebitur adhuc ex utero matris suae. Cf. Glossa ordin. in 1er. 1, 5: "Ioannes sanctificatur quoque in utero, et Spiritum Sanctum accipit (apud Lyran. IV, II la); ex Hieron. in h.1. (PL 24 [ 683A; CSEL 59,7; CCL 74,4). 2 Cf. Gen. 25, 22-25; MaI. 1, 2; Rom. 9, Il-13: Cum enim nondum nati fuissent..., scriptum est: Jacob dilexi, Esau autem odio flabui. 3 Epist. 187, c. 7, n. 24 (PL 33, 840; CSEL 57, 101). 4 Cf. Num. 22, 28, de asina Ba

Iaam. 5 Caput 10, n. 32 (PL 33, 844; CSEL 57, 110). 6 1er. 1, 5. 7 Cf. 1 Cor. 6, 19. 8 Ioan. 3, 5. Verba Sutnmae sent. quae sequuntur fundantur in illa Augustini in eadem ep., c. 10, n. 33: Renascitur ergo antequam nascitur; quod fieri nulbo modo po test"; C. 12, n. 37: Nam illa priusquam exiret de vulva, sanctificatio Ieremiae... potest et secundum praedestinationem non inconvenienter intelligi (PL 33, 845, 846; CSEL 57, 111, 114). 9 In eadem epist., c. 7, n. 23 (PL 33, 840; CSEL 57, 101). Resp. Luc. 1,41: Exsultavit in fans in utero eius, et 1, 44: Exsultavit in gaudio in fans in utero meo.

dimissis omnibus peccatis. Quod et muitis Sanctorum testimoniis edocetur 1

Caput 4 (39).

1. SI baptismus sit, luis verbis corrupte prolatis. Quaeri etiam solet, si corrupte proferantur illa verba, an baptismus sit. — Zacharias Papa *. De hoc Zacharias Bonifacio scribit 2: "Retulerunt mihi nuntii tui quod fuerit sacerdos in eadem provincia qui Iatinarn linguam penitus ignorabat, et dum baptizaret, nescius latini eloquii, infringens linguam diceret: Baptizo te in nomine Patria et Filia et Spiritu Sancta; et propter hoc considerasti rebaptizare. Sed si ifle qui baptizavit, non errorem introducens vel haeresim, sed pro soJa ignorantia romanae Iocutionis, in fringendo linguam baptizans dixisset, non possumus consentire ut denuo baptizetur".

2. Leo Papa *. Praeterea sciendum est quod illi de quibus "nulla 3 exstant indicia inter propinquos vel clericos vel vicinos, quibus baptizati fuisse doceantur, agendum est ut renascantur, ne pereant; in quibus quod non ostenditur gestum, ratio non sinit ut videatur iteratum. Conferendum eis videtur quod collatum esse nescitur; quia non temeritas intervenit praesumptionis, ubi est diligentia pietatis".

Caput 5 (40).

1. De illo qui pro ludo immergitur. Solet etiam quaeri de illo qui iocans sicut mimus, commemoratione tamen Trinitatjs immergitur, utrum bapti

1 Ita v. gr. Hieron., In 1er. 1, 5 (PL 24 [ 683 A; CSEL 59,7; CCL 74, 4), uti supra in notis ad num. 2; Ambrosius, In Luc. 1, (PL [ 1547 A-B; CSEL, 32-III, 3Is; CCL 14, 22s); Beda, In Luc. 1, 13-15, et 1, 41 (PL 92, 312 A-D, 320 C; CCL 120, 25s, 35s); id., In Evang. 1, hom. 2 (PL 94, A 16 A) seu hom. 4 (CCL 122, 2Iss); etc. 2 Epist. 6

(IoannesMansi, Concilia, XII, 325 D) seu Epist. 7 (PL 89, 929 B-C). 3 Leo 1, Epist. 167

(ad Rusticum Narbon.), inq. 16-17 (1. Mansi, VI, 406 A-B, C; PL 54, 1208 A 1209 A).

Caput 4, n. 1. Quaestio sumitur de Somma sent., V, 9 (PL 176, 135 C-D); ubi et auctori tas, quae tamen corrigitur ope Decreti, de consecr. d. 4, c. 86 (1390". lIta Leonis, in n. 2, quibusdam omissis, ex eodem, c. 113 (1396s).

Caput 5. Quaestio est Summae sent., V, in eodem Caput 9 (135 D); cf. etiam Hugo, De sacram., II, 6, 13 (PL 176, 459 A). Cui auctoritate Augustini respondetur ut in eadem Somma, auxiliante Decreto, de corisecr. d. 4 c. 31 § 1 (1371). Solutio quasi ad litteram est eiusdem Summae.

zatus sit. — Augustinus in libro De baptismo *. Hoc autem Augustinus non definit, ita inquiens 1: "Si totum ludicre et mimice et ioculari ter ageretur, utrum approbandus esset baptismus qui sic daretur, divinum iudicium, per alicuius revelationis miraculum, oratione implorandum esse censerem". — Videtur tamen sapientibus non fuisse baptisma. Ut cum aliqui in baineum vel in flumen merguntur in nomine Trinitatis, non est tamen baptismus, quia non intentione baptizandi illud geritur. Nam in hoc et in aliis sacramentis, sicut forma est servanda, ita et intentio iflud celebrandi est habenda. 2. Augustinus, ad Bonitacium *: "Illud 2 etiam non te moveat, quod quidam non ea fide parvulos ad baptismum ferunt, ut per Spiritum ad vitam regenerentur aeternam, sed eos putant hoc remedio temporalem retinere vel recipere sanitatem. Non enim propterea illi non regenerantur, quia nec ab illis hac intentione offeruntur". 3. Leo Papa °‘. Agnoscendum est etiam "in 3 baptizandis electis duo tempora esse servanda, id est Pascha et Pentecosten", ut in sabbato

6 balneum... flumen trp. LNV. 7 tamen om. BCLMO. Agnoscendum]

Cognoscendum LO.

1 De bapt. contra Donatistas, VII, c. 53, n. 102 (PL 43, 243; CSEL 51, 374). 2 Epist.

98, n. 5 (PL 33,361; CSEL 34-Il, 526). 3 Epist. 16 (ad universos episc. Siciliae), cc. 5-6

(PL 54, 701 A et 702 B).

Num. 2: Ex Decrelo, ibid., c. 33 (1372). Ad finem huius numeri in duobus nostris codicibus (L et R) in tertia columna additur: Contrarium (om. R): legitur in ecclesiastica historia quod Alexander episcopus Alexandrie, cum Petri Martiris solemnia celebraret, post expleta missarum sacramenta vidit super oram maris puerorum ludum imitantium, ut solet fieri, episcopum, et gerentium ea que in ecclesia geri mos est. Mox eos ad se perduci iubet, et quid egissent percunctatur. liii rei ordinem pandunt, baptizatos a se esse quosdam cathe cuminos confitentur per Athanasium puerum, qui luis fuerat episcopus simulatus. Ubi ex responsis eorum vidit secundum religionis nostre ritum cuncta constare, statuit jus quibus integris interrogationibus et responsionibus aqua fuerat infusa, iterari baptisma non debere, sed adimpleri ea que sacerdotis mos ests (Rufinus, Hist. eccl., 1,14; PL 21, 487 A-B;Decretum, C. 1, q. 1, dictum post c. 58 [ unde textus hic). Idem legitur in quibusdam aliis codd. quos ohm consuluimus (ex. gr. Paris., BN hat. 3016, 3017, 3021, 3025, etc.); ac refertur a Gan duipho Bonon. (p. 427), et in Glossa 011m Petro Pictav. attributa, in h.!. (n 50r; p 96c), ubi concluditur: Nos vero sentimus in contrarium, nec est istud ad consequentiam trahendum s. Haec verba probabiliter sese referunt ad traditionem viva voce Sententiarum ex parte Magistri, ut apparet ex Tractatu de sacramentis Magistri Petri Manducatoris, de baptismo, n. 21, ubi post summarium nostri textus additur: "Magister autem Petrus non dicit esse baptismum, quia nec iste intendit baptizare, nec illi baptizari (ed. R. M. Martin, apud Spicileg. sacrum Lovaniense 17, 27*). — Num. 3: Ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 12 (1365); dein, c. 16 (1367)

Paschae vel Pentecostes baptismi sacramentum celebretur. "Qui vero necessitate mortis vel periculi urgentur, omni tempore debent baptizari".

Caput 6 (41).

1. De responslone patrinorum. Porro cuncti ad baptismum venientes fidem suam profiteri debent, et exponere quid petere venerint ad ecclesiam. Unde et a baptizando quaeritur: Quid venisti ad ecclesiam petere? Qui, si adultus est, pro se respondet: Fidem, id est sacramentum fidei *.et doctrinam. Ita etiam per singula interrogatus, respondet se credere in Patrem et Filium etc. Si autem parvulus est, non valens credere vel loqui, alius pro eo respondet. — Isidorus in libro De officiis ‘1’. Unde Isidorus 1: "ParVuli alio profitente baptizantur, qui adhuc loqui Vel cre dere nesciunt; sicut etiam pro aegris, mutis vel surdis alius profitetur dum baptizantur". "Sic et de poenitentibus agendum est". — Augustinus in libro De unico baptismo *: "Si 2 vero pro eo qui respondere potest alius respondeat, non itidem Valet; sicut dictum est: Aetatem habet, pro se loquatur".

2. De sensu illorum verborum. Responsio * Si vero quaeritur ex quo sensu pro parvulo dicatur credo Vel fidem peto, dicimus de sacramento fidei id esse intelligendum: quod respondetur petere cum defertur ad ecclesiam, et habere cum baptizatur; ut sit sensus: cum dicitur fidem peto, o id est sacramentum fidei praesto sum recipere; credo, id est sacramentum fidei suscipio; quod est: hic parVulus praesto est sacramentum fidei acci pere. — Augustinus, Ad neophytos *. Unde Augustinus "Nihil

1 Pentecostes] Pentecosten MVW. 5 petere] petendum LMOW, quod corr. W. 9 etc.] et spiritum sanctum CLNVX. 10 Rubrica om. LVW. 23 Ad neophytos] -de neophitis BCWX.

1 De ecci. officiis, II, C. 25, n. 7 (PL 83, 822 A); vide etiam aliam seriem notarum.

2 De baptismo contra Donatistas, IV, C. 24, n. 31 (PL 43, 175s; CSEL 51, 260). 3 Ioan. 9, 21. Potius Epist. 98 (ad Boni jacium), n. 9 (PL 33, 364; CSEL 34-II, 531).

Caput 6: Cf. ultimum studium cl. A. M. Landgraf piae memoriae, Zur Eriif’fnenden Frage *.im rômischen Taufritus, in ZJKTIz 80 (1958) 562-566. — Num. 1: Rubrica ex titulo Summae ,sent., V, 11 (PL 176, 136 B). Auctoritas Isidori, ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 74 (1387); verba quae sequuntur (s Sic... est"), ex c. 75 (1387), ubi Concilio Carthag. IV ascribuntur cum nota editoris: deest, scil. in canone 48 illius Concilil (de quo Concilio et textu, cf. CCL 149, 265, lin. 424-426); auctoritas Augustini, ex c. 77 (1388). — Num. 2: Quaestio eruitur ex *. sent., V, 11 (136 C); auctoritas autem Augustini, ex Decreto, ibid., c. 76 (1387).

est aliud credere quam fidem liabere; et ideo, cum respondetur credere parvulus, qui fidei nondum habet affectum, respondetur fidem habere propter fidei sacramentum, et convertere se ad Deum propter conver— sionis sacramentum".

3. Item de sensu verborum *. Sed adhuc quaeritur ex quo sensu pro parvulo respondeatur: Credo in Deum Patrem et in lesum Christum et in Spiritum Sanctum. Numquid de sacramento fidei, an de fide mentis ibi agitur? Si de sacramento, cur nominatim distinguuntur personae? Si vero de fidei affectu, quomodo verum est, cum eo careat parvulus? An illud facturus parvulus spondetur cum creverit, sicut et omnibus pompis diaboli respondetur abrenuntiare? Quod si non servaverit factus adultus, tenebitur ipse, vet sponsor? — Responsio *. Sane dici potest ibi responderi pro parvulo quod, ad maiorem aetatem si venerit, et pompis diaboli renuntiabit et sanam fidem tenebit, cuius tunc sacramentum recipit. Hac autem sponsione parvulus pro quo fit tenebitur, non sponsor; si tamen ut cautio impleatur quantum in se est et operam dederit, quia exigitur a patrino diligens circa eum pro quo respondit soliicitudo. — Ad catechu menos *. De hoc Augustinus 1: "Certissimam emisistis cautionem, qua renuntiare pompis diaboli spopondistis".

Caput 7 (42).

1. De catechismo et exorcismo. Illa autem interrogatio et responsio fidei fit in catechumeno, cui et additur exorcismus. Ante baptismum enim fit catechismus et exorcismus. Post catechismum sequitur exor— cismus, ut ab eo qui iam fide instructus est adversaria virtus peliatur.

1 est aliud trp. ATV. 11 respondetur] spondetur BCNRVW, corr. in spondetur LX.

12 Responsio om. RVW. 1! responderi] sponderi BCTW, responsio dan N. 16 et cm. BCLw, de!. RV. 17 respondit] respondet BCL, respondebit M, responderit X, spopondit R. 18 emisistis] emisisti BCL. 19 spopondistis] spopondisti BCL, spoponderatis A. 23 et exorcismus cm. BCV.

1 Sermo 2 (inter opp. August., PL 40, 1209; reapse Mediolani confectus saec. VI: Clavis,, n. 222, et PLS II, 1370).

Num. 3: Verba August. ad cathecumenos (ita codd.), ex c. 73 (1386).

Caput 7. Praeter auctoritates in fine, conflatur ex verbis Hugonis, De sacram., et illis Summae sent. — Num. 1: Mixtim ex Summa sent., V, 13 (PL 176, 138 B) et De sacram., II, 6, (456 A); in num. 2, quaedam sunt Hugonis, II, 6, 9 (456 A), reliqua eiusdem Summae; num. 3 dependet ab Hugone 11, 6, 7 (454 C).

2. Exorcismus de graeco in latinum dicitur adiuratio; catechismus, instructio. Catechizare est instruere, ut de symbolo ac rudimentis fidei. Exorcizare est adiurare, ut: Exi ab eo, spirilus immunde. Symbolum di itur signum vel collatio; signum, quia eo fideles ab infidelibus discernun tur; collatio, quia ibi totius fidei sufficientia et integritas collata est.

3. Catechismus et exorcismus neophytorum sunt, magisque sacra mentalia quam sacramenta dici debent. Neophytus novitius interpretatur vel rudis; et dicitur neophytus nuper ad fidem conversus, vel in disciplina religiosae conversationis rudis.

4. Haec igitur praecedunt baptismum: non quod sine istis non possit esse verus baptismus, sed ut baptizandus de fide instruatur et sciat cui debitor fiat deinceps, et ut diaboli potestas in eo minuatur. — Rabanus, De instructlone clericorum *. Unde Rabanus 1: "Ante baptismum catechizandi debet in hominem praevenire officium, ut fidei catechumenus accipiat rudimentum, et sciat cui debitor deinceps fiat". — Augustinus, in libro De symbolo *. Item Augustinus 2: "Parvuli exsufflantur et exorcizantur, ut pellatur ab eis diaboli potestas"; (Rabanus *:) "ne 3 iam contendat eos subvertere ne baptismum consequantur". — Augustinus *: "Non 4 ergo in infantibus creatura Dei exsufflatur vel exorcizatur, sed" diabolus, ut recedat ab homme.

DISTINCTIO VII

Caput 1 (43).

De confirmatione. Nunc de sacramento confirmationis addendum est, de cuius virtute quaeri solet. Forma enim aperta est, scilicet verba quae dicit episcopus, cum baptizatos in frontibus sacro signat chrismate.

3 spiritus Immunde trp. AMNTVW. Il verus om. LMO. 14 hominem] homini LR.

1 De institutione clericorum, 1, c. (PL 107, 310 C-D). 2 Caput 1, n. 2 (PL 40, 628; CCL 46, 186). 3 Op. cit., 1,27 (312 A). 4 Augustinus, loc. cil.

Num. 4: conclusio est fila Sumrnae; dein Rabanus, ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 54 (1382); et Augustinus, ex c. 62 (1383).

Dist. VII. Praeter titulum ad Caput 1 et nomina ante auctoritates, aliae rubricae seu tituli desunt in codicibus; unde apparet quod materiam in capitula postea divisit Magister quando elenchum capp. confecit. Quam divisionem sequimur etiam hic, rubricas supplendo ex eodem

Caput 2 (44).

1. Quod nonnisi a summis sacerdotibus tradi potest. — Eusebius Papa 1 *: Quod "sacramentum ab allis perfici non potest nisi a summis sacerdotibus; nec tempore Apostolorum ab aliis quam ab ipsis Apostolis legitur peractum; nec ab allis quam qui locum eorum tenent perfici potest aut debet. Nam si aliter praesumptum fuerit, irritum habeatur et vacuum, nec inter ecclesiastica reputabitur sacramenta". Gregorius 2 *. Licet autem "presbyteris baptizatos tangere in pectore ", sed "(non chri smate signare in fronte".

2. Gregorius tamen Ianuario episcopo ita scribit 3: "Pervenit ad nos quosdam scandalizatos fuisse, quod presbyteros chrismate tangere eos qui baptizati sunt prohibuimus. Et nos quidem secundum veterem usum nostrae Ecclesiae fecimus. Sed si omnino de hac re aliqui contristantur, ubi episcopi desunt, ut presbyteri etiam in frontibus baptizatos chrismate tangere debeant, concedimus". "Sed istud pro scandalo sedando semel tantum concessum aestimatur".

2 Quod... potest (rubr.) ex elencho capp.; om. omnes codices. 5 quam] ab ipsis add. N, ab luis add. RVX. 6 habeatur] habetur LRTWX, quod corr. L, corr. in ha betur N, erit M. 7 Oregorius (rubric.) ad lin. 6 MNO, Augustinus ABCL et quidem ad lin. Ô BC, om. TX. Glossa volatilis om. ANOV; hic ad calcem col. X2; hic in tertia col. W; posf sacramenta (7) M post Caput 3 R2 (marg.) T (in textu); ad jInem dist. VII BCL. concessum] concessisse LMR.

1 Epist. 3, ad episc. Tusciae et Campaniae (PL 7, 1114 A-B), manifeste spuria (PLS 1, 175). 2 Regislrum epist. IV, ep. 9, ad lanuarium episc. (PL 77, 677 A). 3 Registrum IV, epist. 26 "PL 77, 696 A-B). Quod additur in fine (o Sed... aestimatur s), dictum est Gratiani poat c. 2 (332).

elencho (supra, p. 12). — Cf. Gius. Riggio, Liturgia e pastorale della Con firmazione nei secoli XI-XII-XIII, in Ephem. Liturgicae 87 (1973) 445-472; H. Weisweiler, Das Sakrament der Firmung in den syslematischen Werken der ersten Friihscholastik, in Schol. 8 (1933) 481-523; L. A. van Buchum, L’homélie pseudo-eusébienne de Pentecôte. L’origine de la o confirmation en Gaule méridionale et l’interprétation de ce rite par Fauste de Riez, Nijmegen 1967. — Caput 1: Titulus et quaestio, ex Summa sent., VI, 1 (PL 176, 137 C).

Caput 2, n. 1: Titulus et auctoritas Eusebil, ex eadem Summa (137 C 138 C). Illa Gre gorii, forsitan ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 120 (1399). — Num. 2: Verba Gregorii, ex eodem Decreto., d. 95, c. 1 (331).

Caput 3 (45).

Quae sit virtus hulus sacramenti. Virtus vero huius sacramenti est donatio Spiritus Sancti ad robur, qui in baptismo datus est ad remissio nem. — Rabanus *. Unde Rabanus 1: "A summo sacerdote per im positionem manus Paraclytus traditur baptizato, ut roboretur per Spiritum Sanctum ad praedicandum aliis illud quod ipse in baptismo con secutus est". — Urbanus Papa *. Item 2: "Omnes fideles per manus im positionem episcoporum post baptismum accipere debent Spiritum San ctum, ut pleni christiani inveniantur".

Caput 4 (46).

1. Utrum hoc sacramentum sit dignius baptismo. — Mekhiades Papa *: "Scitote 3 utrumque magnum esse sacramentum, sed unum maiori ve neratione tenendum, sicut a maioribus datur". Ecce maius dicit sacra mentum confirmationis. — Forte non ob maiorem virtutem vel utili tatem quam conferat, sed quia a dignioribus datur, et in digniori parte is corporis fit, id est in fronte. — Vel forte quia maius virtutum augmentum

2 Rubrica additur ex elencho capp., om. codd. 6 in baptismo trp. post est NVX.

11 Utrum... baptismo (rubr.) ex elencho capp. 12 magnum esse Ii-p. ANRV. sacra— mentum trp. post utrumque R, post magnum X.

1 De institutione clericorum, 1, C. (PL 107, 314 A). 2 Epistola [ ad omnes christianos, VII (PU 10, 140 C 141 A). 3 Melchiades seu potius Miltiades papa (310314), Epist. [ PLS 1, 175] ad omnes Hispaniae episcopos, II: De his vero, super quibus rogitastis... scitote, utrumque magnum esse sacramentum. Et sicut unum de maioribus fit, Id est, a summis pontificibus, quod a minoribus perfici non potest, ita et majore veneratione venerandum et tenendum est" (1. Mansi 11,430; ex Decretal. collect. Isidori Mercatoris, PL 130, 240 B). Quatenus autem haec epistola, saltem in parte (s sicut exigit militaris... confirmationis auxilia s; Mansi 430 D -431 A; PL 130, 240 D -241 A), dependet ad litteram ab homilia 29 (seu 28), De Pentecosten, Eusebii ‘Gallicani’ (CCL 101, 337-338; PLS 4, 615s), facile deducitur commenticiam esse etiam nostram auctoritatem. Cf. V. Natalini, Relazione ontologica della grazia del battesimo con la grazia delta cresima, in Antonianum 37 (1962) 56-59, ubi etiam literatura.

Caput 3: Quaestio et verba Rabani, ex Summa sent., VI, c. 1 (PL 176, 138 C 139 A); illa Urbani, ex Decreto, de consecr. d. 5, c. 1 (1413). — Caput 4, n. 1, suggeritur in eodem Caput Summae sent. (139 A); auctoritas autem, ex Decreto, de consecr. d. 5, c. 3 (1413); unde etiam Rabanus, C. 5 (1414).

praestat, licet baptismus ad remissionem plus valeat. Quod videtur in nuere Rabanus 1, dicens in unctione baptismi "Spiritum Sanctum descendere ad habitationem Deo consecrandam", in hac vero "eiusdem septiformem gratiam cum omni plenitudine sanctitatis et virtutis venire in hominem".

2. Hoc sacramentum tantum a ieiunis et ieiunis tradi debet, sicut et baptismus, nisi aliter cogat necessitas.

Caput 5 (47).

1. Utrum possit Iterari. Nec debet iterari, sicut nec baptismus vel ordo. — Atigustinus 2 *: "Nulli enim sacramento facienda est iniuria"; quod fieri putatur quando non iterandum iteratur.

2. Augustinus, Contra eplstolam Parmeniani *. Sed utrum aliqua vel nulla iterari possint, quaestio est. Nam de baptismo et ordine, quod non

debeant iterari, aperte Augustinus ait: "Utrumque sacramentum est et quadam consecratione datur: illud quidem cum baptizatur, illud vero cum ordinatur. Ideoque in catholica utrumque non licet iterari", quia "neutri 4 facienda est injuria". Quod indubitanter etiam de confir matione tenendum est. De aliis vero, utrum iterari valeant vel debeant, postea disseremus 5.

9 Rubrica ex elencho capp. 14 ait] ostendit L, dicit NVX. sia add. BC. cathoiica] ecciesia add. LMNVW, add. interi. T2. neutri NVX. 16 in] eccle 17 injuria trp. p.

1 De institutione cleric., 1, c. (PL 107, 314 B). 2 De bapt. contra Donatistas, 1, c. 1, n. 2 (PL 43, 109; CSEL 51, 146); cf. N. M. Haring, The Augustinian Axiom: Nulli sacra mento iniuria facienda est, in Mediaeval Studies 16 (1954) 87-1 17. 3 Lib. II, C. 13, n. 28 (PL 43, 70; CSEL 51, 79). August., ibid., n. (72; 81). 5 Infra, in Dist. 23, c. 4, ubj agitur de Extrema unctione.

Num. 2 summatim ex Decreto, de consecr. d. 5, cc. 6-7 (1414).

Caput 5, n. 1: Quaestio oritur forsitan ex Hugonis De sacram. II, 7, 5 (PL 176, 461 C - -462 A); probabiiius autem, ex verbis Augustini in Decreto, de consecr. d. 4, c. 32 (1372). — Num. 2: Manifeste ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 97, § 1 et 7 (393, 394).

DISTINCTIO VIII

Caput 1 (48).

De sacraïnento altaris. Post sacramentum baptismi et confirmationis, sequitur eucharistiae sacramentum. Per baptismum mundamur; per eucharistiam in bono consummamur. Baptismus aestus vitiorum exstinguit; eucharistia spiritualiter reficit. Unde excellenter dicitur ‘eucharistia’, id est bona gratia, quia in hoc sacramento non modo est augmentum Virtutis et gratiae, sed ille totus suniitur, qui est fons et origo totius gratiae.

Caput 2 (49).

1. Quod hulus sacramenti in veteri Testamento figura praecessit, sicut b. et baptismi. — Ambrosius *. Cuius figura praecessit quando "manna 1 Deus pluit Patribus in deserto 2, qui quotidiano caeli pascebantur ah mento; unde: Panem angelorum nianducavit homo. Sed tunc panem ilium qui manducaverunt mortui sunt; iste vero panis vivus qui de caelo descendit 4, vitam mundo tribuit. Manna ihlud e caelo, hoc super caeium.

3 altaris] et eucharistie add. BCR2. 6 Unde] et add. ANRVW. 10-II Ru

brica ex elencho capp., om. codd. 11-12 manna Deus trp. BC. 12 Deus pluit

trp. NVX. 15 e] de ALMNVX Ivo, Grat.

1 Ambrosius, De mysteriis, c. 8, nu. 47-48 (PL 16 [ 404 C 405 A; CSEL 73, 109)..

2 Resp. Exod. 16, 4: Ecce ego pluam vobis panes de caelo etc. 3 Ps. 77, 25. ban.

6,41.

Dist. VIII-XIII. Inter fontes tractatus Magistri De sacrarnento alt ans enumerari oportet Glossa ipsius in 1 Cor. 11, (PL 191, 1641 C1647 D; cod. x lOlb-103c; z 61a-62a), cuius textus exstat in Prolegomenis huius tomi. Quae Glossa permulta recapitulat ex Summa sent., VI, c. 2-9 (PL 176, 139 A 146 C), cuius auctor hic dependet de Tractatu de sacramento aitaris Guillelmi de S. Theodorico (PL 180, 341-366); cf. D. Van den Eynde, William of Saint Thierry and the Author of the Summa sent enti arum, in Franc. Studies (1950) 241-256; circa relationem inter illam Summum et tractatum Magistri uti supra, cf. eiusdem Nouvelles pré cisions chronologiques sur quelques oeuvres théologiques du xii siècle, in Franc. Studies 13 (1953). 71-118, in specie 83-86. Cui fonti Magister hic adiungit Decretum Gratiani et alia quae infra notantur; parum autem vel nihil sumitur, ut videtur, ex tractatu Hugonis in De sacramentis II, 8, 1-14 (PL 176, 461 D -472 C). — Caput 1: Ex initio c. 2 Summae sent., VI (PL 176, 139 A-B).. — Caput 2, n. 1: Verbis introducitur Suminae sent., VI, 2 (139 B); sed unde auctoritas Am— brosii, nobis evadit; forsitan ex quadam Glossa Magistri in boannem vel in Exoduni.

Illud scaturiebat, in diem alterum reservatum 1; hoc ab omni corruptione alienum, quicumque religiose gustaverit, corruptionem non videbit".

2. Illud datum fuit antiquis post transitum maris Rubri, ubi sub mersis Aegyptiis, liberati sunt Hebraei 2; ita hoc caeleste manna nonnisi renatis praestari debet. Panis ille corporalis populum antiquum ad terram promissionis per desertum eduxit; haec esca caelestis fideles huius saeculi desertum transeuntes in caelo subvehit. Unde recte viaticum appellatur quia in via nos reficiens, usque in patriam deducit. Sicut ergo in mari Rubro figura baptismi praecessit, ita in manna significatio dominici corporis.

3. Haec duo sacramenta demonstrata sunt ubi de latere Christi sanguis et aqua fluxerunt 3, quia Christus per sanguinem redemptionis et aquam ablutionis nos redimere a diabolo et a peccato venit, sicut Israelitas per sanguinem agni paschalis ab exterminatore 4, et per aquam maris ab Aegyptiis liberavit 5.

4. Huius etiam sacramenti ritum Melchisedech ostendit 6, ubi panem et vinum Abrahae obtulit. Unde, ut ait Ambrosius 7, intelligi datur "anteriora esse sacramenta Christianorum quam ludaeorum".

Caput 3 (50).

De Insfitutione sacramenti. Hic etiam ante alia consideranda occur runt quatuor, scilicet institutio, forma, sacramentum et res. — Sacramen tum Dominus instituit, quando post typicum agnum, corpus et sangui nem suum discipulis in coena porrexit 8 Unde Eusebius Emise-

1 reservatum] servatuni ALT. 7 caelo] celum BCLMNVX. 8 nos reficiens trp. LNVX. 13 peccato] peccatis BCMO. H venit (voluit X) trp. p. redimere NRVX. 16 etiam] autem ABCW. etiam om. BCW. 21 scilicet om. LMOX. sacramentumi trp. p. scilicet (quatuor) AMO, trp. p. institutio LR. 23-1 (p. 282) Emisenus] misenus M, Emiscenus NV, om. RX.

Resp. Exod. 16, 20: et scatere coepit vermibus et computruit. 2 Resp. Exod. 14, 20-40; cf. 1 Cor. 10, 1-4. 3 Ioan. 19, 34; cf. supra, Dist. 3, e. 6. 4 Resp. Exod. 12, 13s. 5 Exod. 14, 20-30. 6 Gen. 14, 18. 7 De sacramentis, IV, e. 3, n. (PL 16 [ 438 A; CSEL 73, 4). 8 Resp. Matth. 26, 26-28; Marc. 14, 22-24; Lue. 22, 19-20.

Nom. 2: Ex eodem Caput Summae. — Num. 3: cf. Lib. 11, d. 18, e. 3, n. 2 (1, 417). — Num. 4: Ex Somma sent., VI, 2 (PL 176, 139 C), obi et verba Ambrosii.

Caput 3 suggeritur in eadem Somma, sed dependet immediatius ex tractatu in Gtossa in 1 Cor., n. 1; cul hic adiungit auctoritatem Eusebil, ex Decreto, de consecr. d. 2, e. 35 (1325).

nus 1: "Quia corpus assumptum ablaturus erat ab oculis et iI1aturu sideribus, necesse erat ut die coenae sacramentum nobis corporis et san guinis consecraret: ut coleretur iugiter per mysterium, quod semel of ferebatur in pretium".

Caput 4 (51).

De forma. Forma vero est, quam ipse ibidem edidit dicens 2: Hoc est corpus Ineum; et post: Hic est San guis meus. Cum enim haec verba pro feruntur, conversio fit panis et vini in substantiam corporis et sanguinis Christi; reliqua ad Dei laudem dicuntur. — Ambrosius in libro De sacramentis 3 ‘i Unde Ambrosius: "Sermone Christi hoc conficitur sai cramentum, quia sermo Christi creaturam mutat; et sic ex pane fit corpus Christi, et vinum cum aqua in calicem missum fit sanguis consecratione Verbi caelestis. Consecratio quibus fit verbis? Attende quae sunt verba: Accipite et edite ex eo omnes: hoc est corpus meum; et item: Accipite et bibite ex hoc omnes: hic est sanguis meus. Per reliqua omnia quae dicuntur, is laus Deo defertur, oratio praemittitur pro populo, pro regibus". — Au gustinus *. Item Augustinus 5: "Credendum est quod in verbo Christi sacramenta conficiantur; reliqua omnia nihil aiiud sunt quam laudes vel obsecrationes fidelium et petitiones". Ecce quae sit institutio et forma huius sacramenti.

14 edlte] comedite LNVX. 15 hoc] eo CNTVX. 16 populo] et add. NVX. 17 verbo] verbis BCLNTVW.

1 Eusebius Gallicanus, Hom. XVII sen VI de Pascha, n. 1 (CCL 101, 196); alibi ut

Ps-Hieron., Ep. 38 (PL [ A), etc., ut ibi notatur (CCL 101. 192). 2 Matth.

26, 26-28. 3 Lib. IV, cc. 4-5, n. 14: "Ergo sermo Christi hoc conficit sacramentum "; n. 17: Accipe ergo quemadmodum sermo Christi creaturam... mutet"; n. 19: "Ergo didi cisti, quod ex pane corpus fiat Christi. Et quid vinum, aqua? in calicem mittitur, sed fit sanguis consecratione caeiesti"; n. 14: Consecratio igitur quibus verbis est? *; nn. 21-22: "Accipe quae sunt verba *.. Accipite et edit e ex hoc omnes; *. *. *.Accipite et bibite ex hoc omnes; Izic est enim sanguis meus n. 14: "Reliqua omnia quae dicuntur... Iaudes Deo, defertur oratio, petitur pro populo, pro regibus, pro ceteris (PL 16 [1845] 440 A 444 A; CSEL 73, 52-56). Minime autem Ambrosio directe usus est Magister. 4 Matth. 26, 26-28. Immo Paschasius Radbertus, De corp. et sanguine Domini, c. 15, n. 1 (PL 120, 1322 A).

Caput 4: Initium trahitur ex eadem Summa, c. 4 (PL 176, 140 D 141 A). Auctoritas Ambrosii unacum rubrica, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 45 (1334-1335), muitis omissis et aliis transpositis. lita pseudo-Augustini (etiam sine nomine opens) conficitur ex c. 72, § 2 et 3 (1342-1343).

Caput 5 (52).

1. Quare post allum cibum dedit corpus et sanguinem discipulis 1. Ubi consideratione dignum est quare illud sacramentum post coenam dedit discipulis. — Hieronymus *: "Dominus 1 igitur lesus ad invisibilia 5 paternae maiestatis migraturus, celebrato cum discipulis typico pascha, quiddam memorabile eis commendare volens, sub specie panis et vini corpus et sanguinem suum eis tradidit, ut ostenderet Legis veteris sacra menta, inter quae praecipuum erat agni paschalis sacrificium, in morte sua terminari, ac novae Legis sacramenta substitui, in quibus excellit mysterium Eucharistiae". "Ideo etiam post alia dedit, ut hoc unum arctius memoriae discipulorum infigeretur, et ab Ecclesia deinceps fre quentaretur".

2. Sed non exinde disciplinam sanxit in posterum, ut post alios cibos sumatur. Potius a ieiunis sumi oportet, sicut Apostolus docet 2, ut singulari reverentia diiudicetur, "id 3 est discernatur ab aliis cibis". Quod Dominus Apostolis disponendum reliquit. — Augustinus In libro Re sponsionum ad Januarium *. Unde Augustinus: "Apparet, cum primo acceperunt discipuli eucharistiam, non eos accepisse ieiunos. Non ideo tamen calumniandum est universae Ecclesiae, quod a ieiunis semper su mitur. Placuit enim Spiritui Sancto ut in honore tanti sacramenti, prius in os christiani dominicum corpus intraret quam alii cibi; ideo ubique mos iste servatur. Non enim quia post cibos Dominus dedit, ideo pransi

2 Rubrica hic A, trp. ad lin. 4 LM, ad lin. 8 N, ad Ideo (lin. 10) BCTX, om. ORVW.

6 quiddam] quoddam MTW. memorabile] memorlale BRTVWX. 7 eis tradidit irp. ATV. 18 discipuli] apostoli MTX.

1 Verba sunt Lombardi in Glossa super 1 Cor. 11, 25, ubi introducitur de corpore Domini plenior tractatus (PL 191, 1641 C) quibusdam verbis Hieronymi in Matth. 26, 26 (PL 26 [ 195 B; CCL 77, 251). De quo tractatu infra agitur in alia serie notarum.

2 1 Cor. 11, 20-29. 3 Ex Glossa inlerlin. in 1 Cor. 11, 29: Non diiudicans corpus Domini (cod. 1 60v; m 59r; apud Lyranum, VI, 51v). 4 Episl. 54, c. 6, nn. 7-8 (PL 33, 203; CSEL 34-II, 166s).

Caput 5, n. 1 dependet ex eadem quaestione in Glossa seu tractatu, nn. 1 et 3; reliqua ex Glossa ordin. in Matth. 26, 26 (apud Lyran., V, 79b-c). — Conclusio (s Ideo etiam s) est Lom bardi in eadem Glossa in 1 Cor., in fine n. 3; remote ex Glossa ordin. in h.1. (apud Lyran. VI, 50a; cod. 1 59c). — Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in 1 Cor. 11, 18-20 (PL 191, 1638 D), ex Fioro in h.1. (378).

vel coenati illud accipere debent, ut illi faciebant quos Apostolus arguit 1. Nam Salvator, quo vehementius commendaret mysterii illius altitudinem, ultimum hoc voluit infigere cordibus et memoriae discipulorum, a quibus ad passionem digressurus erat. Quo autem ordine deinceps sumeretur, Apostolis, per quos Ecclesias dispositurus erat, reservavit docendum".

Caput 6 (53).

De sacramento et re. Nunc quid ibi sacramentum sit et quid res, vi deamus. — Augtistinus in libro De civitate Dei *: "Sacramentum 2 est invisibilis gratiae visibilis forma"; forma ergo panis vel vini, quae ibi videtur, sacramentum est, id est signum sacrae rei, quia "praeter 3 speio’ ciem quam ingerit sensibus, aliud aliquid facit in cogitationem venire". — Gregorius, in homilia paschall *. Tenent ergo "species 4 vocabula rerum quae ante fuerunt, scilicet panis et vini".

Caput 7 (54).

1. De re sacramenti, quae est duplex *. Huius autem sacramenti gemina est res: una scilicet contenta et significata, altera significata et non contenta. Res contenta et significata est caro Christi quam de Virgine traxit, et sanguis quem pro nobis fudit. —Augustinus, Super Ioannem *: Res autem significata et non contenta est "unitas 5 Ecclesiae in praede

1 illi om. V. Illi faciebant (lectio prima?) add. marg. O, om. AMRTX: ‘j faciebant om. N, 5 reservavit] reservatur M, servavit ALNT Ivo, Grat., GI. in I Cor., quod corr. N. 7 sacramentum sit trp. ALX. 11 cogitationem] cogitatione L, mentem M, cognitionem NWX, corr. in cognitionem R. 12 Gregorius] August. LT. U species] spe ciem BCM, quod corr. B, om. X.

1 1 Cor. 11, 20-29. 2 De hac definitione, cf. Dist. 1, c. 2. 3 Cf. Dist. 1, c. 3.

4 Verba sunt Lanfranci, Liber de corpore et sanguine Domini, C. 20: Species namque, et simili tudo illarum rerum vocabula sunt, quae ante fuerunt et ex quibus corpus Christi sanguisque conficitur" (PL 150, 436 B), ubi rubrica hic posita invenitur ad 435 B. Error est Gratiani (infra). 5 Tract. 26, n. (PL 35, 1614; CCL 36, 267).

Caput 6. Quaestio trahitur ex Surnina sent., VI, 3 (PL 176, 140 A); cf. D. Van den Eynde, William of Saint-Tlzierry, in Franc. Studies (1950) 243. Definitio sacramenti, ut rubrica demonstrat, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 32 (1324); dein, quaedam verba ex Somma sent. Auctoritas Gregorio attributa, ex Decreto, c. 34 (1324). Idem error alibi invenitur, uti infra, Dist. XI, c. 2, nn. 8-9, ubi res prolixius investigatur. — Caput 7, nn. 1-2, fundatur in tract. primitivum, nn. 5-10.

stinatis, vocatis, iustificatis et glorificatis". Haec est duplex caro Christi. — Hieronymus, super Epistolam ad Epheslos *. Unde Hieronymus 1: "Dupliciter, inquit, intelligitur caro Christi et sanguis: vel illa quae cru cifixa est et sepulta, et sanguis qui militis effusus est lancea; vel spiritualis illa ac divina, de qua ipse ait 2: Caro mea vere est cibus, et san guis meus vere est potus; et: Nisi manducaveritis carnem meam et biberitis sanguinem meum, non habebitis vitam aeternam".

2. De tribus quae hic possunt distingul *. Sunt igitur hic tria distin— guenda: unum quod tantum est sacramentum, alterum quod est sacra o mentum et res, et tertium quod est res et non sacramentum. Sacramentum et non res est species visibilis panis vel vini; sacramentum et res, caro Christi propria et sanguis; res et non sacramentum, mystica eius caro. — Porro species illa visibilis sacramentum est geminae rei, quia utramque rem significat, et utriusque rei similitudinem gent expressam. Nam sicut panis prae ceteris cibis corpus reficit et sustentat, et vinum hominem laetificat atque inebriat, sic caro Christi interiorem hominem plus ceteris gra tus spiritualiter reficit et saginat; unde: Calix tuus inebrians, quam prae clams est! — Habet etiam similitudinem cum re mystica, quae est unitas fidelium: quia sicut ex multis granis conficitur unus panis, et ex pluribus acinis vinum in unum confluit 4, sic ex multis fidelium personis unitas ec— clesiastica constat.

3. Augustinus, De sacramentis fidelium *. Unde Apostolus 5: Unu panis et unum corpus multi sumus. Unde Augustinus 6: "Unus pa nis et unum corpus Ecclesia dicitur, pro eo quod, sicut unus panis ex multis granis et unum corpus ex multis membris componitur, sic Eccle— sia ex multis fidelibus cantate copulante connectitur". "Hoc myste-. rium pacis et unitatis nostrae Christus in sua mensa consecravit. Qui acCipit hoc mysterium unitatis et non tenet vinculum pacis, non accipit

2 Eph.] hebr. BCX. 4 militis trp. posi lancea BC. H lancea trp. posi militis NVX.

11 vel] et BCMV, corr. ex et N. 14 significat] signat ATW.

1 In Eph. 1, 7 (PL 26 [ 451 A). 2 Ioan. 6, 56; et 6, 54. 3 Ps. 22,5.

4 August., In Ioan., tr. 26, n. 17: "Dominus noster lesus Christus corpus et sanguinem suum in eis rebus commendavit, quae ad unum aliquid rediguntur ex multis. Namque aliud in unum ex multis granis confit; aliud in unum ex multis acinis confluit (PL 35, 1614; CC 36, 268). 1 Cor. 10, 17. 6 Scil. Sermo 229, cuius fragmentum tantum exstat (PL 38, 1103); cf. PLS 2, 406s, de hac quaestione. 7 August., Sermo 272 (PL 38, 1248).

Num. 3: Ex Glossa in 1 Cor. 10, 17 (PL 191, 1624 C).

4. "Cuius 1 etiam sacramentum est corpus Christi proprium, de Vir gifle sumptum: quia ut corpus Christi ex multis membris purissimis et immaculatis constat, ita societas ecclesiastica ex multis personis a crimi nali macula liberis consistit. In cuius rei typo facta est arca Domini de lignis sethim 2, quae sunt imputribilia et albae spinae similia".

DISTINCTIO IX

Caput 1 (55).

1. De duobus modis manducandi. Augustinus, De blasphemia Spin tus sancti *. Et sicut duae sunt res illius sacramenti, ita etiam et "duo 3 modi manducandi: unus sacramentalis scilicet, quo boni et mali edunt; alter spiritualis, quo soli boni manducant". — Augustinus, De verbis evangelli *. Unde Augustinus: "Quid est Christum manducare? Non est hoc solum, in sacramento corpus eius accipere: multi enim indigne accipiunt"; sed "in 5 ipso manere, et habere ipsum in se manentem". "Spiritualiter 6 enim manducat, qui in unitate Christi et Ecclesiae, quam sacramentum significat, manet". — Augustinus in libro Sententiarum Prosperi: "Nam 7 qui discordat a Christo, nec carnem Christi manducat,

1 proprium trp. post est BCN. 9 et cm. AMR, add. Interl. T. 10 scilicet om. ABCRT. 13 est hoc trp. MORTX.

" Uti hic iacet, ex fonte ignoto; remote, ex Beda, De tabernaculo, 1, c. 4: Archa... non incongrue ipsam Domini et Salvatoris nostri Incarnationem designat... Quae videlicet archa bene de lignis sethim compingi iubetur. Ligna quippe sethim levis atque imputribilis ferunt esse naturae non multum a qualitate aibae spinae distantia. Archa ergo de lignis sethim facta est quia corpus dominicum ex membris constabat omni vitiorum labe carentibus (PL 91, 401 B; CCL 119 A, 13). 2 Exod. 25, 10; Exod. 37, 1; Deut. 10, 3; Is. 40, 20: lignum... imputribile. 3 Sermo 71, c. 11, n. 17 (PL 38, 453). 4 Sermo Mai 129, n. 1 (PLS 2, 519). 5 August., in Ioan., tr. 26, n. 18: Denique iam exponit... quid sit manducare corpus eius et sanguinem bibere: Qui manducat carnem meam et bibi! meum san guinem, in me manet et ego in illo. Hoc est ergo manducare illam escam et ilium bibere potum, in Christo manere et ilium manentem in se habere" (PL 35, 1614; CCL 36,268). 6 Glossa ordin. in 1 Cor. 11, 29 (cod. m, 58c; apud Lyranum VI, SIc). 7 Num. 341 (PL 45, 1890; 51, 481 C).

Num. 4: Iterum ex tractatu primitivo, n. 10. Dist. IX, c. 1, n. 1: Ex Glossa in 1 Cor. 11,29 (PL 191, 1647 C-D), ubi Magister dependet a Glossa Giiberti in h.1. (cod. Fiorent., Laurent. PI. 12. d. 2, f. 73b; cf. etiam A. M. Landgraf, Commentarius Porretanus in primam epist. ad Cor., in Studi e testi 117, p. 202, nota 186*).

nec sanguinem bibit, etsi tantae rei sacramentum ad iudicium quotidie accipiat".

2. Augustinus in libro De remedio poenltentiae *. Spiritualem manducationem Augustinus distinguens a sacramentali, ait 1: "Ut quid paras dentem et ventrem? Crede, et manducasti". "Credere 2 enim in eum, hoc est manducare panem et vinum. Qui credit in eum, manducat eum". — Augustinus, De verbis evangelil ‘ Item: "Quomodo mandu candus est Christus? Quomodo ipse dicit: Qui manducat carnem meam et bibit San guinem meum, in me manet et ego in eo. Si in me manet et ego in eo, tunc [manducat, tunc] bibit; qui vero non in me manet nec ego in illo, etsi accipit sacramentum, acquirit magnum tormentum".

3. Augustinus, De sacramentis fidellum Item: "Nulli ambigen dum est tunc quemque corporis sanguinisque Domini participem fieri, quando Christi membrum efficitur; nec alienari ab illius panis calicisque consortio, etiam si antequam panem ilium edat et calicem bibat, de hoc saeculo in unitate corporis Christi constitutus abscedat: quia illius sacra— menti beneficio non privatur, quando ille hoc quod illud sacramentum significat invenitur. in illo enim sacramento corpus et sanguinem suum commendavit nobis; quod et fecit nos ipsos, nam et nos corpus ipsius facti sumus".

4. Item 6: "Qui discordat a Christo, nec manducat carnem eius nec sanguinem, etsi tantae rei sacramentum ad iudicium sibi quotidie accipit".

1 ludicium] sui add. BCLVW, sumitur add. M, sumunt add. sed de!. O, suum add. interl. T, suae praesumptionis add. Prosper, Fiorus, Ivo, Grat. 14 Christi membrum. trp. RTX, Fiorus, Glossa. 17 Ille] In add. MX, add. interl. B2T, corr. in in se N2. 21 nec’] non ABCLMNVW.

1 Non obstante rubrica, quae Gratiani est, tons est potius In Ioan. tr. 25, n. 12 (PL 35, 1602; CCL 36, 254). 2 Ibid., tr. 26, n. 1 (1607; 260). 3 Continuatio eiusdem Serm. Mai 129, n. 2 (PLS 2, 519). 4 Ioan. 6, 57. 5 Sermo 229: De sacramentis fidelium (PL 38, 1103). 6 Repetitur eadem auctoritas ac supra in fine n. 1.

Num. 2: Prima et secunda auctoritates, ut apparet ex rubrica, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 47 (1331); ultima, ex c. 46. — Num. 3: Ex Glossa in 1 Cor. 10, 17 (PL 191, 1624 C-D); sed unde traxerit Magister, nescimus. Non invenitur apud Fiorum; bis datur, suI aliis rubricis et in forma aliqualiter diversa, in Decreto, de consecr. d. 2, c. 36 (1326), et d. 4, c. 131 (1404).

Caput 2 (56).

1. De errore quorundam qui dicunt a bonis tantum corpus Christi sumi. Haec verba et alia huiusmodi, ubi de spirituali manducatione agitur, quidam obtuso corde legentes, errons caligine involuti sunt, adeo ut di cere praesumpserint corpus et sanguinem Christi a bonis tantum sumi, et non a matis. — Sed indubitanter tenendum est a bonis sumi non modo sacramentaliter, sed et spiritualiter; a malis vero tantum sacramenta liter, id est sub sacramento: scilicet sub specie visibili carnem Christi de Virgine sumptam, et sanguinem pro nobis fusum sumi, sed non mysticam, quae tantum bonorum est. Quod subditis probatur testimoniis: 10

2. Gregorius in libro Dialogorum IIII *. Gregorius ait 1: "Est quidem in peccatoribus et indigne sumentibus vera Chnisti caro et verus sanguis, sed essentia, non salubri efficientia". — Augustinus, De verbis evangelli *. Item Augustinus 2: "Multi indigne accipiunt corpus

Domini, de quibus ait Apostolus 3: Qui manducat [panem] et bibit calicem Dornini indigne, iudicium sibi manducat et bibit". — Augustinus, Super Joannem *: "Per 4 quod docemur quam sit cavendum male accipere bo num. Ecce enim factum est malum, dum male accipitur bonum. Sicut econtra Apostolo factum est bonum, cum bene accipitur malum, scilicet dum stimulus Satanae Z patienter portatur". Ergo "et mala 6 prosunt

8 scilicet... non esse (p. 393, lin. 4; d. 23, ç. 4) orn. C ob defectum foll.

1 Immo Lanfrancus, De corp. et sanguine Domini, c. (PL 150, 436 D), post verba Gregorii allegata ex Dialogis, 1V, 59 (PL 77, 428 A). 2 Sermo Mai 129, n. 1 (PLS 2, 519).

3 1 Cor. 11,27 et 29. 4 Tract. 62, n. 1 (PL 35, 1801s; CCL 36, 483). 5 Resp. II Cor. 12, 7. 6 Mixtim ex August. in eodem loco et tr. 6, n. (PL 35, 1432; CCL 36, 61).

Caput 2-3. Iam in parte in Glossa Magistri in 1 Cor. 11, (PL 191, 1643 A 1644 A) seu in tractatu primitivo, q. 6, nn. 13, 17-21); et anteMagistrum, inGlossa ordin. in h.l. (apud Lyranum, VI, SOc, 51a; cod. 1 58a): "Post haec videndum est utrum a bonis et malis corpus Christi et sanguis sumatur s. Sed statim in tractatu (nn. 14-16) alteram quaestionem inserit Magister quae examinatur sub sequenti Dist., e. 2: Verumtamen ante hoc ostendi oportet verum corpus Christi esse in altari...".

Caput 2, n. 1: Cui vel quibus hic opponitur, non apparet; unum invenimus, quendam Gerlandum ab 1-lugone Metello reprehensum (PL 188, 1273 C-D"; ubi 1-lugo suum sequitur magistrum Anselmum Laudunensem (cf. O. Lottin, Psych. et morale V 28s.). — Num. 2: Primae auctoritates ex eodem tractatu, on. 17-18; ultima, ex Glossa in 1 Cor. 11,26 (PL 191, 1646 B).

illa mala est, sed quia malus male accipit quod bonum est .

3. Idem 1: « Indigne quis sumens Corpus Christi, non efficit ut, quia malus est, malum sit quod accipit; vel quia non ad salutem accipit, nu accipiat. Corpus enim et sanguis Domini nihilominus erat in luis quibus ait Apostolus: Qui manducat indigne « etc. — His aliisque pluribus aperte ostenditur quod etiam a malis verum corpus Christi et sanguis sumitur, sed sacramentaliter, non spiritualiter.

Cap. 3 (57).

I. De Intelligentia quorundam verborum. Secundum hos duos modos sumendi, intelligentia quorundam verborum ambigue dictorum distinguenda est.

2. Ait enim Augustinus 2: « Bonus accipit sacramentum et rem sacramenti, malus vero sacramentum et non rem ». — Sacramentum hic dicit corpus Christi proprium de Virgine ductum; rem vero, spiritualem Christi carnem. Bonus ergo utramque Christi carnem accipit, malus vero tantum sacramentum, id est corpus Christi sub sacramento, et non rem spiritualem.

3. Item : « Non manducans manducat, et manducans non manducat »: quia « non manducans sacramentaliter, aliquando manducat spin tualiter », et e converso. — Gregorius *• Et qui manducant spiritualiter,. « veritatem 4 carnis et sanguinis » dicuntur sumere, quia «ipsam efficientiam habent, id est remissionem peccatorum ». — Gregorius *• Pro qua

1 August., De bapt. contra Donatistas, V, c. 8, n. 9 (PL 43, 181; CSEL 51, 270).

2 Non invenitur ad verbum apud August.; cf. supra, c. 2, n. 2. 3 Iterum non inveni tut extra Glossam Magistri (uti infra, in alus lotis). 4 Verba sunt Lanfranci, De cor pore et sanguine Domini, c. 20: Quamvis non improbabiliter quidam exponant hoc in loco [ de ban. 14,21: Qui autem diligit me...; et Ps. 90, 16: et ostendam illi salutare meumj esse carnis et sanguinis veritatem, ipsam eorumdem efficientiam, id est peccatorum remissio nem» (PL 150, 436 C). De nomine Gregorii cf. supra, c. 2, n. 2.

Num. 3: Textus invenitur apud Florum in I Cor. 11, 29 (383), non autem hic in Glossa Magistri. An forsitan inveniatur in quadam Glossa Magistri adhuc ignota in ban. 13,27?

Cap. 3 dependet in parte ab eadem Glossa seu tractatu, nn. 19-21.

videtur orari, cum dicitur 1: "Perficiant in nobis, Domine, quaesumus, tua sacramenta quod continent: ut quae nunc specie gerimus, rerum yen tate capiamus". Rerum veritatem dicit ipsam efficientiam; quasi: per haec sacramenta praesta, ut sicut sacramentaliter carneni Christi sumi mus, ita spiritualiter sumamus. — Gregorius *. Vel "petit 2 sacerdos ut Christus, qui nunc sub specie panis et vini sumitur, manifesta visione, sicut in essentia divinitatis est, quandoque capiatur". — Constat igitur a bonis et a mails sumi corpus Christi, sed a bonis ad salutem, a malis ad perniciem 3.

DISTINCTIO X

Caput 1 (58).

1. De haeresi allorum qui dicunt corpus Christi non esse in altari nisi in signo. Sunt item alii praecedentium insaniam transcendentes, qui Dei virtutem iuxta modum naturalium rerum metientes, audacius ac periculosius veritati contradicunt, asserentes in altari non esse corpus is Christi vel sanguinem, nec substantiam panis vel vini in substantiam carnis et sanguinis converti; sed ita Christum dixisse: Hoc est corpus meum, sicut Apostolus dixit: Petra erat Christus. Dicunt enim ibi esse corpus Christi tantum in sacramento, id est in signo; et tantum in signo manducari a nobis.

2. Augustinus, super Psalmum LIIII *. Qui errandi occasionem su munt a verbis Veritatis unde "prima 6 haeresis facta est in discipulis

13 item] autem L, Igitur item M. 21 Rubrica om. RVW.

Postcommunlo in missa Quatuor temp. Sept., in Sacrarnentario Greg. (PL 78, 142 C-D; ed. L.C. Mohlberg, n. 1051, p. 161). Circa influxum huius orationis in controversiis de Eucharistia, cf. J. de Montclos, Lan franc et Bérenger, 574 (index). 2 Rectius, Lantrancus, De corp. et sanguine Domini, e. (PL 150, 436 B; cf. J. de Montclos, 314). Cf. Au gust., In Ioan., tr. 6, n. 14 (PL 35, 1432; CCL 36, 61). 4 Matth. 26, 26. Cor. 10, 4. 6 Num. 23 (PL 36, 643; CCL 39, 673).

Dist. X. Respicit haeresim Berengarii Turonensis; cf. J. de Montclos, Lan franc et Bé— renger. La controverse eucharistique du xje siècle (SSL 37), Leuven 1971, praesertim pp. 1-245.

C. 1, n. 1: Cf. Hugo de S. Victore, De sacraln., 11,8, cc. 6-7 (PL 176,465 C-467 B); et Swn ma sent., VI, 5 (PL 176, 142 A), unde quaedam verba. — Num. 2: Ex Decreto, de consecr. d. 2, e. 44 (1330).

Christi. Cum enim diceret 1: Nisi quis manducaverit carnem meam et biberit sanguinem meum, non habebit vitam aeternam, illi non intelligentes dixerunt 2: Durus est hic sermo, quis potest eum audire? Et abierunt retro". "Illis 3 discedentibus, instruxit duodecim qui remanserant: Spiritus est, inquit, qui vivificat; caro nihil prodest. Verba quae locutus sum vobis spi ritus et vita sunt". "Intellexisti 5 spiritualiter? Spiritus et vita sunt. In tellexisti carnaliter? Etiam sic spiritus et vita sunt, sed tibi non sunt". "Spiritualiter 6 intelligite quae locutus sum: non hoc corpus, quod videtis, manducaturi estis, et bibituri ilium sanguinem, quem fusuri sunt qui me crucifigent. Sacramentum aliquod vobis commendavi; spiritualiter intellectum vivificabit vos"; caro autem non prodest quidquam 7.

3. Sunt etiam et alla illorum insaniae fomitem ministrantia. — Au gustinus, super Psalmum LII *. Ait enim Augustinus 8: "Donec saeculum finiatur, sursum est Dominus; sed tamen etiam hic nobiscum est is veritas Dominus. Corpus enim in quo resurrexit, uno loco esse oportet; veritas autem eius ubique diffusa est". — Super Ioannem *. Item: "Una persona est Deus et homo, ubique per id quod Deus est, in caelo per id quod homo est". — Christus etiam dicit 10: Pauperes semper vobiscum ha bebitis, me autem non semper habebitis. — His aliisque utuntur praefati haeretici in assertione sui errons.

4. Determlnatio praemissorum. Quae ex eadem ratione omnia acci pienda sunt. Non enim his negatur verum corpus Christi a fidelibus sumi vel in altari esse, sed his Veritas Apostolos et in eis nos instruxit, quod ipsius corpus non per partes discerptum, ut putaverunt illi discipuli qui

4 remanserant] remanserunt BMVW. 12 et om. LMRW. 15 Dominus] .domini O, om. M. resurrexit] surrexit MNO, quod corr. O, Dominus add. B. 18-19 habebitis] habetis BMX. assertione] assertionem TW.

1 Ioan. 6, 54-55. 2 Ioan. 6, 61 et 67. 3 August., Enarr. in Ps. 98, 5, n. 9 (PL 37, 1265; CCL 39, 1386). 4 Ioan. 6, 64. 5 August., In Jean., tr. 27, n. 6 (PL 35, 1618; CCL 36, 273). 6 August., Enarr. in Ps. 98, n. 9 (PL 37, 1265; CCL 39, 1386).

7 Ioan. 6, 64. 8 Licet inveniatur sub hac rubrica in Decreto Oratiani (infra), revera In Jean., tr. 30, n. 1 (PL 35, 1632; CCL 36, 289). 9 Rectius, Epist. 187 (ad Dardanum), e. 3, n. (PL 33, 836; CSEL 57, 89s). Matth. 26, 11; Marc. 14, 7; Ioan. 12,8.

Cf. August. in Ioan. 12, 8, tr. 50, nu. 12-13 (PL 35, 1762s; CCL 36, 438s).

Num. 3: Prima auctoritas ex eodem e. 44 § 1; altera, ex Summa sent. VI, 9 (PL 176, 146 A). — Num. 4: Auctoritates hic Augustino attributae conficiuntur ex Decreto, de consecr. d. 2, e. 45 (1330s).

retro ierunt 1, sed integrum; nec visibiliter in forma humana, sed invisi biliter, sub forma panis et vini, corpus et sanguinem nobis traderet. — Augustinus In epistola ad Irenaeum ‘ Quem sensum Augustinus confirmat dicens 2: "Ipsum quidem et non ipsum corpus quod videbatur manducatur: ipsum invisibiliter, non ipsum visibiliter". Item: "Etsi necesse est illud visibiliter celebrari, necesse est tamen invisibiliter intelligi".

5. Quod caro Christi dicitur Invisibilis *. Ita etiam intelligendum est corpus Christi esse ‘in uno Ioco’, scilicet visibiliter in forma humana; veritas tamen eius, id est divinitas, ubique est; veritas etiam eius, id est verum corpus, in muni altari est ubicumque celebratur. Sic etiam illud intelligendum est: Pauperes semper habebitis vobiscum, me autem non semper habebitis: secundum corporalem praesentiam scilicet qua cum eis conversabatur. — Similiter ‘per id quod homo est, in caelo est’: visibiliter scilicet; invisibiliter autem est in altari, quia non in forma humana appa ret, sed forma panis et vini uperitur. Unde et invisibilis caro eius dicitur: quae vere est in altari, sed quia non in sua specie apparet, invisibilis dicitur.

6. Augustinus in libro Sententiarum Prosperi ‘ Ait enim Augustinus: "Hoc est quod dicimus, quod modis omnibus approbare con

1 ierunt} abierunt MRV, iverunt X. 7 Rubrica om. RVW. 11 habebitis] habetis ABMR. 13-14 visibiliter scilicet lrp. LN. 14 scilicet] sed MX, om. AB. 19 modis omnibus trp. post contendimus NVX.

1 Cf. supra, in num. 2. 2 Ita Gratianus (infra), cum rubrica. Quafenus autem dis tinguere oportet, ut videtur, inter quamdam glossam Lanfranci et ipsum textum Augustini, cf. Enarr. in Ps. 98, 5, n. 9, ubi pars altera textus: "Spiritaliter intelligite quod locutus sum: non hoc corpus quod videtis, manducaturi estis, et bibituri ilium sanguinem, quem fusuri sunt qui me crucifigent. Sacramentum aliquod vobis commendavi; spiritaliter intellectum vivificabit vos. Etsi necesse est illud visibiliter celebrari, oportet tamen invisibiliter intel— ligi * (PL 37, 1265; CCL 39, 1386). Dein cf. Lanfrancus, Liber de corpore et sanguine Domini, C. 18: Ipsum quidem, quantum ad essentiam veraeque naturae proprietatem atque virtu tem; non ipsum autem, si species [ spectes] panis vinique speciem"; cul sese refert infra, circa finem capituli:". *. *.ego in professione fidei breviter posui, videlicet ipsum esse corpus, et non ipsum. (PL 150, 430 C, dein 434 A). 3 Matth. 26, 11; Marc. 14,7; Ioannes12, 8. Cf. J. de Montcbos, Lanfranc et Bérenger, 306, et 347-348. 4 Insmo Lan francus, Liber de corpore et sanguine Clsristi, c. (PL 150, 421 B-c).

Num. 5: Prima pars, usque ad conversabatur, ex Summa sent., VI, 9 (PL 176, 145 D - 146 A). Num. 6-7: Ex Decreto Gratiani, de consecr., d. 2, c. 48 (1331); vide etiam supra, Lib. 111, d. 6, e. 3, n. 2 (p. 53). Quoad historiam literariam huius textus, cf. N. M. Hsring, A Study in tue Sacramentology of Alger of Liége, in Med. Studies (1958) 52s.

tendimus, sacrificium Ecclesiae duobus confici, duobus constare: visibili elementorum specie et invisibili Domini nostri Iesu Christi carne et san guine; sacramento et re sacramenti, id est corpore Christi. Sicut Christi persona constat et conficitur ex Deo et homme, cum Christus sit verus Deus et homo; quia omnis res illarum rerum naturam et veritatem in se continet, ex quibus conficitur. Conficitur autem sacrificium Ecclesiae duobus: sacramento et re sacramenti, id est corpore Christi; est igitur sacramentum et res sacramenti idem corpus Christi". — Ecce invisibi lem dixit carnem Christi, quia forma panis operta sumitur et tractatur; idemque corpus dixit esse sacramentum et rem: ex quo confirmatur quod supra diximus 1

7. Idem in eodem *. Deinde addit 2 quod magis lectorem movet: "Caro, inquit, eius est, quam forma panis opertam in sacramento accipi mus; et sanguis eius, quem sub vini specie ac sapore potamus. Caro videlicet carnis, et sanguis sacramentum est sanguinis: carne et sanguine, utroque invisibili, intelligibili, spirituali, significatur corpus Christi visibile et palpabile, plenum gratia et divina maiestate".

8. Quae sit intelligentia praemissorum. Attende his diligenter, quia tropo quodam utitur hic Augustinus, quo soient res significantes rerum sortiri vocabula quas significant. Hic enim visibilis species panis vocatur nomine carnis, et visibilis species vini nomine sanguinis. lnvisi buis vero et intelligibilis dicitur caro Christi, quia secundum illam speciem non videtur caro, sed intelligitur; ita et sanguis. Caro ergo invisibilis dicitur esse sacramentum carnis visibilis, quia species panis, secundum quam illa non videtur caro, est sacramentum carnis visibilis: quia carne invisibili, id est specie, secundum quam caro Christi non videtur caro, significatur corpus Christi, quod est visibile et palpabile ubi in sua forma apparet. Ita et de sanguine accipi debet.

9. Ita esse intelilgendum allis verbis Augustini tirmat *. Quem sen o sum confirniat Augustinus 3, aperiens qualiter praedicta intelli

1 duobusi] modis add. ABMO, add. interi. N. 6 sacrificium] sacramentum MVX.

7 duobus] scilicet add. A, modis add. B2 (interl.) M. 8 idem] id est MW Ivo, Grat., Lanfranc.

1 In Dist. 8, e. 7, nn. 1-2. 2 Parum infra, c. 14 (PL 150, 423 D-424 A).

3 Id est Lanfrancus, Liber de corpore, e. 14 (PL 150, 425 A). Quodammodo respicitur August., Ep. 98 (ad Bonijacium), n. 9: "Nonne semel immolatus est Christus in seipso, et Num. 8: Quasi omnia ad Iitteram ex Summa sent., VI, 7 (PL 176, 144 B-C), ut notat N. M. Haring (ibid. 74). — Num. 9: Iterum ex Decreto, e. 48, § 2 (1332).

genda sint (quia obscure dixerat), consequenter dicens "ita panem vocari corpus Christi, cum vere sit sacramentum corporis Christi quod in cruce positum est, sicut ipsa immolatio quae fit manibus sacerdotis vocatur Christi passio: non rei veritate, sed significanti mysterio, et sicut sacramentum fidei dicitur fides".

10. Satis responsum est haereticis obiectionibus eorum qui negant verum corpus Christi in altari esse, et panem in corpus vel vinum in san guinem mystica consecratione converti, dicentes 1: "Quis audeat mandu care Dominum suum?" Quis etiam audeat dicere quotidie formari corpus Christi de materia vel substantia quae non fuit caro Virginis?

Caput 2 (59).

1. Auctoritatibus probat verum corpus Christi esse In altari et In Id panem converti. Haec et his similia obiciunt illi, in divino mysterio le gem naturae sectantes. Quorum perfidiam subdita convincunt testimonia: 2. Ait enim Veritas 2: Accipite, hoc est corpus meum.

3. Ambrosius In libro De sacramenfis *. Item Ambrosius 3: "Si tantum valuit sermo Eliae 4 ut ignem de caelo deponeret, non valebit tantum Christi sermo ut substantias mutet? De totius mundi operibus legitur: Quia ipse dixit, et facta sunt etc. Sermo ig qui potuit ex nihilo facere quod non erat, non potest ea quae sunt in id mutare quod non erant? Non enim minus est dare quam mutare novas naturas rebus".

4. Ambrosius *. Item 6: "Si ordinem quaerimus, viro mixta femina generare consueverat. Liquet igitur quod praeter naturae ordinem Virgo

4 significanti] significati AV, significante BLR, quod corr. in significancli LR. 6 hae

reticis] et add. NVX. 18 Christi sermo trp. LMR. 19 potuit ex nihilo trp. AOW.

tamen in sacramento... omni die populis immolatur...? Si enim sacramenta quamdam simili tudinem carum rerum quarum sacramenta sunt non haberent, omnino sacramenta non essent. Ex hac autem similitudine plerumque etiam ipsarum rerum nomina accipiunt. Sicut ergo secundum quemdam modum sacramentum corporis Christi corpus Christi est, sacra mentum sanguinis Christi sanguis Christi est, ita sacramentum fidei fides est (PL 33, 363s; CSEL 34-II, 530s). 1 Dictum est Augustini, in Sermorze Mai 129, n. 1 (PLS 2, 519).

2 Matth. 26, 26. 3 De mysteriis, c. 9, n. 52 (PL 16 118451,406 D 407 A; CSEL 73, 112).

Resp. IV Reg. 1, 14. 5 Ps. 148,5. 6 Ambrosius, ibid., n. 53 (407 A; 112).

Num. 10: Cf. Glossa Magistri in 1 Cor. 10, 16 (PL 191, 1623 D).

Caput 2, n. 3: Lx Décrets, de consecr. d. 2, c. 69, § 2 (1340); in parte iam in Glossa in 1 Cor.

11, 25, sen in n. tractatus primitivi, ex Somma sent. VI, 5 (PL 176, 142 A-B). — Num. 4; Prima auctoritas, ex Décrets, ibid., c. 69, § 3 (1340); altera, ad finem eiusdem § 3.

generavit. Et hoc quod conficimus corpus ex Virgine est. Quid hic quaeris naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturam sit ipse partus ex Virgine?" — Item 1: "Ante benedictionem alia species nominatur; post consecrationem corpus significatur. Ante consecrationem aliud dici tur; post consecrationem sanguis nuncupatur. Tu dicis: Amen; hoc est: verum est. Quod sermo sonat, affectus sentiat".

5. Augustinus in libro Sententiarum Prosperi *. Item Augustinus 2: "In specie panis et vini quam videmus, res invisibiles, id est carnem et sanguinem, honoramus. Nec similiter pendimus has duas species sicut ante consecrationem pendebamus, cum fideliter fateamur ante consecrationem panem esse et vinum quod natura formavit, post conse crationem vero carnem Christi et sanguinem quod benedictio consecravit".

6. Ambrosius in libro De sacramentis Item Ambrosius: "Pa nis est in altari usitatus ante verba sacra; ubi accessit consecratio, de pane fit Christi caro. Quomodo autem potest quod panis est esse corpus Christi? Consecratione, quae fit Christi sermone". — Item: "Si tanta vis est in sermone Domini ut inciperent esse quae non erant, quanto magis ope ratorius est ut sint quae erant et in aliud commutentur. Et sic quod erat panis ante consecrationem, iam corpus Christi est post consecrationem, quia sermo Christi creaturam mutat. Et sic ex pane fit corpus Christi, et vinum cum aqua in calicem missum fit sanguis, consecratione verbi cae

7. Augustinus in sermone quodam De verbis evangelli *. Item Augustinus: "Sicut per Spiritum vera caro sine coitu creatur, ita per eundem ex substantia panis et vini idem corpus Christi et sanguis con secratur. Corpus Christi et veritas est et figura: veritas, dum corpus Chri sti et sanguis virtute Spiritus ex panis vinique substantia efficitur; figura vero est id quod exterius sentitur".

1 Quid] ergo add. BLV, quod del. L.

1 Num. 54 (407 B; 113). 2 Immo Lanfrancus, De corpore et sanguine Christi, c. 13 (PL 150, 423 C), interpretans verba Augustini a Berengario sibi objecta ex De catech. ru dibus, c. 26, n. 50 (PL 40, 344s). 3 Lib. 1V, c. 4, n. 14 (PL 16, 439 B 440 A; CSEL 73, 51s). Ibid., nn. 15-17 et 19 (440 B 441 A, 442 B; 52ss). 5 Rubrica non obstante verba sunt Paschasii Radberti, De corpore et sanguine Domini, c. 4, n. 1 (PL 120, 1278 D 1279 B; CCL-CM 16, 28-29, lin. 18-20, 37-39, 43-44).

Num. 5: Iterum ex Decreto, c. 41 (1328). — Num. 6: Ambae auctoritates iam cum quadam variatione in eodem, c. 55 (1334, 1335). — Num. 7: Ex Decreto, de consecr. d. 2, C. 72 (1342).

8. Eusebius*. Item Eusebius Emisenus "Invisibilissa cerdos visibiles creaturas in substantiam corporis et sanguinis sui verbo suo secreta potestate commutat". — Ex his aliisque pluribus constat verum corpus Christi et sanguinem in altari esse, immo integrum Christum sub utraque specie, et substantiam panis in corpus, vinique substantiam in sanguinem converti.

DISTINCTIO XI

Caput 1 (60).

1. De modo conversionis. Si autem quaeritur qualis sit illa conversio, an formalis, an substantialis, vel alterius generis, definire non sufficio. Formalem tamen non esse cognosco, quia species rerum quae ante fuerant remanent, et sapor et pondus. — Quibusdam 2 videtur esse substantialis, dicentibus sic substantiam converti in substantiam, ut haec essentialiter fiat illa. Cul sensui praemissae auctoritates consentire videntur.

2. Sed huic sententiae sic opponitur ab aliis: Si substantia panis, inquiunt, vel vini convertitur substantialiter in corpus vel sanguinem Christi, quotidie fit aliqua substantia corpus vel sanguis Christi, quae ante non erat; et hodie est aliquid corpus Christi, quod heri non erat; et quotidie augetur corpus Christi, atque formatur de materia, de qua in conceptione non fuit factum.

Caput 2 (61).

1. Quomodo dicitur corpus Christi confici de substantia panis *. Quibus hoc modo responderi potest: quia non ea ratione dicitur corpus Christi confici verbo caelesti, quod ipsum corpus in conceptu Virginis formatum deinceps formetur, sed quia substantia panis vel vini, quae ante non fuerat

1 Eusebius Gallicanus, Homilia XVII, n. 2 (CCL lOI, 196). 2 Hugoni de S. Victo re, in De sacram. II, 8, 9 (PL 176, 468); et auctori Summae sent., VI, 4-5 (PL 176, 141s).

Num. 8: Ex Somma sent., VI, 5 (PL 176, 142 B), potius quam ex Decreto, ibid., c. 35 (1325); unde in Glossa in 1 Cor. 11, (PL 191, 1643 B) seu in n. 16 tractatus primitivi.

Dist. XI. Cf. L. Hddl, Der Transsubstantionsbegriff in der scholastiscfzen Theologie des 12 Jahrfwnderts, in Rech. de théol. anc. et méd. 31(1964) 230-259; et H. Jorissen, Die Entfaltung der Transsubstantiationslehre bis zum Beginn der Hochscholastik, Munster 1965, 25ss Caput 1, n. 1: Ex Glossa in 1 Cor. 11, (PL 191, 1644 B-C) seu ex tractatu primitivo, nn. 24-26, sub rubrica: Quae sit illa conversio.

corpus Christi vel sanguis, verbo caelesti fit corpus et sanguis. Et ideo sacerdotes dicuntur conficere corpus Christi et sanguinem, quia eorum ministerio substantia panis fit caro, et substantia vini fit sanguis Christi. Nec tamen aliquid additur corpori vel sanguini, nec augetur corpus Christi vel sanguis.

2. Augustinus in libro Sententiarum Prosperi *: "Si 1 vero quaeris modum quo id fieri possit, breviter respondeo: Mysterium fidei credi salu briter potest, investigari salubriter non potest". Quod ergo corpus Christi panis in id mutatione non augmentatur, nec sanguis ex vini conversione, eius voluntati et potentiae adscribatur, qui idem corpus eduxit de Vir gine. Fit igitur substantia illa ista, sine huius augmento.

3. Nec tamen concedunt quidam quod substantia panis aliquando sit caro Christi, etsi fiat caro Christi; sicut farina facta est panis, et aqua facta est vinum, nec tamen dicitur: farina est panis, et aqua est vinum. — Alii vero concedunt illud quod erat panis vel vinum, post consecrationem esse corpus et sanguinem; nec tamen sequitur: panis est caro Christi, vel vi num est sanguis, quia substantia panis vel vini, postquam facta est Chri sti caro vel sanguis, non est substantia panis vel vini, sed caro et sanguis.

4. Ideo distinguendum videtur. Cum dicitur: substantia panis, vel id quod erat panis, modo est corpus Christi (manens enim panis, non est corpus Christi, sed mutata), id est: quod facta est, est corpus Christi. — Nec dicimus substantiam panis vel vini materiam esse corporis vel sanguinis, quia non de ea ut de materia formatur corpus; sed ipsa formatur in illud et efficitur illud. — Augustinus in libro De Trinitate *. Unde Augustinus 2: "Corpus Christi dicimus illud quod ex fructibus terrae acceptum et prece mystica consecratum sumimus in memoriam dominicae passionis. Quod cum per manus hominis ad illam visibilem speciem per ducatur, non sanctificatur ut sit tam dignum sacramentum nisi operante invisibiliter Spiritu Dei".

7 Id] hoc BLM, hid O, in corr. N. 9 in id mutatione trp. BLW. II huius om. MOWX. 21 est 1] id add. ABLTVW, lacuna in X.

1 Immo Lanfrancus, De corpore et sanguine Christi, c. (PL 150, 421 D). Z Lib. III, c. 4, n. (PL 42, 874; CCL 50, 136).

Caput 2, n. 2: De auctoritate Augustino attributa, cf. N. M. H A Study in the Sa cramentology of Alger of Liége, in Med. Studies (1958) 53. Dein, quaedam de Summa sent., VI, 4 (PL 176, 141 B). — Num. 4. Auctoritas Augustini, ex Decreto Gratiani, de conse crat. d. 2, C. 60 (1337).

5. Asserunt dictum panem *. Quidam vero sic dicunt conversionem iliam esse intelligendam, ut sub illis accidentibus, sub quibus erat prius substantia panis et vini, post consecrationem sit substantia corporis et sanguinis, sic tamen ut non eis afficiatur 1. Et sic asserunt dictum panem transire in corpus Christi, quia ubi erat panis, nunc est corpus Christi. — Quod si est, quid ergo fit de substantia panis et vini? Illi dicunt vel in praeiacentem materiam resolvi, vel in nihilum redigi 2.

6. Alii vero putaverunt ibi substantiam panis et vini remanere, et ibidem corpus Christi esse et sanguinem; et hac ratione dici illam substan tiam fieri istam, quia ubi est haec, est et illa (quod mirum est). Et ipsam substantiam panis vel vini dicunt esse sacramentum. — Sed quod non sit ibi substantia nisi corpus Christi et sanguis, ex praedictis et ex subditis aperte ostenditur.

7. Ambrosius, In libro De sacramentis * Ait enim Ambrosius 3: "Panem istum quem sumimus in mysterio, ilium utique inteliigo qui manu Sancti Spiritus formatus est in Virginis utero et igne passionis de coctus in ara crucis. Panis enim angelorum factus est cibus hominum 4. Unde ait: Ego sum punis vivus qui de caelo descendi; et item 6: Panis quem ego dabo, caro mea est pro mundi vita. Ex his namque duabus sententiis aperte datur intelligi quia panis Hie et iste non duo, sed unus panis et una o caro procul dubio unum efficitur corpus: illud vere, iliud sane quod sum ptum est de Virgine, quod resurrexit et in caelum ascendit".

8. Gregorius, In homilla paschali *. Item Gregorius 7: "Quis fi

1 panem (rubr.)] transire in corpus Christi add. LW. 1 1 vel] et TX. 12 et ex (om. MVWX) subditis trp. posf ostenditur RTX. 16 Sancti Splritus trp. ATV. Ille et iste trp. ALRT, quod corr. R. 22 resurrexit] surrexit LMNV.

1 Cf. infra, Dist. 12, c. 1. 2 Reicitur haec opinlo ab Hugone de S. Victore, De sacramenlis, 11, 8, 9 (PL 176, 468 B); et ab auctore Summae sent. VI, c. 5 (PL 176, 142 C). 3 Tanturn ex parte et quoad sensum invenitur in libro De mysteriis, C. 9, n. 53: "Et Isoc quod conficimus corpus, ex Virgine est... Vera utique caro Christi, quae crucifixa est, quae sepulta est, quod resurrexit et in caelum ascendit * (PL 16 [1845] 407 A; CSEL 73, 112).

Resp. Ps. 77, 5. Ioannes6, 51. 6 Ioan. 6, 52. 7 Immo, Dialogi, IV, c. 58 (PL 77, 425 D 428 A). Error est Gratiani (infra), qui sub hac rubrica duas auctoritates diversas Gregorii compingit unacum tribus ex tractatu De celebratiorze inissae Remigil Altissia dorensis, qui banc auctoritatem Gregorii offert ad Supplices te rogamus Canonis romani (Ma xima bibliotheca veterum patrwn, XVI, ed. Lugduni 1677, 958 C; vel inter opera Alcuino at tributa, De divinis officiis, c. 40, PL 101, 1263 A).

Num. 7: Unacum rubrica, ex Decreto, de consecrat. d. 2, c. 74 (1344). — Num. 8: ex eodem, c. 73 (1343).

Caput 3 (62).

delium habere dubium possit, in ipsa immolationis hora ad sacerdotis vocem caelos aperiri, in illo Christi mysterio angelorum choros adesse, summa et ima sociari, unum quid ex invisibilibus atque visibilibus fieri?"

9. Idem 1: "Eodem momento et in caelum rapitur ministerio ange lorum consociandum corpori Christi, et ante oculos sacerdotis in altari videtur". "Sicut 2 divinitas Verbi totum implet mundum, ita multis locis ilbud corpus consecratur; nec sunt tamen multa corpora Christi, sed unum corpus et unus sanguis. Ideoque, sive plus sive minus quis inde percipiat, omnes aequaliter corpus Christi integerrime sumunt".

10. Post consecrationem igitur non est ibi substantia panis vel vini, licet species remaneant: est enim ibi species panis et vini, sicut et sapor; unde "aliud videtur, aliud intelligitur" 3

Quare sub alla specie. Sub alia autem specie tribus de causis carnem et sanguinem tradidit Christus, et deinceps sumendum instituit: ut fides scilicet haberet meritum, quae est de his quae non videntur: quia "fides 5 non habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum". — Et etiam ideo, ne abhorreret animus quod cerneret oculus: (Gregorius, In homilia paschali *:) "quia 6 non habemus in usu carnem crudam et sanguinem comedere". — Augustinus *. Quia ergo "Christum 7 vorari den

3 quid] quidem ABLNVW. invisibilibus atque visibilibus trp. LNVX. 7 ilIud corpus trp. BNVX. 19 usu MOT Grat., Alcuinus, usum aHI codd. Iam sub nomine Gregorii: Idem quoque alibi, apud Remigium (ibid.). 2 Verba ipsius Remigii, ut videtur, parum supra (ed. Lugd., 957 E-F; PL 101, 1260 D 1261 A).

3 Augustinus, Sermo 272: Ad in jantes, de sacramento (PL 38, 1247); apud Remigium (957 F; 1261 B), remote ex Fioro Lugd., De expositione missae (PL 119, 54 C). 4 Cf. supra, Lib. III, d. 23, c. 2 (p. 141), etc. 7 (146). 5 Greg., In Evang., hom. 26, n. 1 (PL 76, 1197 C). 6 Verba sunt Remigii in eodem tractatu (ed. Lugd., 957 0; PL 101, 1261 B).

Rectius, Paschasius Radbertus, De corp. et sanguine Dornini, C. 4 (PL 120, 1277 C; CCL-CM 16, 27).

Num. 9: forsitan abbreviatur ex eodem C. 73, § 2-3 (1343-1344); ubi etiam in § 4, nI tima verba hujus capituli.

Caput 3: Eadem quaestio in Glossa in 1 Cor. 11,25 (PL 191, 1641 D1642 A) seu in tractatu primitivo, n. 4, ubi etiam eaedem tres causae offeruntur quae hic fusius illustrantur auctori tatibus sumptis ex DeCreto, de consecr. d. 2: Gregorii, ex eodem c. 73, § 4 (1344); Augustini, ex c. 72, § 2 (1343); Ambrosii, ex c. 43 (1329).

tibus fas non est, in mysterio carnem et sanguinem" nobis commenda vit. — Et etiam ideo, ne ab incredulis religioni insultaretur. Unde Augustinus 1: "Nihil rationabilius quam ut sanguinis similitudinem su mamus: ut ita et veritas non desit, et ridiculum nullum fiat a paganis, quod cruorem occisi hominis bibamus". — Ambrosius *. Ne igitur hoc fieret, et "ne 2 veluti quidam horror esset cruoris, in similitudinem accipis sacramentum". — Ex praemissis iam liquet quare sub alia specie, et quare sub ista 3, hoc sacramentum Dominus celebraverit et celebrari a nobis instituent.

Caput 4 (63).

1. Quare sub dupilci specie. Sed quare sub duplici specie sumitur, cum sub alterutra totus sit Christus? Ut ostenderetur totam humanam natu ram assumpsisse, ut totam redimeret. Panis enim ad carnem refertur, vinum ad animam; quia vinum operatur sanguinem, in quo sedes animae a physicis esse dicitur Ideo ergo in duabus speciebus celebratur, ut animae et carnis susceptio in Christo, et utriusque liberatio in nobis signi ficetur. — Super epistolam ad Corluthios *. Valet enim, ut ait Ambrosius 5, "ad tuitionem corporis et animae quod percipimus: quia caro Chnisti pro salute corporis, sanguis vero pro anima nostra offertur, sicut praefiguravit Moyses 6: Caro, inquit, pro corpore nostro offertur, sanguis o vero pro anima".

2 religioni] christiane add. BW, add. interl. V2 (glossator). 6 accipis] accipitur LX, accipi AM, sec! corr. in accipimus M, corr. ex accipi O, corr. in accipi N. Il specie sumitur trp. TV. 20 nostro] vestro OTW.

1 Idem Radbertus, C. 13 (1315 B-C; 84). 2 De sacramentis, Vi, c. 1, n. 3 (PL 16 [1845] 455 A; CSEL 73, 73). 3 De hoc ultimo supra, Dist. 8, e. 7, nn. 2-4. 4 Non invenimus apud physicos; inter theologos notare licet eundem Paschasium, De corp. et sang., e. Il (1309 B; 75); cul addi potest Manegoldus Lautenbachensis in glosis super apostolum: nihil inventum est in creaturis omnibus per quod vicinius [ representaretur quam per sanguinem, qui sedes anime dicitur... s; qua verba repetit Anselmus Lauden. in lectione sua in 1 Cor. 10, 16 (011m Anselmo Cantuar. attributa sub titulo Epistola de coena Domini, seu De Corp. et sang. Domini; PL 159, 255 B). Cf. O. Lottin, Psyciz. et morale, V, 143-153. 5 Am brosiaster, In 1 Cor. 11, 26 (PL 17 [1845] 243 B; CSEL 81-lI, 128). 6 Resp. Lev. 17, 11: Anima carnis in sanguine est; et Deut. 12, 23: Hoc solum cave, ne sanguinem comedas; sanguis enim eorum pro anima est.

Caput 4, n. 1: Quaestio iam in Glossa (1642 D), cum auctoritate Ambrosii parum supra (1641 B-C), prope ante initium tractatus, ubi questio invenitur sub n. 4.

Caput 5 (64).

2. Sed tamen sub utraque specie sumitur quod ad utrumque valet, quia sub utraque sumitur totus Cliristus. Sed si in altera tantum sumeretur, ad alterius tantum, id est corporis vel animae, non utriusque pariter tuitionem valere significaretur. Sub utraque tamen specie totus sumitur Christus; nec plus sub utraque, nec minus sub altera tantum sumitur. — Hilarius *: "Eadem enim ratio est, ut ait Hilarius 1, in corpore Christi, quae in manna praecessit; de quo dicitur 2: Qui plus collegerat non liabuit amplius, nec qui minus paraverat Izabuit minus".

3. Et licet sub utraque specie totus Cliristus sumatur, tamen non fit conversio panis nisi in carnem, nec vini nisi in sanguinem. Nec debent dici duo sacramenta, sed unum, quia sub utraque specie idem sumitur; neque iterari sacramentum, quia benedictio non repetitur super eandem speciem. Neque aliae substantiae in sacrificium veritatis offerri debent, quia de aliis non potest consecrari corpus Christi vel sanguis.

1. Quare aqua misceatur. Aqua vero admiscenda est vino, quia aqua populum significat, qui per Christi passionem redemptus est. — Iullus Papa *: "Calix 3 ergo dominicus, iuxta canonum praeceptum, aqua et

12 neque] nec BLNVX, debet add. LV. iterari] debet add. X. 18 ergo] vero MVX.

1 Hilario papae (461-468) attribuitur a Gratiano, uti infra (cf. PL 58, 31 C 32 C). Quandam affinitatem habet ad Eusebium Gallicanum, Hem. XVII (de Pascha VI), n. 4: De quo pane, vetus narrat historia: Nec qui plus... minus, eo quoci eucharistiae sacra per ceptio non in quantitate, sed in virtute consistat (CCL 101, 200, lin. 89-90), qui serrno pluries alibi invenitur sub aliis nominibus (cf. Clavis, n. 966, ad serm. 16). Maiorem autem affinita tem monstrat ad Pasch. Radbertum, De corp. et sanguine Domini, XVII, lin. 3-6: e Si enim figura istius sacramenti in manna illa caelesti praecessit, vere et huius rei ratio exinde aperte monstratur quod dicitur: Qui plus collegerat, non amplius neque qui minus paraverat, invenit ninus" (PL 120, 1324; CCL-CM 16, 97). Quid sibi hoc veut, nescimus. 2 Exod. 16, 18. 3 Magna ex parte conficitur hoc Caput lulio attributum (PL 8, 970 B-C) de verbis Cypriani in Epist. 63, n. 13 (PL 4, 383 B-384 A; CSEL 3-1, 712). Capitulum uti iacet videtur esse Con cilii Bracarensis III (IV) (an. 675), c. 2 (PL 84, 588 A-B; 1. Mansi, XI, 155 E). Repetitur sub nomine Iulii anno 1439 in Concilil Fiorentini Decreto pro Armenis (DS 1320; Concil. Oecum. Decreta, Bononiae 1973, 546).

Num. 2: Revertit Magister ad Summam sent., VI, 6 (PL 176, 142 D 143 A); auctori tatens autem sumpsit ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 78 (1346), ubi datur sub nomine î-Ii larii. — Num. 3 dependet ab eadem Glossa (1645) sen a tractatu, n. 31.

Caput 5, n. 1: Eadem quaestio in Glossa (1642 D) seu in tractatu, n. 12; auctoritas autem, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 7 (1316).

vino mixtus debet offerri, quia videmus in aqua populum intelligi 1, in vino ostendi sanguinem Christi. Cum igitur in calice vino aqua miscetur, Christo populus adunatur et credentium plebs ei in quem credit copulatur. Quae copulatio aquae et vini sic miscetur in calice Christi, ut mixtio illa non possit separari. Nam si vinum tantum quis offerat, sanguis Christi incipit esse sine nobis".

2. Si vero quaeritur an irritum sit quod geritur, si aqua praetermit tatur, audi quid sequitur in eodem canone 2 (iulius *): "Non potest, in quit, calix Domini esse aqua sola, aut vinum solum, nisi utrumque miscea tur". — Cyprlanus *. Item Cyprianus 3: "Calix Domini non est aqua sola, aut vinum solum, nisi utrumque misceatur; sicut nec corpus Domini potest esse farina sola, nisi utrumque fuerit adunatum, et panis unius compage solidatum". Si quis tamen, non intendens introducere haeresim, oblivione vel ignorantia aquam praetermiserit, non videtur esse irritum sacramentum, sed ille graviter est corripiendus. Nam et Graecorum Ecclesia non apponere aquam dicitur. Quod etiam ex dictis Cypriani videtur posse colligi. — Cyprianus *. Ait enim: "Si quis de antecessoribus nostris vel ignoranter vel simpliciter non hoc servavit, quod nos Dominus facere exemplo et magisterio docuit, potest simplicitati eius indulgentia Domini venia concedi. Nobis vero non potest ignosci, qui nunc a Domino instructi sumus, ut calicem Domini cum vino mixtum, secundum quod Dominus obtulit, offeramus s. Ex hoc videtur quod, si quis simpliciter vel ignoranter vinuni offerat sine aqua, sacramentuni con ficiat.

3. Aqua vero nullatenus sine vino potest offerri in sacrificium; nec

2 vino aqua trp. ABLRT. 18 hoc servavit] observavit NVX. servavit] serva vent AL.

1 Forsitan reap. Apoc. 17, 15: Aqtws quas vidisti... populi sunt. Quodammodo autem traditionem taogit quam exhibent Manegoldus Lautenbach. et Anseltnus Laudensis: “Aqua cuns vino ideo ponitur in sacramento, ut aqua, que de Christi latere cum sanguine fluxit, re presentetur. Que aqua significat populum" etc. (Cf. O. Lottin, Psych. et morale, V, 152). 2 Parum infra in locis supra citatis. 3 Epist. r13 (ad Caecilium), C. 13 (PL 4, 384 B; CSEL 3-1, 712). Ibid., c. 17 (PL 4, 387 8; CSEL 3-1, 715).

Nuen. 2: Unacum auctore Summae sent., VI, 9 (PL 176, 145 C), eidem quaestioni respondit Magister sine assertione in Glossa (1645 C-D) seu tractatu, n. 34, qua non munitus auctoritatibus. Tres nunc offert ex Decreto quae quaestionem quodammodo solvunt: illam lulli, de consecrat. d. 2, c. 7 1 in fine (1316); primam Cypriani, ex c. 2 (1314s); alteram, ex e. 3 (1315).

panis nisi de frumento; nec granum frumenti nisi redactum in panem, quia Christus et panem se dicit et grano frumenti se coniparat 1.

4. Determinatio praemissorum *. Quod ergo supra dictum est, ‘non posse vinum solum offerri’, determinari oportet. Recipit enim exceptio 5 nem: ‘non potest’, nisi simpliciter vel ignoranter fiat; vel ‘non potest’, id est non debet. Quibusdam tamen videtur hoc generaliter verum.

Caput 6 (65).

1. Quale corpus dedit Christus discipuils In coena. Colligitur etiam ex praedictis quod Christus vinum aqua mixtum dedit discipulis. Corpus vero tale dedit quale tunc habuit, Id est mortale et passibile. Nunc vero sumitur a nobis immortale et impassibile; nec tamen maiorem habet effi cientiam.

2. lullus Papa *. Eucharistia quoque intincta non debet dan populo "pro 2 supplemento communionis, quia non legitur Christus alicul disci is pulorum praebuisse panem intinctum nisi Iudae". — Augustinus, Super Ioannem *: "Tunc 3 vero non accepit ludas corpus Christi", sed tantum panem; corpus vero et sanguinem Christi ante cum allis discipulis perce perat.

3 Rubrica om. RVW. 8 Rubrica ex elencho capp., om. codd.

1 Cf. Ioan. 6, 48: Ego sum panis vitae; 6, 51: Ego sum panis vivus; 12, 24: Nisi granum frumenhi etc. 2 Spurium (uti supra); ex Concilio Bracar., C. 1: Audivimus... alios... in tinctam eucharistiam populis pro complemento communionis porrigere... IIlud vero quod pro complemento communionis intinctam tradunt eucharistiam populo nec hoc prolatum ex Evangelio testimonium recipit... Nam intinctum panem aliis Christum praebuisse non legitur, excepto ilbo tantum discipulo" (PL 84, 588 A). 3 Tract. 62, n. 3 (PL 35, 1802; CCL 36, 484).

Caput 6. Iam quaeritur in Glossa in 1 Cor. 11, (seu in tractatu, n. 32): "Solet etiam quaeri quale dederit apostolis. Dicimus quale tunc erat, id est passibile et mortale" (PL 101, 1645 B). Quod iam tenuit Magister Ivo Carnotensis, Epist. 287 (PL 162, 285 B 288 A); minus clare, Hugo de S. Victore, De sacram., II, 8,3 (PL 176, 462 D-464 C).—Num. 2. Quoad historiam quaestionis, cf. L. Ott, Untersuclzungen zur theol. Brie fliteratur, 36-37; et propius, Hugo de S. Victore, De sacram., 11,8, 4(PL 176, 464C-D), necnon et GuilI. de Campellis, De sacramento I1ltaris (PL 163, 1039 B 1040 C; aptius, apud O. Lottin, Psyciz. et morale, V, 216s).

DISTINCTIO XII

Caput 1 (66).

Caput 2 (67).

1. UbI illa accidentia fundentur. Si autem quaeritur de accidentibus quae remanent, scilicet de speciebus et sapore et pondere, in quo subiecto fundentur, potius mihi videtur fatendum exsistere sine subiecto, quam esse in subiecto; quia ibi non est substantia nisi corporis et sanguinis dominici, quae non afficitur illis accidentibus. Non enini corpus Christi talem in se habet formam, sed qualis in iudicio apparebit. Remanent ergo illa accidentia per se subsistentia, ad mysterii ritum, ad gustus fideique suffragium, quibus corpus Christi, habens formam et naturam suam, teie gitur.

1. De tractione et partibus. Solet etiam quaeri de fractione et parti tione quae ibi videtur fieri, utrum vera sit; et si vera fractio est, cuius rei sit vel in qua re fiat. Cumque non sit ibi alia substantia quam Christi, si in aliqua substantia est illa fractio, in corpore Christi esse videtur. — Sed econtra: cum ipsum corpus incorruptibile sit, quia imrnortaie et im passibile, in ipso non posse esse videtur. Nam et Christus redarguit 1 carnalem sensum discipulorum, qui putabant Christi carnem sicut aliam in partes dividendam et morsibus lacerandam. 20

2. Quorundam opinio *. Ideo quibusdam placet quod non sit ibi fractio sicut videtur, sed dicitur frangi quia videtur frangi. — Ambrosius *.

3 autem] vero LT. 5 mihi videtur trp. MT. 15 Christi] corpus add. AL. 16 esse videtur trp. ALNVX. 21 Rubrica om. RVW. 22 Ambrosius (rubr.) om. BRVWX.

1 Ioan. 6, 62-64.

Dist. XII. Caput 1: Cf. Magister in 1 Cor. 11,25 (PL 191, 1644 C) sen in tractatu primitivo, in fine n. 26, unde prior pars huius capituli. Cui hic quaedam adiungit ex Suinma sent., VI, 4 (PL 176, 141 C-D). Caput 2. Omnia ex eadem Glossa (PL 191, 1644 C -1645 B) seu tractatu, nn. 27-30, quae dependet immediate a Summa sent., VI, 8 (PL 176, 144 C-D). — Num. 2 Opinio videtur esse auctoris Sententiae Hermanni (sen Epitome theologiae cliristianae), c. 29 (PL 178, 1742 B). De hoc capitulo et sequenti, cf. L. HOdI, Die Con fessio Berengarii von 1059. Eine Arbeit zum friilssclzot. Eudzaristietraktat, in Scholastik 37 (1962), 370-394; ubi agitur (385ss) de capp. 2-3; et tunc in lucem datur Glossa in eadem pseudo-Petri Pictaviensis (392ss).

Quibus obicitur quod ait Ambrosius: "Nihil falsi putandum est in sacrificio veritatis, vel sicut fit in magorum praestigiis, ubi delusione quadam falluntur oculi, ut videant esse quod non est". — Ad quod hoc illi dicunt: Non fallit nos visus nec fallitur: quod esset, si crederetur ita frangi ut videtur. Nec illusio est, quia ad utilitatem fidei, non ad dece ptionem ita fit. Sicut et Christus se ostendit duobus discipulis in via in specie peregrini, nec in eo tamen talis forma erat, sed oculi eorum teneban tur ne eum agnoscerent 2.

3. Allorum opinlo *. Alii vero dicunt quod, sicut ibi species panis est, et non est ibi res cuius vel in qua sit illa species, ita est ibi fractio quae non fit in aliqua re, quia nihil ibi frangitur. Quod mirabiliter Dei potentia fieri dicunt, ut ibi sit fractio, ubi nihil frangitur.

Caput 3 (68).

1. Allorum opinio *. Contessio Berengari 1 *. Alii tradunt corpus Christi essentialiter frangi et dividi, et tamen integrum et incorruptibile exsi stere. Quod se colligere asserunt ex confessione Berengarii 3, qui confessus est coram Nicolao Papa et pluribus episcopis "panem et vinum quae in altari ponuntur, post consecrationem non solum sacramen tum, sed etiam verum corpus et sanguinem Christi esse; et sensualiter, non solum in sacramento sed in veritate manibus sacerdotum tractari et frangi, et fidelium dentibus atteri".

2. Sententia probabilior. Sed quia corpus Christi incorruptibile est, sane dici potest fractio illa et partitio non in substantia corporis, sed in ipsa forma panis sacramentali fieri: ut vera fractio et partitio sit ibi, quae fit non in substantia, sed in sacramento, id est in specie. Ne autem mireris vel insultes, si accidentia videantur fratigi, cum ibi sint sine subiecto, licet quidam asserant 4 ea fundari in aëre.

3 quod om. LNVW. 11 fit] sit B, est NVX. 14 Confessto Berengarli om. RVW. 1 In vanum quaesivimus hoc apocryphum. 2 Resp. Luc. 24, 16. 3 DS 690. Cf. textus ad fidem codicum ed. apud J. de Montclos, Lanfranc et Bérenger, 172, lin. l6ss.

4 Ita Petrus Abaelardus, iuxta GuilI. de S. Theodorico, Disputatio adversus Petrum Abaetardum, c. 9: "Dicit etiam magister Petrus... accidentia prions substantiae remanere in Caput 3, n. 1: Confessio Berengarii, ex Decreto Gratiani, de consecr. d. 2, c. 42 (1328). — Num. 2. Talis sententia, hic accepta, proponitur in Glossa (1645 A) seu in tractatu, n. 29, ex Summa sent., uti supra notatur.

3. Est ibi vera fractio et partitio, quae fit in pane, id est in forma panis; unde Apostolus ait 1: Panis quem frangimus, quia forma panis ibi frangitur et in partes dividitur; Christus vero integer manet et totus est in singulis. — Atigustinus In sermone De verbis Evangeli 1 *. Unde Augustinus 2: "Quando Christus manducatur, vita manducatur. Sed quis audeat manducare Dominum suum? Et tamen invitans nos ad manducandum ait: Qui manducat me, vivit propter me. Nec occiditur Christus ut manducetur, sed mortuos vivificat. Quando manducatur, reficit, non deficit. Vivit manducatus, quia surrexit occisus. Nec quando manduca mus, partes de illo facimus, et quidem in sacramento sic fit". — Augustinus *. Item: "Norunt fideles quomodo manducent carnem Christi. Unusquisque accipit partem suam; unde et ipsa gratia partes vocantur. Per partes manducatur, et manet integer totus. Per partes nianducatur in sacramento, et manet integer totus in caelo, manet integer totus in corde tuo". — "Ideo 5 ista dicuntur sacramenta, quia in eis aliud videtur et aliud intelligitur. Videtur panis et calix, quod et oculi renuntiant; quod autem fides postulat instruenda: panis est corpus Christi, calix sanguis".

4. Ex his satis datur intelligi quod fractio et partes quae ibi videntur fieri, in sacramento fiunt, id est in specie visibili. Ideoque illa Berengarii verba 6 ita distinguenda sunt: ut "sensualiter, non modo sacra mento, sed in veritate" dicatur corpus Christi "tractari manibus sacer-

9 surrexit] resurrexit BNRTX. II carnem] corpus NVX. 17 calix] est add. L, add. interi.". 19 partes] Ille add. BNV Guait. fila om. LMO.

.a (PL 180,280 C), et [Guillemelmi] Epist. 326 (ad Gaudfridum et Bernardum), n. 3, § 9: Quod In sacramento altaris in aere remaneat forma prions substantiae (PL 182, 532 B); et Bernar dum Claraevail., Tract, de erroribus P. Abaelardi, e. 4, n. 10: "Post consecrationem panis et calicis, priora accidentia, quae remanent, pendere in aere (PL 182, 1062 B). 11 Cor. 10, 16. 2 Id est Sermo Mai 129, quibusdam transpositis (PLS 2, 518). 3 Ioan. 6, 58.

4 Ibidem, immediate post sic fit (et interiecto). 5 Sermo 272: Ad infantes, de sacramento (PL 38, 1247, 2-4; dein, 1246, 4-7). 6 Supra, in n. 1 huius Caput

Num. 3. Primae duae auctoritates, partim hic inGlossa (1645 A) et in tractatu, n. 29, integre dantur in Glossa in J Cor. 10, 16 (1623 D -1624 A); nihilominus ex rubnica apparet quod hic sumantur ex Decreto, de consecr. d. 2, e. 70 (1341); uitima (e Ideo ista... s), ex e. 58, § 2 (1336). — Num. 4: Auctoritates in fine, ex Decreto, ibid., cc. 77-78 (1345s), ubi Hie ronymo et Hibario attribuuntur. Doctrina huius capituli, dicit Guaiterus de S. Victore, Lom bardus "alterum se probat Berengarium quatenus "cathobicam fidem nulla prorsus dis tinctione indigentem soiitis sibi argumentationibus distinguit" (Contra IV Labyrintlsos Franciae, c. Xl; ed. P. Glorieux, AHDLMA 19, 1952, 260-261).

dotum"; "frangi vero et atteri dentibus" vere quidem, sed in sacramento tantum. Vera igitur est ibi attritio et partitio, sed in singulis partibus. totus Christus est. — Unde Hieronymus 1: "Singuli accipiunt Christum Dominum, et in singulis portionibus totus est; nec per singulas minuitur, sed integrum se praebet in singulis". — Item Hilarius 2: "Ubi pars est corporis, est et totum".

Caput 4 (69).

1. Quid illae partes signilicent. Quid autem partes illae significent, Sergius Papa 3 tradit inquiens: "Triforme est corpus Christi: pars oblatae in calicem missa corpus Christi quod iam surrexit monstrat; pars comesta, ambulans adhuc super terram; pars in altari usque ad finem missae remanens, corpus iacens in sepulcro, quia usque in finem saeculi corpora sanctorum in sepuicris erunt".

2. Et sicut partes illae mysticam tenent significationem, ita etiam i et fractio passionis Christi et mortis est repraesentatio. Unde ipse ait: Hoc facite in meam commemorationem, "id est in memoriam passionis et mortis meae". — Ambrositis *. Nam ut ait Ambrosius 5, "quia in morte Christi liberati sumus, huius in edendo et bibendo carnem et san guinem memores esse debemus".

1 vero] quoque B Gualt. 2 igitur] quidem T, om. AVWX. 3 Christus est trp. BMN. 3-4 Unde... totus est marg. L, om. M. 4 singulas] singulos ANRTV, quod corr. V2. 10 surrexit] resurrexit BNRTVX. 15 et om. TBV.

1 Hieron. (August. in cod. O) in sermone quodam (rubr.); sed potius Oregorius, praef. Dom. 5 post Theophaniam, in Sacramentario Gregoriano (PL 78, 48 D -49 A). 2 Uti supra, Dist. XI, c. 4, n. 2. 3 Potius Amalarius Metensis, De ecclesiasticis officiis, III, e. 35 (PL 105, 1154 C-1155 A); nomen Sergius papa apparet ad initium c. 33 (1553 B). Huic doctrinae Amalarii sese vehementer opposuit noster Fiorus Lugdun. in suis opusculis contra Amalarium: Epist 1, n. 4 (PL 119, 74 B-C); et De causa fidei, n. 5 (81 A-B). 4 1 Cor. 11, 24, unacum Glossa interlin.: passionis et mortis meae" (cod. 1 60a; m 58v; apud Lyran. VI, 50v). 5 Ambrosiaster, In 1 Cor. 11, 26 (PL 17, 243 A; CSEL 81-11, 127).

Caput 4, n. 1: Rubrica et auctoritas iam in Glossa in 1 Cor. 11, (PL 191, 1645 D), seu in tractatu, n. 36; sed hic citatur potius secundum Decretum, de consecr. d. 2, c. 22 (1321). Cf. etiam Hugo de S. Victore, De sacram., II, 8, (PL 176, 468 C-469 A), et Summa sent., VI, 9 (PL 176, 145 B). De historia istius auctoritatis, cf. F. Vernet, Eucharistie du ixe à la fin du XIe siècle, DThC V, 1211; J. de Ghellinck, Eucharistie au XIIe siècle en Occident, ibid., 1274; et A. Gaudel, Messe dans l’ latine, DThC X, 999. — Num. 2: Verba Ambro siastri iam in Glossa in 1 Cor. 11, (PL 191, 1641 B), parum ante pleniorem tractatum de corpore Domini.

3. Quis indignus sumat *. Sed caveat quisque ne indigne percipiat, quia iudicium manducat 1 — Ambrosius *: "Non 2 est enim panis iste, qui vadit in corpus, sed panis vitae aeternae, qui animae nostrae substan tiam fulcit". "Sic 3 igitur vive, ut quotidie merearis accipere". — Ne accedas indignus: "Indignus 4 est qui aliter celebrat mysterium quam Christus tradidit", vel qui habens mortale peccatum accedit. — Augustinus *: Ergo "etsi sint peccata quotidiana, vel non sint mortifera. An tequam accedatis, dimittite debitoribus vestris. Si dimittis, dimittitur tibi; et sic securus accede. Panis enim salutaris est, et non venenum". Si ita accedis, spiritualiter manducas: spiritualiter enim manducat, qui innocentiam ad altare portat.

Caput 5 (70).

1. Si illud sit sacrilicium et saepius Iminoletur Christus. Post haec quaeritur si quod gent sacerdos proprie dicatur sacrificium vel immolatio, et si Christus quotidie immolatur vel semel tantum immolatus sit. — Ad is hoc breviter dici potest illud quod offertur et consecratur a sacerdote vocari sacrificium et oblationem, quia memoria est et repraesentatio sacri ficii yen et sanctae immolationis factae in ara crucis. Et semel Christus mortuus est 6, in cruce scilicet, ibique immolatus est in semetipso; quo tidie autem inimolatur in sacramento, quia in sacramento recordatio fit illius quod factum est semel.

2. Augustinus, super Psalmum XX *. Unde Augustinus: "Certum habemus quia Christ us 8 resurgens ex mortuis, iam non moritur,

1 1 Cor. 11, 29. 2 De sacrani. V, e. 4, n. 24 (PL 16 [ 452 A-B; CSEL 73, 68). 3 Ambrosius, ibid., n. (452 B; 69). 4 Glossa ordin. fl 1 Cor. 11,27 (cod. 1 60c; m 58e; apud Lyran. VI, 51b), ex Ambrosiastro in h.1. (PL 17, 243 C; CSEL 81-11, 128). In Jean., tr. 26, n. 11 (PL 35, 1611; CCL 36, 265); in parte, in Glossa interlin. in 1 Cor. 11, 28 (1 60v; m 58v; apud Lyran. VI, 51a). Ultima verba capituli fundantur in illa August., ibid.: "Videte ergo, fratres: panem caelestem spiritualiter manducate, innocentiam ad altare apportate". 6 Cf. 1 Petri 3, 18; 1-Iebr. 7, 27; Hebr. 9, 28. 7 Enarr. II in Ps. 21, n. 1 (PL 36, 170s; CCL 38, 121). 8 Resp. Rom. 6, 9.

Num. 3: Auctoritates Ambrosii, ex Decreto, de consecr. d. 2, e. 56 (1335); illa Ambro siastri, ex Glossa in 1 Cor. 11, 27 (PL 191, 1646 B-C); ubi et illa Augustini (1646 C-D).

Caput 5. Historiam hulus Caput delineat M. Lepin, L’idée du sacrifice de la Messe d’après les théologiens depuis l’origine jusqu’à nous jors, Paris 1926, 4-157; item A. Gaudel, Le sa crifice de la messe dans l’église latine du Ive siècle jusqu’à la veille de la Réforme, DTIIC X, 964—1085. Cf. etiam (Jlossa Magistri in 1-Iebr. 10, 1—6 (PL 192, 478 C-479 C). —. Num. 2. Prima auctoritas Augustini, ex Decreto, de consecrat. d. 2, e. 51 (1332s); alia, ex e. 52 (1333).

etc. Tamen, ne obliviscamur quod semel factum est, in memoria nostra omni anno fit, scilicet quoties Pascha celebratur. Numquid toties Christus occiditur? Sed tamen anniversaria recordatio repraesentat quod ohm factum est; et sic nos facit moyen, tamquam videamus Dominum in cruce". — Augustinus, in Sententiis Prosperi *. Item 1: "Semel immolatus est Christus in semetipso, et tamen quotidie immolatur in sacramento. Quod sic intelhigendum est: quia in manifestatione corporis et distinctione membrorum semel tantum in cruce pependit, offerens se Patri hostiam redemptionis efficacem eorum quos praedestinavit 2".

3. Ambrosius, super Epistolam ad Hebraeos *. Item Ambrosius: "In Christo semel oblata est hostia, ad salutem potens. Quid ergo nos? Nonne per singulos dies offerimus? Etsi quotidie offeramus, ad recordationem mortis eius fit; et una est hostia, non multae. Quomodo una, et non multae? Quia semel immolatus est Christus. Hoc autem sa cnificium exemplum est illius; ichipsum, semper idipsum offertur: proinde hoc est sacnificium. Ahioquin, quoniam in multis locis offertur, multi sunt Chnisti? Non, sed unus ubique est Christus, et hic plenus exsistens, et illic plenus. Sicut quod ubique offertur unum est corpus, ita et unum est sacrificium. Christus hostiam obtuhit; ipsam offerimus et nunc". — "Sed quod nos agimus, recordatio est sacrificii. Nec causa suae infirmitatis re petitur, quia perficit hominem; sed nostrae, quia quotidie peccamus".

4. De virtute sacramenti * Ex his colligitur sacrificium esse et dici, quod agitur in altari; et Chnistum semel oblatum, et quotidie offerri; sed aliter tunc, aliter nunc. Et etiam quae sit virtus huius sacramenti osten ditur, remissio scihicet yeniahium peccatorum et perfectio virtutis.

3 tamen tantum ABLNORTW, quod corr. W. 7 distinctione] distensione BVW, quod corr. V, corr. ex distinctione L. 9 eorum] scilicet add. BW, add. interi. LN. recordatio est trp. MNX.

1 Verba sunt Lanfranci, De corpore e! sanguine Domini, C. (PL 150, 425 B), dictum Augustini a Berengario adductum primum referentis, idemque deinde exponentis. Resp. August., Epist. 98 (ad Bonifacium episc.), n. 9: "Nonne semel immolatus est Christus in seipso? et tamen in sacramento... omni die populis immolatur" (PL 33, 363s; CSEL 34-II, 53ss). 2 Resp. Rom. 8, 30. 3 Potius, Ioannes Chrysostomus in Hebr. 10, 1, hom. 17, n. 3 (PU 63, 130s); partim aliter in Glossa ordin. in h.l. (1 203c; m 180 b-c; apud Lyran. VI, 152a).

Num. 3: Componitur haec auctoritas, ut videtur, ex Decreto, c. 53 (1333), et Glossa Magistri in Hebr. 10, 3 (PL 192, 479 B-C). — Num. 4 suggeritur in eadem Glossa, parum infra (479 C).

Caput 6 (71).

1. De causa Institutionis. Institutum est enim hoc sacramentum dua bus de causis: in augmentum virtutis, scilicet caritatis, et in medicinam quotidianae infirmitatis. — Ambrosius *. Unde Ambrosius 1: "Si quoties effunditur sanguis Christi, in remissionem peccatorum effunditur, debeo semper accipere; qui semper pecco, debeo semper habere medici nam". — Augtistinus *. Item Augustinus 2: "Iteratur quotidie haec oblatio, licet Christus semel passus sit, quia quotidie peccamus peccatis sine quibus mortalis infirmitas vivere non potest. Et quia quotidie labimur, quotidie Christus mystice pro nobis immolatur". — Gregorius *: "Deic dit 3 enim nobis hoc sacramentum salutis, ut quia nos quotidie pecca mus, et ille iam mori non potest, per hoc sacramentum remissionem con sequamur. Quotidie comeditur ipse et bibitur in veritate, sed integer et vivus manet". — Item: "Mysterium fidei dicitur, quia credere debes quod ibi salus nostra consistat".

2. Augustinus, ad Januarlum *. Si autem quaeritur utrum quotidie communicandum sit, audi quid inde tradit Augustinus: "Quotidie, inquit, eucharistiam accipere nec laudo, nec vitupero; omnibus tamen dominicis diebus communicandum hortor. Si tamen mens in affectu pec candi est, gravani magis dico eucharistiae perceptione quam purificari. Et licet quis peccato mordeatur, si peccandi tamen de cetero non habeat voluntatem et satisfaciat lacrymis et orationibus, accedat securus; sed hoc de illo dico, quem mortalia peccata non gravant". — Fablanus Papa *:

1 De sacramentis IV, c. 6, n. 28 (PL 16 [1845] 446 A; CSEL 73, 58). 2 Immo Paschasius Radbertus, De corp. et sanguine Domini, e. 9 (PL.120, 1293 C; CCL—CM 16, 52s). 3 Reapse Remigius Altiss., De celebratione missae (cd. Lugd. 957 F; PL 101, 1261 A). Ubi et secunda auctoritas, immediate ante auctoritatem praecedentem. 4 Potius Gennadius, Liber sive diffinitio eec!. dogmatum, C. 23 (PL 42, 1217) seu c. 53 (PL 58, 994 A-B).

Caput 6, n. 1. Cf. Glossa Magistri in Hebr. 10, 3: "Et celebratur duabus de causis, scilicet et pro nostra infirmitate, et ut major Christi dilectio nostris infigatur mentibus, cum recolimus quanta pro nobjs gessit (PL 192, 479 C). — Auctorjtas Ambrosil, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 14 (1319); pseudo-Augustini, jbjd., c. 72 § 1 (1342); uitima, pseudo-Gre gorli, e. 73, § 4 (1344). — Num. 2. Cf. Glossa in 1 Cor. 11,29 (PL 191, 1647 B-C), quae hic dependet ab illa Gilberti. Auctoritas pseudo-Augustinj, ex Decreto, de consecr. d. 2, e. 13 (1318s), ubi fons non indicatur; proinde probabiliter rubricam (ad Januarium) sumpsit Lom bardus ex sua Glossa in 1 Cor. 11, 29 (PL 191, 1638 C). Illa Fabiani, ex Decreto, e. 16 (1319); altera, ex c. (1317).

"Si 1 non frequentius, saltem ter in anno hommes communicent, nisi forte quis criminalibus impediatur: in Pascha scilicet et Pentecosten et Natali". — Anacletus Papa *: "Omnes 2 ergo communicent, qui noluerint ecclesiasticis carere liminibus".

DISTINCTIO XIII

Caput 1 (72).

1. Si haeretici vel excommunlcati hoc sacramentum conficiant. Solet etiam quaeri utrum pravi sacerdotes hoc sacramentum conficere queant. — Ad quod dici potest quod aliqui, licet pravi sint, consecrant vere, scili cet qui intus sunt nomine, sacramento, etsi non vita, (Augustinus *:) "quia 3 non in merito consecrantis, sed in verbo efficitur Creatoris".

2. Augustinus in libro De corpore Domini *. Unde Augustinus: "Intra catholicam Ecciesiam in mysterio corporis et sanguinis Domini nihil a bono maius, nihil a malo minus perficitur sacerdote, quia non in merito consecrantis, sed in verbo perficitur Creatoris et virtute Spiritus Sancti. Credendum est enim quod in verbis Christi sacramenta confician tur. Sicut ipse est qui baptizat, ita ipse est qui per Spiritum Sanctum suam efficit carnem et sanguinem".

3. Gregorius 1’. Item Gregorius s: "Putant quidam communio 2 Pentecosten] pentecoste A, pentecostes LNO, quod corr. in pentecoste N. 3 ergo] igitur TX. 1 Capitulum spurium; apud 1. Mansi, Concil. 1,786 B, ex Decreto Gratiani. 2 Epist. 1, c. 2 [spuria] apud Mansi 1, 602 D; ex Gratiano. 3 Textus integer datur in num. 2.

4 Verba sunt Algeri Leodiensis, De sacramenfis corporis et sanguinis Domini, III, 8 (PL 180, 840 D -841 A), unde et rubrica Magistri; sed uti hic exstant, paucis mutatis, sunt Paschasii Radb., De corpore et sang. Domini, c. 12, n. 1 (PL 120, 1310 B-C; CCL—CM 16, 76s). Unde initium et finis, nescimus. Reliqua ( Mysterium ideo... attenuatur s), ex Isidoro, Et ymol., VI, 19, nn. 42, 38, 39, 40, 38, 42 (PL 82, 255 B -256 D).

Dist. XIII. Caput 1. Cf. A. M. Landgraf, ZuT Lehre von der Konsekrationsgewalt des von iler Kirche getrennten Priesters un 12 Jahrh., in Scholastik (140) 204-227; in Dogmengeschichte III-2, 223-243, ubi agit (226s) de doctrina Lombardi. Caveat autem Iector huius studii, quatenus Quaestiones super epistolas Pauli (PL 175, 431-634) dependent a versione primitiva -Glossae Magistri (cf. Proleg. ad tom. 1, 88, n. 1). Cf. etiam N. M. Haring, A Study in the Sa uamentology 0f Alger of Liége, in Mediaeval Studies 20(1958) 50, et 68-69. — Num. 2. Rubrica et auctoritas, ex Decreto, C. 1, q. 1, C. 77 (385).— Num. 3. Ex eodem, C. 1, q. 1, c. 84 (387).

nem corporis minus esse sanctificatam, si illorum fiat officio quorum vita eorum oculis videtur ignobilis. Heu, in quam magnum laqueum incidunt, ut divina et occulta mysteria plus ab aliis sanctificata posse fieri credant, cum unus idemque Spiritus Sanctus in tota Ecclesia invisibiliter ea myste ria et operando sanctificet et sanctificando benedicat. Mysterium ideo di citur, quod secretam et reconditam habeat dispensationem; sacrificium vero, quasi sacrum factum, quia prece mystica consecratur pro nobis in memoriam dominicae passionis. Sacramentum est in aliqua celebratione, cum res ita fit ut aliquid significatae rei accipiamus. Sacramenta sunt baptisma, chrisma, corpus; quae ideo sacramenta dicuntur, quia sub teio gumento visibilium rerum divina virtus secretius salutem eorundem sacra mentorum operatur: unde a secretis virtutibus vel sacris sacramenta di cuntur. Panis et calicis sacramentum graece eucharistia dicitur, latine lsona gratia interpretatur; et quid melius corpore et sanguine Christi? Sive ergo per honos, sive per malos ministros intra Ecclesiam dispensetur, sacrum tamen est, quia Spiritus Sanctus vivificat; nec bonorum dispensato rum mentis ampliatur, nec malorum attenuatur. Hoc de corpore Domini, hoc etiam de baptismate et chrismate sciendum est et tenendum: quia virtus divina secretius operatur in eis, et divina solummodo est haec virtus sive potestas, non humanae efficaciae". 20

4. Illi vero qui excommunicati sunt, vel de haeresi manifeste notati, non videntur hoc sacramentum posse conficere, licet sacerdotes sint: quia nemo dicit in ipsa consecratione offero, sed offerimus, quasi ex pcrsona Ecclesiae. Et ideo, cum alia sacramenta extra Ecclesiam possint celebrari, de hoc non videtur. — Augustinus In sermone De colpore Domini *. Quod etiam Augustinus 1 tradere videtur dicens: "Recolite nomen et advertite veritatem. Missa enim dicitur eo quod caelestis missus ad consecrandum vivificum corpus adveniat, iuxta dictum sacerdotis dicen tis 2: Omnipotens Deus, iube haec perferri per manus sancti angeli tui in

1 "Un texte d’un pseudo-Augustin inidentifiable" dicit 1. de Ohellinck, art. Pierre Lombard, in DThC, XII, 2002. De verbo Missa, cf. Chr. Mohrmann, Missa, in Vigiliae clin stianae 12 (1958) 67-92; Fr. J. Doelger, lia missa est, in Anhike und Christentum 6 (1940) 81-132; J. A. Jungmann, Zur Bedeutungsgeschiclzle des Wortes Missa, in Zeitschr. f. kafli. Tlseol.

64 (1940) 26-27; id., Von der Eucharistie zur "Messe", ibid., 89 (1967) 29-40; et eiusdem Missarum So1emnia II 561ss. Vide etiam infra, Dist. 24, c. 18 (148), n. 3. 2 In Canone Romano, post consecrationern.

Num. 4. Parum post mortem Magistri, circa 1164-1 168, haec auctoritas pseudo-Augustini unacum initio n. 6 (s Ex bis... praesumit s) transcripta est in tractatu anonymo De scismaticis, ed. 1. Dietrich et H. Boehmer, Mon. Germ. Hist., Libelli de lite, III, 112,31-113,9.

sublime altare tuum etc. Idcirco nisi angelus venerit, missa nequaquam iure vocari potest. Numquid enim, si hoc mysterium haereticus ausus fuerit usurpare, angelum de caelis mittit Deus oblationem eius consecrare? maxime cum eisdem per Prophetam 1 comminatus sit dicens: Maledicam benedictionibus vestris. Quod si benedictionibus eorum se asserit maledictu rum Veritas, quid erit de hostia? Ergo dicemus illam posse ab illo benedici, quem scimus a Deo fore maledictum cum sua benedictione? Si enim Deus maledixerit et simoniacus benedixerit, quis eorum praevalebit? Numquid benedictio maledicti ad nihilum poterit redigere verba verissima commi nantis Dei ?"

5. Gregorius 2: Maledicam benedictionibus vestris, id est his quae meis benedictio nibus nunc possidetis, vel quidquid a vobis benedicitur; vel quoniam non benedicunt sanctis ex vero corde, vel quia qui inique agunt benedicuntur ab eis, adulanturque peccatoribus dummodo divites sint". — Hieronymus: *. Maledicam benedictionibus vestris, id est quidquid a vobis benedicetur, per me erit maledictum".

6. Ex his colligitur quod haereticus a Catholica praecisus nequeat hoc sacramentum conficere, quia sancti angeli, qui huius mysterii celebrationi assistunt, tunc non adsunt, quando haereticus vel simoniacus hoc niyste rium temerare praesumit. — Beda In homilla Pascliae *: "Non 4 enim dubitari licet, ubi corporis dominici et sanguinis mysteria geruntur, su pernorum civium adesse conventus".

7. In huius autem mysterii expletione, sicut formam servari, ita or dinem haberi, scilicet ut sit sacerdos, et intentionem adhiberi oportet, ut illud facere intendat. Sed si non credit de illo mysterio sicut veritas liabet, numquid potest intendere illud conficere? Et si non intendit,

2-3 ausus fuerit trp. BLMORW. 7 fore om. MT. 8 maledixerit corr. ex benedixerit OR, benedictionibus heretici (hereticorum W) add. AW. 11-15 Notulae om. LMNOR, add. in marg. TX2, in tertia columna ABW. benedicetur] benedicitur TW. 16 Catholica] catholicis B, ecclesia add. MW, add. interl. R2, fide add. LV (vel ecclesia add. mg. V2), unitate add. AT. 19 temerare] temerarie M, corr. in temerarie ALV, celebrare R. 1 Malach. 2, 2. 2 Immo Hieron., Comm. in Malach. 2, 2 (PL 11845], 1553 B et 1554 B). 3 Glossa interl, in Malach. 2, 3 (apud Lyranum, IV, 425r), ex Hieron., uti in nota praecedenti. 4 In Evang., II, hom. 4 (PL 94, 151 C) seu (CCL 122, 249).

Num. 5. Auctoritas Gregorio ascripta, ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 84 (388); de qua cf. iu dicium Correctorum Romanorum (387s). IIIa Hieron., ibid., c. 76 (385). — Num. 6. Beda, ex Glossa in 1 Cor. 11, 10: pro pter angelos (PL 191, 1635 A-B). — Num. 7. Cf. A. M. Landgrat, Beitràge der Frulzscholasfik zur Terminologie der ailgemeinen Sakramentenlehre: die Intention des Spenders der Sakramente, in Dogmengeschichte III-1, 119-145.

numquid conficit? — Aliqui dicunt etiam non recte de illo mysterio sen tientem posse intendere, non quidem illud conficere: quod iam esset recte credere, sed id agere quod geritur ab aliis dum illud conficitur; et sic adhibetur intentio. Et si intentio dicatur deesse conficiendi illud myste rium, tamen ex quo intendit ea dicere et agere quae ab allis geruntur, impletur mysterium.

8. Illud etiam sane potest dici, quod a brutis animalihus corpus Christi non sumitur, etsi videatur. Quid ergo sumit mus? quid manducat? Deus novit.

9. De hoc caelesti mysterio aliqua perstrinximus catholicis fideliter tenenda; qui enim his contradicit, haereticus iudicatur.

Caput 2 (73).

1. Quid faclat haereticum et quid sit haeretlcus. Ne autem ignores quid haereticum faciat vel quid sit haereticus, audi breviter quid inde sancti doctores tradant. — Hilarius In II Libro De Trinitate * Hilarius ait 1: "Exstiterunt plures qui caelestium verborum simplicitatem, non ve ritatis ipsius absolutione susciperent, aliter interpretantes quam dictorum virtus postularet. De intelligentia enim haeresis, non de Scriptura est; et sensus, non sermo fit crimen". Idem in VIII 2: "Intelligentiae sensus in crimine est". — Hieronymus, super Osee 3 *. Hieronymus dicit quod "ex verbis inordinate prolatis incurritur haeresis".

2. Augustinus in libro De utllltate credendi 4 *. Augustinus, definiens quid sit haereticus, ait: "Haereticus est, qui alicuius temporalis commodi, et maxime gloriae principatusque sui gratia, falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur".

7 potest dici trp. BMNV. 8 sumit mus... manducati sumitur... manducatur AB. perstrinximus] a add. ABLRVW, add. sed del. N. II his contradicit trp. AMT.

17 absolutione] absolutionem BLNVW.

1 Num. 3 (PL 10, 51 B et 52 A). 2 Rectius lib. VII, n. 38 (PL 10, 231 B).

3 Glossa ordin. in Osee 2, 16 (apud Lyranum, IV, 336a), post alia verba Hieron. relata ex Comni. in Osee 2, 16 (PL [ 838 D 839 A). Caput 1, n. 1 (PL 42, 65; CSEL 25, 3).

Num. 8. Cf. id. Landgraf, Die in der Friihscholastik kiassisclie Frage Quid sumit mus, in Dogmengeschichte 111-2, 207-222.

Caput 2, n. 1. Prima auctoritas Hilarii invenitur in Glossa in 1 Cor. 11, 19 (PL 191, 1637 D 1638 A); sed ex codicibus versionis primitivae huius Glossae apparet quod revera est additio marginalis seu glossa volatilis (cod. z 60r in summo folio: Aug. in do libro de trin.; cod. Paris., BN lat. 648, 83 marg. dext.; ac BN lat. 673, 129 marg. 5m.; deest in cod. x, f. 100v). — Num. 2. Iam in eadem Glossa in 1 Cor. 11, 19 (PL 191, 1638 C).

DISTINCTIO XIV

Caput 1 (74).

1. De poenitentia. Post haec de poenitentia agendum est. Poenitentia longe positis necessaria est, ut appropinquent 2 Est enim, ut ait Hieronymus 3, "secunda tabula post naufragium ", quia si quis vestem innocentiae in baptismo perceptam peccando corruperit, poenitentiae re

3. Gregorius, super Ezechielem 1: "Qui in expositione sacri eloquii, ut auditoribus placeat, aliquid fingit, sua verba loquitur, non Dei. Qui autem in verbis dominicis aliter quam is qui protulit senserit, etsi sub alio intellectu, tamen ad aedificationem caritatis tendit, Domini sunt verba quae dicit".

3 Notula om. LNORTV, add. marg. NX2, add. in tenta col. ABW. 6 dicit] Quia ad hoc solum nobis Deus per totam sacram scripturam loquitur ut nos ad suum et proximi amorem trahat add. (ex Gregor.) N. positis] a deo add. ABLW, add. interl. N, scil. a deo add. interl. V2.

1 L. 1, 1-Iom. 10, n. 14 (PL 76, 891 B). 2 Cf. August., Enarr. in Ps. 94, 1, n. 2: e Non rgo loco quisque longe est a Deo, sed dissimilitudine... Bonis moribus propinquatur Deo, malis moribus receditur a Deo... Ergo quibusdam longe positis et male viventibus psalmus iste dicit: Venue" (PL 37, 1217s; CCL 39, 1331s). 3 Epist. 130 (ad Demetriadem), n. 9 (PL 22 [ 1115; CSEL 56, 189). Iam in Tertulliani De poenitentia, n. 4: e Ergo poeniten tia vita est, cum praeponitur morti. Eam tu peccator... ita invade, ita amplexare, ut nau tragus alicuius tabulae fidem" (PL 1, 1237; CSEL 76, 148).

Num. 3. In Glossa oHm Petro Pictaviensi attributa, post vel sequitur (in fine n. 2) sic prosequitur textus ut includat hanc notulam Gregorii; nam sine interruptione vel com inento auctor glossat: ut audit oribus placeat, non Deo, aliquid fingit, id est aliquam expo sitionem non sanam et catholicam..." (n 54b; p bib).

Dist. XIV-XXII. Cf. P. Anciaux, La théologie du sacrement de pénitence au xije siècle, Louvain 1949; B. Poschman, Die abendldndische 1(irchenbusse 1m friihen Mittelalter, Breslau 1930; Id., Busse und Letzte Ôlung, in Handbuch der Dogmengeschichte, IV-3, Freiburg 1m Br.

1951; P. Schmoll, Die Busslehre der Friihscholastik, Miinchen 1909; H. Weisweiler, Maître Limon et son groupe De sacramentis: textes inédits, Louvain 1937. — Inter fontes et anteces sores Magistri, cf. imprimis Hugo de S. Victore, De sacram., Il, 14 (PL 176, 549 D -578 A), Summa sent., VI, 10-14 (PL 176, 146 C 153 C). — Quod haec Dist. XIV (1-falesiana) non fuit divisa in capitula ante compilationem capp. (supra, p. 14), clare apparet ex codicibus nostris. — Caput 1, n. 1. Verba Hieron. sumuntur ex Summa sent., VI, (PL 176, 146 C), unde et

medio reparare potest. Prima tabula est baptismus, ubi deponitur vetus homo et induitur novus 1; secunda, poenitentia, qua post lapsum resurgi mus, dum vetustas reversa repellitur, et novitas perdita resumitur. Post baptismum prolapsi per poenitentiam renovari valent, sed non per bapti smum; licet homini saepius poenitere, sed non baptizari.

2. Baptismus tantum est sacramentum, sed poenitentia dicitur et sacramentum et virtus mentis. Est enim poenitentia interior, et poeni tentia exterior. Exterior sacramentum est; interior virtus mentis est; et utraque causa iustificationis et salutis est. — Utrum vero omnis exterior poenitentia sit sacramentum, vel si non omnis, quae hoc nomine censenda sit, consequenter investigabimus 2.

3. A poenitentia coepit Ioannis praedicatio, dicentis 3: Poenitentiam agite: appropinquabit enim regnum caelorum. Quod autem praeco docuit, idem post Veritas praedicavit, exordium sermonis sumens a poenitentia 4.

Caput 2 (75).

1. Unde dicitur poenitentia *. Poenitentia dicitur a puniendo, qua quis punit illicita qnae commisit. Poenitentiae virtus timore concipitur. Unde Isaias 5: A timore tua, Domine, concepimus et peperimus spiritum salutis.

2. Ambrosius in sermone Quadragesimae *: "Est autem poenitentia, ut ait Ambros ï u 6, maïa praeterita plangere, et plangenda ite

9 Iustificationis... est] salutis est et iustificationis NVX. 16 Rubrica cm. MVW. in sermone Quadrageslmae cm. BLMTX.

1 Resp. Eph. 4, 22-24: deponere vos... veterem hominem... et induite novum etc. 2 In

Dist. 22, c. 2. 3 Matth. 3, 2. 4 Resp. Matth. 4, 17: Exinde coepit Jesus praedicare

et dicere: Poenitentiam agite: appropinquavit enim regnum caelorum. 5 Isai. 26, 18, iuxta aliam versionem. ô Sermo 25, n. 1 (PL 17 [ 655 A-B); ohm genuinus adiudi catus (PLS 1, 593; Clavis, n. 180), nunc cuidam homihiae saec. IX assignatur: cf. P. Mer cier, ed., XIV Homélies du ixe siècle (Sources chrétiennes 161, Paris 1970), Sermo VII, n. 1, p. 186.

reliqua eiusdem phrasis. Ultima phrasis dependet a Olossa ordin. in Matth. 3,2 (apud Lyran., V, I3c). — Num. 2. Iam distinguitur inter poenitentiam interiorem et exteriorem in Decreto

Gratiani, de poenit. dist. 1, post c. 87, § 5 (1186); cf. etiam Hugo, De sacram,, 11, 14,2 (PL 176, 554 D). — Num. 3: in parte ex Summa sent., VI, (146 C); reliqua ex eadem Glossa ordin.: 5 Hoc praeco nuntiat, quod post per seipsam Veritas s.

Caput 2, n. 1: Ex eadem Glossa. — Num. 2: Verba pseudo-Ambrosii, ex Decreto, de poe fit., d. 3, e. 1(1211); lita Gregorii, ibid., c. 6 (1212), paucis niutatis ne videatur repetitio esse Ambrosii.

rum non committere". — Gregorlus *. Item, Gregorius 1: "Poenitere est anteacta deflere, et flenda non committere. Nam qui sic alia deplorat ut alia tamen committat, adhuc poenitentiam agere aut ignorat, aut dissimulat. Quid enim prodest si peccata luxuriae quis defleat, et adhuc avaritiae aestibus anhelat?"

3. His verbis quidam vehementius inhaerentes, contendunt vere poe nitentem ultra non peccare damnabiliter; et si graviter peccaverit, veram non praecessisse poenitentiam. — Quod etiam aliis muniunt testimoniis.

4. Isidorus In libro De summo bono *. Ait enim Isidorus 2 "Irrisor est, et non poenitens, qui adhuc agit quod poenitet. Nec videtur Deum poscere subditus, sed subsannare superbus. Canis reversus ad vomitum 3, et poenitens ad peccatum. Multi lacrymas indesinenter fundunt, et peccare non desinunt. Quosdam accipere lacrymas ad poenitentiam cerno, et affectum poenitentiae non habere: quia inconstantia mentis is nunc recordatione peccati lacrymas fundunt, nunc reviviscente usu, ea quae fleverunt iterando committunt. Isaias de peccatoribus dicit: Lavamini, mundi estote. Lavatur et mundus est, qui et praeterita plangit, et flenda iterum non admittit. Lavatur et non est mundus, qui plangit quae gessit, nec deserit, et post lacrymas ea quae fleverat repetit".

5. Augustinus In Soliloquio *. Item Augustinus: "Inanis est poenitentia, quam sequens culpa coinquinat. Nihil prosunt lamenta, si replicantur peccata. Nihil valet veniam a malis poscere, et mala denuo iterare". — Gregorius *. Item Gregorius 6: "Qui admissa plangit, nec tamen deserit, poenae graviori se subicit".

6. Ambrosius In libro De unica poenitentia ‘ Item Ambrosius: "Reperiuntur qui saepius agendam poenitentiam putant; qui luxuriantur in Christo. Nam si vere in Christo poenitentiam agerent, iterandam postea non putarent, quia sicut unum baptisma, ita est una poenitentia". His aliisque pluribus utuntur in assertionem suae opinionis.

1 Gregorius (in textu) om. LBR. 5 anhelat] anhelet ABL. 28 sicut] est add. BNX. est una trp. MX.

1 In Evang., hom. 34, n. (PL 76, 1256 B). 2 Sententiae II, c. 16, nn. 1-4 (PL 83, 619 B-C). 3 Resp. Prov. 26, 11; Il Petri 2, 22. 4 Isai. 1, 16. 5 Potius Isidorus, Synonyma, 1, n. 77 (PL 83, 845 A). 6 Regula pastor., III, C. (PL 77, 110 A-B). 7 Lib. II, C. 10, n. 95 (PL 16 [ 520 A; CSEL 73, 200).

Num. 3: Magister hic, ut apparet, sententiam refert Gratiani ante C. 1 (1211); parum infra enim alia test imonia adducuntur: illud Isidori (n. 4) in c. 11; dein Augustini et Gregorii (n. 5) in cc. 12 et 14 (1213); ac Ambrosii (n. 6), in c. 2 (1211).

7. Ambrosius, super Epistolam ad Corinthios *. Sed Ambrosius dicit 1: "Haec vera poenitentia est, cessare a peccato". — Idem, Super Octonarlum XXII 2, Et item: "Magni profectus est renuntiasse errori: imbutos enim vitiis animos exuere atque emendare, virtutis est perfectae et caelestis gratiae".

Caput 3 (76).

1. Quid sit poenitentia *. Et ideo sane ita definiri potest: Poenitentia est virtus, qua commissa niala cum emendationis proposito plangimus et odimus, et plangenda ulterius committere nolumus. Quia sic poenitentia vera est in animo dolere et odire vitia.

2. Determlnatio praemissorum verborum *. Unde illa verba prae missa 3, "poenitere est anteacta deflere et flenda non committere", recte sic accipi possunt, ut non ad diversa tempora, sed ad idem referantur: ut scilicet tempore quo flet commissa mala, non committat voluntate vel opere flenda. Quod innuitur in verbis consequentibus: "Nam qui sic alla deplorat" etc. — Augustinus in Enchiridion *. Hinc Augustinus ait: "Cavendum est ne quis existiniet infanda illa crimina 5, qualia qui agunt regnum Dei non possidebunt, quotidie perpetranda et eleemosynis quotidie redimenda. In melius est enim vita mutanda, et per eleemosynas de peccatis praeteritis propitiandus est Deus; non ad hoc emendus quoo dam modo, ‘ut ea semper liceat impune committere. Nemini enim dedit laxamentum peccandi, etsi miserando deleat commissa peccata, si non satisfactio congrua negligatur". — Plus Papa *. Item Pius Papa 6:

2 est trp. p. Haec BLT. 8 virtus] gratia LW (vel virtus interl. W2), corr. in gra ‘tia R2, vel gratia add. N, add. interl. T add. mg. MV2. 9 sic om. BLRTVW, sed add. Interl. L2V2. 11 Rubrica om. LRVW. 18 quotidie om. MOX.

1 Ambrosiaster, In II Cor. 2, 7 (PL 17, 282 B; CSEL 81-11, 207). 2 Id est In Ps. 118, 169, sermo 22, nn. 2-3 (PL [1845] 1512 B-C; CSEL 62, 489). 3 Sub Caput 2, n. 2.

Caput 70 (PL 40, 265; CCL 46, 87). Illa scilicet enumerata in 1 Cor. 6, 9-10. 6 In Decret. Ps-Isidori (PL 130, 112 C); sed non est absque quadam relatione ad Pastor Hermae (tempore PH pp. primi), Simil. V, 1 (PG 2, 957-58).

Num. 7: Quae his obiciuntur, ex Glossis Magistri trahuntur: primo, ex illa in II Cor. 2, 7 (PL 192, 18 D), dein exea in Ps. 118, 169 (PL 191, 1129 C-D).

Caput 3, n. 1: In hac definitione legit Manducator gratia pro vii-tus (v. Iect. variantes); cf. R. Martin, Pierre le Mangeur "De sacramentis (Spic. Sacrum Lovan. 17), 59* De eventu definitionis, cf. P. Anciaux, La théologie, 257; non semel attribuitur S. Augustino. — Num. 2: Interpretatio verborum Gratiani est, ante seq. auctoritatem Augustini; cf. Decretum, de poenit., d. 3, c. 18 (1214); ilIa Pii papae habetur ibid., c. 21 (1214).

"Nihil prodest homini ieiunare et orare, et alia religionis opera agere, nisi mens ab iniquitate revocetur". — Qui ergo a malis Sic mentem revocat ut commissa plangat, et plangenda committere non veut, nec satisfacere negligat, vere poenitet. Nec ideo non est vera poenitentia, quia forte post, non de proposito, sed casu vel infirmitate peccabit.

3. Ille autem "irrisor est, et non poenitens" 1, qui sic commissa plangit, ut plangenda voluntate vel opere committere non desinat. — Ille etiam " qui post lacrymas repetit quae flevit, lavatur ad tempus, sed non est mundus", id est illa munditia non est ei sufficiens ad salutem, quia est momentanea, non perseverans.

4. Item illud 2, "Inanis est poenitentia, quam sequens culpa coin quinat", sic intelligendum est: Inanis est, scilicet carens fructu illius poenitentiae quam sequens culpa non inquinat. lilius enim fructus est vitatio gehennae et adeptio gloriae. Mortificatur enim illa poenitentia, et alia ante acta bona, per sequens peccatum, ut non sortiantur mercedem quam meruerunt cum fierent, et quam haberent si peccatum non succe deret. Sed et si de peccato succedenti poenitentia agatur, et poenitentia quae praecessit et alia ante acta bona reviviscunt; sed illa tantum quae ex cantate prodierunt. Illa enim sola viva sunt, quae in cantate fiunt;, ideoque, si per sequentia peccata mortificantur, per subsequentem poeni tentiam reviviscere possunt. Quae vero sine cantate fiunt, mortua et mania generantur; et ideo per poenitentiam reviviscere non valent 3.

5. Similiter intelligendum est illud: "Nihil prosunt lamenta" etc.; et illud: "Nihil valet" etc. Si enim replicentur peccata, nihil valet ad salutem, vel ad veniam in fine, praecedens lamentum, quia nihil relinquitur de vitae munditia. Quia aut peccata dimissa redeunt, ut quibusdam pla cet, cum replicantur; vel si non redeunt, eis tamen deletis, propter in— gratitudinem ita reus et immundus constituitur, cum adhuc in expiandis implicatur, ut si iam deleta redirent. De hoc tamen, scilicet an peccata redeant, post plenius agemus 5.

9 mundus trp. post sed NVX. 13 non om. M, lacuna B, del. V. M Inquinat] coin— quinat BLM, corr. interl, in coinq. V2. relinquitur] relinquet M, reliquerunt LO, reliquit X. 28 in om. ANRT. 29 ut] ac AWX.

" Dictum Isidori supra, c. 2, n. 4. 2 Item Isidori, sub nomine Augustini, supra, c. 2, n. 5. 3 De hoc argumento, v. infra, Dist. 15, cc. 6-7. 4 Utrumque dictum supra, c. 2, n. 5. 5 Infra, Dist. 22, e. 1.

Num. 4. Prima pars interpretationis dependet a Summa sent., VI, 12 (PL 176, 150 A).

6. Similiter ‘nihil valet’, ad salutem obtinendam vel ad munditiam vitae habendam, ‘veniam de malefactis poscere et mata denuo iterare’. — Augustinus In libro De poenitentia *. Ita etiam intelligendum est illud quod idem Augustinus alibi ait 1: "Poenitentia est quaedam dolen tis vindicta, puniens in se quod dolet admisisse". Et infra 2: "(Continue dolenduni est de peccato. Quod declarat ipsa dictionis virtus: ‘poenitere’ enim est poenam tenere, ut semper puniat in se ulciscendo, quod commi sit peccando. Ille poenam tenet, qui semper vindicat quod commisisse dolet. Poenitentia igitur est vindicta semper puniens in se quod dolet commisisse". "Quid 3 restat nobis nisi dolere in vita? Ubi enim dolor finitur, deficit et poenitentia. Si vero poenitentia finitur, quid relinquitur de venia? Tamdiu gaudeat et speret de gratia, quamdiu sustentatur a poenitentia. Dicit enim Dominus: Vade, et amptius noli peccare. Non dixit ‘ne pecces’, sed ‘nec voluntas peccandi in te oriatur’. Quod quomodo servabitur, nisi dolor in poenitentia continue custodiatur? Hic semper doleat et de dolore gaudeat; et non sit satis quod doleat, sed ex fide do leat, et non semper doluisse doleat".

7. Determlnatio tntelllgentlae dictorum. De poenitentia perfectorum vel ad salutem sufficienti intelligendum est quod supra dixit, scilicet: "Poenitentia est vindicta semper puniens quod commisit", et alia huiusmodi. — Illud vero: "Si poenitentia finitur, nihil de venia relinquitur ", dupliciter accipi potest. Si enim, iuxta quorundam intelligentiam, peccata dimissa redeunt, facile est intelligere nihil de venia relinqui, quia peccata dimissa iterum replicantur. Sicut enim ille qui ex servitute in libertatem manumittitur, interim vere liber est, et tamen propter offensam in servitutem postea revocatur; sic et poenitenti peccata vere dimittuntur, et tamen propter offensam quae replicatur, iterum redeunt. Si vero non re dire dicantur, sane potest dici etiam sic nihil de venia relinqui: non quod

2 maiefactis] mails factis BTVX. 5 admisisse amisisse BNRT, quod corr. N, commisisse X. 6 dictionis] dilectionis BLMNORTW, quod corr. BRTW. 14 necl ne ALNRW, quod corr. NR. 25 propter] post MO.

1 Pseudo-Augustinus, De vera et falsa poenit., c. 8, n. 22 (PL 40, 1120). 2 Caput 19, n. 35 (1128s). 3 Ibid., c. 13, n. 28 (1124). 4 Ioan. 8, 11.

Num. 6: Verba pseudo-August. iam in Decreto, de poenit., d. 3, cc. 4-5 (1211-1212), tibi cl. editor quaedam verba ps.-August. Gratiano attribuit (post c. 4). De quo libro De poenitentia, cf. C. Fantini, II trattato ps.-agostiniano De vera et jalsa paenitentias, in Ri cerclie di storia religiosa 1 (1954-57) 200-209. — N. 7. Pleraque ex dicto Gratiani post c. 22 (1215).

dimissa peccata iterum imputentur, sed quia propter ingratitudinem ita reus est et immundus constituitur ac si illa redirent.

Caput 4 (77).

1. De solemni et unica poenitentia. Illud autem quod Ambrosius ait 1: "Reperiuntur "etc., et "Sicut unum baptisma, ita et una poenitentia", non secundum generalem, sed secundum specialem morem Ecclesiae de solemni poenitentia dictum inteiligitur, quae apud quosdam 2 semel celebrata non iteratur. — Item, iliud aliud Ambrosii: "Poe nitentia semel usurpata nec vere celebrata, et fructum prions aufert, et usum sequentis amittit", de solemni inteliigitur.

2. Solemnis vero poenitentia, ut Ambrosius in codem ait 4, est, quae fit extra ecclesiam, in manifesto, in cinere et cilicio; quae pro gravioribus horrendisque ac manifestis delictis tantum imponitur. Et illa non est iteranda, pro reverentia sacramenti, et ne vilescat et contemptibilis fiat hominibus. — Augustinus, ad Macedonium *. Unde Augustinus 5: "Quamvis caute et salubriter provisum sit ut iocus illius humillimae poe nitentiae semel in Ecclesia concedatur, ne medicina vilis minus utilis esset aegrotis, quae tanto magis salubris est, quanta minus contemptibilis fue rit; quis tarnen audeat Deo dicere: Quare huic homini, qui post poeniten tiam primam rursus se laqueis iniquitatis obstringit, adhuc iterum parcis ?"

2 est om. BRVWX. 6 specialem] spiritualem MNR, quod corr. NR. 10 Sequentis] consequentis LMO. 14 pro reverentia] propter reverentiam BNVX. 15 fiat hominibus trp. BRTX.

1 Supra, c. 2, n. 6. 2 Cf. Summa divinae paginae pseudo Petri Pictav., in h.1. itiagistri: In quibusdam vero ecclesiis non iteratur; que consuetudo est laudabilis ne vilifi Letur...; in quibusdam veto nunquam iniungitur, ut in Aquitania *. (cod. n. 54c-d). luxta Rolandum, Sent.: quantum ad Gallicanam ecclesiam [ iteratur] ex illius Ioci consuetudi ne. (ed. A. Gieti, 240). 3 De poenitentia, II, c. 11, n. 104 (PL 16 [ 522 C; CSEL 73, 204). 4 Hoc vix innuit Ambrosius, ibid., n. 99 (521 C; 202). Verba sunt potius Summae sent., VI, 12: In eodem enim capitulo Ambrosius supponit quod tantum publice agitur. Solemnis poenitentia dicitur, quae fit in manifesto extra ecclesiam, scilicet quae de gravibus peccatis tantum iniungitur... Et ohm illa poenitentia non iterabatur, et adhuc In quibusdam ecclesiis hoc servatur pro reverentia sacramenti (PL 176, 150 B). Epist. 153, C. 3, n. 7 (PL 33, 656; CSEL 44, 403).

Caput 4, nn. 1-2, usque ad verba Augustini, fundatur quasi ad litteram in Summam sent., VI, 12 (PL 176, 150 B). Cf. P. Anciaux, La théologie, 148-153), ubi agit etiam de itera tione poenitentiae saeculo XII 1. Auctoritas Augustini (in n. 2), ex Decreto, de poenit., d. 3, *. 22 (1215).

3. Origeness, super Leviticum *. Origenes 1 quo que de hac so lemni poenitentia, quae pro gravioribus criminibus iniungitur, ait: "Si nos aliqua culpa mortalis invenerit, quae non in crimine mortali vel in blasphemia fidei, sed in sermonis vel in morum vitio consistat, haec culpa semper reparari potest, nec interdicitur aliquando de huiusmodi poeni tentiam agere. Sed non ita de gravioribus criminibus. In gravioribus enim criminibus semel tantum poenitentiae conceditur locus. Communia, quae frequenter incurrimus, semper poenitentiam recipiunt et semper redii muntur". ‘Communia’ dicit venialia peccata, et forte mortalia quae dam aliis minus gravia, quae sicut saepe committuntur, ita frequenter per poenitentiam redimuntur. Sed de gravioribus criminibus semel tan tum agitur poenitentia, scilicet solemnis; nam et de illis, si iterentur, ite ratur poenitentia, sed non solemnis. Quod tamen in quibusdam ecclesiis non servatur.

Caput 5 (78).

1. Auctoritatibus probat quod non semel tantuni, sed frequenter pec cata dimittantur per poenitentiam. Quod vero poenitentia non semel tantum agatur, sed frequenter iteretur, et per eam frequenter iterum venia praestetur, pluribus Sanctorum testimoniis probatur.

2. Augustinus in libro De poenitentia *. Ait enim Augustinus 2, scribens contra quosdam haereticos qui peccantibus post baptismum semel tantum dicebant utilem esse poenitentiam, ita: "Adhuc instant per fidi, quoniam sapiunt plus quam oporlet 3, non sobrii, sed excedentes niensuram. Dicunt: Etsi semel peccantibus post baptismum valeat poenitentia,

5 mortalis corr. ex moralis LO, corr. in moralis N. vel] non BRTX, non add. A.

6 in om. LNR. 11 venialia peccata trp. BNRTX.

1 In Caput 25, 29, Id est Homilia 15, n. 2 (P0 12, 560 C 561 A; GCS 29 [1920] 489).

2 De vera et bisa poenif., c. 5, n. 11 (PL 40, 1116s). 3 Resp. Rom. 12, 3.

Num. 3: Illa Origenis trahitur (quibusdam omissis) ex Glossa ordin. in Levit. 25, 29 (apud Lyran., 1, 259c); vel ex Otossa ignota Lombardi in h.l.

Caput 5. Quaestio introducitur verbis Gratiani ante c. 23 dist. 3 De poenit. (1216), unde sumuntur num. 2 (ex dicto et c. 32, 1219), n. 3 (ex c. 33, 1221), n. 4 unacum titulo opens Chrysostomi (c. 28, 1218), necnon et n. 5 (ex dicto ante e. 24, 1216; dein auctoritas Ambrosi ex c. 26, 1217).

non tamen saepe peccantibus proderit iterata. Alioquin remissio ad pecca tum esset incitatio. Dicunt enim: Quis non semper peccaret, si semper re dire posset? Dicunt enim Dominum incitatorem mali, si semper poeniten tibus subvenit; et ei placere peccata, quibus semper praesto est gratia. Errant autem: constat enim ei multum peccata dispiicere, qui semper praesto est ea destruere; si ea amaret, non ita semper destrueret".

3. Augustinus, ad Macedonlum *. Idem, Ad Macedonium 1: "In tan tum hominum iniquitas aliquando progreditur, ut etiam post actam poe nitentiam, post altaris reconciliationem, vel similia vel graviora commit tant. Et tamen Deus facit etiam super tales oriri solem suum 2, nec minus tribuit, quam ante tribuerat, largissima munera vitae ac salutis. Et quam vis eis in ecclesia locus ille poenitentiae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non obliviscitur. Ex quorum numero si quis nobis di cat: Dicite, utrum mihi aliquid prosit ad vitam futuram, si in ista vita illecebrosissimae voluptatis blandimenta contempsero, si me poenitendo vehementius quam prius excruciavero, si uberius flevero, si melius vixero, si pauperes largius sustentavero, si cantate ardentius flagravero? Quis vestrum ita desipit ut huic homini dicat: Nihil tibi ista in posterum pro derunt; vade, saltem vitae huius suavitate fruere? Avertat Deus tam immanem sacrilegamque dementiam!"

4. Ioannes Chrysostomus *. Item Ioanne Chrysostomus, De reparatione lapsi: "Talis, mihi crede, talis est erga hommes pietas Dei: nunquam spernit poenitentiam, si ei sincere et simpliciter offeratur. Etiam si ad summum quis perveniat malorum, et inde tamen veut reverti ad virtutis viam, suscipit libenter, amplectitur, facit omnia quatenus ad priorem revocet statum. Quodque est adhuc praestantius et eminentius, etiam si non potuerit quis explere omnem satisfaciendi ordinem, quantulam cumque tamen et quamlibet brevi tempore gestam non respuit poeniten tiam; suscipit etiam ipsam, nec patitur quamvis exiguae conversionis perdere mercedem".

3-4 poenitentibus] peccantibus AMORX, quod corr. R. 6 non] ea add. NV. ita] ea add. BX. 8 actam] peractam ALNOW. 19 vitae huius ftp. AMOW. 21 Rubrica om. BRVWX. Ioannes (rubr.) om. LMT.

1 Epist. 153, C. 3, n. 7 (PL 33, 655s; CSEL 44, 4OIss). 2 Resp. Matth. 5, 45.

3 Paraenesis ad Theodorum lapsum, 1, n. 6 (P0 47, 284); uti autem hic iacet, textus lati nus invenitur potius in cod. Bibi. Abbatiae Casinensis CLII, et in cod. Leningrad Public. Biblioteka lat. F.v.1. n 4. Cf. Fiorilegium Casinense 3 (1877) 393b3-14; et A. Staerk, Mit teilungen aus den lot. Handschriften zu SI. Petersburg, in Studien und Mitteilungen aus dem Benedik!.inerund dem Cistercienser-Orden 31(1910)12, lin. 6-15; cf. infra, p. 548.

5. Exemplis etiam hoc idem astrui potest. David enim per poeniten tiam adulterii simul et homicidii veniam impetravit 1; et tamen graviter postea deliquit in populi enumeratione: quod populi multitudo prostrata ostendit 2 — Ambrosius in Apologia David *: "Illud 3 autem mirabile est, quod angelo ferienti plebem se obtulit dicens Grex iste quid fecit? Fiat manus tua in me et in domum pains mei. Quo facto, statim sacrificio dignus iudicatus est, qui absolutione aestimabatur indignus. Nec mirum si tau sua oblatione pro populo peccati sui adeptus est veniam, cum Moyses offerendo se pro plebis errore peccata diluent 5".

6. His aliisque plunibus testimoniis evidenter ostenditur per poeni"tentiam non semel tantum, sed saepius nos a peccatis surgere, et veram poenitentiam saepius agi. Voluntarie enim peccantibus nobis, ut ait Aposto lus 6, non relinquitur hostia pro peccatis, secunda scilicet, quia semel tan tum Christum oportuit pati. Nec relinquitur secundus baptismus. — Ioannes Chrysostomus *. Relinquitur vero secunda poenitentia, et tertia, is. et deinceps, ut Ioanne Chrysostomus super hune locum ait 7: "Sciendum, inquit, quod hic quidam exsurgunt, horum verborum occa sione poenitentiam auferentes, quasi per poenitentiam non valeat peccator post lapsum resurgere secundo et tertio et deinceps. Verum in hoc etiam poenitentiam non exciudit, nec propitiationem quae saepe fit per poenitentiam, sed secundum baptismum et hostiam".

DISTINCTIO XV

Caput 1 (79).

1. Quod pluribus irretitus peccatis non potest poenitere vere de uno nisi de omnibus poeniteat. Et sicut praedictis auctoritatibus illorum error

1 Exemplis] exemplo BTV. 4 Rubrica om. RVW. 21 secundum baptismum trp. BRTVX. 25 nisi] et add. BRW (et elenchus capp.).

1 Resp. II Reg. 12, 13. 2 11 Reg. 24, 10-15; 1 ParaI. 21, 1-14. 3 Caput 7, n. 38 (PL 14 [ 865 C; CSEL 32-Ii, 323). 4 1 ParaI. 21, 17; II Reg. 24, 17. 5 Resp. Exod. 32, 31-32: Dimitte eis hanc noxam, auL.. dele me de libro tuo. 6 Hebr. 10, 26.

7 In Hebr., hom. 20, n. 1 (P0 63, 143).

Num. 6, ex Glossa Magistri in Hebr. 10,26-27, ubi et verba Chrysostomi (PL 192,485 A-B).

Dist. XV. Iterum apparet ex codicibus quod Magister materiam in capitula divisent solum quando elenchum capp. confecit. — Caput 1, nn. 1-2. Quaestio seu opinio hic venti

convincitur, qui poenitentiam saepius agendam, et per eam a lapsu pec Cantes frequenter surgere diffitentur; ita eisdem illorum opinio eliditur, qui pluribus irretitum peCCatis asserunt de uno vere poenitere, eiusdemque veniam a Domino consequi posse sine alterius poenitentia.

2. Quod etiam auCtoritatibus astruere Conantur. Nahum Propheta *. Ait enim Propheta 1: Non iudicabit Deus bis in idipsum, vel ut alii transtu lerunt: Non consurget duplex tribulatio. Si ergo, inquiunt illi, aliquis sacer doti fuerit confessus unum de duobus vel pluribus peCCatis, et de illo iniunctam sibi a saCerdote satisfaCtionem expleverit, ceteris taCitis, nOfl pro illo peCcato amplius iudicandus est, de quo satisfecit ad arbitrium sa cerdotis, qui vicem Christi in Ecclesia gent. Ideoque, si de eo iterum iudi cetur, bis in idipsum iudicat Deus et consurgit duplex tribilatio.

3. Determlnatio praecedentlum. Sed de bis ergo tantum oportet illud intelligi, qui praesentibus suppliciis commutantur in bonuni et sic perse verant; super quos non consurget duplex tribulatio. Qui vero inter fla gella duriores et deteriores fiunt, ut Pharao 2, praesentibus aeterna con nectunt, ut temporale supplicium sit eis aeternae poenae initium. — Au gustinus, super Canticum Deuteronomil ‘i Unde Augustinus: "Ignis succensus est etc., id est vindicta hic incipiet, et ardebit usque ad extremam damnationem". — Hoc contra illos notandum est, qui dicunt illud, scilicet Non iudicabit Deus bis in idipsum, ad omnia pertinere fla gella, quia quidam hic flagellis emendantur, alii hic et in aeternum pu niuntur.

11-12 iudicetur] iudicatur ABRTW. consurgit MT. 13 ergo om. BNTVW. 15 consurget] CONSURGIT MT.

1 Nahum 1, 9, juxta LXX, dein iuxta Vulgatam; cf. Hieron. in h.!. (PL [1845] 1238 A et C). 2 Resp.Exod. 7-11. 3 Rubrica est Gratiani (infra); verba sunt plus minusve Gregorii, Moral. XVIII, 22: "Unde per Moysen Dominus dicit: Ignis exarsit ai) ira mea, et ardebit osque ad inferos deorsum [ 32, 22]. Quantum ad praesentem etenim per cussionem spectat, recte dicitur: Ignis exarsil ab ira mea. Quantum vero ad aeternam dam nationem, apte mox subditur: Et ardebit osque ad injeros deorsum. Licet a quibusdam dici soleat illud quod scriptum est: Non iudicat Deus bis in idipsum [ 1, 9]. Qui tamen hoc quod per prophetam de iniquis dicitur, non attendunt: Et duplici con! usione contere eos [

17, 18]" (PL 76,56 C).

lata iam proponitur (et eliditur) a Gratiano, de poenit., d. 3, post c. 39 (1224ss), cuius verba hic repetit Magister.— Num. 3 ad verbum ex Decreto, de poenit., d. 3, c. 43, necnon ex dictis ante et post idem capitulum (1226).

Caput 2 (80).

Quot modis contingunt flagella *. — Beda: "Quinque 1 enim modis flagella contingunt: vel ut iustis merita per patientiam augeantur, ut lob 2; vel ad custodiam virtutum, ne superbia tentet, ut Paulo 3; vel ad corri genda peccata, ut Mariae lepra 4; vel ad gloriam Dei, ut de caeco nato 5; vel ad initium poenae, ut Herodi 6, quatenus hic videatur quid in inferno sequatur, secundum illud: Duplici contritione contere eos". — Illa ergo auctoritas Nahum non cogit nos sentire omnia quae temporaliter puniun tur, non ulterius a Deo punienda.

Caput 3 (81).

1. De Aegyptils et Israelitls et Sodomitis *. Nam etsi super eundem locum Hieronymus dicat Aegyptios et lsraelitas a Deo tempora liter punitos ne in aeternum punirentur, non est tamen de omnibus ge neraliter intelligendum. — Hieronymus *. Ait enim sic 8: "Quod genus humanum diluvio, Sodomitas igne, Aegyptios mari, Israelitas in eremo perdidit, scitote ideo temporaliter pro peccatis punisse, ne in aeternum puniret: quia non iudicabit Deus bis in idipsum. Qui ergo puniti sunt, postea non punientur; alioquin mentitur Scriptura: quod nefas est dicere".

2. Quae sit intelligentia praemissorum. Attende, lector, his verbis, et cave ne de omnibus generaliter intelligas, sed de his tantum qui inter ipsa flagella poenitentiam egerunt, credentes in Deum Hebraeoruni: quam, etsi brevem et momentaneam, tamen non respuit Deus.

6 ut’] sicut NRTVX. 7 eos] domine add. LNVX.

1 Pseudo-Beda, In Matth. 9, 4 (PL 92, 46 A-B; opus saltem dubium adiudicatur: PLS 4, 2221). 2 lob. 1, 12-22. 3 Resp. II Cor. 12, 7. 4 Num. 12, 10. 5 Resp. Ioannes9, 3. 6 Resp. Act. 12, 23. 7 1er. 17, 18. 8 In Nahum 1, 9 (PL [1845] 1238 B-C).

Caput 2. Auctoritas Bedae attributa, ex Glossa ordin. in Matth. 9,4 (apud Lyran., V, 32c). Verba quae sequuntur fundantur super dictum Oratiani post c. 42 d. 3 de poenit. (1225).

Caput 3, n. 1. Commentum ante auctoritatem Hieron., ex eodem dicto (1225). — Num. 2: ex eodem dicto, § 1 (1226).

3. Hieronymus *. Quod autem qui per temporale flagellum non cor riguntur, post aeternaliter puniantur, ibidem ostendit, agens de fideli deprehenso in adulterio qui decollatur; ubi ostendit levia peccata brevi et temporali supplicio purgari, magna vero diuturnis aeternisque suppliciis reservari, ita inquiens 1: "Quaerat hic aliquis si fidelis deprehensus in adulterio decolletur, quid de eo postea fiat. Aut enim punietur, et falsum est quod dicitur 2: Non iudicabit Deus bis in idipsum. Aut non punietur, et optandum est adulteris ut hic brevi poena puniantur, ut frustrentur cruciatus aeternos. Ad quod respondemus Deum, ut omnium rerum, ita suppliciorum quoque scire mensuras; et non praeveniri sententiam iudicis, nec illi in peccatorem exercendae dehinc poenae auferri potestatem; et magnum peccatum magnis diuturnisque lui cruciatibus. Si quis vero pu nitus sit, ut ille qui Israelitae maledixerat 3, et qui in sabbato ligna colle gerat 4, tales postea non puniri, quia culpa levis praesenti supplicio com pensata sit". Levis enim culpa levi supplicio compensatur. — Hic satis innuit Hieronymus gravia peccata et hic puniri gravi supplicio et in futuro punienda aeternaliter, de quibus poenitentia non agitur inter flagella; levia vero quae hic puniuntur, levi poena compensationem reci pere. Quod in bonis fieri non ambigimus; et in malis forte etiam fit ita.

4. Satis iam apparet, quod illi de prophetia induxerunt 5 non facere pro eis qui dicunt ei qui crimen sibi reservat, de alio veniam praestari per poenitentiam.

5. Alias quoque auctoritates inducunt. — Gregorius super Ezechie lem *. Ait enim Gregorius 6: "Pluit Dominus super unam civitatem, et super alteram non pluit 7; et eandem civitatem ex parte compluit, et ex parte aridam relinquit. Cum ille qui proximum odit ab aliis vitiis se cor rigit, una eademque civitas ex parte compluitur, et ex parte arida rema

8 frustrentur] in add. ABLNORTWX, sed del. BLOR. 26 relinquit] reiiquit MOX.

1 Nempe Hieronymus, uti supra (1238 D 1239 A). 2 Nahum 1, 9 (LXX). Resp. Lev. 24, 14. Num. 15, 35. 5 Supra, Caput 1, n. 2. 6 Lib. 1, hom. 10, n. 23 (PL 76, 896 B-C; CCL 142, 155s); uti iacet, textus abbreviatur et aliquantulum mutatur. 7 Amos 4, 7.

Num. 3. Commentum ante auctoritatem Hieron. trahitur ex dicto Gratiani, § 1, post e. 43 (1226); ipsa auctoritas, ex c. 44 (1226). — Num. 5. Verba Gregorii, ex eadem dist. Gratiani, e. 40 (1224); cf. Summa sent., VI, 13 (PL 176, 151 D), ubi invenitur in parte. Vi desis etiam Sermonem 16 ipsius Magistri (PL 171, 498 B). IIiud Ambrosii, ex c. 41(1224); invenitur etiam in Glossa ordin. in Ps. 118, 137 (apud Lyran., III, 271c; cod. Laur. PI. XVII.4, foI. 173e), et in ilia Lombardi in h.1. (PL 191, 1112 C-D).

net: quia sunt quidam qui, cum quaedam vitia resecent, in aliis graviter perdurant". — Ambrosius, super Octonarium XVIII *. Item Ambrosius 1: "Prima consolatio est quia non obliviscitur misereri Deus 2; secunda per punitionem, ubi etsi fides desit, poena satisfacit et relevat".

6. Ratione quoque utuntur, dicentes: Si is qui unum peccatum confitetur, altero tacito, satisfactionem a sacerdote iniunctam expleverit, numquid, si et peccatum tacitum conversus fuerit confessus, pro utroque ei poenitentia imponetur? Longe hoc videtur a ratione et Ecclesiae con suetudine, quae pro eodem peccato, nisi reiteretur, nulli bis poenitentiam imponit. Fuit ergo illa peccati condigna satisfactio; unde et peccatum deletum videtur.

7. Quomodo accipienda sint praemissa. His responderi potest sic. Illud Gregorii: "Pluit Dominus" etc., non ad crirninis veniam, sed ad opens peccati desertionem referendum est: ut ideo pars civitatis dicatur complui, quia ab actu et delectatione peccati, cui ante serviebat, modo cessat; non quod eius veniam habeat. Vocaturque pluvia illa talis continentia, qua ab opere peccati revocatur, quia ex fonte gratiae Dei id cordi instillatur, ut vel sic paulatim ad poenitentiam veniat, vel eo minus a Deo puniatur qui diuturniori delectatione et actu peccati maius sibi accumulasset tormentum. — Si vero ad indulgentiam reatus pluvia referatur, evangelicae sententiae contraire videbitur 3. Si enim propter immisericordiam qua quis proximo non miseretur, etiam quae dimissa sunt replicantur ad poenam, multo magis quae nondum sunt dimissa propter odium fraternum ad poenam reservari probantur. Et si ille "qui arbiter suae voluntatis constitutus est, non potest inchoare novam vitam, ut ait Augustinus 4, nisi poeniteat eum veteris vitae", quomodo ad novitatem indulgentiae perveniet, qui odii vetustatem non deposuit?

8. Illud etiam quod Ambrosius 5 ait: "Etsi fides desit, poena

6 expleverit] compleverit T, impleverit VX. 7 conversus om. M, trp. posf confessus B. conversus... confessus trp. NV. 8 videtur om. MOW. 20 accumulasset tormentum trp. BNRTVX. 28 etiam] autern BNRVW.

1 In Ps. 118, serm. 18, nn. 2-3 (PL [ 1452 D 1453 A; CSEL 62, 396s), super Ps. 118, 137. 2 Resp. Ps. 76, 10. 3 Nempe Matth. 18, 32-35: Serve nequam, omne debitu,n dimisi tibi... Nonne ergo oportuit et te miserere conservi fui... Et iratus dominus eius Iradidit eum tort oribus, quoadusque redderet universum debitum. Sermo 351: De utililate agendae poenitentiae, e. 2, n. 2 (PL 39, 1537); cf. supra p. 253. 5 Supra, in fine n. 5.

Num. 6 fundatur supra dictum Gratiani post c. 41(1225). — Num. 7-8: ex dicto Gra tiani post c. 44 (1226-1227).

satisfacit" etc., non de fide intelligitur qua creditur in Deum, sed de conscientia delicti. Deest enim fides cum peccati conscientia non subest. Nam, cum delicta omnia nemo intelligat 1, est aliquando in homme pec catum, cuius non habet conscientiam. Unde Apostolus 2: Nihil mihi conscius sum, sed non in hoc iustificatus sum. Cum igitur flagellatur quis pro peccato cuius non est conscius, si patienter fert poenam et humiliter am plectitur, cogitans peccatum se forte habere quod non intelligit, et pro eo puniri a Deo, poena illa satisfacit et relevat gravatum.

9. Ad hoc autem quod obicitur de satisfactione illa: ‘Si satisfactio non fuit, iterum imponenda est; si vero iterum imponenda non est, satis factio fuit; et si satisfactio fuit, veniam impetravit’, responderi potest satisfactionem non fuisse, quia Ille dignos fructus poenitentiae 3 non fecit. — Augustinus In libro De Poenitentia *. Est enim "satisfactio poeniten tiae, ut ait Augustinus 4, peccatorum causas excidere, nec suggestio nibus earum aditum indulgere". — Idem in Enchiridion ‘ Idem: "Sane qui scelerate vivunt nec curant talem vitam moresque corrigere, et inter ipsa facinora sua eleemosynas frequentare non cessant, frustra ideo sibi blandiuntur quia Dominus ait 6: Date eleemosynam, et ecce omnia manda sunt vobis. Hoc enim quam late pateat, non intelligunt".

Caput 4 (82).

1. De generibus eleemosynarum *. — Augustinus *7: "Multa enim sunt genera eleemosynarum, quae cum facinius, adiuvamur. Non solum enim qui dat esurienti cibum, sitienti potum, et huiusmodi, sed etiam qui dat veniam petenti, eleemosynam dat. Et qui emendat verbere in quem potestas datur, vel coercet aliqua disciplina, vel orat ut ei dimittatur peccatuni, eleemosynam dat, quia misericordiam praestat. Multa enim bona praestantur invitis, quando eorum consulitur utilitati et non volun

21 Rubrica om. BVW. 24 petenti] penitenti ALT, quod corr. L. 25-26 dimittatur peccatum trp. LOW.

1 Ps. 18, 13: Delicla quis intelligit? 2 1 Cor. 4, 4. 3 Resp. Matth. 3, 8.

4 Potius Gennadius, Liber seu diffinitio eccl. dogmatum, c. 24 vel 54 (PL 42, 1218; PL 58, 994 C). S Caput 75 (PL 40, 267; CCL 46, 89s). 6 Luc. 11, 41. 7 Enchirid ion, cc. 72-73, multis transpositis (PL 40, 266; CCL 46, 88-89).

Num. 9: Prima pars, ex eodem dicto; auctoritas autem Enchiridion sumitur ex origi nali, uti etiam in capitulis sequentibus.

tati. Sed ea major est, qua ex corde dimittimus quod in nobis quisque peccavit. Minus enim magnum est erga eum esse benevolum, qui nihil mali tibi fecit; illud multo grandius, ut tuum etiam inimicum diligas, et ei qui tibi malum vuit, et si potest facit, semper bonum velis faciasque quod possis".

2. Quod ergo Dominus ait 1: Date eleemosynam, et omnia manda sunt vobis, "itane 2 intellecturi sumus, ut non credentibus in Christum munda sint omnia, si eleemosynas istas dederint?"

Caput 5 (83).

1. Quid sit eleemosyna. — Augustinus in Enchhidion * 3: "Qui vult ordinate eleemosynam dare, a se debet primum incipere, et eam primum sibi dare. Est enim eleemosyna opus misericordiae, verissimeque dictum est: Miserere animae tuae, placens Deo". "Non 5 ergo se fallant, qui per eleemosynas largissimas fructuum suorum vel pecuniae impunitatem se emere aestimant, in peccatis permanentes, quae ita diligunt, ut in eis optent versari. Qui vero diligit iniquitatem, odit animam suam 6; et qui odit animam suam, non est ei misericors, sed crudelis. Diligendo quippe eam secundum saecuium, odit eam secundum Deum. Si ergo vult ei dare eleemosynam per quam sit munda, odiat eam secundum saeculum, et diligat eam secundum Deum".

2. Hac "eleemosyna 7, quam sibi homo primitus debet, mundantur interiora. Ad quod hortans Christus ait 8: Mandate quae intus sunt". "Immundis 9 enim nihil est mundum, sed polluta sunt eorum mens et con scientia, ut ait ApostoluslO. Immundi vero sunt omnes quos non mundat fides qua creditur in Christum, de qua scriptum est 11: Mundans fide corda eorum". "Sed 12 ne istas eleemosynas, quae fiunt de fructibus terrae, re spuere Christus videretur: Haec, inquiti oportuit facere, scilicet iudicium et caritatem Dei; et illa non omittere, id est eleemosynas fructuum terre norum".

3 mali tibi fTp. BNR. grandius] gratins X, gravius ALM, qaod corr. L. 11 elee mosynam dare trp. NRTVX. 11-12 primum sibi trp. BNTVX.

1 Luc. 11, 41, supra in fine Caput 3. 2 Enciziridion, c. 75 (PL 40, 267; CCL 46, 90).

Caput 76 (268; 90). Eccli. 30, 24. 5 Caput 77 (268s; 91). 6 Ps. 10, 6.

7 Caput 76 (268; 90s). 8 Matth. 23, 26. 9 Caput 75 (267; 90). 10 Tit. 1, 15.

11 Act. 15, 9. 12 Caput 76 (268; 91). 13 Luc. 11, 42.

Caput 6 (84).

1. Utrum in mortali peccato permanentes et largas eleemosynas fa cientes debeant dici satisfacere. Ex his datur intelligi quod in peccato mor tau permanentes, etsi eleemosynas largas faciant, non tamen per eas satisfaciunt, quia inordinate agunt, dum a se non incipiunt. Nec proprie dicitur eleemosyna tale opus, dum sibi ipsis crudeles exsistunt, non pla centes Deo. Non igitur dicenda est illa satisfactio peccati, quam quis agit pro uno peccato, dum perdurat in altero: quia (Plus Papa *1) "nihil prodest ieiunare et orare et alia bona agere, nisi mens revocetur a pec cato"; et si aliquando conversus tacitum peccatum sacerdoti fuerit confessus, de utroque imponenda est ei satisfactio, quia de primo condigne non satisfecit 2.

2. Secundum quosdam fuit satisfactlo. Quibusdam 3 tamen videtur fuisse satisfactio, sed infructuosa dum in peccato altero persistit; percipietur autem eius fructus incipietque proficere cum peccati alterius poe nituerit. Tunc enim utrumque dimittitur peccatum, et satisfactio prae cedens vivificatur, quae fuerat mortua: sicut baptismus illi qui ficte ac cedit tunc primitus valet, cum fictio a mente recedit per poenitentiam.

3. Auctoritates inducunt *. Et in huius opinionis munimentum aucto ritates inducunt. — Augustinus in libro De poenitentia *. Ait enim Augustinus: "Pium est credere, et nostra fides hoc postulat, ut cum gratia Christi in homme destruxerit mala, priora etiam remuneret bona; et cum destruit quod suum non invenit, diligit bonum quod in peccante plantavit". — Hieronymus, super Aggaeum *. Item Hieronymus 5: "Si quando videris inter multa peccata quemquam facere aliqua iusta

2-3 Rubrica ex elencho capp., cm. codd. 7 satisfactio peccati trp. ABNRTVX.

11 ei om. L, interl. T, trp. post satisfactio X. autem] tamen BMNO. eius fructus trp. ABNTVX. 19 Rubrica om. RVW. inducunt] inducit BMX. 24 Item] Unde NvX.

1 Cf. supra, Dist. 14, c. 3, n. 2. 2 Cf. supra, Caput 3, nn. 6 et 9. 3 Gratiano scilicet, in Decreto, de poenit. d. 3, in dicto post c. 44, in fine § 2 (1227). 4 De vera et falsa poenit., c. 14, n. 29 (inter opp. August., PL 40, 1125). In Caput 1, 6 (PL [ 1394 B).

Caput 6, n. 3. Auctoritas pseudo-Augustini sumitur (cum rubrica) ex Decreto, de poenit., d. 3, e. 45 (1227), ubi sequitur, in c. 46, iIIa Hieronymi. Ultima verba, ut videtur, ex Glossa ordin. in Aggaeum 1, 6 (apud Lyranum, IV, 402c).

upera, non est tam iniustus Deus, ut propter malta mata obliviscatur paucorum bonorum"; sed faciet eum metere et in horrea congregare quae in bona terra seminavit 1.

4. Solutio *. Sed haec dicta intelligimus de illo qui in cantate quodam tempore bona facit et bonus est, alio vero tempore malus est et multa peccata facit. Non ergo intelligenclum est eum ‘inter multa peccata iusta opera’ fecisse, quasi simul eodemque tempore peccata fecerit et iusta opera, sed diversis temporibus utraque egisse. Nisi enim bonus foret quando bona fecit, non seminasse in terra diceretur bona. Destructis ergo matis post opera bona commissis, priora bona, in cantate scilicet facta, quae sequentia mata mortificaverant, poenitentia de illis malis ha bita, vivificantur et remunerantur.

5. In epistola ad Hebraeos *. Unde Apostolus 2: lacientes fundamentum poenitentiae ab operibus mortuis: opera mortua nominans, priora bona significat, quae per sequens peccatum erant mortua, quia hi peccando is priora bona irrita fecerunt. Haec sicut peccando fiunt irrita, ita per poe nitentiam reviviscunt, et ad meritum aeternitatis prodesse incipiunt.

6. Similiter et ‘illud bonum amat Deus, quod plantavit in peccante’, in illo scilicet qui post illud bonum peccavit, non simul peccans et bene operans exstitit, quia tabis hominis opus non diligeret Deus ad remunerationem.

Caput 7 (85).

1. Utrum bona quae "ont ab aliquibus mails valeant ad meritum vitae cum tuerint conversi ad bonum. — Augustinus In libro De patientia *. Potest etiam accipi de operibus bonis quae ab aliquo fiunt dum malus est et in peccato mortali persistit, vel ad tempus, vel usque in finem: quae dicuntur remunerari a Deo et non dan oblivioni, non quia proficiant

8 egisse] ecisse NVX. 17 prodesse] proficere NVX. 23-24 Utrum... bonum ex elencho capp. 24 patientia] penitencia ABRTX. 26 peccato mortali trp. NVX.

27 remunerari a Deo trp. LNVX.

1 Resp. Matth. 13, 8; Marc. 4, 8; Luc. 8, 8. 2 Hebr. 6, 1. Cf. Glossa Magistri in h.1.

(PL 192, 440 B-C), ubi quaedam verba inveniuntur in fine (440 C). Notare oportet quod plu res codd. hic rubricam portant marginalem Gregorius, sed revera haec verba sunt Gratiani.

Num. 5 trahitur quasi ad verbum ex Decreto, de poenit. d. 4, c. 19, et subsequenti dicto Gratiani (1236).

Caput 7, n. 1. Dependet tam quoad dictum ante auctoritates quarn quoad ipsas a Gra tiano, De poenit. d. 4, c. 49 (1228).

ad vitam aeternam obtinendam, sed ad tolerabilius extremi iudicii supplicium sentiendum; sicut de fide et ceteris quae sine cantate liabentur Augustinus ait 1: "Si quis non habens caritatem, quae pertinet ad unitatem spiritus et vinculum pacis 2 quo Ecclesia connectitur, in aliquo schismate constitutus, ne Christum neget patitur tribulationes, famem, persecutionem, vel flammas, vel bestias, vel ipsam crucem timore gehen nae, nullo modo ista culpanda sunt; imnio et hic laudanda est patientia. Non enim dicere poterimus melius ei fuisse ut Christum negando, nihil eorum pateretur quae passus est confitendo. Sed aestimandum est fortasse tolerabilius ei futurum iudicium, quam si Christum negando nihil eorum pateretur; ut illud quod ait Apostolus 3; Si tradidero corpus meuin ita ut ardeam, caritatem aut non habuero, nihil mihi prodest, nihil prodesse intelligatur ad regnum obtinendum, non ad extremi iudicii tolerabilius supplicium subeundum". — Et infra 4; "Haec propter caritatem dicta is sunt, sine qua in nobis non potest esse vera poenitentia; quoniam in bonis caritas Dei est quae tolerat omnia 5".

2. Perstrlngit dictorum summam, ut alla addat. Ex his ostenditur bona quae sine cantate fiunt, prodesse quidem ad tolerabiliorem poenam sentiendam, sed non ad vitam obtinendam. — Illa etiam quae in cantate quis facit, si postea prolapsus fuerit nec exsurrexerit, non esse in memo ria Dei Ezechiel dicit 6: Si averterit se iustus a iustitia et fecerit iniquitatem, numquid vivet? Omnes iustitiae eius quas fecerat non recordabuntur. In 7 peccato suo morietur, et non erunt in memoria iustitiae quas fecit. — Gregorius *. In cuius loci expositione Gregorius ait 8: "Hoc nobis maxime considerandum est, quia cum mala committimus, sine causa ad me moriam transacta bona revocamus, quoniam in perpetratione malorum nulla debet esse fiducia bonorum praeteritorum". — Intelligendum est hic ad vitam percipiendam bona praeterita non dare fiduciam, etsi ad

7 patientia] penitencia OR, quod corr. 02. 20 exsurrexerit] surrexerit BL, resurrexerit M. 27 bonorum praeteritorum trp. LTV.

1 De patienhia, C. 26, n. 23 (PL 40, 623s; CSEL 41, 687s). 2 Resp. Eph. 4, 3.

3 1 Cor. 13, 3. 4 Immo supra, c. 23, n. (PL 40, 622; CSEL 41, 685s). Resp. 1 Cor. 13, 7: Omnia sufferi... omnia sushinet. 6 Ezecli. 18, 24. 7 Ezech. 3, 20.

In Ezech. 1, hom. il, n. 21 (PL 76, 914 B).

Num. 2. Primum dictum conclusio exstat praecedentium. Quod sequitur, textus scili cet Ezechielis et expositio Gregoril, parum infra in Decreto, de poenit d. 4, cc. 15-16 (1236). Conclusio est Magistri.

mitiorem poenam; alioquin praemissae auctoritati Augustin î obvia ret. Et bona igitur sine cantate facta et bona in cantate facta, quae comitatur mortalis culpa, quam non delet sequens poenitentia, ad sensum mitions poenae proficiunt, non ad vitae fructum.

3. Alias inducit auctoritates contra eos qui dicunt de uno peccato poenitentiam agi, altero tacito. Satis arbitror illis esse responsum, qui as serunt de uno crimine poenitentiam agi et veniam praestari, alio in de lectatione retento, vel per confessionem non exposito. Qui non modo praemissis auctoritatibus confutantur, sed et subditis:

4. Augustinus in libro De poenitentia *. Ait enim Augustinus 1: "Sunt plures quos poenitet peccasse, sed non omnino, reservantes sibi quaedam in quibus delectentur: non animadvertentes Dominum simul mutum et surdum a daemonio liberasse 2 Per hoc docet nos nunquam nisi de omnibus sanari. Si enim vellet peccata ex parte reservari, habentem septem daemonia 3 perficere potuit sex expulsis; expulit autem septem, ut omnia crimina simul eicienda doceret. Legionem vero daemonum ab alio eiciens 4, nullum reliquit de omnibus qui liberatum possideret, ostendens quod, si etiam peccata sint mille, oportet de omnibus poenitere. Nunquam aliquem sanavit Dominus, quem non omnino liberaverit. Totum enim hominem sanavit in sabbato 5, quia et corpus ab omni infirmitate, et animam ab omni contagione: indicans poenitentem oportere simul dolere de omni cnimine. Scio enim Dominum inimicuni omni criminoso. Quomodo ergo qui crimen reservat, de alio reciperet veniam? Sine amore Dei consequeretur veniam, sine quo nemo unquam invenit gratiam? Hostis enim Dei est, dum offendit perseveranter. Quaedam enim impietas infL delitatis est, ab illo qui iustus et iustitia est dimidiam sperare veniam. Iam enim sine vera poenitentia inveniret gratiam. Poenitentia enim vera ad baptismi puritatem conatur ducere. Recte enim poenitens quidquid sordis post purificationem contraxit, oportet ut abluat saltem lacrymis mentis. Sed satis durus est, cuius mentis dolorem oculi non declarant. Sed sciat se culpabiliter durum, qui deflet damna temporis vel mortem amici, et dolorem peccati non ostendit in lacryrnis. Quem ergo poenitet, omnino poeniteat".

1 Augustini) hoc add. ALRW. 11 non M, Grat., ps.-Aug., tamen non N, tamen alii codd. reservantes] servantes MOW. 19 liberaverit] liberavit NVW. 25 enin om. BMO.

1 De vera et toisa poenht., cc. 9-10 (inter opera August., PL 40, 1121s). 2 Resp. Marc. 7, 32-37. 3 Resp. Lue. 8, 2. 4 Resp. Luc. 8, 30; Marc. 5, 9. 5 Ioan. 7, 23. Num. 3-4: ex eodenl dicto et e. 42 d. 3 de poenit. (1225).

5. Augustinus *. Idem 1: "Poenitentes, poenitentes, si vere estis poenitentes, et non estis irridentes, mutate vitam, reconciliamini Deo. Poe nitentiam agis, genua figis, et rides, subsannans patientiam Dei! Si poe nitentiam agis, poeriitet; si non poenitet, non poenitens es. Si ergo poe nitet, cur facis quae male fecisti? Si fecisse poen noli facere; si adhuc facis, certe non es poenitens".

6. Innocentius Secundus *. Item Innocentius II 2 "Admo nemus fratres nostros, ne faisis poenitentiis iaicorum animas decipi et in infernum pertrahi patiantur. Faisam autem poenitentiam esse constat, cum spretis pluribus, de uno solo poenitentia agitur; vel cum sic agitur de uno, ut non discedatur ab alio".

7. Repetit de vera poenitentia ut addat. Ex praemissis perspicua fit notitia verae poenitentiae et satisfactionis. Illa enim vera est poenitentia, quae peccatum aboiet. Quod ilia soia facit, quae scelus corrigit. Illa vero sceius corrigit, quae ociium commissi criminis et committendi cum desi derio satisfaciendi affert.

8. Hieronymus, super Matthaeum * Judas enim poenituisse legitur sine assecutione veniae, quia tau poenitentia non correxit crimen. Unde Hieronymus: "Nihii Iudae profuit egisse poenitentiam, per quam sceius corrigere non potuit. Si quando frater sic peccat in fratrem, ut emendare vaieat quod peccavit, potest ei dimitti; sin auteni permanent opera, frustra voce assumitur poenitentia. Hoc est quod de eo dicitur: Et oratio eius fiat in peccatum, ut non solum emendare nequiverit pro ditionis nefas, sed proprii homicidii scelus addiderit".

3 poenitentes om. ABLNVX, de!. W. 9 secundus (II)] quintus T (tam in rubrica quam in textu), corr. ex tertius R. 23 ernendare] non add. sed de!. X, add. interl. LTVZ, quod de!. L.

1 Sermo 393 (inter dubios, PL 39, 1713); lam notus fuit S. Caesario Arelatensi (c. 470-542), qui quaedam inde excerpsit in suo Sermone 63: De paenilentia ex dictis s. Au gustini (CCL 103, 272-274), non tamen haec verba. Cf. animadversiones Dom. G. Morin, ibid., 272, et CCL 104, 979. 2 In Concilio Lateranensi 11 (1139), e. 22 (DS, n. 717; Coneit. oecum. decreta, Bononiae 1973, 202). 3 In Mattlz. 27, 5 (PL 26 [1845] 204 C).

4 Ps. 108, 7.

Num. 5: ex Decreto, de poenit., d. 3, c. (1213). Num. 6: ex eodem, de poenit., d. 5, c. 8 (1242). — Num. 8. Verba Hieron. probabilius sumuntur ex Decreto, de poenit., d. 3, e. 38 (1224) quam ex Glossa ordin. in Matth. 27, 5 (apud Lyranum, V, 83c).

9. Cave qualiter intelligas illud: "Ut emendare valeat quod pecca vit". etc. Non enim emendatio hic intelligenda est rei demptae recompen satio, sed delicti exprobratio et abominatio, cum satisfactionis desiderio. Demit enim injuste quis alicui quod restituere non valet, ut oculum vel vitam et huiusmodi; et tamen si poenituerit peccati, cum amore condignae satisfactionis, veniam habet. Nec ideo quisquam putet, qui rem alienam iniuste abstulit quam reddere potest, de illo peccato poenitere ac veniam consequi, nisi restituat ablatum. Quamdiu enim "res 1, propter quam pec catum est, non redditur, si reddi potest, non agitur poenitentia, sed fin gitur".

DISTINCTIO XVI

Caput 1 (86).

1. De tribus quae in poenitentia consideranda sunt. In perfectione autem poenitentiae tria observanda sunt, scilicet compunctio cordis, con fessio oris, satisfactio opens. — Ioannes Os aureum *. Unde Ioanne is Os aureum 2: "Perfecta poenitentia cogit peccatorem omnia libenter ferre. In corde eius contritio, in ore confessio, in opere tota humilitas: haec est fructifera poenitentia". Ut sicut tribus modis Deum offendimus, scilicet corde, ore, manu, ita tribus modis satisfaciamus.

2. Augustinus, De sermone habito in monte *: "Sunt enim tres peccati differentiae, ut ait Augustinus: et in corde, et in facto, et in consuetudine" vel verbo; "tamquam tres mortes: una quasi in domo, scilicet cum in corde consentitur libidini; altera quasi prolata iam extra

1 emendare] non add. ABMRTW, add. interl. LVZ, add. sed dcl. OX. 5 etl] vel MX.

1 August., Epist. 153 (ad Macedonium), e. 6, n. (PL 33, 662; CSEL 44, 419).

2 In homilia Provida mente, in Ioan. Chrysostomi Opera oinnia, V, Paris. 1570, 767 B-C, et in editbone Venetiis 1583, V, 96e; sed cuius sit, non apparet. Non invenitur inter Ioan.

Mediocri seu Chrysostomi Latini sermones (PLS IV, 649-850). 3 Sermo J, e. 12, n. 35 (PL 34, 1247; CCL 35, 38); cf. etiam Sermo 98, cc. 4-5 (PL 38, 593s).

Num. 9. Ultima auctoritas (sine nomine) in fine huius capituli, ex Decreto, C. 14, q. 6, e. 1 (742).

Dist. XVI, C. 1, n. 1: Tria observanda iam proponuntur in Summa sent., VI, (PL 176, r 146 D). Auctoritas pseudo-Chrysostomi, in de poenit. d. 1 e. 40 (1168). — Num. 2: ex eodem de poenit. d. 2, e. 21(1197).

portam, cum in factum procedit assensio; tertia, cum malae consuetudinis tamquam mole premitur animus, vel noxiae defensionis clypeo armatur, quasi in sepuicro iam putens. Haec sunt tria genera mortuorum quae Dominus legitur 1 suscitasse". Huic igitur triplici morti triplici remedio occurritur: contritione, confessione, satisfactione.

3. Compunctio nobis commendatur ibi 2: Scindite corda vestra, et non vestimenta vestra. — Confessio ibi: lustus in principio sermonis accusator est sui; vere enim confitetur qui se accusat, qui exsecrando malum sibi imputat. Et ibi: Effundite coram illo corda vestra; et item: Con fitemini alterutrum peccata vestra. — Satisfactio a Ioanne praecipitur, ubi ait 6: Facite fructus dignos poenitentiae, scilicet ut secundum qualitatem et quantitatem culpae sit qualitas et quantitas poenae. — Beda *: "Non 7 enim par debet esse fructus boni opens, eius qui nihil vel minus peccavit, et eius qui gravius cecidit".

Caput 2 (87).

1. Quae attendenda sint *. — Augustirnis in libro De poenitentia Ideo discretio poenitenti valde necessaria est, ut illa gerat quae Augustinus tradit dicens 8: "Consideret qualitatem criminis, in loco, in tempore, in perseverantia, in varietate personae, et quali hoc fecerit ten tatione, et in ipsius vitii multiplici exsecutione. Oportet enim poenitere fornicantem secundum excellentiam sui status vel officii, vel secundum modum meretricis, et in modum opens sui, et qualiter turpitudinem egit; si in loco sacrato, si in tempore orationi constituto, ut sunt festivitates et

22 modum2] modo BNRTV, quod corr. N2.

1 De puella suscitata in domo: Matth. 9, 23-25; de filio viduae suscitato prope portam Naim: Luc. 7, 12-15; de Lazaro suscitato iam foetenti in sepuicro: Ioan. 11, 39-44. 2 bel 2, 13. 3 Prov. 18, 17, iuxta LXX. 4 Ps. 61, 9. 5 lac. 5, 16. 6 Scil. Ioan. Baptista: Matth. 3, 8; Luc. 3, 8. 7 Glossa ordin. in Matth. 3,8, vel (potius) in Luc. 3,8

(apud Lyranum, V, 14a, 134a); ex Beda in h.l. (PL 92, 353 B-C; CCL 120, 77), ex Gregorio, In Evang., hom. 20, n. 8 (PL 76, 1163 D1164 A). 8 De vera etialsa poenit., c. 14, n. 29 (inter opp. Aug., PL 40, 1124).

Num. 3: Auctoritas Bedae videtur esse ex quadam glossa (Magistri 7) in Luc. 3, 8, non ex Decreto, de poenit. d. 1, in dicto post c. 87, § 13 (1187).

Caput 2. Oportet notare quem titulum portabit hoc cap, in elencho adhuc conficiendo (supra, p. 14): Quae su vera satisfactio. — Num. 1: Auctoritas pseudo-Augustini, ex Decreto, de poenit., d. 5, c. 1, § 1-2 (1238).

tempora ieiunii. Consideret quantum perseveraverit, et defleat quod per severanter peccavit; et quanta victus fuerit impugnatione. Sunt enim qui non solum non vincuntur, sed ultro se peccato offerunt; nec exspectant tentationem, sed praeveniunt voluptatem. Et pertractet secum quam multiplici actione vitii delectabiliter peccavit. Omnis ista varietas confitenda est et deflenda, ut cum cognoverit quod peccatum est, cito inve niat Deum propitium. In cognoscendo augmentum peccati, inveniat cuius aetatis fuerit, cuius sapientiae et ordinis. Immoretur in singulis istis, et sentiat modum criminis, purgans lacrymis omnem qualitatem vitii. De fleat virtutem qua interim caruit: dolendum est enim non solum quod peccavit, sed quia se virtute privavit".

2. Quomodo omnium reus *. "Defleat 1 etiam quoniam offendens in uno, factus est omnium reus Ingratus enim exstitit, qui plenus virtutibus, Deum omnino non timuit. In hoc enim quisque peccator fit culpabilior, quo est Deo acceptior. Ideo enim Adam plus peccavit, quia omni bono abundavit. AIio etiam modo offendens in uno, factus est omnium reus: quia omnis virtus patitur detrimentum ab uno vitio".

3. "Ponat 3 se omnino in iudicio et potestate sacerdotis, nihil sui reservans sibi, ut omnia, eo iubente, paratus sit facere pro recipienda vita animae, quae faceret pro evitanda corporis morte. Et hoc cum desiderio, quia vitam recuperat infinitam: cum gaudio enim facere debet immortalis futurus, quae faceret pro differenda morte moriturus".

4. "Semper 4 deprecetur Deum. Offerat Deo mentem et cordis con tritionem; deinde et quod potest de possessione. Tunc quod offerat, securus offerat. Respexit Dominus ad Abel et ad munera eius 5; prius dicit ad Abel quam ad munera eius. In iudicio igitur cordis conferenda est eleemosyna tribuentis. Nec considerandum est quantum, sed qua mente, qua affectione dat quod potest. Qui igitur sua peccata redimere vuit temporalium obla tione, prius offerat mentem".

1 perseveraverit] perseveravit ALNOVWX. est enim ftp. NRTVX. 11 pec cavit] Peccans mortaliter virtute caret (rubr.) add. BX. 12 Rubrica BNVX, om. alii codd., et dcl. V. 24 offerat] offert B, offeret W, corr. in offert R. Respexit] enim add. BRTX. 26 eius om. ARTW. igitur] enim BNV, om. O.

Num. 2: ibid., § 2-4. — Num. 3-4: ibid., § 6 (1239); n. 5: ibid., § 7 (1239s); n. 6: 8-9 (1240); n. 7: § 8, dein § 9; ubique textus ps.-Augustini abbreviatur et aliquantulum adaptatur.

1 Ibid. (1124s).

2 Resp. Iac. 2, 10.

3 lbid.,c. 15, n. (1125).

4 Ibid.

5 Gen. 4, 4.

5. Quod non est dividenda confessio per diversos sacerdotes *. "Caveat 1 ne, ductus verecundia, dividat apud se confessionem, ut diversa diversis veut sacerdotibus manifestare. Quidam enim uni celant, quae alii manifestanda conservant: quod est se laudare et ad hypocrisim tendere et semper venia carere, ad quam per frusta putat pervenire. Caveat etiam ne prius ad dominicum corpus accedat, quam confortet bona con scientia; et doleat quod nondum audeat sumere quem multum desiderat cibum salutarem. Cohibeat etiam se a ludis, a spectaculis saeculi, qui perfectam vult consequi remissionis gratiam".

6. "Isti 2 sunt digni fructus poenitentiae, animam captivam ela queantes et in libertate servantes". — Et infra: "Quaerat anima fructus dignos, etsi non ‘dignos poenitentiae’. Sunt enim digni fructus virtutum, qui non sufficiunt poenitentibus. Poenitentia enim graviores postulat, ut dolore et gemitibus mortuus impetret vitam". 7. Ex his ostenditur qui sint digni fructus poenitentiae quibus vera satisfactio expletur, et quod non omnes digni fructus sunt digni fructus poenitentiae. Quod de illa poenitentia intelligitur quae maiorum est criminum. Non enim sufficiunt graviter delinquentibus, quae sufficiunt mi nus vel parum peccantibus.

Caput 3 (88).

1. Quae sit falsa satlstactio. Et sicut sunt digni fructus poenitentiae ac vera satisfactio, ita et indigni fructus et falsa satisfactio, id est falsa poenitentia. — Gregorlus *. Unde Gregorius: "Falsas poenitentias dicimus, quae non secundum auctoritates Sanctorum pro qualitate criminum imponuntur. Ideoque miles vel negotiator, vel alicui officio de ditus quod sine peccato exerceri non possit, si culpis gravioribus irretitus ad poenitentiam venerit, vel qui bona alterius iniuste detinet, vel qui odium in corde gent, recognoscat se veram poenitentiam non posse peragere, nisi negotium relinquat vel officium deserat, et odium ex corde dimittat, et bona quae injuste abstulit restituat. Ne tamen desperet: interim quid quid boni facere potest, hortamur ut faciat, ut Deus cor illius illustret ad poenitentiam".

1 Rubrica om. AVW. 2 ductus verecur frp. BNRTVX. 3 veut sacerdotibus trp. BLNVX. enim] quedam add. AT, om. M. alii] alteri BNVX. 5 Caveat]

Paveat ABORTX, quod corr. R. II libertate] libertatem BLM. 1 Ibid., n. 31 (1125s). 2 Ibid. (1126). 3 Gregorius VII in Concilio Romano V, n. 5 (Mansi XX, 510 A-B; PL 148, 801 B-C).

Caput 3. Auctoritas, ex Decreto, de poenit., d. 5, c. 6 (1241).

2. Cum sit poenitentia interior et exterior, de utraque per praemissa satis apparet quae sit vera, et quae sit falsa.

Caput 4 (89).

1. De tribus actionibus poen Predictis vero adiciendum est quod tribus modis agitur poenitentia: ante baptismum scilicet de prioribus peccatis; post baptismum, de gravioribus quae post committuntur; est etiam poenitentia venialium quotidiana, quae etiam humilium est et perfectorum.

2. Augustinus, ad Feilcianum *. Unde Augustinus 1: "Tres sunt actiones poenitentiae, quas mecum vestra eruditio recognoscit. Una est quae novum hominem parturit, donec per baptismum omnium prae teritorum fiat ablutio peccatorum; quia nuflus suae voluntatis arbiter, nisi poeniteat eum veteris vitae, novam inchoare potest. A qua parvuli sunt immunes cum baptizantur, quia nondum possunt uti libero arbitrio; quibus tamen ad remissionem originalis peccati prodest eorum fides a quibus offeruntur". — "Altera 2 est actio poenitentiae post baptismum, quae fit pro iliis peccatis quae Legis decalogus continet". "Agunt 3 ergo hommes poenitentiam ante baptismum de peccatis prioribus, ita tamen ut etiam baptizentur, sicut Petrus ait: Agite poenitentiam, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Domini etc. Agunt etiam poenitentiam si post baptismum ita peccaverint ut excommunicari et post reconciliari mereantur". — "Est 5 etiam poenitentia bonorum et humilium fidelium

1 Ne] Nec ALTX, Non V. 9 gravioribus] gravibus ORTVW. 15 ablutio] abolitio ABRTV, corr. in abolitio X. 21 peccatis prioribus trp. BNR2(marg.)VX.

22 sicut] unde B, ut NRVX. et] ut NO. 24 post reconcitiari] reconciliari postea BNVX.

1 Id est Sermo 351: De utilito.te agendae poenitentiae, c. 2, n. 2 (PL 39, 1537), de cuius authenticitate valde ambigitur (Clavis, i. 284, p. 75). 2 Ibid., c. 4, n. 7 (1542).

3 Augustinus, Epist. 265 (ad Seleucianam), n. 7 (PL 33, 1088; CSEL 57, 645). 4 Petrus in actibus apostolorum (rubr. marg.) 2, 38. 5 August., Epist. 265, n. 8 (1089; 646).

Caput 4, n. 2. Prima auctoritas Augustini, cum rubrica, ex Decreto, de poenit., d. 1, c. 81 (1182). Dein (ab Agunt ergo), etiamsi sub eadem rubrica, ex Olossa Magistri in II Cor. 12, 21

(PL 192, 89D

pene quotidiana, in qua pectora tundimus dicentes: Demitte nobis debita nostra etc. Neque enim nobis ea dimitti volumus, quae dimissa in baptismo non dubitamus, sed lita quae humanae fragilitati, quamvis parva, tamen crebra subrepunt".

Caput 5 (90).

1. Quod ïnultitudo venialium ita aggravat ut unum grande peccatum *. "Quae 2 si collecta contra nos fuerint, ita nos gravabunt et oppri ment sicut unum aliquod grande peccatum. Quid enim interest ad naufragium, an uno grandi fluctu navis operiatur et obruatur, an paulatim subre to pens aqua in sentinam per negligentium culpam impleat navem et submer gat? Ideo ieiunium et eleemosynae et orationes invigilent: in quibus, cum dicimus: Dimitte nobis debita nostra etc., manifestamus nos habere quod nobis dimittatur; et in his verbis humiliantes animas nostras, quotidia nam agere poenitentiam non cessamus".

Caput 6 (91).

1. De satislactione venialium. — Augustinus In Enchiridion *. Quae autem pro venialibus sit satisfactio sufficiens, Augustinus insinuat, ita inquiens in Enchiridion: "De quotidianis et brevibus levibusque pec catis, sine quibus haec vita non ducitur, quotidiana oratio fidelium satisfacit. Eorum enim est dicere: Pater noster, qui es in caelis. Delet omnino haec oratio minima et quotidiana peccata. Delet et illa a quibus vita fi delium (etiam scelerate gesta, sed poenitendo in melius commutata) di scedit, si ut veraciter dicitur 5: Dimitte nobis debita nostra, ita veraciter dicatur: sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, id est si fiat quod dicitur; quia et ipsa eleemosyna est veniam petentibus omnino ignoscere".

2 enim AMN Fiorus, Glossa, sed de!. N, om. aUj eodd. nobis li-p. post dimitti BLVX. nobis ca trp. ANORTW. 6 Rubrica om. RVW. ita aggravat om. L. U aggravat gra vat N. 12 debita nostra om. BLNVX. 13 dimittatur] diinittantur MNOT, sed coi-r. MOT. 18 ita inquiensJ dicens ita LA. 2! et om. ALORT. 23 nostra] quoniain non desurit que dimittantur add. A (et Aug.).

Resp. Matth. 6, 12. (PL 40, 265s; CCL 46, 88).

2 August., in eadem Epist., n. 8 (ibid.).

3 Cap, 71

4 Matth. 6, 9. 5 Matth. 6, 12.

Caput 5: Finis eiusdeni auctoritatis (90 A), cui inseruntur quaedani verba (e in quibus... in his verbis") ex versione in Decreto.

Caput 6. Cf. A. M. Landgraf, Die Nachiassung der Uisslichen SOnde, in Dogmengeschichte:1V-2, 108-143. — Num. 1: Auctoritas Augustini, ex originali.

2. Ex his aliisque praemissis iam facile est intelligere quae pro ve nialibus sit exhibenda satisfactio. Sufficit enim dominica oratio, cum ieiunio aliquo et eleemosynis: sic tamen ut praecedat contritio aliquantula, et addatur confessio si adsit facultas. De qua confessione post tractabitur 1.

3. Augustinus In libro De poenitentia *. Pro gravioribus vero peccatis haec etiam in satisfactione adhibenda sunt, sed multo vehementius atque districtius, quia ut ait Augustinus 2, ad agendam poenitentiam "non suffi cit mores in melius commutare et a malis factis recedere, nisi et de his quae facta sunt satisfaciat Domino per poenitentiae dolorem, per humi litatis gemitum, per contriti cordis sacrificium, cooperantibus eleemosynis".

DISTINCTIO XVII

Caput 1 (92).

1. Tria praeponuntur quaerenda: primum an sine contessione dimittatur peccatum. Hic oritur quaestio multiplex. Primo enim quaeritur utrum absque satisfactione et oris confessione, per solam cordis contri tionem peccatum alicui dimittatur. Secundo, an aliquando sufficiat con fiteri Deo, sine sacerdote. Tertio, an laico fideli facta, valeat confessio.

2. In his enim etiam docti diversa sentire inveniuntur, quia super his varia ac pene adversa tradidisse videntur doctores. Dicunt enim qui dam sine confessione oris et satisfactione opens neminem a peccato mun dan, si tempus illa faciendi habuerit; alii vero, ante oris confessionem et satisfactionem, in cordis contritione peccatum dimitti a Deo, si tamen votum confitendi habeat.

11 satisfaciat] satjsfjat TW. 15-16 dimittatur peccatumj dimittantur peccata NR.

1 Infra, Dist. 21, C. 7. 2 In eodem Sermone 351, c. 5, n. 12 (PL 39, 1549).

Num. 3. Verba Augustini trahuntur potius ex Glossa in II Cor. 12,21 (PL 192, 89 C) quam ex Decreto Gratiani, de poenit. d. 1, C. 63 (1177).

Dist. XVII. Circa quaestionem multiplicem quae hic oritur, cf. P. Anciaux, La tliéo logie du sacrament de pénitence au xiie siècle, p. 3, c. 2: Le problème de la nécessité de la con fession, pp. 164-274; quaedam etiam apud A. M. Landgraf, Das Sacramentum In voto, in Dog mengesch. III-1, 210s. Num. 2. Quod quidam tenent verbis Gratiani exprimitur, in de poenit. d. 1, ante c. 38 (1167); quod alii, onus videtur Gratiani in dist. 1, ante c. 1 (1159) et post c. 87, ad finem § 3 (1185).

3. Testlmoniis probat in sola contritione peccatum dimitti *. Unde Propheta 1: Dixi, con fitebor adversum me iniustitiam meam Domino, et tu remisisti etc. — Casslodorus *. Quod exponens Casiodorus ait 2: "Dixi, id est deliberavi apud me, quod con fitebor, et tu remisisti. Magna pietas Dei, quod ad solam promissionem peccatum dimiserit. Votum enim pro operatione iudicatur". — Augustinus, super eundem locum *. Item Augustinus: "Nondum pronuntiat, promittit se pronuntiaturum, et Deus dimittit, quia hoc ipsum dicere, quoddam pronuntiare est corde. Nondum est vox in ore, ut homo audiat confessionem, et Deus audit".

4. Item: Sacrificium Deo spiritus contribulatus etc. Alibi etiam legitur 5: Quacum que hora peccator conversus fuerit et ingemuerit, vita vivet et non morietur; non dicitur ore confessus fuerit, sed conversus ingemuerit. Unde datur intefligi quod etiam ore tacente, veniam interdum consequi mur. Hinc etiam leprosi illi 6, quibus Dominus praecepit ut ostenderent se sacerdotibus, in itinere, antequam ad sacerdotes venirent, mundati sunt. Ex quo insinuatur quod antequam sacerdotibus ora nostra aperia mus, id est peccata confiteamur, a lepra peccati mundamur. Lazarus etiam 7 non prius de monumento est adductus, et post a Domino susci tatus, sed intus suscitatus, prodiit foras vivus: ut ostenderetur suscitatio animae praecedere confessionem. Nemo enim potest confiteri nisi susci tatus, quia a mortuo, velut qui non est, perit confessio 8 Nultus ergo con fitetur nisi resuscitatus; nemo vero resuscitatur nisi qui a peccato solvitur, quia peccatum mors est animae: quae ut est vita corporis, ita eius Vita

2 confitendi habeat lrp. BNVX. 4-5 et tu remisisti om. BN. 5 remisisti] Impietatem add. M. etc.] impietatem peccati moi LOX. 6 deliberavi apud me trp. BLNVX.

14 confessus] conversus LNR, quod corr. R. adductus] eductus BLRV. 23 ve lut] ab iIIo add. mg. L, add. sed de!. N, add. interl. 02, ab eO add. interl. V2, Ille add. W. est animae trp. ANRTVWX.

1 Ps. 31, 5. 2 Glossa ordin. in h.1. (apud Lyranum, III, 128e; cod. Laur. Plut. XVII, 4, f. 37b); partim ex Cassiodoro in h.1. (PL 70, 220 D-221 A; CCL 97, 278). 3 In parte in eadem Glossa ordin.; ex August., Enarrat. II in Ps. 31, n. (PL 36, 267s; CCL 38, 236). 4 Ps. 50, 19. 5 Ezech. 33, 12 et 15. 6 Resp. Luc. 17, 14-15.

Ioannes 11,44. 8 Salomon (rubr.), id est Eccli. 17, 26.

Num. 3: Argumentum ex Psalmista proponitur in Summa sent., VI, 11 (PL 176, 147 B); auctoritates Cassiodori et August., ex Glossa Magistri in Ps. 31, 5 (PL 191, 320 C321 A). — Num. 4. Praeter textus sacros, quasi omnia ex Decreto, de poenit. d. 1, in dictis post cc. 34-35 (1166).

Deus est 1 His aliisque pluribus auctoritatibus probatur, ante confessionem vel satisfactionem, soJa compunctione peccatum dimitti.

5. Item auctoritatibus econtra probat sine confessione non dlmitti peccatum. Quod qui negant, eas determinare laborant, necnon in huius sententiae depressionem et suae opinionis assertionem auctorum testimo nia inducunt.

6. Ait enim Dominus per Isaiam 2: Die tu iniquitates tuas, ut iusti ficeris. — Ambrosius in libro De paradiso *. Item Ambrosius: "(Non potest quisquam iustificari a peccato, nisi fuerit peccatum ante confessus". — Idem In sermone Quadragesimae * Idem 4: "Confessio a morte animam liberat, confessio aperit paradisum, confessio spem salutis tribuit: quia non meretur iustificari, qui in vita sua peccatum non vuit confiteri. lita confessio nos liberat, quae fit cum poenitentia. Poenitentia vera est dolor cordis et amaritudo animae pro matis quae quisque commisit".

7. Ioannes Os aureum *. Item Ioannes: "Non potest quisquam gratiam Dei accipere, nisi purgatus fuerit ab omni peccato per poeniten tiae confessionem, per baptismum".

8. Augustinus, De poenitentia ‘ Item Augustinus: "(Agite poenitentiam qualis agitur in Ecclesia. Nemo dicat sibi: occulte ago, apud Deum ago; novit Deus, qui mihi ignoscit, quia in corde ago. Ergo sine causa dictum est: Quae solveritis in terra, soluta erunt et in caelo? Ergo sine causa claves datae sunt? Frustramus verbum Christi? lob dicit 8 Si erubul in conspectu populi peccata mea con fiteri". — Ambrosius *. Item

3 Rubrica abt’rev. A, om. VW. lis BRV. 21 quia] que L, corr. in que O. 22 caelo] celis BRV

1 Cf. August., Enarr. in Ps. 70, 17, sermo 2, n. 3 (PL 36, 893; CCL 39, 961s). Isai. 43, 26, iuxta LXX. 3 Caput 14, n. 71 (PL 114 11845], 310 D; CSEL 32-11, 321) 4 Sermo 25, n. 1 (inter opp. Ambrosil, PL 17 [ 655 A); rectius, Homil. VII. Sermo in Quadragesima, n. 1 (Sources cIirét. 161, 186, lin. 7-14), saec. IX; cf. supra, Dist. 14, c. 2, n. 2.

Revera fragmentum est Chromatii Aquileiensis episc., iuxta A. Hoste (CCL 9, 377) et Edd. PLS 1, 1752s. Sermo 392, e. 3, n. 3 (inter dubios, PL 39, 1711); apud Gratianum, de poenit., d. 1, e. 44 (1168). 7 Resp. Matth. 18, 18. 8 lob 31, 33-34, iuxta Bibliam Augustini.

Num. 5-11, ut in alla serie notatur, a Gratiano cumulantur ad secundam opinionem il. lustrandum, a suo dicto ante c. 38 de poenit. d. 1(1167) et deinceps usque ad dictum post e. 87 (1184); illa in n. 7 repetitur min quadam variations sub rubrica Iohannes Crisostomus, in De consecr. d. 4, c. 4 (1362).

Ambrosius 1: "Venialis est culpa, quam sequitur professio delictorum.

9. Augustinus *. Item Augustinus 2 super ilium locum: Non absorbeat me pro fundum, neque urgeat super me puteus os suum: "Puteus est profunditas iniquitatis, in quam si cecideris, non claudet super te os suum, si tu non claudis os tuum. Confitere ergo, et dic: De prof undis clamavi ad te, Domine, etc., et evades. Claudit super ilium qui in profundo contemnit 5, a quo mortuo velut qui non sit perit confessio 6". — Idem: "Nullus debitae gravions poenae accipit veniam, nisi qualemcumque, etsi longe minorem quam debeat, solverit poenam. Ita enim impertitur a Deo largitas misericordiae, ut non relinquatur iustitia disciplinae".

10. Hieronymus, super Malachiam *. Item Hieronymus 8: "Qui peccator est, plangat delicta propria vel populi; et ingrediatur Ecclesiam, de qua propter peccata fuerat egressus; et dormiat in sacco, ut praeteritas is delicias per quas Deum offenderat, vitae austeritate compenset". — His aliisque auctoritatibus nituntur asserere, sine confessione vocis et aliqua solutione poenae, neminem a peccato mundari.

11. Cui sententiae potius consentlendum sit. Quid ergo super his sen tiendum? Quid tenendum? Sane quod sine confessione oris et solutione poenae exterioris peccata delentur, per contritionem et humilitatem cordis. Ex quo enim proponit, mente compuncta, se confessurum, Deus di mittit; quia ibi est confessio cordis, etsi non oris, per quam anima interius mundatur a macula et contagio peccati commissi, et debitum aeternae mortis relaxatur.

1 professio] confessio LT, corr. in confessio N. 7 clamavi om. L. ad te Domine om. BLTX. II Domine om. R. 14 peccata] peccatum ALMOW. 16 aIiisque pluribus add. ABMT.

‘De paradiso, e. 14, n. 71 (PL 14118451,310 B; CSEL 32-1,328); ex Gratiano, ibid., e. 47 (1169). 2 Enarr. in Ps. 68, sermo 1, n. 19 (PL 36, 853; CCL 39,916), ex Decrelo, dictum post e. 60, § 3 (1176). Ps. 68, 16. 4 Ps. 129, 1. 5 Resp. Prov. 18, 3: Cum in profundum venerit peccatorum, contemnit. 6 Eccli. 17, 26, iuxta LXX. 7 De continentia, C. 6, n. (PL 40, 358; CSEL 41, 158); ex Gratiano, ibid., e. 42 (1168). 8 Rubrica non obstante (ex Gratiano, c. 66, 1177), Hieron. est In loelem 1, 13 (PL 25118451, 958 C-D).

Num. 11-13 dependent a dicto Gratiani post c. 87, praesertim § 4-6 (1184-1 186). Quoad votum con fitendi, ad finem n. 13, cf. A. M. Landgraf, Das sacramentum in voto, in Dogmen geschichte III-1, 210-253.

12. Illa ergo quae superius dicta sunt de confessione et poenitentia, vel ad confessionem cordis et ad interiorem poenam referenda sunt, sicut illud Augustini 1, quod nullus dicitur veniam consequi "nisi prius quantulamcumque peccati solverit poenam"; vel de exteriori poena acci pienda sunt, et ad contemnentes vel negligentes referenda, sicut illud 2: "Nemo dicat: occulte ago" etc. Nonnulli enim in vita peccata confiteri negligunt vel erubescunt, et ideo non merentur iustificari.

13. Sicut enim praecepta est nobis interior poenitentia, ita et oris confessio et exterior satisfactio, si adsit facultas; unde nec vere poenitens est, qui confessionis votum non habet. Et sicut peccati remissio munus Dei est, ita poenitentia et confessio per quam peccatum deletur, non potest esse nisi a Deo, ut Augustinus ait: o lan, inquit, donum Spiritus Sancti habet, qui confitetur et poenitet, quia non potest esse confessio peccati et ponitio in homme ex se ipso. Cum enim irascitur sibi quisque et dispiicet, sine dono Spiritus Sancti non est". Oportet ergo poe nitentem confiteri si tempus habeat; et tamen, antequam sit confessio in ore, si votum sit in corde, praestatur ei remissio. 15.

Caput 2 (93).

1. Si sufficit soli Deo confiteri. Iam secunduni quaestionis articulum inspiciamus, scilicet utrum sufficiat peccata confiteri soli Deo, an oporteat confiteri sacerdoti.

2. Auctorltatibus probat quod sufficiat *. Quibusdam visum est sufficere si soli Deo fiat confessio, sine iudicio sacerdotali et confessione Ecclesiae, quia David dicit: Dixi, con fitebor Domino, et tu remisisti etc.; non ait sacerdoti, et tamen remissum sibi dicit peccatum.

10 Augustinus ait trp. ABNO. 11 Sancti om. RVX. 17 soli Deo trp. LOTW.

1 Supra, in n. 9. 2 In n. 8. 3 Super Psalmum L (rubrica), Id est Enarr. In Ps. 50, 13, n. 16 (PL 36, 596; CCL 38, 611s), mediante Glossa interlin. in et Spiritum sanctum tuum ne auferas a me: iam habet qui confitetur et poenitet" (apud Lyranum III, 158r; cod. Laur. XVII.4, f. 65v); repetitur in Glossa Magistri in h.1. (PL 191, 490 B). 4 Ps. 31, 5.

S In Luc. 22, 62, X, n. 88 (PL [ 1825; CSEL 32-III, 489; CCL 14, 371).

Caput 2, n. 1-2. Hanc opinionem refert ipse Gratianus, de poenit. d. 1, in dicto ante c. 1 (1159), ubi et sequentes auctoritates. Iam agitur etiam apud Anselmum Laudunensem et eius scholam: cf. O. Lottin, Psych. et morale V, 56-57, 272, 280ss; et F. Carpino, Una difficoltà contro la con fessione nella scolastica primitiva: Anselmo di Laon e la sua scuola, in Divus Tho mas (PI) 42 (1939) 94-103; et plura apud P. Anciaux, La théologie du sacr. de pénitence, 164-223. — Num. 3. Auctoritas non sumitur ex Decreto, sed potius ex quadam (sua ?) glossa in Lucam.

3. Ambrosius, super Lucam *. Item Ambrosius: "Ideo flevit Petrus 1, quia culpa obrepsit ei. Non invenio quid dixerit, invenio quod fleverit. Lacrymas eius lego, satisfactionem non lego. Sed quod defendi non potest, ablui potest. Lavant lacrymae delictum quod voce pudor est confiteri, et veniae fletus consulunt et verecundiae". Hoc idem etiam M a x i m u 2 dicit episcopus.

4. Ioannes Clirysostomus, super Epistolam ad Fiebraeos *. Etem Ioanne Chrysostomus: "Non tibi dico ut te prodas in pu blicum, neque apud alios accuses, sed obedire te volo Prophetae dicenti: Revela viam tuam atite Deum. Ergo tua confitere peccata apud verum iudi cern; cum oratione delicta tua pronuntia, non lingua, sed conscientiae tuae memoria; et tunc demum spera te misericordiam posse consequi. Si habueris peccata tua in mente continue, nunquam malum adversus pro ximum in corde tenebis".

5. Idem *. Idem: "Peccata tua dicito, ut deleas illa. Sed si confunderis alicui dicere, dicito ea quotidie in anima tua. Non dico ut confitearis ea conservo tuo, ut tibi exprobret; dicito Deo, qui curat ea. Nec enim, si non dixeris, ignorat ea. Cum faciebas ea, praesto erat; cum admitteres ea, cognoverat. Numquid ea vult a te cognoscere? Peccare enim non eru buisti, et confiteri erubescis? Dicito in bac vita, ut in alia requiem habeas; dicito ingemiscens et lacrymans. En codice scripta sunt peccata tua: spongia peccatorum tuorum tacrymae tuae sint".

6. Prosper *. Item Proper 6: "Illi quorum peccata humanam notitiam latent, non ab ipsis confessa, nec ab aliis publicata, si ea confiteri vel emendare noluerint, Deuni quem habent testem, ipsum et habituri sunt ultorem. Quod si sui ipsi iudices fiant, et veluti suae iniquitatis ul tores hic in se voluntariam poenam severissimae animadversionis exerceant, temporalibus poenis mutabunt aeterna supplicia, et lacrymis ex vera cordis contritione fluentibus restringunt aeterni ignis incendia".

8 alios] te add. LW, add. mg. N, add. interl. 02. 11 tunc] dum M, tum AOTV, 18 enim om. LRTVX. quod corr. V. 14 Sed] Et B, om. MR, add. sed de!. N. 25 ultorem (Oral.)] punitorem ABMNOW.

Resp. Luc. 22, 62; Matth. 26, 75; Marc. 14, 72. 2 Taurin. scil. episcopus, Ho miliae, hom. 53 (PL 57, 351 A-B). 3 Hom. 31, n. 3 (P0 63, 216s). 4 Ps. 36, 5: Revela Domino viam tuam. 5 in Ps. 50, hom. 2, n. 5 (inter opp. Chrysost., P0 55, 581).

6 Rectius lulianus Pomerius, De vita contemplativa, e. 7, n. 2 (PL 59, 451 C).

Quasi eadem verba Maximo attribuuntur in Somma sen!., VI, (PL 176, 147 A), forsitan sub influxu P. Abaelardi, Sic et non, e. 151 (PL 178, 1600 A). — Num. 4: ex Decreto, in dicto, § 1, post c. 87 de poenit. d. 1 (1184). — Num. 6-7: ex Decreto, de poenit. d. 1, c. 31-32 (1165), ubi etiam sub nomine Prosperi.

7. Idem *. Et infra 1: "Facilius sibi Deum placabunt illi, qui aut propriis confessionibus crimen produnt, aut nescientibus aliis ipsi in se voluntariae excommunicationis sententiam ferunt, et ab altari cui mi nistrabant, non animo, sed officio separati, vitam suam quasi mortuam plangunt, certi quod reconciliati sibi efficacis poenitentiae fructibus a Deo non solum amissa recipiant, sed etiam supernae civitatis gaudia recipiant".

8. His auctoritatibus innituntur, qui sufficere contendunt Deo con fiteri peccata, sine sacerdote. Dicunt enim quod, si quis tiinens detegi culpam suam apud hommes, ne inde opprobrio habeatur vel alii suo exem plo ad peccandum accingantur, et ideo taceat homini et revelet Deo, con sequitur veniam.

Caput 3 (94).

1. Quod non sufficlt soli Deo confiteri si tempus adsit. Sed quod sacerdotibus confiteri oporteat, non solum illa auctoritate lacobi 2: Confi temini alterutrum peccata vestra etc., sed etiam aliorum pluribus testirno nus comprobatur.

2. Augustinus in homilla De poenitentia *. Ait enim August j. n u 3: "ludicet se ipsum homo voluntate dum potest, et mores convertat in melius, ne cum iam non poterit, praeter voluntatem a Domino iudice tur. Et cum in se protulerit severissimae medicinae, sed tamen utillimae, sententiarn, veniat ad antistites, per quos illi claves in Ecclesia ministran tur. Tamquam bonus iam incipiens esse filius, maternorum membrorum ordine custodito, a praepositis sacramentorum accipiat satis suae modum: in offerendo sacrificio contribulati cordis devotus et supplex, id tamen agat quod non solum sibi prosit ad salutem, sed etiam ceteris ad exemplum. Ut si peccatum eius non modo in gravi eius malo, sed etiam in tanto scandalo aliorum est, atque hoc expediri utilitati Ecclesiae

2 restringunt] restringent AB, corr. in restringent N, constringunt M. si] sed et homini si possit et M. tempus acisit] tamen homini possit (possis A) ABNW. adsit] ut possit homini confiteri add. X. 22 utillimae utilissime BLNVX, corr. in utilissime 02.

1 Ibid., n. 3 (452 A-B). 2 lac. 5, 16. 3 Sernzo 351, c. 4, n. 9 (PL 39, 1545), de cuius authenticitate parum supra agitur.

Caput 3, n. 2: ex Decrefo, de poenit. d. 1, c. 85; dein, Idem, circa finem c. 84 (1183).

videtur antistiti, in notitiam multorum vel totius plebis agere poenitentiam non recuset, ne letali plagae per pudorem addat tumorem". — Idem *: "Cum 1 tanta est plaga peccati et impetus morbi, ut medicamenta cor poris et sanguinis Domini differenda sint, auctoritate antistitis debet se quis removere ab altari ad agendam poenitentiam, et eadem reconciliari".

3. Leo Papa Theodoro Forolinensi episcopo 1’. Item Leo 2: "Mu! tiplex misericordia Dei ita lapsibus humanis subvenit, ut non modo per baptismum, sed etiam per poenitentiam spes vitae reparetur: sic divinae voluntatis praesidiis ordinatis, ut indulgentiam Dei nisi supplicationibus sacerdotum nequeant obtinere. Christus enim hanc praepositis Ecc!esiae tradidit potestatem, ut confitentibus poenitentiae satisfactionem darent et eosdem, salubri satisfaCtione purgatos, ad communionem sacramento rum per ianuam reconciliationis admitterent".

4. Augustinus In libro De poenltentia *. Item Augustinus 3; "Quem poenitet, omnino poeniteat, et dolorem lacrymis ostendat. Re praesentet vitam suam Deo per sacerdotem, praeveniat iudicium Dei per confessionem. Praecepit enim Dominus rnundandis, ut ostenderent ora sacerdotibus 4, docens corporati praesentia confitenda peccata, non per scriptum manifestanda. Dixit enim: Ora monstrate; et omnes, non unus pro omnibus. Non alium statuatis nuntium qui pro vobis offerat munus a Moyse statutum 5, sed qui per vos peccastis, per vos erubescatis. Eru— bescentia enim ipsa partem habet remissionis. Ex misericordia enim hoc praecepit Dominus, ut nemo poeniteret in occuito: in hoc enim quod per se ipsum dicit sacerdoti et erubescentiam vincit timore offensi, fit venia criminis".

5. Quod criminale fit venlale *. "Fit enim veniale per confessionem, quod criminale erat in operatione; et si non statim purgatur, fit tamen veniale quod commiserat mortale. Multum enim satisfactionis obtulit,

2 tumorem] timorem SNV, quod corr. V. Idemj Item RWZ (marg.), om. AT. 4 dit ferenda] deferenda MNT. 5 quis om. M, del. N, add. int cri. 0. 6 Forolinensil forolicensi L, foroliensi M, foroliunsi OT. 14 Rubrica, om. R 16 Deo trp. post Repraesentet BLX, om. A. 18 confitenda peccata trp. NVX. 26 Rubrica om. NVW.

August., Epist. 54 (ad lanuarium), C. 3, n. 4 (PL 33, 201; CSEL 34-11, 162). 2 Epist. 108 (ad Tfzeoclorum Forolut. [ episc.), c. 2 (PL 54, 1011 B 1012 A; DS n. 308, p. IlOs). 3 D vera et faisa poenit., c. 10, n. (inter opp. Aug., PL 40, 1122). Resp. Luc. 17, 14: Ostendite vos sacerdotiljus. 5 Resp. Lev. 14, 2-4.

Num. 3, multis omissis, ex c. 49 (1170). — Num. 4-6: ex prima parte c. 88 (1187s).

qui erubescentiae dorninans, nihil eorum quae commisit nuntio liei ne gavit. Deus enim, qui misericors et iustus est 1, sicut servat misericor diam in iustitia, ita et iustitiam in misericordia. Opus enim misericordiae est peccanti peccata dimitiere, sed oportet ut iustus misereatur iuste. Considerat enim si clignus est, non dico iustitia, sed et misericordia. Iustitia enim sola damnat; sed dignus est misericordia, qui spirituali labore quaerit gratiam. Laborat enim mens patiendo erubescentiam; et quoniam verecundia magna est poena, qui erubescit pro Christo, fit dignus miseri cordia".

6. Quanto pluribus quis confitetur, tanto el facilius ignoscitur *. "Unde patet quia quanto pluribus confitebitur in spe veniae turpitudinem cri minis, tanto facilius consequitur gratiam remissionis. Ipsi enim sacerdotes plus iani possunt proficere, plus confitentibus parcere".

7. Leo Papa *. Item Leo Papa 2: "Quamvis plenitudo fidei videatur esse laudabilis, quae propter Dei timorem apud hommes erubescere non veretur, tamen quia non omnium huiuscemodi sunt peccata, ut ea qui poenitentiam poscunt non timeant publicare, removeatur im probabilis consuetudo: ne multi a poenitentiae remediis arceantur, dum aut erubescunt, aut timent inimicis sua facta reserare, quibus possint le gum percelli constitutione. Sufficit enim confessio quae primum Deo offertur, tunc etiam sacerdoti, qui pro delictis poenitentium precator acce dit. Tunc enim plures ad poenitentiam poterunt provocari, si populi auri bus non publicetur conscientia confitentis *.

8. Ex his aliisque pluribus indubitanter ostenditur oportere Deo primum, et deinde sacerdoti offerre confessionem; nec aliter posse perveniri ad ingressum paradisi, si adsit facultas.

5 et om. MVX, add. interl. L, add. sed de!. N. 7 quaerit gratiam trp. BNVX.

10 Rubrica om. AVW. 17 qui] que VX, corr. in que 02, corr. ex que N (?)". 19 pos *.sintj possunt M, corr. ex possunt R.

1 Cf. Ps. 111, 4; 114, 5. 2 Leo 1, Epist. 168 (ad universos episcopos per Campa niam etc.), c. 2 (PL 54, 1211 A-B; DS, n. 323, p. 115).

Num. 7: ex C. 89 (1189).

Caput 4 (95).

1. De tertio artlculo: an sufficiat confiteri laico. Nunc, priusquam praemissis auctoritatibus 1 quae his contradicere videntur respondeamus, tertiam quaestionem intueamur. — Quod enim secunda quaestio continebat, scilicet an sine confessione et iudicio sacerdotis soli Deo confiteri sufficeret, expeditum est, et certificatum praemissis testimoniis 2 quod’ non sufficit confiteri Deo sine sacerdote; nec est vere humilis et poenitens, si non desiderat et requirit sacerdotis iudicium. Sed numquid aeque valet alicui confiteri socio vel proximo suo, saltem cum deest sacerdos?

2. Solutio *. Sane ad hoc dici potest quod sacerdotis examen requirendum est studiose, quia sacerdotibus concessit Deus potestatem ligandi et solvendi 3; et ideo quibus ipsi dimittunt, et Deus dimittit. Si tamen defuerit sacerdos, proximo vel socio confessio facienda est.

3. Qualem quaerere debeas sacerdotem. Sed curet quisque sacerdo teni quaerere qui sciat ligare et solvere: talem enim esse oportet, qui aliorum crimina iudicat. Augusthuis In libro De poenltentia *. Unde Augustinus: "Qui vult confiteri peccata ut inveniat gratiam, quaerat sacerdotem qui sciat ligare et solvere, ne cum negligens circa se exstiterit, negligatur ab illo qui eum misericorditer monet et petit, ne ambo in foveam cadant 5, quam stultus evitare noluit. Tantaque vis confes sionis est, ut si deest sacerdos, confiteatur proximo. Saepe enim contingit quod poenitens non potest verecundari coram sacerdote, quem deside ranti nec tempus nec locus offert. Etsi file cui confitebitur potestatem solvendi non habeat, fit tamen dignus venia ex sacerdotis desiderio qui. crimen confitetur socio. Mundati enim sunt leprosi 6 dum ibant ostendere ora (vel: se) sacerdotibus, antequam ad eos pervenirent. Unde patet Deum ad cor respicere, dum ex necessitate prohibentur ad sacerdotes pervenire.

2 articula] scilicet add. ABRW. 6 certificatum] vel add. MOT, quod exp. T

7 est om. MO. 10 So om. RVW. 12 et atque ABNR. 13 confessio trp.

post est BOVX. fac, est trp. LRTVW. 14 debeas] debes T, debeat BX. 20 Tan-

taque] Tanta N, Tanta itaque ALTV (ps.-Aug., Grat.), quod corr.". 26 ora vel om. V. ara vel se] vel se vel ora A, se vel ara BX. vel se cm. R.

1 Supra, Caput 2; quibus resp. infra, Caput 5. 2 Supra, c. 3. 3 Matth. 18, 18; ban, 20, 23. 4 De vera et falsa poenit., c. 10, n. (inter opp. August., PL 40, 1122s)..

5 Resp. Matth. 15, 14. 6 Luc. 17, 14.

Caput 4. CC. A. Teetaert, La confession aux laïques dans 1’Eglise latine depuis le Vlll

jusqu’au xzve siècle, Bruges 1926. Num. 3-4: ex Decreto, de poenit. d. 1. c. 88, 1-3. (1188-1189).

Saepe quidem eos quaerunt sani et laeti, sed dum quaerunt, antequam per veniant moriuntur. Sed misericordia Dei ubique est, qui et iustis parcere novit, etsi non tam cito sicut si solverentur a sacerdote. Qui ergo omnino confitetur, sacerdoti meliori quam potest confiteatur".

4. "Et 1 si peccatum occultum est, sufficiat referrc in notitiam sa cerdotis. Nam in resurrectione puellae 2 pauci interfuerunt qui viderent.

Nondum enim erat sepulta, nondum extra portam delata, nondum extra domum in notitiam portata. Intus resuscitavit, quam intus invenit, re lictis sous Petro et lacobo et Ioanne, et patre et matre puellae, in quibus figuraliter continentur sacerdotes Ecclesiae. — Quos autem extra invenit, advertendum est quomodo suscitavit. Fiebat enim turba post fihium vi duae 3; flevit Martha et Maria supplicantes pro fratre; flebat et turba Ma riam secuta 4. In quo docernur publice peccantibus non proprium, sed Ecclesiae sufficere meritum *.

5. "Laboret 5 igitur poenitens in Ecclesia esse et ad Ecclesiae unita tem tendere. Nisi enim unitas Ecclesiae succurrat, nisi quod deest pec catori sua oratione compleat, de manibus inimici non eripietur anima mortui. Credendum est enim quod onines eleemosynae Ecclesiae, et ora tiones, et opera iustitiae et misericordiae succurrant recognoscenti mortem suam ad conversionem. Ideoque nemo digne potest poenitere, quem non sustineat unitas Ecclesiae. Ideoque non petat sacerdotes per abiquam culpam ab unitate Ecclesiae divisos".

6. Ex his satis aperitur et absolvitur praemissae quaestionis articu lus. Quaerendus est enim sacerdos sapiens et discretus, qui cum potestate simul habeat iudicium; qui si forte defuerit, confiteri debet socio.

7. Beda *. Beda 6 vero inter confessionem venialium et morta

4 sicut] quam BL. si om. ARTW (OraL), add. interl. NO. 7 resurrectione] resu scitatione O. puellae] flue archisinagogi add. L, add. sed Irp. N. viderent] viderunt BT, sed corr. T, corr. ex viderant R. 19 est om. AORT. 26 confiteri debet frp. BNVX. socio trp. post defuerit NVX.

1 Ibid., c. 11. n. 26 (1123). 2 Resp. Matth. 9, 24-25; Marc. 5, 37-42; Luc. 8, 51-54. 3 Resp. Luc. 7, 12-15. 4 Ioan. 11,33. 5 Ps.-August., ibid. C. 12, n.

27 (1123). 6 Glossa interlin. in lac. 5, 16: Confitemini; et ordin. in bac. 5, 15: Et si in pec catis (apud Lyran., VI, 216v); ex Beda in h.1. (PL 93, 39 D-40 A).

Num. 5: ex eodem, d. 6, c. 1, § 1 (1242-1243). — Num. 7: De hoc textu Bedae, quod non invenitur in Decreto, nec sub hac forma in De sacramentis Hugonis Il, 14, 1 (PL 176, 552 C 553 A), cf. *. Amann, art. Pénitence: la réjorme carolingienne, in Dict. théol. cath. XII, 868-869.

lium distinguit, super ilium iocum: Confitemini alterutrum peccata vestra. Ait enim: "Coaequalibus quotidiana et levia, graviora vero sacerdoti pan damus; et quanto iusserit tempore purgare curemus", "quia sine confes sione emendationis peccata nequeunt dimitti". — Sed et graviora coaequalibus pandenda sunt cum deest sacerclos et urget periculum. Venialia vero, etiam sacerdotis oblata copia, licet confiteri coaequali; et sufficit, ut qui busdam placet, si tamen ex contemptu non praetermittatur sacerdos. Tu tius est tamen et perfectius utriusque generis peccata sacerdotibus pan dere et consilium medicinae ah eis quaerere, quibus concessa est potestas ligandi et solvendi.

8. Hic aperit qualiter suprapositae auctoritates intelligendae shit. Cum igitur ex his aliisque plurihus testimoniis perspicuum fiat et indubitabi liter constet peccata primum Deo, deinde sacerdoti esse confitenda, et si ipse defuerit, etiam socio, illud b an ni Chrysostomi supe nus positum 1 non ita est intelligendum, ut liceat alicui, si tempus habeat, sacerdoti non confiteri; sed quia sufficit, ubi crimen occultum est, soli Deo per sacerdotem dicere et semel, nec oportet publicari coram multis quod occultum est. Quod notavit dicens: "Non tibi dico ut te prodas in publi cum". Sicut enim "publica 2 noxa publico eget remedio", ita occulta se o creta confessione et occulta satisfactione purgatur. — Nec necesse est ut quod sacerdoti semel confessi sumus, iterum confiteamur; sed lingua cordis, non carnis, apud verum ludicem id iugiter confiteri debemus.

9. Hanc expositionem confirmat per verba Ioannis ‘1’. — Ioannes Chrysostomus *. Unde idem Ioanne 3 ait: "Nunc autem si recorderis peccatorum tuorum, et frequenter ea in conspectu Dei pronunties et pro eis depreceris, citius illa delebis. Si vero obliviscaris, tunc eorum recordaberis nolens, quando publicabuntur et in conspectu proferentur omnium amicorum et inimicorum sanctorumque angelorum".

10. Ita etiam illud Ambrosii 4: "Lacrymae lavant delictum quod

1 vestra] etc. add. BLV. 8 est tamen trp. MNVX. 13 constet] constat MO. 23 Rubrica om. RVW. 24 recorderis recordaveris MT.

1 Supra, Caput 2, n. 4. 2 Giossa ordin. in Marc. 5, 41; ex Beda in h.!. (PL 92, 184 B; CCL 120, 501). 3 In Hebr., hom. 31, n. 4 (PG 63, 217). Supra, c. 2, n. 3.

Num. 8: fundatur, etiam ad verba, in dictum Gratiani post c. 87 d. 1 de poenit. (1 184ss), ita quod intellectus Chrysostomi et quod sequitur ( Non tibi dico s), in § 4 (1185); verba Bedae ( pubilca noxa... s), in § 7 (1186); et quod sequitur ( ita occulta...") usque ad finem num. 9, in § 1 (1184-1185). — Num. 10, ibid., ad initium § 1(1184), sub nomine Chrysostomi.

voce pudor est confiteri", ad publicam poenitentiam referendum est. Ibi enim virtutem lacrymarum et confessionis ostendens, significare voluit quod lacrymae occultae et confessio secreta, sicut quae fit soli sacerdoti, lavant delictum quod pudet aliquem publice confiteri. Quod vero dicit, ‘se lacrymas Petri legisse, non confessionem vel satisfactionem’, per hoc non excludit illa: multa enim facta sunt, quae scripta non sunt 1. Vel forte nondum facta erat institutio confessionis quae modo est.

11. Similiter et illud Prosperi 2: "Si sui iudices fiant, mutabunt aeterna supplicia"; et illud: "Facilius Deum placabunt sibi, qui aut pro priis confessionibus crimen produnt, aut nescientibus aliis in se sentenio tiam excommunicationis ferunt", ad publicam confessionem et satisfactio nem referri oportet. Non enim solis sacerdotibus lus ligandi et solvendi datuni est, si cuique suo arbitrio se poena vel excommunicationis sententia ligare, et absque sacerdotali iudicio se ipsum Deo vel altari reconciliare licet: quod ecciesiasticae institutioni et consuetudini penitus repugnat.

12. Potius igitur: si publice peccasti, publice confitere te reum, et emenda; si vero occulte deliquisti, etiam sic non taceas, nec tamen dico ut publices. — Esychius, super Leviticum *. Taciturnitas enim peccati ex superbia nascitur cordis. ldeo enim peccatum suum quis celat, ne reputetur foris qualem se iam divino conspectul exhibuit: quod ex fonte superbiae nascitur. Species enim superbiae est, se velle iustum videri, qui peccator est; atque hypocrita convincitur, qui ad instar primorum paren tum 3 vel tergiversatione verborum peccata sua levigare contendit, vel si cut Cain 4 peccatum suum reticendo supprimere quaerit. Ubi vero super bia regnat vel hypocrisis, humilitas locum non habet; sine humilitate vero alicui veniam sperare non licet. Ubi ergo est taciturnitas confessionis, non est speranda venia criminis.

13. Iam certissime liquet quam sit detestabile peccati silentium, et e converso quam sit necessaria confessio. — Ioannes Chrysostomus *:

4 lavant] lavat MO, lavit A, laverat". J! pudet] pudor est BVX. aliquem om. VX.

1 publice om. MOVX. 5 legisse trp. post se BRT. 9 sibi trp. post Facilius BNRTVX.

26 ergo] vero AMOV.

1 Resp. In. 21, 25. 2 Supra, c. 2, nn. 6-7. 3 Resp. Gen. 3, 9-11 4 Gen. 4, 9.

Num. 11: Cf. idem dictum, § 4 (1185). — Num. 12: Conclusio Lombardi ex dictis Gra tiani; deinde, sub nomine Esychii (non alia ratione, ut videtur, nisi quod paulum ante ei tatur), iudicium Gratiani in § (1187). — Num. 13: Ex negligentia rubricae verba Chryso stomi Magistro plerumque attribuuntur.

"Est 1 enim confessio testimonium conscientiae Deum timentis. Qui enim timet iudicium Dei, peccatum non erubescit confiteri. Perfectus timor solvit omnem pudorem. Confessio peccati pudorem habet, et ipsa erube scentia est gravis poena; ideoque iubemur confiteri peccata, ut erubescen tiam patiamur pro poena: nam hoc ipsum pars est divini iudicii".

Caput 5 (96).

Ad quid valeat contesslo. Si ergo quaeritur ad quid confessio sit ne cessaria, cum in contritione iam deletum sit peccatum, dicimus: quia quaedam punitio peccati est, sicut satisfactio opens. Per confessionem etiam intelligit sacerdos qualiter debeat iudicare de crimine. Per eam quoque peccator fit humilior et cautior.

DISTINCTIO XVIII

Caput 1 (97).

De remissione sacerdotis. Hic quaeri solet, si peccatum omnino dimissum est a Deo per cordis contritionem, ex quo poenitens votum habuit confitendi, quid postea dimittatur ei a sacerdote. Video enim quo vinculo eum ligat, scilicet temporalis poenae; sed non a quo eum absolvat, et ideo quaero. Ante poenitudinem quippe cordis anima rei maculam habet et foetorem peccati, atque aeternae ultionis vinculo ligata exsistit. Si vero ante confessionem, per cordis contritionem Deus per se ipsum, sine ministerio sacerdotis, et debitum omnino relaxat, et animam interius purgat a contagio et foetore peccati, quid ergo mundat, quid dimittit sacerdos? Ubi sunt claves illae quas Dominus tradidit Petro et successo

1 Ps.-Ioan. Chrysost., In Matth. opus 1m per!., hom. 3 (PG 56, 650); hic, ex Glossa ordin. in Matth. 3, 6: Confit entes peccata sua (apud Lyran., V, 13c), vel ex glossa adhuc ignota ipsius Magistri in Matthaeum.

Caput 5 hic incipit, et non ante (ut in aliis nostris editionibus), iuxta elenchum capitulorum. Dist. XVIII-XIX. De potestate clavium, praeter opus P. Anciaux iam citatum, cf. L. Hôdi, Die Gesclzichte der scholastischen Lit eratur und der Tlzeologie der SchWsselgewalt, in BGPTMA XXXVIII-4, Mnster 1960. — Caput 1. Quaestio proponitur quasi eodem modo ac in Summa sent., VI, 11 (PL 176, 147 B-C).

ribus eius dicens 1: Tibi dabo claves regni caelorurn, et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; et quodcum que solveris super terram erit solutum et in caelis? — Ut autem praemissa quaestio plenius explicari valeat, quasi altius ducto rete 2 de his clavibus et usu earum disseramus.

Caput 2 (98).

1. De clavibus. Claves istae sunt non corporales, sed spirituales, sci licet "discernendi 3 scientia et potentia" iudicandi, id est ligandi et sol vendi, "qua dignos recipere, indignos debet excludere a regno" ecclesia sticus iudex.

2. Ambrosius In libro De paradiso *. Qui sicut habet jus ligandi, ita ii et solvendi. Unde Ambrosius: "Dominus par jus et solvendi esse voluit et ligandi, qui utrumque pari conditione permisit; ergo qui solvendi jus non hahet, nec ligandi habet". Et infra: "Certum est quod Ecclesiae utrumque licet; haeresis utrumque non habet. lus enim hoc sous permis sum est sacerdotibus. Recte igitur Ecclesia hoc vendicat, quae veros habet i sacerdotes; haeresjs vendicare non potest, quae veros sacerdotes non ha bet".

2-3 erit... caelis] etc. LM. 4 rete] reti ANVW, corr. in reti R. 12 permisit]

proniisit X, corr. in promisit L. 19 vero] ergo BT, etiam NX. 20 Gregorius om. BRVWX.

1 Matth. 16, 19. 2 Resp. Luc. 5, 4: Duc in altum, et laxate relia. 3 Glossa ordin. in Matth. 16, 19: Claves sunt discernendi scientia et potentia, qua dignos recipere, indignos excludere debet a regno (apud Lyranum, V, 52e); ex ps-Beda in h.l. (PL 92, 79 A) vel Beda, In Evang., II, hom. 16 (PL 92, 222 D) seu 1, hom. (CCL 122, 145). Rationem ‘Iudicii’ vel ‘iudicis’ innuit Glossa interlin. hic: Tibi dabo claves: *. Praesentis iudicii potesta— tem" (apud Lyran., V, 52v). Rubrica non obstante, rectius De poenitentia, 1, e. 2, n. 7 (PL 16 [ 468 A; CSEL 73, 122). 5 Ibid. (468 B; 122).

Caput 2, n. 2: Ambae auctoritates ex Decreto Gratiani, de poenit. d. 1, e. 51, § 1 et 2 (1171); rubrica ex e. 47 (1169) ob defectum rubricae ante e. 51.

Caput 3: in parte ex Sum,na sent., VI, 14 (PL 176, 152 A); auctoritas, ex Decreto, C. 11, q. 3, e. 60 (660).

Caput 3 (99).

De usu clavium. Usus vero harum clavium multiplex est, discernere scilicet ligandos vel solvendos, ac deinde ligare vel solvere. — Gregorlus *: "Qui 1 enim indignos ligat vel solvit, propria potestate se privat", id est dignum privatione se facit.

Caput 4 (100).

1. Si sacerdos potest dimittere vel retinere peccatum. Sed quaeritur utrum a peccato solvere valeat sacerdos, id est a culpa, ut culpae maculam abstergat; vel debitum aeternae mortis solvere valeat.

2. Opinio quorundam *. Quidam arbitrati sunt, cun peccator dupliciter ligatus teneatur, ut praedictuni est 2, scilicet mentis contagione accaecitate, et debito futurae poenae, alterum curari per Deum, alterum solvi per sacerdotem. Patitur enim per peccatum quasdam tenebras inte riores et maculas, a quibus nisi liberetur, proicietur in tenebras exteriores 3; cum autem liberatur ab his, suscitatur a morte peccati. — Unde Apostolus: Surge qui dormis, et illuminabit tibi Clzristus. Solus enim Christus, non sacerdos, animam resuscitat; ac pulsis tenebris interioribus et maculis, eam illuminat et mundat, qui animae faciem lavat. Debitum vero aeternae poenae solvere concessit sacerdotibus. — Quod in resurrectione Lazari 5 signatum asserunt, queni Christus prius per se interius vivificaVit; deinde foras exire iussit, eumque adhuc ligatum solvere Apostolis praecepit. Quia, ut aiunt, ipse interius animam a caligine maculaque peccati emundat, sacerdotibus vero dedit vinculum aeternae mortis solvere.

3. Aliorum sententia verior *. Alii vero dicunt solum Deum, non sa cerdotem, debitum aeternae mortis dimittere, sicut et animam interius per se vivificat. Nec tamen diffitentur sacerdotibus traditam potestatem peccata remittendi et retinendi, quibus dictum est 6: Quorum remiseritis peccata etc. Sicut enim tenuit sibi potestatem baptismi 7, ita et poenitentiae; et ideo, sicut interius gratia sua animam illuminat, ita et simul debitum aeternae mortis relaxat. Ipse enim per se ipsum peccata poenitentium tegit; et tunc tegit, quando ad poenam non reservat; tunc ergo tegit, quando debitum poenae solvit.

4 peccatum] peccata BLNRVX. te ABMX. 7 Rubrica trp. A, om. RVW. 13 tibi] te ABMX

1 In Evang., hom. 26, n. 5: Unde fit ut ipsa hac ligandi et solvendi potestate se privet, qui hanc pro suis voluntatibus, et non pro subiectorum moribus exercet * (PL 76, 1200 8).

2 Supra, in Caput 1 huius Dist. 3 Matth. 22, 13. 4 Eph. 5, 14. 5 Resp. Ioan. 11, 14. 6 Ioan. 20, 23. 7 Cf. supra, Dist. 5, C. 3.

Caput 4. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, Freiburg im Br. 1932, 189-191. — Num. 2. Cuius vel quorum sit haec sententia, nescimus. Vide nihilominus inter pretationem L. Hiidi, in Die Geschichte etc., 190-193; necnon et eius dissertationem, Die tlzeo logische Auseinandersetzung zwischen Petrus Lombardus und Odo von Ourscamp etc., in Scho lastik 33 (1958) 62-80.

4. Augustinus *. Quod autem ipse tegat, aperte dicit Augustinus, exponens ilium iocum Psaimi 1: Quorum tecta sunt peccata: "Id est cooperta et abouta. Si enim texit Deus peccata, noluit advertere; si noluit advertere, noluit animadvertere, id est punire, sed ignoscere. Ita ergo dicit a Deo tecta, ut Deus non videat, id est aeternaiiter puniat.

Videre enim Dei peccata" est ad poenam imputare; avertere autem faciem a peccatis 2, hoc est ea ad poenam non reservare. — Hieronymus *. Item Hieronymus 3: "Quibus Deus dimittit peccata, tegit, ne in iudicio revelentur". — Cassiodorus ‘ Item Casiodorus: "Qui gravia habent peccata, aliis Deus imputat, aliis per misericordiam non imputat".

5. Ex his aperte ostenditur quod Deus ipse poenitentem soivit a de bito poenae; et tunc solvit, quando intus iliuminat inspirando veram cordis contritionem. — Cui sententiae ratio suffragatur et auctoritates attestantur.

6. Ratione utitur ad probandum quod dicit ‘ Nemo enim de peccato vere compungitur, habens cor contritum et humiliatum 5, nisi in cantate. Qui autem caritatem habet, dignus est vita. Nemo autem simul dignus est vita et morte; non est igitur tunc ligatus debito aeternae mortis. Filius enim irae 6 esse desiit, ex quo diligere et poenitere coepit; ex tunc igitur solutus est ab ira, quae non manet super ilium qui credit in Christum, sed super ilium qui non credit 7. Non igitur postmodum, per sacerdotem cui confitetur, ab ira aeterna liberatur; a qua iam liberatus est per Dominum ex quo dixit 8: Confitebor. Solus igitur Deus hominem interius

3 ergo] igitur ANRVX. 5 aperte dicit Augustinus] Augustinus insinuat NVX.

6 ilIum] hune LMO. U ilium iocum] ilIud VX. 7-8 j2... animadvertere om. M, add. mg. L.

26 liberatus] liberabitur AMO, quod corr. A.

1 Enarr. in Ps. 31, 1 (PL 36, 264; CCL 38, 232); partim in Glossa Magistri in h.1. (PL 191, 318 A). 2 Resp. Ps. 50, 11: Averte jaciem tuam a peccatis meis. 3 Glossa ordin.

in Ps. 31, 2 (apud Lyranum, III, 128e; cod. Laur. Pi. XVII.4, f. 37b); ex Ps-Hieron., Breviarium in Ps. 31, 1 (PL 26 [ 912 A). 4 Glossa ordin. in Ps. 31, 2 (apud Lyran. III, 128c; cod. cit. f. 37b); ex Cassiodoro in h.l. (PL 70, 219 A; CCL 97, 276). 5 Resp. Ps.

50, 19. 6 Resp. Eph. 2, 3. 7 Ioan. 3, 36: Qui credit in Filium, Izabel vitam aeternam; qui autem incredulus est Filio, non videbit vif am, sed ira Dei manet super eum.

8 Ps. 31, 5; vide supra, Dist. 17, e. 1, nn. 3-4, et nn. 11-13.

Num. 4: Auctoritates sumuntur ex Glossa Magistri in Ps. 31, 1-2 (PL 191, 318 A, 318 C).

mundat a macula peccati, et a debito aeternae poenae solvit; qui per Prophetam ait 1: Ego solus deleo iniquitates et peccata populi.

7. Auctorltatibus probat Idem *. — Ambrosius ‘1’. Item Ambrosius 2: "Verbum Dei dimittit peccata, sacerdos et iudex". "Sacerdos 3 quidem officium suum exhibet, sed nullius potestatis iura exercet". — Idem: "Ille solus dimittit peccata, qui solus pro peccatis nostris mortuus est 5". — Augustinus, Contra lullanum *. Item Augustinus 6: "Nenio tollit peccata nisi solus Christus, qui est agnus tollens peccata mundi 7; tollit autem et dimittendo quae facta sunt, et adiuvando ne fiant, et per ducendo ad vitam ubi omnino fieri non possint". — His aliisque pluribus testimoniis docetur Deum solum per se peccata dimittere; et sicut dimittit quibusdam, ita et aliorum quorundam peccata retinet.

Caput 5 (101).

1. Quod sacerdotes etiam dimittunt peccata et tenent peccata suo modo. Nec ideo tamen negamus sacerdotibus concessam potestatem dimittendi et retinendi peccata, cum hoc Veritas in Evangelio aperte doceat 8. Augustinus, super Ioannem *. Hinc Augustinus ait 9: "Ecclesiae caritas, quae per Spiritum Sanctum diffunditur in cordibus 10, eorum qui participes sui sunt peccata dimittit, eorum qui non sunt tenet".

1 aeternae poenae trp. AMRT. 3 Rubrica om. ARVW. 4 et] est LX (Orat.), om. V. 10 possint] possunt ABMVW, quod corr. 8. 14 peccata’ om. ABLR. peccata om. MW.

1 Isai. 43, 25. 2 De Cain et Abel, II, C. 4, n. 15: Remittuntur peccata per Dei Verbum, cuius Levites interpres et quidam exsecutor est; remittuntur per officium sacerdo tis sacrumque ministerium * (PL 14 [ A-B; CSEL 32-1, 391). 3 Ambrosius, De Spiritu sancto, III, 18, n. 137: "Hommes autem in remissionem peccatorum ministerium suum exhibent, non jus alicuius potestatis exercent’" (PL 16 [ 809 A; CSEL 79, 208). 4 Non invenimus apud Ambrosium. Cf. In Luc. 5, 23 et 6, 22 (PL [ 1639 B et

1698 C; CSEL 32-III, 184 et 281; CCL 14, 139 et 214); et praesertim Epist. 26 (ad lrenaewn), n. 16: ‘ potest hoc cuiquam hominum cum Christo esse commune, ut peccata condo net. Solius hoc munus est Christi, qui tulit peccatum mundi (PL 16 [ 1045 C-D). 1 Petri 3, 18. 6 Contra lulianum opus imper!., II, c. 84 (PL 45, 1176). 7 Resp. Ioannes1, 29. 8 Matth. 18, 18; Ioan. 20, 23. 9 In Ioan., tr. 121, n. 4 (PL 35, 1958; CCL 36, 667). 10 Resp. Rom. 5, 5.

Num. 7: Primae duae auctoritates Ambrosii ex Decreto, de poenit. d. 1, c. 51, sine titulis operum (11705). Tertia, ex Summa sent., VI, 11 (PL 176, 147 C). Illa Augustini, ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 141 (1407).

Caput 5, n. 1. Auctoritas Augustini, ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 140 (1407).

2. Augustinus in libro De poenitentia *. Idem 1: "Sacerdotes possunt confitentibus parcere: quibus enim remittunt, remittit Deus. Lazarum enim de monumento suscitatum obtulit discipulis solvendum per hoc ostendens potestatem solvendi concessam sacerdotibus. Dixit enim: Quodcumque solveritis super terram, erit solutum et in caelis, hoc est: ego 5 Deus, et omnes caelestis militiae ordines, et omnes sancti in gloria mea laudant vobiscum et confirmant quos ligatis et solvitis. Non dixit: quos putatis ligare et solvere, sed in quos exercetis opus iustitiae vel miseri cordiae. Alia autem opera vestra in peccatores non cognosco".

3. Idem, in libro De baptismo *. Idem: "Cum veraciter ad Deum converso peccata dimittuntur, ab eis dimittuntur quibus ipse veraci con Versione coniungitur. Spiritus Sanctus ea dimittit, qui datus est omnibus sanctis sibi cantate cohaerentibus, sive se noVerint corporaliter sive non. Similiter, cum alicuius tenentur peccata, ab eis tenentur a quibus ille cordis praVitate disiungitur, sive notis corporaliter sive. ignotis. Omnes mali spiritualiter a bonis seiuncti sunt". Ecce hic dicit peccata dimitti vel teneri a vins sanctis, et tamen Spiritum Sanctum ea dimittere dicit.

4. Idem, in eodem libro *. Et quod maiori consideratione dignum est, idem etiam dicit quod Deus per se vel per sanctos suos tantum peccata dimittit. Ait enim sic: "Sacramentum gratiae dat Deus etiam per matos, ipsam vero gratiam nonnisi per se ipsum vel per sanctos suos. Et ideo remissionem peccatorum vel per se ipsum facit, vel per ipsius columbae membra, quibus ait 6: Si cui dimiseritis, dimittentur".

5. Ecce quam Varia a doctoribus super his traduntur! Et in hac tanta Varietate quid tenendum? — Hoc sane dicere ac sentire possumus, quod solus Deus peccata dimittit et retinet, et tamen Ecclesiae contulit potestatem ligandi et solVendi. Sed aliter ipse solvit vel ligat, aliter Ec clesia. Ipse enim per se tantum ita dimittit peccatum, quia et animam mundat ab interiori macula et a debito aeternae mortis solvit.

5 solveritis] solveris LMV. 9 Alla autem BX (ps.-Aug., Grat.), Aliter autem (enim R, om. L) LRV, Aliter autem vel alia (= duplex lectio) alii codd. 10 Rubrica om. RVW, parvulorum add. BLX. 11-12 conversione] conversatione A, confessione MNOV.

18 Rubrica om. RVW. 26 peccata dimittlt trp. AMOW. 27 Ilgat] et add. NX.

28 quia] quod MNT.

1 De vera et jalsa poenit., c. 10, n. (inter opp. Aug., PL 40, 1122). 2 Resp.

Ioannes11, 44. 3 Matth. 18, 18. 4 August., De bapt. contra Donatistas, VI, cc. 4-5, nn. 6-7 (PL 43, 200; CSEL 51, 302). 5 Lib. V, c. 21, n. 29 (191; 287). 6 Ioan. 20, 23.

Num. 2: apud firatianum, de poenit. d. 8, e. 88 (1188). — Num. 3: apud Gratianum, de consecr. d. 4, c. 41 § 3-4 (1378). — Num. 4: ex eodem, § 1 (1377).

Caput 6 (102).

1. Quomodo sacerdotes solvunt vel ilgant a peccatis. Non autem hoc sacerdotibus concessit. Quibus tamen tribuit potestatem ligandi et sol vendi, id est ostendendi hommes ligatos vel solutos. Unde et Dominus leprosum prius sanitati per se restituit; deinde ad sacerdotes misit 1, quo rum iudicio ostenderetur mundatus. Ita etiam Lazarum iam vivificatum obtulit discipulis solvendum 2 Quia etsi aliquis apud Deum sit solutus, non tamen in facie Ecclesiae solutus habetur, nisi per iudicium sacerdotis.

2. In solvendis igitur culpis vel retinendis ita operatur sacerdos evan gelicus et iudicat, sicut ohm legalis in illis qui contaminati erant lepra, quae peccatum figurat. — Hieronymus, super Matthaeum *. Unde Hieronymus super Matthaeum 3, ubi Dominus ait Petro: Tibi dabo claves regni caelorum, et quodcum que ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; et quodcum que solveris super terram, erit solutum et in caelis: "Hunc, inquit, locum quidam non intelligentes, ahiquid sumunt de supercilio Pharisaeorum, ut damnare innoxios vel solvere se putent noxios, cum apud Deum non sententia sacerdotuin, sed reorum vita quaeratur. In Levitico 4 ostendere se sacerdotibus iubentur leprosi, quos illi non faciunt leprosos vel mundos, sed discernunt qui mundi vel immundi sunt. Ita et hic".

3. Aperte hic ostenditur quod non sequitur Deus Ecclesiae iudicium; quae per subreptionem et ignorantiam interdum iudicat; Deus autem semper iudicat secundum veritatem. Et in remittendis vel in retinendis Culpis id iuris et officii habent evangelici sacerdotes, quod ohm sub Lege habebant legales in curandis leprosis. Hi ergo peccata dimittunt vel re tinent, dum dimissa a Deo vel retenta iudicant et ostendunt. Ponunt enim sacerdotes nomen Dei super filios Israel, sed ipse benedicit, ut legitur in

2 solvunt vel ligant trp. NTVX. 8 iudicium sacerdotis trp. NT. 11 figurat] significat MO. 23 vel] et LMV2X. j om. ABRTX.

1 Resp. Matth. 8, 4; Luc. 5, 14. 2 Resp. Ioan. 11, 44. 3 In Matth. 16, 19 (PL 26 [ 118 A-B). 4 } Lev. 14, 2.

Caput 6, nn. 1-2. Hic dependet Magister a Summa sent., VI, Il (PL 176, 147 C-D), ubi et auctoritas Hieronymi, quae invenitur etiam in Glossa ordin. in Matth. 16, 19 (apud Lyranum, V, 52 C).

Numeris 1 Hunc modum ligandi et solvendi Hieronymus supra notavit.

4. Alius modus Ilgandi et solvendi. Ligant quoque sacerdotes dum satisfactionem poenitentiae confitentibus imponunt; solvunt, cum de ea aliquid dimittunt, vel per eam purgatos ad sacrarnentorum communionem admittunt. Quem modum superius 2 Leo notavit. — Secundum hunc modum etiam dicuntur sacerdotes dimittere peccata vel retinere. Unde superius 3 Augustinus dixit: "Quibus remittunt, remittit Deus" etc. Opus enim iustitiae exercent in peccatores, cum eos iusta poena ligant; opus misericordiae, dum de ea aliquid relaxant, vel sacramentorum communioni conciliant. Alia opera in peccatores exercere nequeunt.

5. Et notandum quia, quos satisfactione poenitentiae ligant, eo ipso a peccatis solutos ostendunt, quia non imponitur alicui satisfactio poeni tentialis, nisi quem sacerdos vere poenitentem arbitratur; alii non impo nit, et eo ipso peccatum a Deo retineri indicat. — Augustinus, In libro De poenitentia *. Quod autem hoc ad claves pertineat, Augustinus ostendit dicens 4: "Frustrat claves Ecclesiae, qui sine arbitrio sacerdotis poenitentiam agit, si sine oris confessione criminis indulgentia impetratur".

6. Est et alius modus ligandi et solvendi, qui per excommunicationem geritur: dum aliquis secundum canonicam disciplinam tertio vocatus 5 ad emendationem manifesti delicti, et satisfacere vilipendens, seritentia Ec clesiae a loco orationis et sacramentorum communione et fidelium con sortio praeciditur, ut erubescat, et pudore sceleris conversus poeniteat, ut sic spiritus eius salvus sit 6. Quod si poenitentiam profitens resipuerit, negatae communioni adimittitur et Ecclesiae reconciliatur. — Haec autem Ecclesiae anathematizatio hanc poenam illis qui digne percelluntur infligit: quia gratin Dei et protectio illis amplius subtrahitur, ac sibi ipsis relinquuntur, ut sit eis liberum ruere in interitum peccati. In quos etiam diabolo maior saeviendi datur potestas. Orationes quoque Ecclesiae et be nedictionum ac meritorum suffragia eis nequaquam suffragari putantur.

6 Quem modum] Quem ad modum M, corr. in quemadm. R2W2. Leo] papa add. BLNW, add. interl. R. (lum] cum BNX. [ relaxant] laxant NRTVX, quod corr. T2. 29 datur potestaS lrp. LNT.

1 Num. 6, 27: Invocabuntque nomen meum super fihios Jsrael, et ego benedicam eis.

2 In Dist. 17, c. 3, n. 3. 3 Hic supra, c. 5, n. 2. 4 Verba sunt Gratiani, Decret., de poenit. d. 1, in dicto post C. 87 (1186); et resp. dictum Augustini in Sermone 392, c. 3, n. 3 (inter dubios, PL 39, 1711), hic supra, Dist. 17, c. 1, n. 8. 5 Cf. Matth. 18, 15-17.

6 Resp. 1 Cor. 5, 5: Tradere huiusmodi Satanae in interitum carnis, ut spiritus salvus su; cf. Magister in h.1. (PL 191, 1571 D 1572 D), et Proleg. ad tom. 1, 27*

Caput 7 (103).

1. Quomodo secundum hos modos intelligendum sit lllud: Quod cumque solveris etc. Secundum hos ligandi et solvendi modos, quomodo verum est quod dicitur 1: Quodcumque solveritis super terram, erit solutum et in caelis; et quodcum que ligaveritis super terram, erit ligatum et in caelis? Aliquando enim ostendunt solutos vel ligatos, qui non sunt apud Deum; et poena satisfactionis vel excommunicationis interdum indignos ligant vel solvunt; et indignos sacramentis admittunt, et dignos admitti arcent.

2. Sed intelligendum est hoc in illis quorum merita solvi vel ligari postulant. Tunc enim sententia sacerdotis iudicio Dei et totius caelestis curiae approbatur et confirmatur, cum ita ex discretione prodit, ut reorum merita non contradicant. Quoscumque ergo solvunt vel ligant adhi bentes clavem discretionis reorum mentis, solvuntur vel ligantur in caelis, id est apud Deum, quia divino iudicio sententia sacerdotis sic progressa approbatur et confirmatur.

3. Origeness, super Leviticum *. Quos ergo secundum merita sententia Ecclesiae percellit, Iaedit, et illi foris sunt apud Deum. Qui autem non meruit, sententia Ecclesiae non Iaeditur, nisi contemnat. Unde Origene 2: "Exiit quis a veritate, a fide, a cantate: per hoc exit de castris Ecclesiae, etiam si episcopi voce non abiciatur. Sicut econtra aliquis non recto iudicio foras mittitur, sed si non egit ut mereretur exire, nihil Iaedi— tur. Interdum enim qui foras mittitur, intus est; et qui foris est, intus videtur retineri".

4. Ecce qualis et quantus est usus apostolicarum clavium. Iam osten sum est ex parte qualiter sacerdotes dimittunt peccata vel tenent, et tamen retinuit sibi Deus quandam singularem potestatem dimittendi vel retinendi, quia ipse solus per se debitum aeternae mortis solvit et animam interius purgat.

3 solveris] solveritis MFWX. 4-5 erit... caelis} etc. BL. 22 loris] foras ABMORTX, quod corr. O.

1 Matth. 18, 18. 2 In Levit., hom. 14, n. 3 (PU 12, 556 A; GSC 29 [ 483).

Caput 7 dependet a Summa sent., VI, 14 (PL 176, 152-153). — Num. 3: Auctoritas sumi videtur potius a Glossa ordin. in Levit. 24, (apud Lyranum, 1, 257d) quam a Uratiano, C. 24, q. 3, c. 7 (992). Non exciudimus etiam quandam Glossam Magistri in Leviticum.

Caput 8 (104).

1. Quae sint Interiores tenebrae et Interlor macula. Hic quaeritur quae sit illa macula et quae sint illae tenebrae interiores, a quibus Deus interius animam purgat cum veram poenitentiam immittit.

2. Responsio *. De tenebris et interiori caligine satis facile est intel ligere et respondere. Cum enim quis mortaliter delinquit, et gratia virtutis privatur, si qua praecessit, et naturalium bonorum elisionem patitur; unde intellectus obtunditur et totus homo interior obtenebratur; et ita quasi caligine quadam mens obvolvitur. Quae caligo peccati poena est. Hanc vero Deus pellit, cum poenitentiam immittit, per quam bona per dita restituit et vitiata reparat. Unde Propheta 1: Nebularn sicut cinerem spargit.

3. Quaestio *. Sed quae est macula peccati a qua animam lavat? Ecce enim quis voluit facere homicidium et patravit; quo patrato, desinit tam velle quam facere; nondum tamen vere et humiliter poenitet, nec is confiteri proponit. Quae igitur remansit in anima illius macula? Mala voluntas quiclem macula fuit illius animae, sed illa transiit. Macula est etiam si poenitere contemnit, sed hoc est peccatum aliud a praecedenti. Quae igitur macula remansit, a qua in poenitentia purgatur?

4. Responsio *. Polluta quidem est anima quousque poenitet, sicut erat dum in ea prava erat voluntas. Sicut enim qui tangit morticinum 2 vel aliud immundum, ita pollutus est post actum, quousque lavatur, sicut fuit dum tangeret; ita post actum peccati ita polluta remanet anima, sicut fuit in ipso actu peccati, quia ita longe est a Deo per dissimilitudinem, qui est vita et munditia mentis, sicut fuit dum peccatum ageret. Ipsa ergo dissimilitudo quae inest animae ex peccato, et est a Deo elongatio, animae macula intelligitur a qua purgatur in poenitentia.

5 Responsio om. RVW. 13 Quaestio ex cod. T, om. alii. 16 igitur] ergo LNVX. 17 transiit] transit AMNOW, quod corr. N. 20 Responsio om. RVW.

22 actum] tactum BLNVWX. 23 dum] cum MX. 25 ergo] vero AB, etiam VX.

1 Ps. 147, 5; Glossa ordin.: cinis ad penitentiam pertinet (cod. Laurent. Pi. XVII, 4, f. 197v); inferlin.: nebula: "pro caligine peccati (ibid.); dein ordin.: et erit salubris nebula quam ut cinerem spargit deus (f. 198r in marg. sup.); omnia apud Lyran., III, 304r; in parte, ex August. in h.l., n. 24 (PL 37, 1933; CCL 40, 2159s). 2 Resp. Lev. 11,31, et Num. 19, 22.

Caput 8, num. 1-2. Cf. Hugo, De sacram., 11, 14,8 (PL 176, 565 B-C); et hic supra, lib. II,d. 35, cc. 4-5 (tom. 1, 535s); d. 42, c. 2 (568).

5. Hoc autem solus Deus facit, qui solus suscitat animam et illu minat; quod sacerdotes nequeunt, qui tamen sunt medici anirnaruni. Unde Propheta: Numquid medici suscitabunt et con fitebuntur tibi? Quod exponens Augustinus 2 ait: "Boni doctores recte medici dicuntur; qui viventes curare ministerio possunt, sed non mortuos suscitare. Sola enim gratia Dei reviviscunt".

DISTINCTIO XIX

Caput 1 (105).

1. Quando hae claves dantur et quibus. Postquam ostensum est quae so sint Claves apostolicae et quis earum usus, superest investigare quando istae claves dentur et quibus.

2. Dantur Iiae claves per ministerium episcopi alicui in promotione sacerdotii. Cum enim recipit ordinem sacerdotalem, simul et has claves recipit. 3. Quod non omnis sacerdos aiterani clavem habet, scilicet scientiam discernendi *. Sed non videtur quod omnes vel soli sacerdotes has claves habeant, quia picrique ante sacram ordinationem scientiam discernendi habent, plures post consecrationem ea carent. — Sane dici potest quod alteraîn harum clavium, id est scientiam discernendi, non omnes habent sacerdotes: unde dolendum est atque lugendum. Multi enim, licet in discreti atque scientiae qua eminere debet sacerdos exsortes, sacerdotii gradum recipere praesumunt, vita et scientia eo indigni, qui nec ante sacerdotium nec post scientiam habent discernendi qui ligandi sint vel solvendi. Ideoque illam clavem in consecratione non recipiunt, quia sem per scientia carent. Qui vero ante sacerdotium scientia discernendi praediti sunt, licet habeant discretionem, non tamen in eis ciavis est, quia non valent ea claudere vel aperire. Ideoque cum promovetur in sacerdotem, clavem discretionis recte dicitur accipere, quia et ante habita di scretio augetur et fit in eo clavis, ut ea iam valeat uti ad claudendum vel aperiendum.

15 Rubrica om. LVW.

1 Ps. 87, 11. 2 Enarr. in Ps. 87, n. (PL 37, 1116; CCL 39, 1215s); iam in

Olossa ordin. in h.1. (cod. Laurent. Pi. XV1I.4, f. 1 17c; apud Lyran. 111, 217a).

Num. 5: Ex Glossa Magistri in Ps. 87, 11 (PL 191, 814 C).

Dist. XIX, c. 1: C Summa sent., VI, 14 (PL 176, 152 A-C), unde plura hic inseruntur.

4. SI aiteram clavem omnes habent, scilicet potestatem ilgandi et sol vendi *. Cumque iam constet non omnes sacerdotes illas duas habere, quia scientia discernendi plerique carent, de aitera, id est potentia ligandi et solvendi, quaeritur utrum omnes sacerdotes eam habeant.

5. Quorundam oplnio *. Quidam enim putant 1 hanc potestatem iliis sous esse concessam, qui doctrinam simul ac vitani Apostolorum servant. Illas enim claves promisit Dominus Petro2 et imitatoribus eius tantum, ut aiunt. Qui etiam auctoritatibus utuntur in munimentum suae opinionis.

6. Augustinus in libro De baptismo *. Hoc enim dicunt Augustinum sensisse superius 3, ubi ait: "Remissionem peccatorum vel per se ipsum facit Deus, vel per columbae membra". Dicit etiam idem 4 peccata dimitti vel teneri a sanctis. — Augustinus *. Idem, super Exodum 5, ubi i de lamina aurea legitur: Erat autem lamina aurea semper in fronte sacer dotis: "Haec, inquit, significat fiduciam bonae vitae, quam qui vere per fecteque, non significatione, sed veritate, sacerdos habet, solus potest peccata auferre".

7. 6regorlus in tractatu evangeliorum *. Item Gregorius 6: "Illi soli habent, in hac carne positi, ligandi et solvendi potestatem sicut sancti Apostoli, qui illorum exempla simul cum doctrina tenent". — Item ex dictis Origenis: "Haec potestas soli Petro concessa est, et imitatoribus Petri; nam quicumque vestigia Petri imitantur, habent recte li gandi et solvendi potestatem". — His aliisque testimoniis innituntur, qui asserunt potestatem ligandi ac solvendi illis sous concessam sacerdo tibus, qui vita et doctrina poilent sicut Apostoli.

8 Rubrica om. LRvW, trp. A8x. 9 ac] et LMNvx. 12 Rubrica om. LMRVW. 14 Idem] ibidem BLRTWX, quod corr.".

1 Ita P. Abaelardus, Etlzica, c. 26 (PL 178, 673 C 678 A). Quam sententiam sic re tractat in sua Confessione fidei ‘Universis’ (1139-40): Potestatem ligandi atque solvendi successoribus apostolorum omnibus, ut ipsis aeque apostolis concessam esse profiteor, et tam indignis quam dignis episcopis quandiu eos Ecclesia susceperit" (PL 178, 107). Exaggerata tantum forma huius opinionis, ut in Etlzica, c. 26 (674 D), damnata est in concilio Senonensi (1140): Quod potestas ligandi atque solvendi Apostolis tantum data sit, et non successoribus eorum (DS n. 732). Cf. L. Hôdi, Die Geschi chie der scholastisclzen Literatur und der Theologie der Schilisselgewalt, 82-86. 2 Resp. Matth. 16, 19: Et tibi dabo claves etc. 3 De bapt. contra Donatistas, V, C. 21, n. 29 (PL 43, 191; CSEL 51, 287); supra, Dist. 18, c. 5, n. 4. 4 Supra, Ioc. cit. 5 Glossa interlin. in Exod. 28, 38 (apud Lyran., 1, 191v); ex August., Quaest. in Heptat. II, q. 120 (PL 34, 638; CSEL 28-II, 170; CCL 33, 127). 6 Rubrica ex Summa sent. (infra), sed revera resp. Dialogi, II, c. 23: "Numquidnam, Petre, in bac adhuc carne non erat, qui audiebat: Quodcum que ligaveris... Cuius nunc vicem in Ii gando et solvendo obtinent qui locum sancti regiminis fide et moribus tenent (PL 66, 180 B); cf. In Evang., hom. 26, nn. 4-5 (PL 76, 1199 C 1200 B). 7 In MatiS. 16, 19, XII, n. 14 (P0 13, 1014 B 1015 A).

8. Aliorum sententia verior. Aliis autem videtur, quod et mihi placere fateor, cunctis sacerdotibus hanc clavem dan, scilicet ligandi et sol vendi; sed non eam recte ac digne habent, nisi qui vitam et doctrinam apostolicam servant. Nec praemissae auctoritates malos sacerdotes hanc potestatem habere negant, sed illos solos digne ac recte hac potestate uti significant, qui praediti surit vita et doctrina apostolica: quia soli Apostolorum imitatores digne recteque possunt ligare et solvere, et per Deum tantum vel per sanctos, in quibus habitat Spiritus Sanctus, digne et recte fit remissio vel retentio peccatorum. Fit tamen et per illos qui sancti non sunt, sed non digne vel recte: dat enim Deus benedictionem digne poscenti, etiam per indignum ministrum.

9. Quod omnes sacerdotes habeant potestatem ilgandi et solvendi coù ftrmat. — Hieronymus *. Quod vero hanc potestatem habeant omnes sa cerdotes, Hieronymus 1 testatur super ilium locum Evangelii, ubi Dominus dixit Petro 2: Tibi dabo claves regni caelorum etc.: "Habent, inquit, eandem iudiciariam potestatem alii Apostoli, habet et omnis Ec clesia in episcopis et presbyteris; sed ideo Petrus eam specialiter accepit, ut omnes intelligant quod quicumque ab unitate fidei et societate Ecclesiae se separaverit, nec peccatis solvi, nec caelum potest ingredi".

Caput 2 (106).

1. Quod etiam per indignos transfunditur gratia dignis *. — Augustinus in libro Quaestionum Veteris et Novi Testamenti *. Item, quod sa cerdos, etiam si malus sit, gratiam tamen transfundat pro suae dignitatis officio, Augustinus 3 ostendit dicens: "Dictum est a Domino in

3 ac] et BNRWX, atque L. 18 locum Evangelii trp. TVX. 23 separaverit] separant X, separaverint BMORW, quod corr. ORW. 1 potest] possunt 8M.

1 Sub nomine Hieron. in Glossa ordin. in Matth. 16, 19: Quodcumque ligaveris etc. (apud Lyran., V, 52c); sed est Bedae, In Evang. II, hom. 16 (PL 94, 223 A-B) seu 1, hom. 20 (CCL 122, 146). 2 Matth. 16, 19. 3 Revera est Ambrosiaster, q. 11 (PL 35, 2223s; CSEL 50, 36).

Caput 2, n. 1: Ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 96 (392), ubi datur sub titulo Augustinus in lib. questionum veteris test.

Numeris 1, ad Moysen et Aaron sacerdotes: Vos ponite nomen meum super fihios Israel, ego Dominus benedicam eos, ut gratiam traditio per ministe rium ordinati transfundat hominibus, nec voluntas sacerdotis obesse vel prodesse possit, sed meritum benedictionem poscentis. Quanta autem di gnitas sit sacerdotalis officii et ordinis, hinc advertamus. Dictum est de & nequissimo Caipha, inter cetera 2: Hoc autem a semetipso non dixit, sed cum esset pontifex anni illius, prophetavit; per quod ostenditur Spiritum gratiarum non personam sequi digni vel indigni, sed ordinem traditionis: ut quamvis aliquis boni menti sit, non tamen possit benedicere nisi fuerit ordinatus ut officii ministerium exhibeat. Dei autem est effectum tribuere benedictionis". Hinc evidenter ostenditur ordo non privari potestate tri buendi gratiam ob niinistri indignitatem.

2. Hesychius dissentire videtur ab Augustino *. — Hesychius, super Leviticum 1’. Huic tamen Augustini sententiae videtur obviare quod ait Hesychius: "Sacerdotes, inquit, non propria virtute benediis cunt, sed quia figuram Christi gerunt, et propter eum qui in ipsis est, benedictionis plenitudinem tribuunt. Nec solum is qui sacerdotium sortitus est, sed quicumque Christum in seipso habet et eius figuram gent per conversationem bonam, sicut Moyses, idoneus est ut benedictionem praestet". Ecce hic habes quod non solum sacerdos, sed omnis in quo Christus habitat, benedictionem praestat.

3. Solvit *. Sed alla est benedictio quae sous congruit sacerdotibus, alia quae ab omnibus bonis communiter exhibetur. Denique illi sacerdotes in quibus Christus habitat, benedictionis plenitudinem tribuere dicuntur non quia soli illi transfundant gratiam, sed quia illi soli licite et digne id agunt. Nec subditos mala vita sacerdotis laedit, si bona faciunt quae Ille dicit. — Gregorius Papa *. Unde Gregorius 4: "Multi, dum plus vitam sacerdotum quam suam discutiunt, in errons foveam dilabuntur; minus considerantes quod non eos vita sacerdotum laederet, si humiliter bonis sacerdotum admonitionibus aurem accommodarent".

13 Rubricae om. RVW. 18 seipso] semetipso BN. 19 conversationem]

conversionem ALMNORTV, quod tamen corr. LNOT. 22 Solvit] Solutio AN, om. RVW. soli illi trp. BLM. 26 vita sacerdotis trp. RTVX.

1 Num. 6, 27. 2 Ioan. 11, 51. 3 Hesychius, In Levit. 9, 23: Ingressi autem Moyses et Aaron (PU 93, 894 B-C). 4 Non inveniuntur haec verba apud Gregoriusm; error est Gratiani (infra), sieut supra, Dist. 13, e. 1, n. 5.

Num. 2: Ex Glossa ordin. in Lev. 9, 23 (apud Lyranum, 1, 230d). — Num. 3. Auctorritas Gregorio attributa, ex Decreto Gratiani, C. 1, q. 1, c. 84 (387), ad initium. Alia pars eiusdem Caput citatur supra, Dist. 13, C. 1, n. 5.

Caput 3 (107).

1. De eo quod scriptum est in Malachia: Maledicam benedictionibus vestris. Praemissae vero sententiae, qua dicitur etiam per mali sacerdotis ministerium transfundi gratiam benedictionis, videtur obviare quod Dominus per Prophetam malis sacerdotibus comminatur 1: Maledicam be nedictionibus vestris; et alibi 2: Vae his qui vivificant animas quae non vivunt, et mortificant animas quae non moriuntur. Si enim maledicit Dominus be nedictionibus eorum, et si animae quas vivificant, non vivunt, quomodo per eos gratia benedictionis transfunditur? 2. Sed illud capituluni, Maledicam etc., quidam 3 referunt ad haere ticos qui ab Ecclesia praecisi sunt et ad excommunicatos, quorum bene dictiones fiunt maledictiones his qui eorum sequuntur errores. — 1 alterum vero, scilicet: Vivificant etc., super omnes illos sacerdotes expo— nunt 4, qui absque clave scientiae et forma bonae vitae praesumunt ligare vel solvere. Sed nullus officio sacerdotis uti debet, nisi immunis sit ab illis quae in aliis iudicat; alioquin se ipsum condemnat.

Caput 4 (108).

1. Qualis debeat esse iudex eccleslasticus. — Augustinus in libro De poenitentia 1. Qualem autem oporteat esse qui aliorum iudex constituitur, Augustinus 5 describit ita dicens: "Sacerdos, cui omnis offertur peccator, ante quem statuitur omnis languor, in nullo eorum sit iudican dus, quae in alio iudicare est promptus. ludicans enim alium qui est iudicandus, condemnat se ipsum 6 Cognoscat igitur se, et purget in se quod alios videt sibi offerre. Caveat ut a se proiecerit quidquid in alio damnosum repent. Animadvertat quod qui sine peccato est, primus in

12 errores] errorem RTX. 18 debeat] debet ABRTX, corr. in debet 0. 19 opor— teat esse trp. LRTVX.

1 Malach. 2, 2; cf. Somma sent., VI, 14 (PL 176, 153 AB). 2 Ezech. 13, 19. 3 Ita Gratianus, C. 1, q. 1, c. 76, et dictum seq.: "1-Ioc igitur intelligendum est de haeretico (385). 4 Cf. Summa sent., uti supra. 5 De vera et falsa poenitentia, e. 20 (inter opp. August., PL 40, 1129). 6 Resp. Rom. 2, 1: In quo enim iudicas alterum, le ipsum condemnas: eadem enim agis quae iudicas.

Caput 4, nn. 1-2: Ex Decreto, de poenit. d. 6, c. 1, § 2-3 (1243).

illam lapidem mittat 1. Ideo enim liberavit peccatricem, quia non erat qui juste proiceret lapidem. Quomodo lapidaret, qui se lapidandum cognosceret? (Cave hic! *) Nullus enim erat sine peccato: in quo intelli gitur omnes fuisse reos, nam venialia semper remittebantur per caeri monias; si quod ergo in eis peccatum erat, criminale erat. In hoc igitur patentissimum est crimen sacerdotum et detestabile, qui non prius se iudicant et alios alligant".

2. Idem *. "Caveat 2 spiritualis iudex, sicut non commisit crimen nequitiae, ita non careat munere scientiae. Oportet ut sciat cognoscere quidquid debet iudicare: iudiciaria enim potestas hoc postulat, ut quod debet iudicare discernat. Diligens igitur investigator sapienter interroget a peccatore quod forsitan ignoret, vel verecundia veut occultare. Cognito vero crimine, varietates eius non dubitet investigare, et locum, et tempus, et cetera quae supra diximus 3. — Quibus cognitis, adsit benevolus, pa ratus erigere et sect onus portare. Habeat dulcedinem in affectione, discretionem in varietate; doceat perseverantiam. Caveat ne corruat, ne juste perdat iudiciariam potestatem. Etsi enim poenitentia ei possit acqui rere gratiam, non tamen mox restituit in potestatem primam. Etsi Petrus post lapsum restitutus fuerit, et saepe lapsis sacerdotibus reddita sit di gnitatis potestas, non tamen est necesse ut omnibus concedatur quasi ex o auctoritate. Invenitur auctoritas quae concedit et quasi imperat; invenitur alia quae non concedit, sed vetat. Quae Scripturae non repugnant, sed concordant. Cum enim tot sunt qui labuntur, ut pristinam dignitatem ex auctoritate defendant et quasi usum peccandi sibi fadant, recidenda est spes ista. Si vero locus est ubi ista non concurrant, restitui possunt qui peccant".

3. Ex his satis perpenditur qualis debeat esse sacerdos qui alios ligat et solvit, discretus scilicet et iustus; alioquin mortificat saepe animas quae non moriunlur, et vivificat quae non vivant 4, et ita incidit in male dictionis iudicium.

3 Cave hic om. BNRVWX. 4-5 caeremoniasj Nota: nam (om. L) venialia hic di cit et criminalia secundum legem, ubi venialla putabant que per ceremonialia (ceremonias W) dimittebantur sine morte vel mutilatione, criminalia que mortem vel mutilationem infere bant nota in tertia col. add. LW. debetJ debeat BLNVX. 17 ei possit trp. NTV. 24 recidenda] rescindenda TVW.

1 Ioan. 8, 7. 2 Ps.-August., ibid. (PL 40, 1129s). 3 Quae verba ignoti auctoris De poenitentia inveniuntur supra, Dist. 16, c. 2, n. 1. 4 Ezech. 13, 19; cf. supra, c. 3, nn. 1-2.

4. Illud autem Malachiae 1, scilicet Maledicam benedictionibus vestris, sive super haereticos tantum et excommunicatos, sive super omnes sa cerdotes qui vita et scientia carentes benedicere praesumunt, dictum acci piatur, sic intelligi potest 2: (Gregoritis *) "Maledicam benedictionibus vestris, id est his quae meis benedictionibus possidetis", quia faciam ea vobis cedere in maledictionem, non in benedictionem; quia etsi "benedi cunt sanctis", non hoc faciunt "ex vero corde", et ideo eorum benedictio eis vertitur in maledictionem. Vel "maledicam 3 benedictionibus vestris, id est quod a vobis benedicitur, a me erit maledictum", quia (Gregorlus *:) "benedicunt 4 inique agentibus, adulanturque peccantibus, dummodo di vites sint".

DISTINCTIO XX

Caput 1 (109).

1. De his qui in fine poenitent. Sciendum est etiam quod tempus poenitentiae est usque in extremum articulum vitae. — Leo Papa *. Unde Leo Papa: "Nemo est desperandus, dum in hoc corpore consti tutus est, quia nonnunquam quod diffidentia aetatis differtur, consilio maturiore perficitur".

2. Augustinus *. Augustinus tamen de poenitentiam differen tibus ita scribit 6: "Si quis positus in ultima necessitate voluerit accipere poenitentiam et accipit, et mox reconciliabitur et hinc vadit: fateor vobis, non illi negamus quod petit, sed non praesumimus quia bene hinc exit.

5 meis] in eis ALOW. 8 benedictionibus] benedicentibus LM. vestris] vos M, vobis L (quod corr. mg. L2). 21 reconciliabitur] reconciliatur BNV, reconcilietur X.

22 bene hinc trp. ABL.

1 Malach. 2, 2; de quo, in c. 3, n. 2. 2 Revera paraphrasim hic praebet Magister dictorum 1-lieronymi super Malach. 2, 2 (PL [1845] 1553 B et 1554 B). 3 Cf. supra, Dist. 13, C. 1, n. 5. 4 Verba sunt Hieronymi, sub nomine Gregorli, supra, in eodem

n. 5. 5 Epist. 167 (ad Rusticum episc. Narbon.), inq. 7 (PL 54, 1205 B; Mansi VI, 403 B). 6 Sermo 393 (inter dubios, PL 39, 1714s).

Num. 4: Verba Gregorio attributa, ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 84 (387); vide etiam supra, D. 13, C. 1, n. 5.

Dist. XX, c. 1. Fere totum capitulum trahitur ex Gratiano, de poenit. d. 7 (1244-1247); n. 1, cx c. 1; n. 2, ex c. 2 et inde ex c. 4 in fine; n. 3, in parte ex dicto ante c. 5, dein, ex Glossa Magistri in Ps. 140, 2 (PL 191, 1235 C), et ex c. 6, § 1 (1246).

:Si securus hinc exierit, ego nescio. Poenitentiam dare possumus, securi tatem vero non. Numquid dico ‘damnabitur’? Sed nec dico ‘liberabitur’. Vis ergo a dubio liberari? Age poenitentiam dum sanus es. Si sic agis, dico tibi quia securus es, quia poenitentiam egisti eo tempore quo peccare potuisti. Si vis agere poenitentiam quando iam peccare non potes, peccata 5 te dimiserunt, non tu illa". — Item 1: "Duae res sunt: aut ignoscitur tibi, aut non ignoscitur. Quid horum tibi sit futurum, nescio. Ergo tene certum, dimitte incertum".

3. Sed quare hoc dixit Augustinus, cum poenitentia quae in fine agitur in Psalmo 2 appelletur sacrificium vespertinum, "quod erat acceptabiIius in Lege"; et cum in quacum que die invocetur, Deus adsit, et quacumque hora ingemuerit et conversus fuerit peccator, vita vivat?

4. Sed illa dixit Augustinus propter illos qui poenitentiam usque in finem vitae protrahunt; et tunc non ex Dei amore videntur poenitere, sed timore mortis, quasi ex necessitate. — Augustinus In libro De poenitentia ‘i Unde idem, quasi aperiens quare superiora dixerit, ait 3: -" Nullus exspectet quando peccare non potest. Arbitrii enim quaerit li bertatem ut delere possit commissa, non necessitatem; caritatem, non tantum timorem, quia non in solo timore vivit homo. Quem ergo sero poenitet, oportet non solum timere iudicem, sed diligere, quia sine caritate nemo potest salvus esse: non ergo tantum timeat poenam qui poe nitet, sed anxietur pro gloria. Quae conversio si contigerit alicui etiam in fine, desperandum non est de eius remissione. Sed quoniam vix vel raro est tam iusta conversio, timendum est de poenitente sero, maxime cum filii quos illicite dilexit sint praesentes, uxor et mundus ad se vocet. Multos solet serotina poenitentia decipere. Sed quoniam Deus semper potens est, semper, etiam in morte, iuvare valet quibus placet. Cum igitur opus sit non hominis, sed Dei, fructifera poenitentia, inspirare eam potest quandocumque vuit sua misericordia, et remunerare ex misericordia quos damnare potest ex iustitia. Sed quoniam multa sunt quae impediunt et

7 sit futurum trp. MTVX. 17 quaerit om. M, add. interi. 02, Deus add. mg. L, add. interl.".

1 IbId., parum infra (1715). 2 Ps. 140, 2: Elevatio manuum mearum sacrificium vespertinum, cum Glossa ordin. in h.i. (apud Lyranum, III, 296a; cod. Laurent. Pi. XVII, 14, f. 190c); sequitur Ezech. 33, 12 et 15; cf. Dist. 17, c. 1, n. 4. 3 De vera et falsa poenit., c. 17, multis omissis et nonnullis mutatis (inter opera August., PL 40, 1 127s). Cf. 1 Cor. 13,2.

Num. 4-5, ex eodem C. 6, in forma abbreviata.

languentem retrahunt, periculosissimum est et interitui vicinum, ad mor tem protrahere poenitentiae remedium. Sed magnum est cui Deus tunc inspirat, si quis est, veram poenitentiam".

5. "Sed 1 si etiam sic conversus vita vivat et non moriatur 2, non promittimus quod evadat omnem poenam. Nam prius purgandus est igne purgationis, qui in aliud saeculum distulit fructum conversionis. Hic autem ignis, etsi aeternus non sit, miro modo est gravis: excellit enim omnem poenam quam unquam passus est aliquis in hac vita 3. Nunquam in carne tanta inventa est poena, licet mirabilia martyres passi sint tor menta, et multi nequiter quanta saepe sustinuerunt supplicia".

6. Ex his satis ostenditur quam periculosum sit differre poenitentiam usque in finem vitae. Si tamen etiam tunc vera habeatur poenitentia, ho minem liberat et vitam mortuo impetrat 4; non sic tamen ut nullam sentiat poenam, nisi forte tanta sit vehementia gemitus et contritionis, quae sufficiat ad delicti punitionem. Licet ergo "difficile 5 sit ut tunc sit vera poenitentia, quando tam sera venit, quando cruciatus membra ligat et dolor sensum opprimit, ut vix homo aliquid cogitare valeat, melior est tamen sera quam nulla". "Poenitentia 6 enim, si in extremo vitae hiatu advenit, sanat et liberat". "Multum 7 sera fuit latronis poenitentia, sed non fuit sera indulgentia". Sed "licet 8 latro veniam meruisset in fine de omni crirnine, non tamen dedit baptizatis peccandi et perseverandi auctoritatem".

1 periculossimum] periculosum ABL. 9 sint] sunt BRTVX, quod corr. R. saepe sustinuerunt trp. ABLW. 24 qui] hic add. AORW. complent] hic add.".

1 Ps.-August., ibid., e. 18 (1128). 2 Ezech. 33, 15. 3 De hac poena secun

dum verba authentica August., cf. infra, Dist. 21, c. 2. 4 Ps.-August., De vera et lalsa poenitentia, C. 17: "Oportet enim peccatorem ut in poenitentia fructificet, ut mortuo vitam impetret" (PL 40, 1127). Hugo, De sacram., II, 14,5 (PL 176, 560 B). 6 Ps. August., ibid., c. 17 (1127). 7 Hugo, ibid. (560 C). De latronis poenitentia: Luc. 23, 41-43. 8 Ps.-August., ibid. (1127).

Num. 6 conficitur ex dictis pseudo-Augustini et Hugonis, uti supra notatur.

Caput 2, n. 1. Titulus et quaestio sunt Hugonis, in De sacratn. 11, 14, 3 (PL 176, 555 C); lui aliter tamen non est fons huius Caput, sicut nec Glossa Magistri in Hebr. 10,31 (PL 192, 5

Caput 2 (110).

1. De his qui poenitentiam non complent. Si vero quaeritur de illis qui in hac vita poenitentiam non complent, utrum transituri sint per ignem, ut ibi quasi compleant quod hic minus fecerunt, idem dicimus et de istis esse sentiendum, et de his qui in extremis poenitent. — Si enim tanta fuerit cordis contritio et delicti exprobratio, ut sufficiat ad plinien dum peccatum, liberi ab aliis poenis transeunt ad vitam, etsi inexpleta fuerit poenitentia, quia perfecte poenituerunt et ingemuerunt corde. — Qui vero non adeo conteruntur corde et ingemiscunt pro peccato, si ante expletionem poenitentiae decesserint, ignem purgatorium sentiunt, et gravius puniuntur quam si hic implessent poenitentiam. Horrendum est enim incidere in manus Dei viventis 1.

2. Deus enim, cum sit misericors et iustus 2, ex misericordia poenii& tenti ignoscit, non reservans peccatum ad poenam aeternam; ex iustitia vero impunitum non dimittit delictum. Aut enim homo punit, aut Deus 3. Homo autem punit poenitendo. Et est poenitentia interior et exterior 4. Si ergo interior poenitudo tanta fuerit, ut sit sufficiens ultio peccati, Deus qui hoc novit, ab illo qui taliter poenitet ulterius poenam non exigit. Si vero interior poenitudo non sufficit in vindictam peccati, nec exterior poenitentia impletur, Deus, qui modos et mensuras peccatorum et poe narum novit, addit poenam sufficientem.

3. "Studeat 5 ergo quisque sic delicta corrigere, ut post mortem non oporteat poenam tolerare. Quaedam enim peccata mortalia in poenitentia fiunt venialia, non mox tamen sanantur. Saepe infirmus more retur, si non medicaretur; nec tamen statim medicatus sanatur: languet victurus, qui prius erat moriturus. Qui autem impoenitens moritur, omnino moritur et aeternaliter cruciatur. Si enim semper viveret, semper peccaret".

2 sentiendum] sciendum BLMN, quod corr. N. 7 decesserint] discesserlnt ANO. 14 poenltudo] penitencia LRT.

1 Hebr. 10,31. 2 Ps. 111, 4; 114,5. 3 August., Enarr. in Ps. 44,8, n. 18; et praesertim in Ps. 58, 6, n. 13 (PL 36,505,701; CCL 38, 506s; et 39, 739s); Gregorius, Moralia, IX, c. 34, n. 54 (PL 75, 889 C). 4 Cf. supra, Dist. 14, c. 1, n. 2. Ps.-August., De vera et falsa poenitentia, e. 18 (PL 40, 1128).

486 A-B). Fundatur forsitan in Summam sent., VI, 11, ubi leguntur verba hic in n. 2: "Nullum enim peccatum impunitum; aut enim homo punit aut Deus (PL 176, 148 C-D). — Num. 3: Ex Decreto, de poenit., d. 7, c. 6, § 2-3 (1247).

Caput 3 (111).

1. De illo cui sacerdos indiscretus inlungit parvam poenam. Si vero de illo quaeritur qui satisfactionem iniunctam impleverit, quae ignorantia vel negligentia sacerdotis peccato condigna non fuit, utrum de vita migrans ab omni poena liber sit, idem respondeo quod supra 1, de illo qui poenitentiam non complevit, dixi: quod si tantum est lamentum inte rions dolons, ut sufficiat in vindictam peccati, omnino liberatus est; si vero non sufficit dolor interior simul cum poena iniuncta, addet Deus poenam. Quod autem interdum sufficiat dolor interior ad vindictam pec cati, certum documentum habemus in illo latrone, qui sola mentis contri tione et confessione, statim cum conversus fuit, paradisum ingredi meruit 2.

2. Quod mensura dolons magis quam temponis consideranda est In poenltentia *. Sed quia dispensatores Ecclesiae contritionis quantitatem non perpendunt, quibus non est datum intelligere occulta cordium, omni bus leges poenitentiae constituunt, tam magis quam minus de peccato dolentibus. Quorum studium ad hoc praecipue tendere debet, ut cordis dolorem quantum fas est cognoscant, et secundum ipsius modum satisfa ctionem iniungant.

3. Au In Enchiridion *. Unde Augustinus: "In actione poenitentiae, ubi tale commissum est ut is qui commisit a Christi etiam corpore separetur, non tam consideranda est mensura temporis quam dolons: Cor enim contritum et humiliatum Deus non despicit 4. Ve rum, quia plerumque dolor alterius cordis occultus est alteni, nec in alio rum notitiam nisi per verba vel alia quaecumque signa procedit, cum sit coram illo cui dicitur 5: Gemitus meus a te non est absconditus, recte constituuntur ab his qui Ecclesiis praesunt tempora poenitentiae, ut satisfaciat etiam Ecclesiae, in qua peccata ipsa remittuntur. Extra eam

2 poenam] penitenciam ALNVX. 3 impleverit] implevit LRTVW. 6-7 interions dolons trp. ABRTX. 11 cum] ut ARTVX, om. B 26 qui] in add. AMNOVW.

27 satisfaciat] satisfiat RT (Aug.). remittuntur frp. post qua RTVX.

1 In c. 2, n. 1. 2 Resp. Luc. 23, 43. 3 Caput 65 (PL 40, 262s; CCL 46, 84); ex originali. 4 Ps. 50, 19. 5 Ps. 37, 10.

Caput 3, n. 3: Verba Augustini (praeter ultimam phrasim) inveniuntur apud Decretum Gratiani, De poenit. d. 1, c. 84 (1183), sub rubrica: Idem in omelia de penitentia. Unde de ducimus quod hic, ut etiam alibi, Magister recurrit ad originale Augustini.

quippe non remittuntur. Ipsa enim Spiritum Sanctum pignus accepit 1, sine quo non remittuntur ulla peccata".

4. Hieronymus *. Item Hieronymus 2: "Mensuram temporis in agenda poenitentia ideo non satis aperte praefigunt canones pro uno quoque crimine, ut de singulis dicant qualiter unumquodque emendandum sit, sed magis in arbitrio sacerdotis intelligentis relinquendum sta tuunt, quia apud Deum non tam valet mensura temporis quam dolons, nec abstinentia tantum ciborum quantum mortificatio vitiorum. Ideoque tempora poenitentiae pro fide et conversatione poenitentium abbrevianda praecipiunt, et pro negligentia protelanda; pro quibusdam tamen culpis modi poenitentiae sunt impositi".

Caput 4 (112).

1. Quod morlentibus non sit imponenda satlsfactio, sed innotescenda. Solet etiam quaeri utrum satisfactionis lex morituris sit imponenda. — Theodorus *. De quo Theodorus, Cantuariensis episcopus, in Poei nitentiali 3 suo sic ait: "Ab infirmis in periculo mortis positis pura est inquirenda confessio peccatorum, non tamen est illis imponenda quantitas poenitentiae, sed innotescenda; et cum amicorum orationibus et elee mosynarum largitionibus pondus poenitentiae sublevandum, si forte mi graverint. Si vero convaluerint, poenitentiae modum a sacerdote impositum diligenter observent".

2. Leo Papa *. Aliis vero pro qualitate peccati praesidentium arbitrio poenitentia decernenda est. Unde Leo Papa: "Tempora poenitudinis, habita moderatione, constituenda sunt tuo iudicio, prout conversorum animos perspexeris esse devotos. Pariter etiam habere debes aetatis se nuis intuitum, et respicere periculorum quorumcumque vel aegritudinum necessitates".

13 non sit trp. BLMOX, quod corr. B.

1 Resp. Eph. 1, 13-14; II Cor. 5, 5. 2 Hisce ipsissimis verbis citatur sub rubrica: Ex dictis beati Hieronymi presbyteri, iam ab Halitgaro episcopo Cameracensi (817-831), in suo Libro poenitentiali ex scrinio romanae ecclesiae assumpto (PL 105, 707 B). Ante eum hanc auctoritatem non invenimus. 3 Revera, ut notat J. Longère in sua editione Libri poenitentialis Alani ab Insulis, AHDLMA 32 (1965) 220, ubi excerpitur Caput 4 Ma gistri, Concilii est Moguntini (847), e. 26 (Mansi XIV, 910 C-D; MGH, Capitularia II, 182). ‘ Epist. 159 (ad Nicetum Aquileiensem episc.), c. 6 (PL 54, 1138 B; P. F. Kehr, Italia Pon lificia, VII-1, 20, n. 7).

Num. 4: Ex eodem Decreto parum infra, c. 86, ubi invenitur sub nomine Hieronymi, sicut iam in aliis collectionibus ante Gratianum. Non videtur quod originem habuerit in Libro de divinis officiis ohm Alcuino attributo (c. 13; PL 101, 1199 A), ut quandoque asseritur.

Caput 4, n. 1: Tam rubrica quam auctoritas, ex Decreto, C. 26, q. 7, C. 1 (1041).— Num. 2: ex dicto Gratiani et c. 2 (1041).

Caput 5 (113).

1. In necessitate non est neganda poenitentia vel reconciliatio. Sciendum est etiam quod tempore necessitatis non est neganda poenitentia vel reconciliatio poenitentibus. Leo Papa*. Unde Leo 1: "His qui tempore necessitatis et periculi urgentis instantia praesidium poenitentiae et mox reconciliationis implorant, nec satisfactio interdicenda est, nec reconci liatio deneganda, quia misericordiae Dei nec mensuras possumus ponere, nec tempora definire". "Quod 2 si ita aliqua aegritudine aggravati sunt, ut quod paulo ante poscebant, sub praesenti significare non valeant, te stimonia eis fidelium circumstantium prodesse debebunt, simulque poe nitentiae et reconciliationis consequantur beneficium".

2. lulius Papa *. Item Iulius Papa: "Si presbyter poenitentiam abnegaverit morientibus, reus erit animarum, quia Dominus ait: Cum conversus fuerit, tunc salvus erit. Vera enim confessio ultimo tempore potcst esse, quia non modo temporis, sed etiam cordis Deus inspector est 5, sicut latro" probat.

Caput 6 (114).

1. Quod preshyter non reconciliet Inconsulto episcopo, nisi in neces sitate. Non debet tamen presbyter poenitentem reconciliare inconsulto episcopo, nisi ultima necessitas cogat. — In concillo Carthagenensi *.

2-3 senilis] similem B, simul NX, corr. ex semel A2, semel corr. marg. in simul 02.

8 Leo2] papa add. TVWX, add. interl. R2. 18 fuerit om. AN, add. mg. 02, fuerit pec cator add. mg. T2, quis add. X. 19 esse] prodesse BM.

1 Epist. 108 (ad Theodorum Foroiuliensem episc.), C. 4 (PL 54, 1012 B 1013 A; DS n. 309). 2 In eadem Epist., e. 5 (1013 C 1014 A; DS n. 310). 3 Decretum spurium (PLS 1, 191-192). 4 Isai. 30, 15, iuxta LXX: Cum reversus ingemueris, tunc salvus eris.

Cf. etiam Ezech. 33, 12. 1 Reg. 16, 7: Dominus aufem intuetur cor. De latrone: Luc. 23, 42-43.

Caput 5, n. 1: Omnia, etiam quaedam verba introductoria, ex Decreto, C. 26, q. 6, c. (1038s); num. 2: ex eodem (ut videtur), c. 12 (1039s), sed cum quadam variatione.

Caput 6, n. 1: Ad initium, dictum Gratiani ante Caput sequens, C. 26, q. 6, c. 14 (1041s). Dein, e. 5 eiusdem quaestionis (1037).

Unde in Carthaginensi Concilio 1: "Presbyter inconsulto episcopo non reconciliet poenitentem, nisi absente episcopo ultima necessitas cogat. Cuiuscumque poenitentis publicum crimen est, quod universam commo vent urbem, ante absidam", scilicet introitum ecclesiae, "manus ei im ponatur". — Aurellus episcopus *. Item 2: "Aurelius episcopus dixit: Si quis in periculo fuerit constitutus, et se reconciliari divinis altaribus pe tient, si episcopus absens fuerit, debet presbyter consulere episcopum, et sic periclitantem eius praecepto reconciliare".

2. Inconsulto vero episcopo, non potest excommunicatos vel publice poenitentes presbyter reconciliare. — In Cartliaglnensi concilio *. Unde jo in Carthaginensi Concilio II 3 statutum est ut chrisma vel reconciliatio poenitentium "et puellarum consecratio a presbyteris non fiat". Item: "Reconciliare quemquam in publica missa presbytero non liceat".

3. Puellarum tamen consecratio, consulto episcopo, per presbyte rum fieri valet. Unde in Carthaginensi Concilio II 4: "Presbyter inconsulto 15. episcopo virgines non consecret, chnisma vero nunquam conficiat". Sicut praecepto episcopi potest presbyter consecrare virgines, sic et reconciliare poenitentes.

Caput 7 (115).

An oblatio elus sit recipienda, qui currens ad poenitentiam, praeveonitur morte. Si autem quaenitur de illo qui ad poenitentiam festinans sa cerdotem invenire non potuit et ita decessit, utrum oblatio eius sit reci

2 episcopo] si add. NvW, add. interl, 0. 4 scilicet introitum ecclesiae} id est in troitum ecclesiae rnarg. L, interl. T2. valet] valeat MNOW, quod corr. N. 22 de cessit] discessit BMR.

1 Breviarium Hipponense seu Brevis siatutorum, n. b-c (CCL, 149, 41-42); item Re gistri ecclesiae Carthaginensis excerpta, n. 43 b-c (CCL 149, 185). 2 Ita Geneclius (non autem Aurelius), in Concilio Carthag. 11 (390), n. 4 (CCL 149, 14). Concil. Carth. an. 390, c. 3 (CCL 149, 13, 41-42); et infra: Ab universis episcopis dictum est: Chrismatis confectio et puellarum consecratio a presbyteris non fiat, vel reconciliare quemquam pu blica missa presbytero non licet, hoc omnibus placet (lin. 5lss). 4 Uti hic iacet, ex eodem Breviario, n. 34 (CCL 149, 13, lin. 42).

Num. 2: conficitur ex dicto Gratiani ad initium eiusdem q. 6 (1036) et ex initio et fine c. 1 (1036). — Num. 3: Ex sequenti c. 2, ubi tamen Concilio III attribuitur (1036).

Caput 7: Ex rubrica et c. 11 eiusdem q. 6 (1039), obi tamen in editione legitur "qui iam [pro non] sit confessus".

pienda, dicimus quia est. Unde in Concilio Apanensi 1: "Si aliquis fuerit mortuus qui non sit confessus, et testimonium habet bonum, et non po terat venire ad sacerdotem, sed praeoccupavit eurn mors in domo vel in via, faciant pro eo parentes eius oblationem ad altare, et dent redem ptionem pro captivis".

DISTINCTIO XXI

Caput 1 (116).

De peccatis quae post hanc vitam dimittuntur. Solet etiam quaeri utrum post hanc vitam aliqua peccata remittantur. — Quod aliqua post hanc vitam remittantur, Dominus ostendit in Evangelio, ubi ait 2: Qui peccaverit in Spirilum Sanctum, non remittetur ei, ne que in hoc saeculo, neque in futuro. Ex quo datur intelligi, sicut sancti doctores tradunt 3, quod quaedam peccata in futuro dimittentur. — Gregorius *: "Quaeciam 4 enim culpae in hoc saeculo relaxantur, quaedam vero parvae etiam in futuro: quae quidem post mortem gravant, sed dimittuntur, si digni sunt, si bonis actibus in bac vita meruerunt ut dimittatur eis".

11 in hoc saeculol hic MR. 13 Gregorius om. MRVWX. 16 dimittatur] dimittantur BMRV.

1 Non enumeratur inter canones Conc. Epaonensis seu Eponensis anno 517 (CCL 148 A, 22-37), cui attribuitur a Gratiano (infra); reapse invenitur in Poenitentiali Halitgaris ep.

Cameracensis, Lib. VI (PL 105, 702 C-D), ex quodam veteri Poenitentiali Romano, uti supra

notatur. 2 Matth. 12, 32; Luc. 12, 10. 3 Gregorius scilicet, ut immediate apparet.

4 Dialogi, IV, c. 39 (PL 77, 396 B-D).

Dist. XXI. Cf. lulianus Toletanus, Prognosticon futuri saeculi II, 19 (PL 96, 483 A 484 B; CCL 115, 55-56); Glossa Magistri in 1 Cor. 3, 10-15 (PL 191, 1556 B 1561 B); et inter modernos, A. M. Landgraf, 1 Cor. III, 10-17, bei den lateinischen Viitern und in der Frllhscholastik, in Biblica 5 (1924) 140-172; id. Die Naclllassung der lilssliche SOnde in sua Dogmengesclsichte der Friihsclzolastik 1V-2, 100-202, praesertim 155-174: Die Tilgung der Jiissiichen Snde im anderen Leben. — Caput 1. De peccato in Spiritum Sanctum, vide Lib. 11, dist. 43, Caput unic. (tom. 1, 572-577). — Auctoritas Gregorii invenitur in parte in Decreto, Dist. 25, c. 4 (94); sed fons potius videtur esse Glossa ordin. in Matth. 12, 32 (apud Lyra num, V, 42c).

Caput 2 (117).

De his qui aedfficant lignum, loenum, stipulam *. De illis etiam quf aediflcant lignum, toenum, stipulam 1, dicit Augustinus quod ignem tribulationis transitoriae invenient, cremabilia aedificia quae secum por taverunt cremantem. — Augustinus in libro De clvitate Dei *. Ait enim sic 2: "Post istius sane corporis mortem, donec de igne purgatorio veniatur ad diem damnationis et remunerationis, si hoc temporis intervallo spi ritus defunctorum qui aedificarunt lignum, joenum, stipularri, huiusmodi ignem dicantur perpeti, quem alii non sentiunt, qui huinsmodi aedificia non portaverunt, ut inveniant ignem transitoriae tribulationis venialia concremantem, non redarguo, quia forsitan verum est". — Augustinus, super Psalmum CXXII *: "Sed 3 quia dicitur: Salvus erit quasi per ignem, contemnitur ille ignis; gravior tanien erit ignis ille quam quidquid potest homo pati in hac vita". — Hic aperte insinuatur quod iii qui aedificant lignum, foenum, stipulam, quaedam cremabilia aedificia, id est venialia i peccata, secum portant, quae in igne emendatorio cremantur; unde constat quaedam peccata venialia post hanc vitam deleri.

Caput 3 (118).

Quod ah citius, ahi tardius purgantur in igne. in ilio autem igne purgatorio alii tardius, alii citius purgantur, secundum quod ista pereune tia magis vel minus amaverunt. — Augustinus In Enchlridlon *. Unde Augustinus 5: "Post hanc vitam incredibile non est nonnullos fi deles per ignem quendam purgatorium, quanto magis minusve bona pereuntia dilexerunt, tanto tardius citiusque salvari".

2 Rubrica om. NVW, add. mg. L2T2. lignum] Il gna ABX (lia etiam infra). 6 de igne purgatorio om. A, in marg. LTW, rep. marg. ut rubrica N; deest in Augustino.

8 aedificaruntl edlficant ABMNX, edificaverunt LV, edificaverint R. 19 in’ om. LNO.

Resp. 1 Cor. 3, 12-13: Si quis autem superaedificat super jundamenlum hoc, aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, foenum, stipulam, *. *. *.uniuscuiusque opus quale su, ignis pro babil. 2 Lib. XXI, C. 26, n. 4 (PL 41, 745; CSEL 40-11, 571; CCL 48, 798s). 3 Po tius Enarr. in Ps. 37, 2, n. 3 (PL 36, 397; CCL 38, 384). 4 1 Cor. 3, 15. 5 Caput 69 (PL 40, 265; CCL 46, 87).

Caput 2. Prima auctoritas Augustini, ex Glossa Magistri in 1 Cor. 3, (PL 191, 1558 C), ex Fioro Lugdun. in hi. (291). — lila super Psalmum, ex Magistro in eundem (1558 C-D), item ex Fioro (292).

Caput 4 (119).

1. Quid sit aedificare lignum, foenum, stipulam *. Unde non frustra illa tria distinxit Apostolus: lignum, toenum, stipulam; quae illi "aedifi cant 1, qui etsi aliena non rapiunt, rebus tamen infirmitati concessis aliqua dilectione inhaerent. Qui secundum suos amandi haec modos, diutius ut lignum, vel minus ut foenum, vel minimum ut stipula, ignem sustinebunt". — Augustinus, super Psalmum CXXII *: "Qui 2 superaedificant aurum, argentum, lapides pretiosos, de utroque igne securi sunt: non solum de illo aeterno qui cruciaturus est impios in aeternum, sed etiam de illo emenda— torio quo purgabuntur quidam salvandi".

2. Oppositio *. Hic obici potest: Si per lignum, foenuin, stipulam ve nialia intelliguntur peccata, et nullus adeo perfectus est qui venialiter non peCcet, ergo qui aedificant aurum, argentum, lapides pretiosos, aedi— ficant etiam lignum, foenum, stipulam; ergo per ignem transibunt. — Solvit *. Ad quod dicimus quia non omnis qui venialiter peccat, lignum, toenum, stipulam aedificat; sicut e converso non omnis qui contemplatur Deum et diligit proximum et opera bona facit, aedificat aurum, argentum, lapides pretiosos. Et tamen in auro intelligitur contemplatio Dei, iii ar— gento dilectio proximi, in lapidibus pretiosis bona opera 3. Sed et illi qui aeclificant lignum, foenum, stipulam Deum contemplantur, et proximum diligunt, et opera bona faciunt; nec tamen aedificant aurum, argentum, lapides pretiosos.

6 stipula] stipulam BNRT, sti. LW. 11 Oppositio om. RW. 15 Solvit om. NRVW. 19 lapidibus pretiosis ALR, lapide pretioso BMVX, 1. p. OhTW. H et om. LN, add. interl. R.

1 August., Enarr. in Ps. 80, 16, n. 21 (PL 37, 1045; CCL 39, 1133s). Cf. etiam De fide et operibus, c. 16, n. 27 (PL 40, 216; CSEL 41, 71s). 2 Potius Enarr. in Ps. 37, 2, n. 3 (PL 36, 397; CCL 38, 384). 3 Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 12: "Aurum in contempla

tione Dei, argentum in diiectione proximi, lapides pretiosos in operibus bonis (apud Lyran. VI, 37c; 1 42b; m 42b); inde in Glossa Magistri (PL 191, 1557 C).

Caput 4, n. 1: Prima auctoritas, anonyma in codd., ex Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 12 (apud Lyran. VI, 37c, ubi etiam anonyma; cod. 1 42b, cod. m 42b-c); inde anon. in Glossa Magistri in h.1. (PL 191, 1557 C). Illa August. super Psalmum, ex Magistro in 1 Cor. 3, 13 (1558 B), ex Fioro in 1 Cor. 3, (292).

Caput 5 (120).

1. Quid sit aedificare aurum, argentum, lapides pretiosos. Haec enim aedificat, qui sic illa tria facit "ut 1 cogitet quae Dei sunt, et quomodo placeat Deo". — Augustinus In Enchiridion P: "Lignum 2 vero et foenum et stipula accipi possunt saecularium rerum, quamvis licite concessarum, tales cupiditates, ut amitti sine animi dolore non possint". — Augustini, De fide et operibus *. Haec ergo aedificat is qui cogitat quae mundi sunt, quomodo placeat mundo, "qui 3 circa divitias suas quodam carnali tenetur affectu, et tamen ex eis multas eleemosynas facit, nec pro eis aliquid fraudis vel rapinae molitur".

2. Ex his igitur patet quod non idem homo simul haec et illa aedificat. Illa enim aedificatio perfectorum tantum est, qui non cogitant placere mundo, sed tantum Deo; qui etsi venialiter aliquando peccant, fervore caritatis ita absumitur in eis peccatum sicut gutta aquae in camino ignis, et ideo nunquam secum portant cremabilia. Haec autem inferior aedificatio minorum est, qui non tantum Deo, sed et mundo placere cogitant, Deum tamen praeponunt. Si vero mundum praeponerent, non superaedificarent, sed destruerent fundamentum 4.

3. Augustinus 5 *. Affectiones igitur carnales quibus "dediti sunt domibus, coniugibus, possessionibus, ita ut ni! praeponatur Christo", illis tribus signantur. Quae in mentes perfectorum non cadunt, etsi alia venialia admittant. In cordibus vero minorum interdum durant usque in finem, qui cum ta!ibus aedificiis transeunt, sed disso!ventur in igne; ipsi vero "merito 6 fundamenti salvi erunt", gravissimam tamen poenam sentient. Ex quo apparet quantam hic misericordiam exhibet Deus, et

3-4 quomodo placeat] quae placeant BMNO. 4 Augustinus in Enchiridion m. ARVWX. 6-7 Rubrica om. MRVW. 19 Augustinus om. MRV. 24-25 poenam sentient trp. RTVX.

1 Ex Enchiridion, C. 68 (PL 40, 264; CCL 46, 86). 2 Ex eodem Caput 68. 3 Caput 16, n. (PL 40, 216; CSEL 41, 71s). Cf. August., De civitate Dei, XXI, c. 26, n. 2 "PL 41, 743; CSEL 40-II, 57; CCL 48, 796). 5 Enarratio II in Ps. 29, 2, n. 9 (PL 36, 222; CCL 38, 181). ‘ August., Enchiridion, c. 68: De his enim dictum est quod per

ignem salvi erunt, quoniam fundamenti merito non peribunt" (PL 40, 264; CCL 46, 86).

Caput 5, n. 1. Partim in Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 12 (apud Lyran., VI, 37c; 1 42c; m 42b); amplius in Glossa Lomb. in h.1., unacum auctoritatibus Augustini (PL 191, 1557 A, B; ex Fioro, 287s, et 286). — Num. 3. Cf. Glossa Magistri in 1 Cor. 3, 12-13 (1557 B), ex Fioro (287).

quantam ibi exerceat severitatem, cum pro eodem peccato multo gravius ibi puniat quam hic.

4. Opinio quorundam cum obiectione. Sed forte dices illud esse accipiendum de poena peccati, non de ipso peccato, quod Gregorius dicit 1: "quaedam levia in futuro dimittenda". Si enim veram poeniten tiam habuerit quis, omnia dimissa sunt ei, sed poena forte remansit; ideoque, si vere poenitens obiit, sine peccato transit; si autem vere poe nitens non est in obitu, maculam portat, quae nunquam delebitur. Qui. vero aedificat lignum, foenum, stipulam, vere poenitet, quia bonus est et caritatem habet, et in cantate de hac vita transit: ergo sine peccato transit.

Caput 6 (121).

1. Solutlo: quod ailquis vere poenitet, etsi non de omni venlail *. Non sequitur. Verum quidem est quia bonus est, et caritatem habet, et vere poenitet; et tamen cum veniali peccato transit, quod non delevit poeni tentia. Poenitentia enim non delet nisi peccatum illud quod deserit homo. Tale autem peccatum saepe in hac vita non relinquitur ab homme, et ta men vere poenitens est, etsi non de omnibus venialibus poeniteat. Potest enim quis de omni mortali et de omni veniali poenitere, excepto uno vel pluribus, venialibus quidem: sicut habet quis caritatem, et unum vel plura venialia; quod de criminalibus nullatenus esse potest.

2. Exemplo utitur ad probandum quod ait *. Est enim aliquis bonus caritatem habens, sed adhuc quodam cupiditatis affectu amans haec saecularia. Talis exsistens, subita morte opprimitur. In illo terreno affecta mortuus est, et tamen salvabitur. A quo non se hic absolvit: ergo post hanc vitam ab illo purgabitur. — Constat ergo quaedam peccata, sed levia, post hanc vitam dimitti. Si vero de poena peccati illud intelligi voluissent auctores, cur magis commemorassent levia quam gravia, cum etiam gravium poena hic inexpleta, post hanc vitam restet?

6 habuerit] habuit ALRW. 7 obiit] obit RTX, abiit BVW. 13 quod.... venialia LMN (ex elencho capp.), om. alii codd. 22 Rubrica om. RVW.

1 Dialogi, IV, C. 39: In qua sententia datur intelligi quasdam culpas in hoc saeculo,, quasdam vero in futuro posse laxari... ligna, foenum, stipulain, id est peccata minima atque levissima, quae ignis facile consumat * (PL 77, 396).

Num. 4: Vide quaestionem Magistri in Glossa in 1 Cor. 3, (1559 C). Auctoritas Gre— gorii sumitur autem ex Decreto, Dist. c. 4 (94).

Caput 7 (122).

1. De generali confessione, quid prosit. Post haec considerandum est utrum prosit confessio illa, ubi singula peccata quae quisque fecit non exprimuntur. — Sane dici potest quod omnia criminalia semel saltem oportet in confessione exprimi, nisi a mente aliqua exciderint. Sed quia delicta nemo intelligit omnia 1, generaliter saltem ea confitere quorum memoriam non habes; et sic nihil celasti de sceleribus tuis. — Venialia vero, quia innumerabilia sunt, sufficit generaliter confiteri, nisi aliqua sint frequenter iterata; perfectius est tamen etiam illa exprimere si vales 2 Ideoque quo tidie generaliter fit confessio in ecclesia: pro venialibus scilicet peccatis quae quotidie admittimus, et pro illis mortiferis quorum notitiam non ha bemus.

2. Augustinus in quinta Responsione contra Pelaglanos *. Unde Augustinus: "Veritatem dicit Deo poenitens, quando nihil illi de commissis sceleribus celat: non quod etsi voluntate celaverit Deus ignoret, sed veritatem sibi ab eo dici vuit, ut veniam consequatur. Si vero mente aliqua exciderint, confitetur veritatem Deo cum generaliter dixerit: Deus, qui nosti occulta cordis, et opera mea et delicta a te non sunt abscondita 4: quibus veniam largiaris. Et haec est veritas confitentis quam diligit Deus". Unde: Ecce enim veritatem dilexisti. — Hic insinuatur quod generalis confessio etiam mortalia delet quorum intelligentia non habetur.

Caput 8 (123).

Nemo confiteatur peccatum quod non fecit. Sicut autem poenitens celare non debet peccatum, quia superbia est 6; ita nec humilitatis causa

3 quisque] quis RTVWX. 14 dicit Deo trp. BLT. 16 vero] a add. L, add. rnterl. R2T2. 18 et add. interl. V2, om. RTWX. 23 peccatum quod] peccata que NRTW elench. capp.

1 Resp. Ps. 18, 13: Delicta quis intelligit? et Glossa ordin. in h.1.: Dell cia: omnia; quae lam enim nota sunt (apud Lyranum, III, 11 la; cod. Laurent. PI. XVII. 4, f. 22a); ex Cas siodoro in h.l. (PL 70, 142 D; CCL 97, 175); in Glossa Magistri in h.l. (PL 191, 213 A).

2 Cf. supra, Dist. 16, c. 6, n. 2. 3 Scil. in Hypognosticon, V, c. 1, n. 1 (inter opp. Augusti su, PL 45, 1649). 4 Resp. Ps. 68, 6. 5 Ps. 50, 8. 6 Vide supra, Dist. 17, C. 4, n. 12.

Caput 7. Cf. A. M. Landgraf, Die Naclzlassung der liisslichen SOnde, in Dogmengeschichte 1V-2, 111-113. — linde trahatur auctoritas pseudo-Aug. (in n. 2), nescimus.

Caput 8. Auctoritas Augustini, ex Decret o Gratiani, C. 22, q. 2, c. 9 (870).

fateri se reum illius quod se non commisisse noscit, quia incauta est talis humilitas et peccatorem constituit. — Augustinus, De verbis Apostoli *. Unde Augustinus 1: "Cum humilitatis causa mentiris, si non eras peccator antequam mentireris, mentiendo efficeris quod vitaras. Veritas in te non est, nisi ita te dixeris peccatorem ut etiam esse cognoscas. Ve ritas autem ipsa est, ut quod es dicas. Nam quomodo est veritas, ubi re gnat falsitas?"

Caput 9 (124).

1. De poenis sacerdotls qui peccatum publicat confitentis. Caveat autem sacerdos ne peccata poenitentium aliis prodat; alioquin deponatur. — Unde Gregorius 2: "Sacerdos ante omnia caveat ne de his qui ei confitentur peccata sua alicui recitet, non propinquis, non extraneis, nec, quod absit, pro aliquo scandalo. Nam si hoc fecerit, deponatur et omnibus diebus vitae suae ignominiosus peregrinando pergat". 2. Quod vero dictum est 3, ut poenitens eligat sacerdotem scientem ligare et solvere, videtur contrarium ei quod in Canonibus reperitur 4, ut nemo scilicet alterius parochianum iudicare praesumat. — Sed aliud est favore vel odio proprium sacerdotem contemnere, quod Canones pro hibent; aliud caecum vitare, quod Urbanus facere monet, ne si caecus caecum ducat, ambo in foveam cadant 5. — Urbanus *. Ait enim Urbanus II 6: "Placuit ut nulli sacerdotum deinceps liceat quemiibet commissum aiteri sacerdoti ad poenitentiam suscipere, sine eius consenstt cui se prius commisit, nisi pro ignorantia illius cui prius confessus est.. Qui vero contra hoc facere tentaverit, gradus sui periculo subiacebit *.

9 poenis] pena NRT2VW elench. capp. 19 aliud] est add. ANO, sed del. N. 21 Urbanus II om. RTVX.

1 Sermo 181, C. 4, n. 5 (PL 38, 981); sernio 29 seriei De verbis Aposloli. 2 Proba biliter hic subintelligitur Gregorius 11 vel potius Gregorius III, cui attribuuntur quidam ca nones poenitentiales (cf. G. Le Bras, art. Pénitentiels, DThC XII, 1174); in parte auctoritas nostra consonat Caput 105 Poenitentiarii summorum pontificum: Si quis sacerdos palam fe cent et secretum poenitentiae usurpaverit..., deponatur et diebus vitae suae peregninando finiat" (ed. H. J. Schmitz, Die Bussbiicher und die Bussdisciplin der Kirclze, Mainz 1883, 428); de quo, cf. G. Le Bras, uti supra; et P. Browe, Das Beieiztgeheimniss im Allertum und Mittelalter, In Scholasfik 9 (1934) 15. Uti hic lacet pnimitus invenitur in Collectione Anselmi Lucensis, L. XI, c. 23. 3 In Dist. 17, c. 4, n. 2. 4 Apud Gratianum, C. 9 q. 2 c. 1 (602). 5 Matth. 15, 14. 6 In Synodo seu Concillo Placentino an. 1095 (Mansi XX, 803; PL 151, 142 D).

Caput 9, n. 1. Praeter rubricam seu titulum, omnia ex Decreto, de poenit. d. 6, scil. ex dicto ante c. 2 et ipso capitulo (1244). — Num. 2: item de eodem Ioco, in dicto ante c. 3, et ipso canone seu Caput, ubi verba Pontificis.

DISTINCTIO XXII

Caput 1 (125).

1. Si peccata dimissa redeant. Cumque muftis auctoritatibus supra 1 sit assertum in vera cordis contritione peccata dimitti, ante confessionem vel satisfactionem, ei etiam qui aliquando in crimen reiapsurus est, quaeritur, si post cordis contritionem confiteri contempserit vel in peccatum idem vel simile reciderit, an peccata dimissa redeant. — Cuius quaestionis soiutio obscura est et perpiexa, aliis asserentibus, allis econtra negantibus peccata semel dimissa ulterius repiicari ad poenam.

2. Auctoritatibus instruit peccata redire. Qui vero dicunt peccata di missa redire, subditis se muniunt testimoniis. — Ambrosius, super Epistolam ad Epheslos * Ambrosius ait 2: "Donate invicem si alter in aiis terum peccet: alioquin Deus repetit dimissa. Si enim in his contemptus fuerit, sine dubio revocabit sententiam per quam misericordiam dederat, sicut in Evangeiio 3 de servo nequam legitur, qui in conservum suum im pius deprehensus est".

13 instruit] instituit L, astruit NX.

1 In Dist. 14, C. 4; et D. 17, c. 1. 2 Ambrosiaster, In Eph. 4, 32 (PL 17, 393 C-D; CSEL 81-111, 109). 3 Resp. Matth. 18, 32-34. Auctoritas Rabano a tiratiano attribuitur (infra); sed non invenimus inter opera eius.

Dist. XXII, c. 1. Cf. P. Anciaux, La théologie du sacrement, 19, n. 1, ubi et bibliographia; J. Schupp, Die Gnadenlelzre des Pet rus Lombardus, Freiburg im Br. 1932, 191-194; et praeser tim A. M. Landgraf, Die Streitfrage vom Wiederaufleben der Siinden, in Dogmengeschichte IV-1, 193-228. — Inter praedecessores et coaetaneos Magistri, cf. Hugo, De sacram., 11, 14, 9 (PL 176, 570 B-578 A); Summa sent., VI, 13 (PL 176, 150 C 151 D); Sententiae Mag. Rolandi (ed. A. M. GietI), 249-251; P. Abaelardus, In Rom., II (PL 178, 864 C-D; ed. E. M. Buytaert, CCL, CM 11, 161s); Sent entiae divinitatis (ed. B. Geyer, 148*_15o*). — Num. 1: Concinnatur ex dicto Gratiani ad initium d. 4 de poenit. (1228s). — Num. 2: Ambrosiaster, ex Glossa Magistri in Eph. 4, 32 (PL 192, 208 C). — Num. 3: ex Decreto, de poenit. d. 4 c. 1 § 1 (1229), quibusdam adiectis.

3. Rabanus * Item Rabanus: "Nequam servuni tradidit Deus tortoribus quoadus que redderet universum debitum 1: quia non solum peccata quae post baptismum homo egit reputabuntur ei ad poenam, sed etiam peccata originalia quae ei in baptismo sunt dimissa".

4. Gregorius *. Item Gregorius 2: "Ex dictis evangelicis constat quia, si non ex corde dimittimus quod in nos delinquitur, et hoc rur sum exigitur, quod iam nobis per poenitentiam dimissum fuisse gaude bamus".

5. Augustinus in homilia quadam *. Item Augustinus 3: "Dicit Deus: Dimitte, et dimittetur tibi. Sed ego prius dimisi: dimitte vel postea. Nam si non dimiseris, revocabo te, et quidquid dimiseram, replicabo tibi". — Item 5: "Qui divini beneficii oblitus, suas vuit vindicare iniurias, non solum de futuris peccatis veniam non merebitur, sed etiam praeterita, quae iam sibi dimissa credebat, ad vindictam ei replicabuntur".

6. Beda, super Lucam *. Item Beda 6: "Revertar in domum meam etc.: Timendus est iste versiculus, non exponendus, ne culpa quam in nobis exstinctam credebamus, per incuriam nos vacantes opprimat". — Item: "Quemcumque enim post baptisma sive pravitas Iiaeretica, seu mundana cupiditas arripuerit, mox omnium prosternet in ima vitiorum".

7. Augustinus in libro De baptismo *. Item Augustinus: "Re dire dimissa peccata ubi fraterna caritas non est, apertissime Dominus in Evangelio docet 9, in illo servo a quo dominus dimissum debitum petiit, eo quod ille conservo suo debitum nollet dimittere". — His auctoritatibus innituntur, qui dicunt peccata dimissa redire si replicantur.

8. Oppositio contra eos *. Quibus opponitur: Si quis pro peccato, de quo poenituit et indulgentiam accepit, iterum punitur, non videtur iustum. Si punitur pro eo quod peccavit et non emendavit, iustitia est aperta; si vero requiritur quod fuerat condonatum, vel iniustitia est, vel iustitia occulta.

3 ei interl. L, trp. posf baptismo RT, posi sunt VX. 17 Quemcumque] Que

cumque RTVW. 24 Rubrica om. RVW. 27 fuerat] fuerit LOW, fuit M.

1 Resp. Matth. 18, 34. 2 Dialogi, IV, C. 60 (PL 77, 438 D -429 A). 3 Sermo

83, c. 6, n. 7 (PL 38, 518). 4 Luc. 6, 37. 5 Haymo Altissiod., Homiliae de (empote, hom. 137 (sub nomine Haymonis Halberstatensis, PL 118, 732 A); cf. H. Barré, art. Haymon d’Auxerre, DSpirit. VII, 94: "l’édition est fortement interpolée s; hic sermo tamen videtur esse authenticus. 6 In Luc. 11, 24 (PL 92, 478 C; CCL 120, 235). 7 In Luc., 11, 26: Et assumit septem alios (478 D; 235). 8 Scil. De l contra Donatislas, 1, c. 12, n. (PL 43, 120; CSEL 51, 164). 9 Resp. Matth. 18, 32-34.

Num. 4-6 trahuntur ex eadem dist. cc. 2-6 (1129); n. 7 autem, ex Decreto, de consecr. d. 4 c. 41 § 6 (1379).

— Videtur etiam Deus bis in idipsum iudicare et duplex tribulatio consurgere: quod Scriptura negat 1.

9. Solvit *. Sed ad hoc potest dici quod neque duplex tribulatio con surgit, neque iudicat Deus bis in idipsum. Hoc enim fieret, si post condi gnam satisfactionem et sufficientem poenam iterum puniret; sed non satisfecit digne et sufficienter, qui non perseveravit. Debuit enim iugem pec cati habere memoriam, non ad faciendum, sed ad cavendum. — Augustinus, super psaiterium *. Debuit non oblivisci omnes retributiones Dei 2, "quae tot sunt, quot sunt peccatorum remissiones"; tot ergo debuit ço gitare dona Dei, quot mala sua, ac pro illis usque in finem gratias agere. Sed quia ingratus ad vomitum sicut canis redut 3, ante acta bona mortifi cavit et peccatum dimissum revocavit: ut cui humiliato Deus ante pec catum dimiserat, eidem post elato et ingrato imputet.

10. Aliorum sententia. Sed quia absonum videtur ut peccata dimissa iterum imputentur, placet quibusdam neminem pro peccatis semel dimissis is iterum a Deo puniri; sed ideo dicuntur dimissa redire et imputari, quia propter ingratitudinem ita reus et peccator constituitur ut ante fuerat. Sic enim quod dimissum fuerat dicitur exigi, quia remissionis perceptae ingratus ita reus fit ut ante fuerat.

11. Utrique parti quaestionis probati favent doctores; ideoque alicui 2 parti non praeiudicans, studioso lectori iudicium relinquo, addens mihi tutum fore ac saluti propinquum sub mensa dominorum micas edere 4.

3 Solvit om. RVW. 9 sunt om. BLT. 10 dona] bona LRVWX. 21 mihl

om. RVWX.

1 Nahum 1, 9; cf. supra, Dist. 15, e. 1, n. 2. 2 Ps. 102, 2; dein August., Enarr. in Ps. 102, n. 4: Cogita ergo, anima, omnes retributiones Dei, cogitando omnia mala facta tua: quam multa enim mala facta tua, tam multae bonae retributiones eius" (PL 37, 1318; CCL 40, 1453). 3 Resp. Prov. 26, 11; II Petri, 2, 22. 4 Resp. Matth. 15, 27: Nam et catelli edunt de micis, quae cadunt de inensa dominorum suorurn.

Num. 9. Cf. Summa sent., VI, 13 (PL 176, 150 D 151 A). — Num. quodammodcs dependet de Summa sent., VI, 13, ubi legitur: "Alii, quibus magis videtur assentiendum, di cunt quod pro illis peccatis pro quibus Deo per poenitentiam satisfecit non sit amplius pu niendus, etiam si postea vel similia vel graviora committat. Non enim iudicat Dominus bis in idipsum, sed p r o j n g r a " 1 " u d j n e, scilicet quia gratiae qua ipsa condonata fuerant priora ingratus fuerat, eum vere fatendum est gravius esse puniendum 151 A-B). — Cf. etiam dictum Gratiani post e. 22 de poenit. d. 3, circa finem: "sic et peccata vere remittuntur poenitenti, quamvis ob ingratitudinem eisdem postea sit implicandus (1215). — Num. 11. Quod Magister in disputationibus dicebat peccata redire quantum ad reatum s, apparet ex testimoniis. Cf. 1. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings 0f Peter Lombard, in An— tonianum 41 (1966) 479; et A. M. Landgraf, Die Streitfrage vous Wiederau der Siinden, in Dogmengesch. IV-1, 226s.

Caput 2 (126).

1. Quid sit hic sacramentum et res. Post praedicta restat investigare quid in actione poenitentiae sit sacramentum et res. Sacramentum enim signum est sacrae rei 1: quid igitur hic signum est, et quae est res sacra huius signi?

2. Sententia quorundam *. Quidam dicunt sacramentum hic esse quod exterius tantum geritur, scilicet exterior poenitentia, quae est signum intenons poenitentiae, scilicet contritionis cordis et humiliationis.

3. Quod si est, non omne sacramentum evangelicum id efficit quod figurat 2: exterior enim poenitentia non efficit interiorem, potius interior causa est exterioris. — Sed ad hoc inquiunt illi, hoc esse intelligendum de luis sacramentis quae in novo Testamento instituta sunt, ut est sacra mentum baptismi, confirmationis et corporis Christi. Sacramentum vero poenitentiae, sicut et coniugii, ante tempus gratiae, etiam a primordio humani generis fuit. Utrumque enim institutum fuit in primis parentibus 3.

4. Item, si exterior poenitentia sacramentum est et interior res sa cramenti, saepius praecedit res sacramentum quam sacramentum rem. — Sed nec hoc inconveniens est, nam et in aliis sacramentis, quae efficiunt quod figurant, hoc saepe contingit 4.

5. Aliorum sententia *. Quidam autem dicunt exteriorem poeniten tiam et interiorem esse sacramentum: nec duo sacramenta, sed unum, ut species panis et vini non duo sunt sacramenta, sed unum 5. Et sicut in sacramento corporis 6, ita etiam in hoc sacramento dicunt aliud esse tantum sacramentum, scilicet exteriorem poenitentiam; aliud sacramen tum et rem, scilicet interiorem poenitentiam; aliud rem et non sacramentum, scilicet remissionem peccatorum. Interior enim poenitentia et res est sacramenti, id est exterioris poenitentiae, et sacramentum remissionis peccati, quam et signat et facit. Exterior quoque poenitentia et interioris signum est et remissionis peccatorum.

2 hic] hoc N, om. MR elench. capp., add. interl. A2. 6 Rubrica om. RVW, trp. ad 1.

11 BX. il hic] hoc ALM. 13 baptismi] et add. BMR. et om. ARTX, add. interl. NO.

21 Rubrica om. RVW. 24 etiani] et RVW.

1 Vide supra, Dist. 1, c. 2. 2 Cf. Dist. 1, C. 4, n. 2; et c. 6. 3 Poenitentia, in Oen. 2, 17; coniugium, in Gen. 2,24; cf. supra, Dist. 2, c. 1, n. 3. 4 Cf. Dist. 4, c. 7, nn. 1-2. 5 Vide Dist. 11, e. 2, n. 3. 6 De quo supra, Dist. 8, c. 7, n. 2.

Caput 2. De sententiis hic relatis, cf. P. Anciaux, La théologie du sacrement de pénitence, 145-148; D. Van den Eynde, Les définitions des sacrements, 70, 123; et P. Palmer, The Theology of Res et Sacramentum with particular Emphasis on ils Application Penance, in Proceedings of the Caiholic Theol. Assoc. of America 14 (1959) 120-141.

DISTINCTIO XXIII

Caput 1 (127).

De sacramento unctionis extremae. Praeter praemissa est etiam aliud sacramentum, scilicet unctio infirmorum, quae fit in extremis oleo per episcopum consecrato.

Caput 2 (128).

De tribus generibus unctionum *. Et sunt tria genera unctionis. Est enim unctio quae fit chrismate, quae dicitur principalis unctio, quia in ea principaliter Paraclitus clatur. Unde et propter abundantiam gratiae, duos liquores mixtos habet, oleum scilicet et balsamum: oleum conscien tiae, balsamum famae. Chrisma vero graece, unctio dicitur latine. Nec tamen omne oleum ad unctionem sanctificatum chrisma vocatur, sed illud solum quod miscetur cum balsamo. Quo capita regum et pontificum unguntur, quo etiam baptizatos sacerdos ungit in vertice, et pontifex per impositionem manus confirmandos ungit in fronte. — Est et alia unctio, qua catechumeni et neophyti unguntur in pectore et inter scapulas in perceptione baptismi. — Tertia vero unctio est quae dicitur oleum infir morum, de qua nunc agitur.

4 peccatorum] peccati BLMRV, p. O. II Rubrica om. OVW. unctionum] unctionis MRT.

Dist. XXIII. Cf. P. Browe, Die Letzf e Ôlung in der abendlàndisclzen Kirche des Mille! alt ers, in Zeitschr. fur kathol. Theol. 55 (1931) 515-561; H. Weisweiler, Das Sakrament der Letzten Ôlung in den systematisclzen Werken der ersten Friihscholastik, in Scholastik 7 (1932) 321-353, 524-560; N. M. Hiiring, The Augustinian Axiom: Nul!! Sacrament o Iniuria Facienda est, in Mediaeval Studies 16 (1954), praesertim 104.117. — Caput 1 verbatim ex Somma sent., VI, (PL 176, 153 B). Caput 2: Omnia (quibusdam transpositis, aliis omissis), ex Hugone, De sacram., II, 15, 1 (PL 176, 577 B-C).

1. A quibus fuit institutum hoc sacramentum. Iacobus in Epistola canonica *. Hoc sacramentum unctionis infirmorum ab Apostolis insti tutum legitur. Ait enim lacobus 1: Infirmatur aliquis in vobis? Inducat presbyteros Ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini. Et alteviabit eum Dominus, et si in peccatis sit, dimittentur ei.

2. In quo ostenditur duplici ex causa sacramentum hoc institutum, scilicet ad peccatorum remissionem, et ad corporalis infirmitatis alleviatio nem. Unde constat eum qui hanc unctionem fideliter devoteque percipit, et in corpore et in anima alleviari; si tamen expedit ut in utroque aile vietur. Quod si forte corporis vaietudinem illi habere non expedit, illam quae est animae sanitatem in hoc sacramento acquirit.

3. Et sicut in aliis sacramentis, ita et in isto aiiud est sacramentum, aliud res sacramenti. Sacramentum est ipsa unctio exterior; res sacra menti, unctio interior, quae peccatorum remissione et virtutum amplia tione perficitur. Et si ex contemptu vel negligentia hoc sacramentum praetermittitur, periculosum est et damnabile.

Caput 4 (130).

1. De iteratione hulus sacramenti. Quaerunt aliqui si hoc sacramen ttim iterari possit, cum baptismus et alla quaedam sacramenta, semel suscepta, non iterentur.

2. Augustinus In libro Contra Parmenlanum *. Augustinus dicit 2 sacramentum non iterandum, et sacramento faciendam non esse iniuriam; sed hoc dicit ubi agit de sacramento baptismi et ordinationis.

1 lac. 5, 14-15. 2 Contra epist. Parmeniani, Il, e. 13, n. 28: Ideoque non eis in populo manus imponitur, ne non homini, sed ipsi sacramento fiat injuria n. 30: "Si enim utrumque (Bapt. et Ordo) sacramentum est, quod nemo dubitat, cur illud non amittitur, et jllud amittitur ? Neutrj sacramento injuria facienda est" (PL 43,71 et 72; CSEL 51, 79 et 81).

Caput 3, n. 1: ex eodem, c. 2 (577 D-578 B).— Num. 2: ex Somma sent., VI, (PL 176, 153 B 154 A), praeter distinctionem inter unctionem interiorem et exteriorem, quae Ma gistro propria videtur. — Caput 4. Eadem quaestio ex parte Hugonis, De sacram., 11, 15, 3 (578 B -580 B), et auctoris Summae sent., VI, (154 A-C). Circa hanc quaestionem et re sponsum Magistri, cf. H. Weisweiler, Das Sakrament der Letzten Ôlung...: Die Wiederholbar keit des Sacramentes, 524-531. — Num. 1: ex Hugone (578 B). — Num. 2: Argumentum ex Augustino, iam in eadem Somma sent. (154 A); expositio autem propria Magistri est.

Caput 3 (129).

Unde non videtur illud generaliter accipiendum, sed de sacramento ba ptismi, confirmationis et ordinationis, quae nullatenus repetenda sunt: quia semel tantum, et non saepius datur baptismus, confirmatio et ordi natio. Sacramentum vero altaris et poenitentiae et coniugii saepe iterari videtur: quia saepe sacramentum corporis percipitur, frequenter poeni5 tentia agitur, coniugium saepe contrahitur.

3. Quare ergo unctio similiter non potest iterari? Si morbus non re vertitur, medicina non iteretur; si vero morbus non potest cohiberi, quare debet medicina prohiberi? Sicut oratio iterari potest, ita et unctio ite rari posse videtur. Utraque enim illic commemorat lacobus, et utrumque alteri cooperatur ad conferendam alleviationem corporis et animae. Cur ergo negetur unctionem super infirmum posse iterari ad impetrandam saepius sanitatem mentis et corporis, cum propter idem saepe iteranda sit oratio?

4. Allorum opinlo *. Quidam 1 autem de omni sacramento intelligi volunt quod non sit iterandum, scilicet secundum totuni illud quod perti net ad sacramentum; dicentes quaedam sacramenta saepius posse suscipi, quaedam vero non, nec tamen quae saepius sumuntur, totaliter iterantur: ut sacramentum altaris et unctionis, quae licet saepius sumantur, tamen quia non iteruîn benedicitur eadem hostia vel idem oleum, non iteratur sacramentum cum iniuria.

5. Sed dicet quis 2: Sic et baptismus non iteratur, etsi aliquis fre queuter baptizetur, dum eadem aqua non iterum benedicatur. Sed aliud est, inquiunt illi, de benedictione aquae qua fit baptismus, aliud de benedictione panis et olei. Potest enim baptismus celebrari in aqua etiam non benedicta, quia illa benedictio pro reverentia tantum fit et decore, non virtute sacramenti. Sed corpus Christi non potest confici nisi de pane consecrato; nec unctio illa fieri potest nisi de oleo ab episcopo sanctificato; ideoque fila sanctificatio ad virtutem sacramenti pertinere videtur. In

15 Rubrica om. RVW. 22 dicet] dicit AMO.

1 Imprimis, auctor Summae sent., VI, 15: Dicunt quidam illud dictum esse de sacra mento baptismi et de sacramento ordinationis... Sed metius est ut de omnibus generaliter dicatur" (PL 176, 154 B). Idem sentiunt Omnebene, Rolandus et Magister Simon, ut notat H. Weisweiler, Das Sakrament der Letzten Ôlung, 527-531. 2 Obiectionem jnnuunt Summa sent. (154 B-C) et Rolandus, Sententiae, 264; cf. H. Weisweller (528s).

Num. 3: ex Hugone, De sacramentis, II, 15,3, partim contracte (PL 176, 578 D et 579A -580 A).

coniugio quoque semel tantum benedicitur quisque, non saepius: benedi citur enim, ut ait Ambrosius 1, cum prima, et non cum secunda uxore.

6. Si igitur, cum dicitur sacramentum non esse iterandum nec injuria ei facienda, rationem dicti referas ad sanctificationem rei qua sacramen tum expletur, de omni sacramento generaliter Id verum est; si vero ad susceptionem sacramenti, de quibusdam verum est quod non iterantur crebra susceptione; de aliis vero quibusdam non, quia frequenter sumun tur: ut hoc unctionis sacramentum, quod in omni pene Ecclesia saepe repetitur.

DISTINCTIO XXIV

Caput 1 (131).

1. De ordinibus eccleslasticis. Nunc ad considerationem sacrae or dinationis accedamus.

2. Quot sint *. Septem sunt spiritualium officiorum gradus sive ordi nes, sicut ex sanctorum Patrum dictis aperte traditur, et capitis nostri, scilicet Iesu Christi, exemplo monstratur, qui omnium officia in semetipso exhibuit, et corpori suo, quod est Ecclesia, eosdem ordines observandos reliquit.

15 Quot sint om. ARVW.

1 Ambrosiaster, In 1 Cor. 7, 40: "Primae nuptiae sub benedictione Del celebrantur... Secundae autem etiam in praesenti carent gloria (PL 17, 225 D; CSEL 81-II, 90); et in 1 Tim. 5, 3: Viduas honora... quae... secundas nuptias respuerunt scientes semel benedici coniu gium" (PL 17, 476 B; CSEL 81-III, 278).

Dist. XXIV. Cf. J. de Ghellinck, Le traité de Pierre Lombard sur les sept ordres ecclé siastiques: ses sources, ses copistes, in Rev. d’hist. eccl. (1909) 290-302, 720-728; 11 (1910) 29-46; qui adhuc magni pretil est. Dein, plura apud H. Weisweiler, Maître Simon et son groupe: De sacramentis, Louvain 1937, CCII-CCXI. Inter fontes remotiores partes principales habent Sermo 2: De excellentia sacrorum ordinum Magistri Ivonis Carnotensis (PL 162, 513-519); Hugonis De sacramentis, 11,3, 1-14 (PL 176,421 B -430 D), unde ut in pluribus div nostrae materiae; et Decretum Gratiani, unde auctoritates quamplurimae. — Caput 1, n. 2, et c. 2 fun dantur super verba Hugonis: "Septem ergo spiritualium officiorum gradus proinde in sancta Ecclesia secundum septiformem gratiam distributi sunt, quos Dominus lesus Christus, eiusdem Spiritus plenitudinem habens, omnia in semetipso exhibuit; et corpori suo, id est Ecclesiae, imitanda reliquit, cui ipsius Spiritus participationem concessit" (PL 176, 423 D). De hac tra ditione, quod Christus omnium officia in semetipso exhibuit ", cf. A. Wilmart, Les ordres du Christ, in Revue des sciences religieuses 3 (1923) 305-327; unde textus in PLS 4, 943-948; J. Crehan, The Seven Orders of Christ, in Theological Studies 19 (1958), 81—93.

Caput 2 (132).

Quare septem sunt, Septem autem sunt propter septiformem gra5 tiani Spiritus Sancti: culus qui non sunt participes, ad gradus ecclesia sticos indigne accedunt; illi vero in quorum mentibus diffusa est septi tonus gratia Spiritus Sancti, cum ad ecclesiasticos ordines accedunt, in ipsa spiritualis gradus promotione ampliorem gratiam percipere creduntur.

Caput 3 (133).

1. Quales assumendi sunt ad clerum. — Clemens Papa *: "Tales 1 autem ad ministerium spirituale eligendi sunt clerici, qui digne possint doniinica sacramenta tractare. Melius est enim Domini sacerdoti paucos habere ministros qui possint digne opus Dei exercere, quam multos inu tiles qui ordinatori onus grave inducant". Tales enim decet esse ministros is Chnisti, qui septiformi gratia Spiritus Sancti sint decori, et quorum doctrina et conversationis forma eadem gratia in allis transfundatur 2; ne caelestes margaritas spiritualium verborum officiorumque divinorum sor didae vitae pedibus conculcent 3.

2. In sacramento igitur septiformis Spiritus septem sunt gradus eco clesiastici, scilicet ostiarii, lectoris, exorcistae, acolythi, subdiaconi, dia coni, sacerdotis. Omnes tamen clerici vocantur, id est sortiti.

17 transfundatur] Qui add. MO, qui add. R. 21 lectoris] lectores AMNTVX, corr. ex lectores O, corr. in lectores B. 22 sacerdotisj sacerdotes AMTVX, presbyteri N, corr. in sacerdotes B.

1 Epist. II [ ad lacobum frai rem Domini (PU 1, 486 D 487 A; Mansi 1, 127); ex Decretalibus pseudo-Isidori (PL 130, 40 B-C). 2 Vide supra, Dist. 19, c. 2. 3 Resp. Matth. 7, 6: Neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pe dibus suis.

Caput 3, n. 1: Auctoritas ex Decreto Gratiani, D. 23, c. 4 (81). Reliqua ex fonte ignoto (ita J. de Ghellinck, 726, n. 7). — Num. 2. Cf. Ivo, Sermo (513 B).

Caput 4 (134).

1. De corona et tonsura. Corona enim signaculum est quo signantur in partem sortis 1 ministerii divini. Corona regale decus significat, et servire Deo regnare est 2. Unde ministri Ecclesiae reges esse debent, ut se et alios regant; quibus Petrus ait: Vos estis genus electum, regale sacer dotium etc. Summitas capitis desuper nudatur, ut eorum mens ad Deum libera monstretur, quae revelata facie gloriam Dei contempletur 4. Summi tas enim capitis est eminentia mentis; denudatio capitis est revelatio men tis. Clericus enim secretorum Dei non ignarus esse debet. Tondentur etiam capilli usque ad revelatione sensuum, scilicet oculorum et aurium, ut vitia in corde et opere pullulantia doceantur praecidenda, ne ad audiendum et intelligendum verbum Dei praepediant, pro quo servato reddetur in excel sis corona.

2. Tonsurae autem ecclesiasticae usus a Nazaraeis exortus videtur, qui prius crine servato, denique ob vitae continentiam caput radebant, et capillos in igne sacrificii ponebant 5. Hinc usus inolevit ut qui divinis cultibus mancipantur, quasi Nazaraei, id est sancti 6, crine posito inve niantur, sicut ad Ezechiel dicitur 7: Fui hominis, sume gladium acuturn, et duc super caput tuum et barbam. In Actibus etiam Apostolorum 8 Priscillam et Aquilam hoc fecisse legimus. Paulus quoque et alii quidam disci puli Christi hoc fecerunt 9.

3. Isidorus In libro VII Etymologiarum *. Recte ergo in quibuslibet gradibus constituti ‘clerici’ vocantur. Quorum nomina et rationes nomi

3 significat] signat BLMNT. 9 etiam] et LMNO. 12 praepediant] prepe

diatur ABCLNW, cui mens add. BCLW, add. interl. Nv2. 17 posito] deposito BC, i.e.

deposito add. interl. V2. 18 Ezechiel] Ezechielem NX Hugo.

1 Col. 1, 12: Qui dignos nos fecit in parlem sortis sanctorum. 2 Post-communio inter orationes pro pace: "Deus auctor pacis... cul servire regnare est... s, in Sacramentario

Gelasiano vetere (PL 74, 1217 D 1218 A). 3 1 Petri 2, 9. 4 Resp. II Cor. 3, 18. Num. 6, 5 et 18: Omni tem pore separationis suae novacula non transibit per caput eius... Tunc radetur nazaraeus... caesarie consecrationis suae: tolletque capillos eius, et ponet super ignem, qui est suppositus sacrificio pacificorum. 6 1-lieron., Liber interpr. liebraic. nominum (PL

23 [ 848; CCL 72, 147). 7 Ezech. 5, J 8 Act. 18, 18. 9 Resp. Act. 21, 23-24.

Caput 4, nn. 1-2: ex Hugonis De sacramentis, II, 3, cc. 1-3 (PL 176, 421 C-422 C). — Num. 3: Ex Decreto, D. 21, c. 1 (67).

num Isidorus exponens ait 1: "Cleros et clericos hinc appellatos esse credimus, quia Mathias electus est sorte, quem primum per Apostolos legimus ordinatum 2 Cleros eniin graece, latine sors vel haereditas dicitur. Ïdeo ergo dicti sunt ‘clerici’, quia de sorte sunt Domini, vel quia Deum partem habent. Oeneraliter vero clerici nuncupati sunt omnes qui in Ecclesia Christi deserviunt. Quorum gradus et nomina sunt haec: ostiarius, lector" etc.

Caput 5 (135).

1. De ostiarils. — Isidorus *: "Ostiarii idem et ianitores, sunt qui in veteri Testamento electi sunt ad custodiani templi 4, ut non ingrede retur in illud immundus; dicti autem ostiarii, eo quod praesint ostiis tem pli. Ipsi enim, tenentes clavem, omnia intus extraque custodiunt; atque inter bonos et malos habentes iudicium, dignos recipiunt, indignos re spuunt".

2. Unde et els, cum ordinantur, claves ecclesiae dantur ab episcopo, et dicitur eis:" Sic agite, tamquam rationem Deo reddituri pro rebus quae clavibus istis recluduntur 5".

3. Hoc officium Dominus in sua persona suscepit, quando flagello de funiculis facto vendentes et ementes de templo eiecit 6 Ipse enim, se ostiarium significans, dicit: Ego sum ostium: per me si quis introierit.

4 Deum] domini CNOTV, dominum X. 11 eo quod ABCLTV, quod R, quia NOX, ut M. praesint] presunt NV. introierit] salvabitur add. 8CM, etc. add. AM (poil salv.) X, ingr. et egr. et pascua mv. add. LTW, add. marg. N.

1 Caput 12, no. l-3 (PL 82, 290); partim ex August., Enarr. in Ps. 67, n. 19 (PL 36, 824; CCL 39, 882). 2 Act. 1, 26. 3 Etymologiae, Vil, c. 12, n. 32 (PL 82, 293). 4 Resp. 1 Paralip. 23, 5. 5 De forma antiquissima traditionis instrumentorum etc.

in singulis ordinationibus, ordine quidem reverso, cf. Recapitulatio ordinationis officialium ecclesiae, inter Statula ecclesiae antiqua (c. 475), in Concilia Galliae A. 314A. 506 (CCL 148, 181-184). Ita hic, n. 97: "Ostiarius cum ordinatur... tradat ei episcopus claves ecclesiae de altari dicens: Sic age, quasi redditurus Deo rationem pro his rebus quae istis clavibus recludunturt, (183). 6 Cf. Ioan. 2, 15. 7 Ioan. 10, 9.

Caput 5, n. 1: Ex Decreto, D. 21, c. 1, § 19 (69); n. 2, ad litterani ex Ivonis Sermone 2 (514 B); n. 3, quasi ad bitt., ibid. (514 B-C5

Caput 6 (136).

1. De lectoribus. Secundus est gradus lectorum. — Isidorus *: "Lectores 1 a legendo, sicut psalmistae a Psalmis canendis vocati sunt. Illi enim praedicant populis quid sequantur; isti canunt ut excitent ad compunctio nem animos audientium; licet quidam lectores ita miseranter pronuntient, ut quosdam ad luctum lamentationemque compellant. Idem etiam pro nuntiatores vocantur: quod porro annuntiant, quia tam erit clara eorum vox, ut etiam longe positorum aures adimpleat".

2. Isidorus Hispaliensis episcopus *: "Ad 2 lectorem autem pertinet to lectiones pronuntiare, et ea quae Prophetae vaticinaverunt populis prae dicare", ut iam ex officio legat in ecclesia prophetias et lectiones. — Unde et ei, vidente populo, traditur ab episcopo codex divinarum lectionum, et dicitur ei: "Accipe, et esto verbi Dei relator, habiturus, si fideliter impieyens officium, partem cum his qui bene verbum Dei ministraverunt". 3. Qui ad hunc gradum provehitur, litterarum scientia debet esse instructus, ut sensum verborum inteiligat, vim accentuum sciat, distincte legat, ne confusione prolationis inteilectum auditoribus auferat. Attendat quid indicative, quid interrogative sit legendum; ubi sit in oratione fa cienda distinctio. Haec enim male servata intellectum turbant et alios ad risum provocant. Auribus et cordi consulere debet vox lectoris.

4. Hoc officium Christus implevit, cum in medio seniorum librum lsaiae aperiens, distincte ad intelligendum legit: Spiritus Dornini super me etc. Ex quo lectoribus intelligi datur quia gratia spirituali clarere de bent, qui aliis verbum Dei annuntiant. — Hic ordo formam et initium a Prophetis accepisse videtur, quibus dicitur: Clama, ne cesses, quasi tuba exalta vocem tuam.

4 canunt] cantant AN. 8 adimpleat] adimpleant CLM Oral. 9 Rubrica om. RVW. II Hispaliensis] hispaniensis MNO, quod corr. 02. Hispaliensis episcopus om. ABX.

11 legat] legant LM. 14 ministraverunt] ministraverint NO.

1 Etymol., VII, c. 12, nn. 24-25 (PL 82, 292 C). 2 Ps.Isidorus, Epist. ad Leudefredum, n. 6 (PL 83, 895 B). 3 Cf. Statuta ecci. anhiq., n. 96, ubi et haec verba (183).

4 Isai. 61, 1; Luc. 4, 18. 5 Isai. 58, 1.

Caput 6, n. 1: ex Decreto, D. 21 c. 1, § (69). — Num. 2: Auctoritas cum rubrica, ex eodem, D. c. 1, § 5 (90); quod sequitur, etiam in num. 3, adaptatur ex Sermone Ivonis (PL 162, 514 C-D), forsitan auxilio Hugonis, c. 7 (PL 176, 424 B-C), qui manifeste dependet ab eodem Sermone vel ab Isidoro. De vi accentuum (n. 3), cf. Hugo, De grammailca, ed. J. Leclercq, AHDLMA 14 (1945), 305-306. — Num. 4 verbis potius Hugonis conficitur, ex eodem Caput 7 (PL 176, 424 D; dein 424 B).

Caput 7 (137).

1. De exorcistis. Tertius est ordo exorcistarum. — Isidorus *: "Exorcistae 1 autem ex graeco in latinum ‘adiurantes’ vel ‘increpantes’ vocantur. Invocant enim super catechumenos, et super eos qui habent spiritum immundum, nomen Domini, adiurantes per eum ut egrediatur ab eis".

2. Isidorus *: "Ad exorcistam 2 pertinet exorcismos memoriter retinere, manusque super energumenos et catechumenos in exorcizando imponere". — Debet autem spiritum mundum habere qui spiritibus imperat immundis, et malignum expellere de corde suo, quem expellit de corpore alieno, ne medicina quam alii facit, sibi non prosit, et dicatur ei 3: Medice, cura te ipsum. — Hi cum ordinantur, accipiunt de manu episcopi librum exorcismoruni, et dicitur eis: "Accipite, et habetote potestatem imponendi manus super energumenos vel catechumenos 4".

3. Hoc officio usus est Dominus, quando saliva sua tetigit aures et linguam surdi et muti dicens 5: Ephpheta, quod est adaperire, per hoc docens nos spiritualiter debere aperire aures praecordiorum hominum ad intelligendum et ora ad confitenduni, ut pulso daemone, Spiritus Sanctus vas suum recipiat. Hoc etiam officio usus est Christus, cum daemoniacos multos sanavit 6 — Hic ordo a Salomone videtur descendisse, qui quendam mo dum exorcizandi invenit, quo daemones adiurati ex obsessis corporibus pellebantur. Huic officio mancipati exorcistae vocati sunt. De quibus Christus in Evangelio: Si ego in Beelzebub eicio daemonia, fui vestri, scilicet exorcistae, in quo eiciunt?

3 ex] a M, de NX. 6 Isidorus ALMO, om. alii. 8-9 imperat immundis trp. ALVX. ahi] allis BCL. 12 habetote] habete BCRTWX.

1 Etymol., VII, c. 12, n. 31 (PL 82, 293 A-B). 2 Ps.-lsidorus, Epist. ad Leude fredum, n. 4 (PL 83, 895 A). 3 Luc. 4, 23. 4 Cf. Statuta ecci. anfiq., n. 95: Exor

cista cum ordinatur, accipiat de manu episcopi Iibellum in quo scripti sunt exorcismi, dicente sibi episcopo: Accipe et commenda, et habeto potestatem imponendi manus super energu. menum sive baptizatum sive catechumenum" (CCL 148, 182s). 5 Marc. 7, 34. 6 Cf. Matth. 8, 16; Marc. 16, 9; Luc. 8, 33. 7 Matth. 12, 27.

Caput 7, n. 1: Ex Decreto, D. 21, c. 1, § 18 (69). — Num. 2: Auctoritas Isidoro attributa, ex eodem, D. 25, C. 1, § 2 (90). Rehiqua ex Sermone Ivonis (PL 162, 515 A-B). — Num. 3: prima pars potius ex Hug. De sacramenhis, C. 8 (425 B-C), quam ex Sermone Ivonis (515 B); pars altera, ex dictis Gratiani, § 1, ad initium D. 21 (67).

Caput 8 (138).

1. De acolythis. Quarto loco succedunt acolythi. — Isidorus*: "Acolythi 1 vero graece, latine ceroferarii dicuntur, a deportandis cereis quando legendum est Evangelium vel sacrificium offerendum. Tunc enim accenduntur luminaria et deportantur ab eis: non ad effugandas a tenebras, cum sol eo tempore rutilet, sed ad signum laetitiae demonstran dum: ut sub typo luminis corporalis illa lux ostendatur, de qua legitur 2: Erat lux vera, quae illuniinat ornnem hominem venientem in hunc mundum".

2. Isidorus *: "Ad 3 acolythum pertinet preparatio luminarium in sa crario; ipse cereum portat, ipse urceolum cum vino et aqua suggesta pro eucharistia subdiaconis praeparat". — Hi 4 cum ordinantur, cum edocti fuerint ab episcopo qualiter in officio suo agere debeant, ab archidiacono accipiunt candelabrum cum cereo et urceolum vacuum. — Hoc officium Dominus se habere testatur dicens: Ego sum lux mundi: qui sequitur me, non ambulat in tenebris.

3. Huius officii formam illi gerebant in veteri Testamento, qui lucer nas candelabri componebant et accendebant igne caelesti ad illuminandas tenebras aquilonares 6

10 Isidorus NO, om alii.

1 Etymol., VII, c. 12, nn. 29-30 (PL 82, 293 A); et De eccl. officiés, 11, 14 (PL 83,793 C 794 A). 2 Ioan. 1, 9. 3 Ps.-Isidorus, Epist. ad Leudefredum, n. 3 (PL 83, 895 A).

4 Statut a ecci. antiqua, n. 94: Acolitus cum ordinatur, ab episcopo quidem doceatur qualiter se in officio suo agere debeat, sed ab archidiacono accipiat ceroferarium cum cereo...

accipiat et urceolum vacuum..." (CCL 148, 182). 5 Ioan. 8, 12. 6 Cf. Glossa ordin.

4n Exod. 25, 37-38: Facies et lucernas septem... super candelabrum... Emunctoria quo que...: *. incensa igne verbi caelestis s; et in Exod. 26, 20: In latere quoque... quod vergit ad aquilo *.nem: "Gentes significat quae usque ad tempus incarnationis tenebris et frigore infidelitatis torpebant" (apud Lyran., 1, 179d, 183c); ex Beda, De tabernaculo, 1, c. 9 et II, c. 6 (PL 91, .420 C, 440 B; CCL 119 A, 37 et 64). Fontem proximiorem non invenimus.

Caput 8, n. 1: ex Decreto, D. 21, C. 1, § 17 (69). — Num. 2. Verba Isidori, ex eodem, D. *.25, C. 1, § 3 (90); rebiqua potius ex Hugonis De sacram. lI, 3, 9 (PL 176, 425 C-D) quam ex Sermone Ivonis (PL 162, 515 D et C). — Num. 3: ex fonte ignoto, quem frustra iam quae sivit J. de Gheblinck, Le traité de Pierre Lombard, in RHE 11(1910) 33, n. 4.

Caput 9 (139).

1. De subdiaconis. Quintus est ordo subdiaconorum. — Isidorus *: "Graece 1 hypodiacones vocantur, quos nos subdiaconos dicimus. Qui ideo sic appellantur, quia subiacent praeceptis et officiis levitarum. Obla tiones enim in templo a fidelibus suscipiunt, et levitis superponendas aitaribus deferunt. Hi apud Hebraeos Nathinaei 2 vocantur", "id est in humilitate Domino servientes".

2. "Ad 3 subdiaconum pertinet calicem, patenam ad aitare Christi deferre et levitis tradere eisque ministrare; urceolum quoque et aqua manile et manutergium tenere, episcopo et presbyteris et levitis pro lavandis ante altare manibus aquam praebere".

3. His lex continentiae imponitur, quia altari propinquantes, vasa corporis et sanguinis Christi portant; unde illud implere debent: Mun damini qui lertis vasa Domini. Ad hos etiam pertinet tantum de oblationi bus ponere in aitari, quantum sufficere possit populo, necnon corporales et pallas et substratoria lavare.

4. Hi 5 cum ordinantur, accipiunt de manu episcopi patenam et calicem vacuum, ab archidiacono vero urceolum cum aquamanili et manu tergium. — Hoc officio usus est Dominus, quando linteo se praecinxit, et mittens aquam in pelvim, pedes discipulorum lavit et linteo tersit 6.

6 Nathinaei] nathanei ABCLMNORT, quod corr. NO. 6-7 Id... servierites marg. LT. 8 calicem] et add. BCTW, add. interi. N2. 9-10 aquamanhle] aquam, manhle BLM. 18 aquarnanihi] aquâ, manile (mantile X) BLMX.

1 Elymol., VII, C. 12, n. 23 (PL 82, 292 B-C). 2 De quibus 1 Esdr. 2, 43; 8, 17 et 20; 11 Esdr. 3, 26. 3 Ps.-Isidorus, Epist. ad Leudefredum, n. 7 (PL 83, 895 B). Isai. 52, 11. 5 Statuta ecci. antiqua, n. 93 (CCL 148, 182; DS 329).

6 Ioan. 13, 4-5.

Caput 9, n. 1: Cf. Hugo, De sacram. JI, 3, 10: Quinto Ioco est ordo subdiaconorum (PL 176, 425 D). — Auctoritas Isidori, ex Decreto, D. 21, c. 1, § 14 (69), cui ad finem adiungit Magister verba Hugonis (e id est... servientes ‘"), De sacram. 11, 3, (426 A). — Num. 2: ex Decreto, D. 25, c. 1, § 6 (90). Num. 3-4: ex Sermone Ivonis (515 D-516 B); vel quoad n. 4, ex verbis Hugonis (426 B).

Caput 10 (140).

1. De diaconis. Diaconorum ordo sextuni tenet locum, propter senarii perfectionem 1. Hic ordo in veteri Testamento a tribu Levi nomen traxit: dicuntur enim et levitae. Praecepit quippe Dominus Moysi 2 ut post ordinationem Aaron et filiorum eius, prorsus tribus Levi ad divini cultus mi nisteria ordinaretur et consecraretur Domino; et servirent pro Israel coram Aaron et filiis eius in tabernaculo; ipsique gestarent arcam et tabernacu lum et omnia vasa eius; et in circuitu tabernaculi excubarent, et in tran sportando tabernaculo ipsi deponerent, rursumque componerent. A viginti vero annis 3 et supra iussi sunt servire in tabernaculo: quam regulam in novo Testamento sancti Patres constituerunt, quia haec aetas ad ferenda onera est robusta. — Isidorus *: "Levitae 4 ergo ex nomine auctoris vocati sunt: de Levi enim Levitae exorti sunt, a quibus in templo mystici sacramenti mysteria explebantur. Hi graece diacones, latine ministri di i cuntur, quia sicut in sacerdote consecratio, ita in diacono ministerii dispen satio habetur".

2. Isidorus *: "Ad 5 diaconum pertinet assistere sacerdotibus et mi nistrare in omnibus quae aguntur in sacramentis Christi, scilicet in bapti

10 vero corr. in v (quinque) TV (?), quinque add. W, add. mg. C2L2. 12 Isidorus om. RVW. 14 mysteria] ministeria NV Grat., Isid. 17 Isidorus LOT, om. alli 18 aguntur] agentur MNO.

1 De qua August., De Genesi ad lit!., IV, c. 2 (PL 34, 296-299; CSEL 28-1, 94-98).

2 Resp. Num. 3, 5-10; 4, 5-16. 3 Resp. Num. 8, 24: A viginti quinque annis e! supra

etc. Ita et Isidorus, dum Hugo et Ivo Iegunt: A viginti autem annis s; sic et omnes codd. nostri: "A viginti vero annis s. 4 Etymol., VII, 12, n. 22 (PL 82, 292 B). 5 Ps. Isidorus, Epist. ad Leudefredum, n. 8 (PL 83, 895 B-C); cf. etiam lectiones variantes.

Caput 10. Circa hoc Caput et sequens, cf. J. de Ghellinck, art. cit., RHE 11 (1910), 34-43. — Num. 1: Usque ad auctoritatem Isidori, ex Sermone Ivonis (PL 162, 516 C-D), vel ex Hu gonis De sacram. II, 3, 11(426 C-D). Dein Isidorus, mediante Deere! o, D. 21, c. 1, § 13 (68s). De usu vocis mys!eria loco ministerium hic et alibi, cf. F. Blatt, Ministerium — mysterium, in Archivum lalinitatis medil aevi 4(1928) 80-81. Cf. etiam Glossa Magistri in 1 Cor. 4,1 (PL 191, 1564 D), ubi tamen rubrica Aug. ad Audacem pertinet ad col. 1565, 2-10. — Num. 2: Ex De creto, D. 25, e. 1, § 7 (90). Valet notare ad verbum oblaliones quod in aliquibus nostris codici bus notatur in margine: "hostiam, panem et vinum" (ita LMNOT); item infra, ad recitatia nominum, "cathecumenorum" (LNOT; in aliis codd. inseritur in ipsum textum). Ad officium precum notat Glossa pseudo-Petri Pictaviensis: "officium precum que fiunt pro pace post evangelium pro regibus, pro peregrinantibus etc. quod [ que] potissimum observatur in remensi ecclesia; recitatio nominum eorum qui decesserunt quod ubique in gallicana ecclesia observatur in dominicalibus diebus (cod. n 60e; p 108d).

smo, in chrismate, in patena et calice; oblationes quoque inferre et dispo nere in altari; componere etiam mensam Domini et vestire; crucem ferre et praedicare Evangelium et Apostolum. Nam sicut lectoribus vetus Te stanientum, ita diaconibus novum praedicare praeceptum est. Ad ipsum etiam pertinet officium precum et recitatio nominum. Ipse praemonet 5 aures habere ad Deum, ipse donat pacem et ipse annuntiat".

3. Quod autem huic ordini a Moyse statutum est, hoc etiam in novo Testamento repraesentatur, cum diacono super Iaevum humerum stola ponitur, et casula in diebus ieiunhi complicatur: quia quidquid laboris et sustinentiae in hac vita toleratur, quas in laeva portatur, donec in dextera, id est in aeternitate, requies liabeatur. — Hic ordo ab Apostolis est celebratus quando, ut legitur in Actibus apostoticis 1, septem viros pienos Spiritu Sancto ad hoc officium elegerunt, et oratione praemissa manus eis imposuerunt. Unde et consuetudo inolevit ut in omni matrice Eccle sia septem diacones circa. Christi aram quasi septem columnae assistant. Hi sunt septem angeli tuba canentes in Apocalypsi 2 Qui quales esse de beant, Apostolus docet Timotheo scribens 3.

4. Hi 4 cum ordinantur, solus episcopus eis manum imponit, quia ad ministerium applicantur. Ponit eis orarium, id est stolam, super Iaevuni humerum, ut per hoc intelligant se accepisse iugum Domini suave 5, quo ad sinistram pertinentia divino timon subiciant. Accipiunt et textum Evangelii, ut intelligant se esse praecones Evangelii Christi. Hi autem, antequam ordinentur, probentur, ut docet Apostolus 6, et sic ministrent, nullum crimen habentes.

5. Hoc officio usus est Christus, quando post coenam sacramentum 1, oblationes] fiostiam, panem et vinum nota inarg. Lomb. add. LMNOT. 3 et Apostolum] ad populum MNRX (quae verba adduntur in quibusdam codd. Grat.). 5 no minum] catechumenorum nota seu glossa Magistri add. marg. L (obi signatur in textu, sed deest in mg.) NOT; in aliis codd. incorporatur in ipso textu; exp. in ipso textu O; add. etiam in textu N; excommunicatorum add. in quibusdam codd. Oral. 18 manum] manus LNRV, 1 Act. 6, 3 et 6. 2 Apoc. 8, 2. 3 Resp. 1 Tim. 3, 8-12. 4 cf. Statuta eccl. antiqua, n. 92: Dlaconus cum ordinatur, solus episcopus, qui eurn benedicit, manum super caput illius ponat, quia non ad sacerdotium sed ad ministerium consecratur" (CCL 148, 181; DS 328 et nota). 5 Resp. Matth. 11, 30. 6 J Tim. 3, 10.

Num. 3-4 verbis conficiuntur Ivonis in eodem sermone (PL 162, 516 D 518A) vel potius Hugonis, De sacram. 11,3, 11 (PL 176, 426 D-427 D). — Num. 5: Ex conclusione eiusdem

Caput Hugonis (428 A); textus enim Ivonis a textu nostro aliqualiter discrepat.

carnis et sanguinis discipulis dispensavit 1, et quando Apostolos dormitantes ad orationem incitavit dicens 2: Vigilate et orate, ut non intretis in tentationem.

Caput 11 (141).

1. De presbyteris. Septimus est ordo presbyterorum. — Isidorus *: "Presbyter 3 graece, senior interpretatur latine. Non modo pro aetate Vel decrepita senectute, sed propter honorem et dignitatem quam acceperunt, presbyteri nominantur"; qui morum prudentia et maturitate conversa tionis praecellere debent in populo, sicut scriptum est: Senectus venera— buis est non diuturna, nec annorum numero computata. Cani enim sunt sensus hominis, et aetas senectutis vita immaculata.

2. "Ideo 5 autem et presbyteri sacerdotes vocantur, quia sacrum dant. Qui licet sint sacerdotes, tamen pontificatus apicem non habent, sicut episcopi, quia nec chrismate frontem signant, nec Paraclitum dant is quod sous deberi episcopis, Iectio Actuum Apostolorum 6 demonstrat". "Unde et apud veteres idem episcopi et presbyteri fuerunt, quia illud nomen est dignitatis, non aetatis". — "Sacerdos nomen habet compo situm ex graeco et latino: qui est sacrum dans "sive sacer dux 7. "Sicut enim ‘rex’ a regendo, ita ‘sacerdos’ a sanctificando dictus est: consecrat enim et sanctificat". "Antistes sacerdos dictus est ab eo quod ‘ante stat’: primus est enim in ordine Ecclesiae".

3. Isidorus *: "Ad 8 presbyterum autem pertinet sacramentum cor poris et sanguinis Domini in altari Dei conficere, orationes dicere et dona

10 nec] neque MTVX. 19 dictus] vocatus RTVX.

1 Resp. Matth. 26, 26-28; Marc. 14, 22-24; Luc. 22, 19-20; 1 Cor. 11, 23-25. 2 Matth.

26, 41. 3 Etymol., VII, c. 12, n. (PL 82, 292). Sap. 4, 8-9. 1 Isidorus, Etymol., VII, c. 12, n. 21: Ideo autem et presbyteri" etc.; n. 20: "Unde et apud veteres * etc.; n. 17: "Sacerdos autem nomen habet etc.; n. 16: Antistes sacerdos" etc. (PL 82, 291 C -292 A). 6 Act. 8, 14-17. 7 Haec etymologia habetur etiam in Glossa ordin.

super II Parai. 4,9: Fecit etiam atrium sacerdotum: Sacerdos enim dicitur, quia sacrum duca— tum praebet minoribus" (apud Lyran., II, 217c); sed vix dubium est Lombardum a Gratiano haec accepisse, D. 21, c. 1, § 10: sive latine sacerdos [ sacer(?)Jdux" (68). Cf. J. de

Gheilinck, Le traité de Pierre Lombard, etc., 37, nota 1. 1 Ps.-lsidorus, Epist. ad

Leudefredum, n. 9 (PL 83 895 C).

Caput 11, n. 1. Auctoritas Isidori, ex Decreto, D. 21, c. 1, § 12 (68); reliqua ex Hugonis De sacram. 11,3, 12 (PL 176,428 B); paulo aliter Ivo, Sermo 2 (PL 162, 518 B-C). — Num. 2 conficitur ex Decreto, D. 21, c. 1, § 12, 11 et (68). — Num. 3: Verba Isidori, ex Decreto, D. 25, c. 1, § 8 (90); reliqua compendiose ex Hugonis De sacram. II, 3, 12 (429 B-C). Auj jani

Dei benedicere". — Qui 1 cum ordinatur, inunguntur ei manus, ut in telligat se accepisse gratiam consecrandi, et caritatis opera debere ad omnes extendere. Accipit et stolam, quae tenet utrumque latus, quia debet esse munitus armis iustitiae contra adversa et prospera 2. Accipit etiam ca licem cum vino et patenam cum hostiis, ut per hoc sciat se accepisse potestatem placabiles Deo hostias offerendi 3.

4. Hic ordo a filiis Aaron sumpsit initium. Summos enim pontifices et minores sacerdotes instituit Deus per Moysen, qui ex praecepto Dei 4 Aaron in summum pontificem, filios vero eius unxit in minores sacerdotes. — Christus quoque duodecim elegit discipulos prius, quos et apostolos voi.avit 5: quorum vicem gerunt in Ecclesia maiores pontifices; deinde alios septuaginta et duos discipulos designavit 6: quorum vicem in Eccksia te nent presbyteri. Unus autem inter Apostolos princeps exstitit, Petrus, cuius vicarius et successor est Pontifex Summus 7: unde dicitur Aposto Iicus; qui etiam Papa vocatur, scilicet Pater Patrum.

5. Qualis autem eligi debeat presbyter, Apostolus scribens Timotheo ostendit 8, ubi nomine episcopi presbyterum significat. Hoc autem officio usus est Christus cum se ipsum in ara crucis obtulit, idem sacerdos et hostia 9; et quando post coenam panem et vinum in corpus suum

7 initium] exordium NVW. 9 pontificem] sacerdotem TVX. 10 elegit fTp. post discipulos BCNV. 12 et om. ATV. 15 etiam] et R, et ipse NO. Papa interl. O. Papa vocatur trp. N. 19 et NTVX, vel alii.

1 Hic non sequitur Magister Staluta ecd. anliqua, n. 91: Presbyter cum ordinatur, episcopo eum benedicente et manum super caput eius tenente, etiam omnes presbyteri, qui praesentes sunt, manus suas iuxta manum episcopi super caput illius teneant (CCL 148, 181; DS 327). 2 Resp. II Cor. 6, 7: Per arma iustifiae a dextris et a sinistris. 3 Resp. Num. 5, 8. 4 Exod. cc. 28-29. 5 Luc. 6, 13. 6 Luc. 1. 7 Cf. M.

Maccarone, ‘Vicarius Clzristi’ e ‘Vicarius Petri’ net periodo patristico in *.Riv. di Storia della Clziesa in If alla 2 (1948) 1-32. 8 1 Tim. 3, 1-7; Tif. 1, 5-9. 9 Resp. Eph. 5, 2: Hebr. 9, Il-14. Cf. Fulgentius, De fide ad Petrum, C. 2, n. 22 (PL 65, 682 C; CCL 91A, 726). notaverunt Magistrum a suis fontibus discrepare, eo quod impositionem manuum necnon et invocationem Spiritus Sancti omittit. Cf. J. de Ghellinck, Le traité de Pierre Lombard..., in RHE 11 (1910) 38-44, et eius art. Pierre Lombard in Dict. de Théol. cath., ubi scribit de his capitulis: "Dist. XXIV... l’élaboration symétrique d’une longue dissertation.., dont la re gularité systématique ne connaît qu’une excepf ion... celle qui lui fait abandonner Gratien quand il s’agit de l’imposition des mains dans l’ordination sacerdotale: omission voulue ou lortuite, qui aura des grosses conséquences pour la théologie du sacrement de l’ordre (Xl 2001). Num. 4 verbis introducitur Hugonis (428 B). Quod sequitur fundatur in dictis Gratiani, D. 21, ante c. 1 (67). — Num. 5 conficitur ex verbis Hugonis (429 A-B, et D), praeter conclusionem, quae dependet a proposito Gratiani, D. 25, c. 1, ante § 1 (90).

-guinem commutavit 1 — Ecce de septem Ecclesiae gradibus breviter -elocuti, quid ad quemque pertineat insinuavimus.

Caput 12 (142).

1. Duo tantum sacri dicuntur *. Cumque omnes spirituales sint et sacri, excellenter tamen canones 2 duos tantum sacros ordines appellari censent, diaconatus scilicet et presbyteratus, quia hos solos primitiva Ec clesia legitur habuisse, et de his sous praeceptum Apostoli 3 habemus.

2. Apostoli 4 enim in singulis civitatibus episcopos et presbyteros ordinarunt. Levitas etiam ah Apostolis ordinatos legimus 5, quorum maximus fuit beatus Stephanus. Subdiaconos vero et acolythos procedente tempore Ecclesia sibi constituit.

Caput 13 (143).

1. Quid sit quod hic dicitur ordo. Si autem quaeritur quid sit quod hic vocatur ordo, sane dici potest signaculum quoddam esse, id est sacrum quiddam, quo spiritualis potestas traditur ordinato et officium. Character igitur spiritualis, ubi fit promotio potestatis, ordo vel gradus vocatur.

2. Et dicuntur hi ordines sacramenta, quia in eorum perceptione res sacra, id est gratia, confertur, quam figurant ea quae ibi geruntur.

Caput 14 (144).

De nominibus dignitatis vel officii. Sunt et alia quaedam, non ordinum, sed dignitatum vel officiorum nomina.

1 Ecclesiae gradibus trp. BCLW. 2 pertineat] pertinet AMNO, quod corr. N.

9 ordinarunt] ordinaverunt BCLMTX. 15 spiritualis] spiritalis OR. 20 vel] et BCNWX.

Matth. 26, 26-28. 2 Can. 1 Concilli Beneventani (1091): "Sacros autem ordines 1icimus diaconatum ac presbyteratum. Hos siquidem solos primitiva legitur ecclesia habuisse; super his solum praeceptum habemus Apostoli" (Mansi, Concilia, 20, 738 E; DS 703). 3 De presbyteris: 1 Tim. 3, 1-7; Tit. 1,5-9; de diaconis: 1 Tim. 3, 8-13. 4 Cf. Tit. 1 5: Reliquite Cretae ut... constituas per civitat es presbyleros. 5 Act. 6, 5.

Caput 12, n. 1: Ex Hugone, De sacram. 11,3, 13 (PL 176, 430 A); cf. etiam Decretum, D. 60, c. 4 (227). — Num. 2: ex § 3 dicti Gratiani praemissi D. 21, c. 1 (67).

Caput 13. De momento huius definitionis, cf. N. M. H Character, Signum und Si gnaculum. Der Weg von Petrus Dainiani bis zur eigenhliche Aufnahme in die Sakramenten lehre im 12. Jahrhundert, in Scholastik 31 (1965) 57.

De episcopo *. Dignitatis simul et officii nomen est episcopus. — Isidorus *: "Episcopatus 1 autem vocabulum inde dictum est, quod file qui episcopus efficitur superintendat, curam scilicet subditorum gerens. Scopin enim graece, latine intendere dicitur. Episcopi autem graece, latine speculatores interpretantur: nam speculator est praepositus in Ecclesia dictus, eo quod speculetur atque prospiciat populorum infra se positorum mores et vitam".

Caput 16 (146).

De pontilice *. "Pontifex 2 princeps sacerdotum est, quasi via sequentium. Ipse et sunimus sacerdos nuncupatur: ipse enim sacerdotes et levitas efficit, ipse omnes ecclesiasticos ordines disponit".

Caput 17 (147).

1. De quadripartito episcoporum ordine. — Isidorus *: "Ordo 3 autem episcoporum quadripartitus est, scilicet in patriarchis, archiepiscopis, metropolitis et episcopis. Patriarcha, graece, summus patrum interpreta tur, quia primum, id est apostolicum tenet locum: ut Romanus, Antio chenus, Alexandrinus"; sed omnium summus est Romanus. — "Archie piscopus, princeps episcoporum: archos enim princeps dicitur. — Metro politae autem a mensura civitatum dicuntur. Singulis enim provinciis praeminent; quorum auctoritati et doctrinae ceteri sacerdotes subiecti sunt. Sollicitudo enim totius provinciae ipsis commissa est. Omnes autem superius designati ordines episcopi nuncupantur".

2 De episcopo om. MRVW. 2-3 Isidorus om. MRVW. 10 Rubrica om. AMRVW. 12 ecclesiasticos ordines trp. RTX. 14 Isidorus om. MNRVW.

19 enim] grece (latine hic add. W) add. LWX. dicitur] latine add. L (interl.) X.

1 Etymol., VII, c. 12, nn. Il-12 (PL 82, 291 B-C). 2 Isidorus, ibid., n. 13 (291 C).

3 Etymol., VII, c. 12, nn. 4-10 (290 D-291 B).

Caput 15-17. Cf. A. M. Landgraf, Die Lehre vom Episkopat ais Ordo, in Dogmengeschichte, III-2, 277-302; necnon et R. P. Stenger, The Episcopacy as an Ordo according to the mediaeval

Canonists, in Mediaeval Studies 28 (1967) 67-112. — Caput 15: Auctoritas Isidori, ex Decreto, D. 21, e. 1, § 7 (68). — Caput 16: ex eodem, § 8. — Caput 17, n. 1 conficitur ex D. 21, C. 1, § 1, 2, 6, 4, 5 (67-68).

2. Nota quod archiepiscoporum nomine primates superius significasse videtur, et metropolitarum, quos nunc archiepiscopos dicimus.

3. Horum autem discretio a gentilibus introducta videtur, qui suos flammes, alios simpliciter flammes, alios archiflamines, alios protoflamines appellabant. — Isidorus *: "Sacerdotes 1 enim gentilium flammes dice bantur: qui habebant in capite pileum, in quo erat brevis virga desuper habens lanae aliquid; quod cum per aestum ferre non possent, filum tantum in capite ligare coeperunt. Nudis enim capitibus eis incedere nefas erat. Unde et a filo quo utebantur, flammes dicti sunt: quasi filamines.

Sed festis diebus, filo deposito, pileum imponebant, pro sacerdotii erni nentia".

Caput 18 (148).

De vate. — Isidorus *: "Vates 2 a vi mentis appellatur; cuius signi ficatio multiplex est: modo enim sacerdotem, modo prophetam, modo po significat".

Caput 19 (149).

1. De cantore *. "Cantor 3 vero vocatur, qui vocem modulatur in cantu. Huius sunt duo genera: praecentorum et succentorum. Praecentor, qui vocem praemittit in cantu; succentor, qui subsequenter canendo re o spondet. Concentor autem dicitur quia consonat; qui autem non consonat nec concinit, concentor non erit".

2. His breviter tractatis, admonendi sunt Christi ministri, quatenus sicut excellunt ordinis dignitate, ita praecellant vitae sanctitate: ut plebs

eis commissa eorumque disciplinis edocta gratanter eis obediat, et eorum imitatione de die in diem proficiat, a quibus divina sacramenta percipiunt et Missarum solemnia audiunt.

4 alios 1... protoflamines marg. V2. alios protoflamines om. R, add. mg.". 5 Isidorus] Idem A, om. MRVW. 13 De vate om. MRVW. Isidorus AT, om. alii. ap pellatur] appellantur T, appeliati MO, appellati sunt LW. 17 Rubrica om. RVW. 18 praecentorum] scilicet add. A Grat. 1 praecentorum et succentorum] precentor et succen tor LRT laid., Grat. Praecentor] est add. ABCL, vero est add. V.

1 Etymol., VII, C. 12, nn. 18-19 (PL 82, 292 A).

3 Ibid., nn. 26-28 (292 C -293 A).

Num. 3: Prima pars, ex § 3 dicti Gratiani ante C. 1 (67). Auctoritas Isidori, in eodem c. 1, § 11(68).

Caput 18: ex eodem C. 1, § 9 (68).— Caput 19, n. 1: ibid., § 16 (69); num. 2, usque ad "pro ficiat s, ex Hugonis De sacram., III, 3, 12 (PL 176, 430 A).

2 Ibid., n. (291 C).

3. Missa 1 autem dicitur vel quia missa est hostia, cuius comme— moratio fit in illo officio; unde dicitur: Ite missa est, id est sequimini ho stiam quae missa est ad caelestia, tendentes post eam; vel quia missus caelestis venit ad consecrandum dominicum corpus, per quem ad altare caeleste defertur hostia; unde et dicitur: Missa est.

DISTINCTIO XXV

Caput 1 (150).

1. De ordinatis ab haereticis. Solet quaeri si haeretici ab Ecclesia praecisi et damnati possint tradere sacros ordines, et si ab eis ordinati, redeuntes ad Ecclesiae unitatem, debeant reordinari. — Hanc quaestionem perpiexam ac pene insolubilem faciunt doctorum verba, qui pluri mum dissentire videntur.

2. Videntur enim quidam tradere haereticos sacros ordines dare non posse, nec illos qui ab eis ordinati videntur gratiam recipere. — Capitu— lum VII *. Dicit enim Innocentius 2 "Arianorum clericos non videri suscipiendos cum sacerdotii vel ministerii alicuius dignitate"; quibus "solum baptisma ratum esse permittit, quod in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti percipitur". Dicit etiam 3 eos non posse dare Spiritum San ctum, quem amiserunt; et "ordinatos 4 ab haereticis caput habere vulne

5 et om. OTX. 8 Solet] etiam add. BCMN. 11 lnsolubilem] dissolubilem M, indissolubilem LNW, quod corr. L. 14 ordinati] ordinari CMRVX, quod corr. V2.

14-15 Rubrica om. BMRVWX.

1 De eodem supra, Dist. 13, c. 1, n. 4; utriusque bd fontes nos fugiunt. Missa est hostia" invenitur in Hugonis De sacram., II, 8, 14 (PL 176, 472 A-C). 2 Innocentius Papa 1, Epist. 24 (ad Alexandrum Antiochenum episc.), c. 3 (PL 20, 549 A -550 A). De doctrina Innocentii pp., cf. O. Vighetti. 1 Sacramenti della penitenza e dell’ordine nella dottrina giuri dica di S. Innoceuzo 1 (401-417), par. III: "Le ordinazioni degli eretici s, in Miscellanea Francescana 52 (1952) 104-111. 3 Ibid. (550 A). 4 Jnnoc. 1, Epist. 17 (ad Rufum aliosque epp. Macedoniae) c. 3 (PL 20, 530 B-C).

Dist. XXV, c. 1. Cf. L. Saltet, Les réordinations, Paris 1907; et E. Amann, art. Réordinations, in DThC XIII, 2385-2431, praesertim 2425-28. Num. 1: Quaestio ponitur quasi verbis Hugonis, De sacram. 11, 10, 3 (PL 176, 477 D-478 A). — Num. 2: Ut rubrica innuitur, prima auctoritas sumitur ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 73 (384); dein e. 17 etc. 18 (363); ilIa Gregorii,, ex eodem, c. 72 (383), et ex dicto post c. 74 (384).

ratum", et "eum qui honorem amisit, honorem dare non posse; nec ilium aIiquid accepisse, quoniam in dante nihil erat quod Ille posset accipere". Tradit etiam 1 "venientibus ab haereticis per manus impositionem laicam tantum tribuendam communionem, nec ex his aliquem in clericatus hono rem vel exiguum subrogare". — Gregorius In III libro Dialogorum *. Gregorius etiam dicit 2 sacrilegam esse Arianorum consecrationem, cum ex eorum manu communio percipitur.

3. Cyprianus martyr in Epistola contra haeretlcos *. Cyprianus etiam dicit 3 "omnia, quaecumque faciunt haeretici, carnalia, mania"

et sacrilega esse, et eorum "altaria falsa et illicita sacerdotia et sacrificia sacrilega"; qui "more simiarum, quae cum hommes non sint, formam imitantur humanam, vultum Ecclesiae catholicae et auctoritatem sibi vendicant, cum ipsi in Ecclesia non sint"; et cum sint sacrilegi, "sacer dotium administrant et altare ponunt, cum nec sacrificari oblatio illic is possit ubi Spiritus Sanctus non sit; nec cuiquam Dominus per eius preces et orationes prosit, qui Deum ipse violavit".

4. Hieronymus, super Aggaeum *. Hieronymus quoque as sent 4 omnia quae offeruntur ab haereticis "contaminata esse in con spectu Domini: quia licet sancta videantur specie sui, tamen quia contacta sunt ab illo qui poliutus est, polluuntur omnia". — Idem, super Amos *. Idem: "Odit Deus sacrificia haereticorum et a se proicit, et quoties in nomine eius congregati fuerint, detestatur foetorum eorum et claudit nares suas". — Idem, super Osee *. Idem 6: "liii offerunt panem sacrile gum" etc.

8 Rubrica om. MRVW. 14 ponunt] componunt NV, proponunt AT, quod corr.".

23 Rubrica om. MRVW.

1 Ibid., e. 4 (531 A-B). 2 Potius in Lib. III, e. 31 (PL 77, 292 A). 3 Caput collectum (notant Correctores Gratiani; infra) ex varus lods epistolarum B. Cypriani. Nempe, ex Epist. 70 (ad Januarium), n. 3: ut cum omnia apud illos mania et falsa sint, nihil eorum quae Illi gesserint probari a nobis debeat (PL 3, 1043 B; CSEL 3-1, 769s); ex Episl. 69 (ad Magnum), n. 1: falsa altaria et illicita sacerdotia et sacrificia sacrilega’" (PL 3, 1139 A; CSEL 3-1, 750); ex Epist. 73 (ad Iubaianum et episc. Numidiae), n. 2: Novatianus simia rum more, quae cum hommes.., in ecclesia non sit... altare collocare... nititur (PL 3, Illi A-B; CSEL 3-1, 779s); et ex Epist. 64 (ad Epictelum), n. 4: quando nec oblatio sanctificari illic possit, ubi Spiritus Sanctus non sit, nec cuiquam... qui Dominum ipse violavit" (PL 4, 392 A; Epist. 65, in CSEL 3-1, 725). 4 In Aggaeum 2, (PL [ 1409 D). In Amos 5, 22 (PL 25, 1053 D). 6 In Osee 6, 7 (PL 25, 870 A).

Num. 3 excerpitur ex e. 70, § 1 (382-383). — Num. 4: Prima auctoritas conficitur ex eodem dicto (384) ac ex e. 61(381); altera, ex c. 62; tertia praebet initium c. 63.

5. Leo ad Anatholium Constantinopoiltanum Episcopum *. Leo etiam testatur 1 "extra Ecclesiam nec rata esse sacerdotia, nec vera esse sacrificia". — Idem Leoni Augusto *. Idem etiam dicit 2 "per crudelis simam vesaniam in Alexandrina sede omnium sacramentorum lumen exstinctum. Intercepta est sacrificii oblatio, defecit chrismatis sanctificatio, et parricidalibus manibus impiorum omnia se subtraxere mysteria".

6. His aliisque testimoniis adstrui videtur sacramenta ecclesiastica, praecipue corporis et sanguinis, ordinationis et confirmationis, per haere ticos non posse ministrari.

7. Auctoritates ponit quae videntur praemissis obviare. Econtra autem 10’ alii sentire videntur quod ab haereticis etiam praecisis sacri ordines, sicut et baptismus, tradi valeant; nec ab haereticis redeuntes, qui illic ordinati sunt et baptizati, iterum ordinandi sunt, sicut nec baptizandi.

8. Augustinus in libro II Contra epistolam Parmeniani *. Unde Augustinus 3 de haereticis etiam damnatis: "Quod quidam dicunt, i ‘Baptisma quod accepit non amittit qui recedit ab Ecclesia, ius dandi quod accepit amittit’, multis modis apparet inaniter dici. Primo, quia nulla ostenditur causa, cur Ille qui illud baptisma amittere non potest, ius dandi possit amittere. Utrumque enim sacramentum est, et quadam con secratione utrumque homini datur: illud cum baptizatur, et illud cum ordinatur. Ideo non licet in Catholica utrumque iterari. Nam si quando ex ipsa parte venientes, etiam praepositi, pro bono pacis, correcto schi smatis errore, suscepti sunt; et si visum est opus esse ut eadem officia gererent quae agebant, non sunt rursus ordinandi, sed sicut baptismus in eis, ita ordinatio mansit integra. Quia in praecisione fuerat vitium: quod unitate pacis est correctum; non in sacramentis, quae, ubicumque sunt, ipsa sunt. Et cum ipsi expedire Videtur Ecclesiae ut praepositi eorum, ve nientes ad catholicam societatem, honores suos ibi non administrent, non

1 Rubrica om. RVW. Anatholium] anastasium NO, athanasium". Econtra] Contra LNR. 14 Rubrica om. MRVW. 21 Catholica] sancta V, ecclesia add. LMTVX.

24 ordinandi] ordinati NOR, quod corr. N.

1 Epist. 80, c. 2 (PL 54, 914 B). 2 Epist. 156, e. 5 (PL 54, 1131 A). 3 Caput 13, n. 28 (PL 43, 70s; CSEL 51, 79s).

Num. 5: prima Leonis, ex e. 68 (382); alia, ex sequenti c. 69. — Num. 6 trahitur ex con clusione Gratiani in eodem dicto: "patet quod sacramenta ecclesiastica praeter baptisma ab haereticis ministrari non possunt" (384). — Num. 7: Videas dictum ante c. 97 (392), et verba Hugonis, De sacram., lI, 10, 3 (PL 176, 478 C-479 B). — Num. 8: ex lam dicto c. 97, § 1-3 (393); rubrica ut in editione Romana.

eis tamen ipsa ordinationis sacramenta detrahuntur, sed super eos ma nent. Ideoque non eis manus imponitur, ne non homini, sed ipsi sacra mento fiat iniuria. Sicut autem in baptismo est quod per eos dan possit, sic in ordinatione ius dandi est: utrumque quidem ad perniciem suam. Sed aliud est non habere, aliud perniciose habere, aliud salubriter habere".

9. Idem 1: "De his qui ab Ecclesiae unitate separati sunt, nulla iam quaestio est quin habeant et dare possint; sed perniciose habent perni cioseque dant, quia extra vinculum pacis sunt 2 Neutri sacramento fa cienda est iniuria. Sicut non recte habet qui ab unitate recedit, sed tarnen to habet, et ideo redeunti non redditur; sic etiam non recte dat qui ab uni tate recedit, sed tamen dat; et ideo qui ab eo accipit, venienti ad unita tem non iteratur".

10. Idem in libro II De unico baptismo *. Idem: "Aliud est non ha bere aliquid, aliud est non iure habere vel illicite usurpare. Non igitur is ideo non sunt sacramenta Christi et Ecclesiae, quia eis illicite utantur, non modo haeretici, sed etiam omnes impii; sed illi corrigendi sunt et puniendi, illa auteni agnoscenda et veneranda".

11. Gregorius banni Ravennati episcopo *. Item Gregorius: "Quod dicitis, ut qui ordinati sunt iterum ordinentur, valde ridiculosum est. Ut enim baptizatus semel, iterum baptizari non debet; ita qui consecratus est semel, in eodem ordine non valet iterum consecrari".

12. His aliisque auctoritatibus videtur asseri in omnibus impiis, etiam in haereticis praecisis et damnatis, Christi sacramenta permanere cum iure dandi. Possunt enim dare, sed perniciose; et quibus dederint, non sunt iterum ordinandi. Quae praemissis ex opposito obviare videntur.

13. Determinatio praemissae contradlctionis auctoritatum. Haec autem quidam ita determinant. Dicunt enim haereticos accepta sacerdotali vel

6 Ecctesiae unitate trp. ACLMTVX. II qui] iIii qui A, quia MOW, quod Aug., Orai. 13 Rubrica om. MRVW. 17 agnoscenda] cognoscenda ABCNV. 18 Ru brica om. MRVW. 19 ordinati sunt... ordinentur] ordinatus est... ordinetur LNRWX.

1 Caput 13, n. (72; 81s). 2 Resp. Eph. 4,: Solliciti servare unitateni spiritus in vinculo pacis. 3 De bapt. contra Donatistas, III, e. 10, n. 13 (PL 43, 144; CSEL 51, 205).

4 Registrum Epist., II, epist. 46 [ II, 45] (PL 77, 585 A).

Num. 9: ex eodem, § 6-8 (394). — Num. 10-11: Hae duae auctoritates, quae non ad ducuntur a Gratiano, inveniuntur in Panormia Ivonis, III, 78 et 76 (PL 161, 1147); sed ob formam diversam probabiliter hic sumuntur ex fonte ignoto. — Num. 12 fundatur in parte in verba Gratiani post C. 97 (395). — Nom. 13 quodammodo eodem dicto Gratiani in nititur, § 2-4; ita et n. 14, usque ad quaedam verba in § 5 (395).

episcopali unctione ab Ecclesia recedentes, baptismi quidem dandi ius retinere, sed non habere facultatem tribuendi sacros ordines, vel conse crandi dominicum corpus, postquam praecisi sunt et damnati ab Eccle sia; sicut degradatus episcopus non habet potestatem largiendi sacros or dines, facultatem tamen baptizandi non amisit. — Quod vero Augustinus ait, intelligunt dictum de haereticis qui non sententia Eccle siae, sed pravitate sensus sui a fidei veritate ac doctrinae unitate divisi sunt: qui licet tales sint, jus tamen ordinandi et consecrandi habent. Et qui ab eis ordinantur ante manifestam praecisionem, etiam si cum eis aperte exierint et sententia Ecclesiae damnati fuerint, tamen si redierint, iterum ordinandi non sunt. Et ubicumque legitur de ordinatis ab haereticis quod servatis eis ordinibus ministrare valeant, vel iterum ordinandi non sint, de huiusmodi accipiendum dicunt. Nam postquam praecisi fuerint et damnati iudicio Ecclesiae, ius ordinandi et consecrandi eis detractum asserunt, ut degradatis vel excommunicatis.

14. Aliter *. Alii vero dicunt sacramenta ab haereticis etiam praecisis secundum formam Ecclesiae celebrata vera esse et rata, quia receden tes ab Ecclesia ius dandi et consecrandi non perdiderunt; et qui sic ab haereticis ordinantur, cum redeunt, iterum ordinandi non sunt. Quae vero ab haereticis aliter quam in Ecclesia fiunt, falsa sunt et mania; et qui a talibus ordinari videntur, non munus, sed vuinus excipiunt. Et se cundum hanc differentiam varie de his loquuntur doctores.

15. Item aliter *. Quidam 1 vero dicunt eadem sacranienta ab haere ticis praecisis posse celebrari, qime a catholicis, si ab illis forma Ecclesiae servetur; et ab eis celebrata, vera esse et rata quantum ad se, quantum 2 vero ad effectum falsa esse et mania, et in his qui male tractant, et in his qui male suscipiunt. Ideo irrita et falsa, quia quod promittunt et conferre creduntur, non tribuunt. Damnanda etiam dicuntur, quia illicite dantibus vel accipientibus sunt in iudicium 2 Polluta etiam dicuntur, non quantum ad se, sed propter indignam haereticorum tractationem. Ideo Grego

6 dictum] esse add. LT. 8 sint om. AMR, add. interi. N2, add. mg. 02. U ordinandi et consecrandi trp. ALT. 16 Rubrica om. MRVW. etiam] et ABCNTX. 21 or diriari] ordinati B, corr. ex ordinati 0. excipiunt] accipiunt LTVW. 22 doctores] auctores LO. 23 Item aliter] aliter BCNX, om. MRVW. 26 esse om. OTV.

1 Algerus Leod., De inisericordia et iustitla, III, 50 et 54 (PL 180, 954 C-D, et 956 B-D); et De sacramento, III, e. 12 (PL 180, 846 B 847 C). 2 Resp. 1 Cor. Il, 29 et 34.

Num. probabilius mentem Oratiani praesentat, culus verba in 5 et § 7 ad litteram hie repetuntur.

rius 1 communionem Arii vocat exsecrationem, et Innocentius 2 Bonosii ordinationem damnationem: non quod ita in se shit, sed quia male dantes vel accipientes tales facit; sicut etiam Hieronymus 3 sacrificia eorum "panem luctus" vocat, non quantum ad se, sed quantum ad effectum.

16. Aliter *. Nonnulli vero tradunt illos haereticos qui in Ecclesia ordinati sunt, ius ordinandi et consecrandi, etiam cum separati fuerint, habere; qui vero in schismate vel haeresi positi ab eis ordinati et inuncti fuerint, illo iure carent; ideoque, cum ordinare volunt, vuinus potius in figunt quam gratiam conferant.

Caput 2 (151).

De simonia — Unde dicitur simonia et quid sit *. De simoniacis vero non est ambigendum quin sint haeretici, qui tamen ante sententiam de gradationis et ordinant et consecrant. Et licet simoniaci proprie dicantur qui, instar Simonis Magi 4, impretiabilem gratiam pretio conducere volunt; et qui pro ministerio sacro pretium recipiunt in modum Giezi 5, giezitae vocandi sunt; omnes tamen, et dantes et accipientes, simoniaci. dicuntur, et utrique eadem sententia percelluntur.

6 Rubrica om. MRVW. 12 Unde... sit om. VWX. 17 et om. MNRV, exp. X.. vel non om. ALMN. 21-1 (p. 414) Urbanus papa om. ARVW.

1 Cf. supra, Caput 1, in fine n. 2. 2 Innocentius 1, Epist. 17, c. 3, n. 7: "Certe quia. quod non habuit dare non potuit, damnationem utique, quam habuit, per pravam manus impositionem dedit; et qui comparticeps factus est damnationis, quomodo debeat honorem accipere, invenire non possum (PL 20, 531 A). 3 Super Osee (rubr.) 9, 4: e Panem luctus possumus dicere verba mortifera... qui panis non ingreditur in domum Dei. Haere ticorum enim conciliabula, non domus Dei appellantur, sed speluncae latronum" (PL [ 892 B). Resp. Act, 8, 18-24. 5 Resp. IV Reg. 5, 20-27.

Num. 16: iterum fundatur in dicta Gratiani in § 3-4 (395).

Caput 2: Titulus iam in De sacram. Hugonis, II, 10, 1: Unde dicitur, et quid sit simonia (PL 176, 477 C); unde et ex Caput 2 quaedam verba hic.

Caput 3: Titulus seu quaestio ab Hugone suggeritur, II, 10, 3 (478 C); auctoritas confici— tur ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 108 (400s).

Caput 3 (152).

De his qui scienter a simoniacis ordinantur vel non. Differt tamen inter eos qui ordinantur a simoniacis scienter, et eos qui ignoranter. — Urbanus Papa *: "Qui 1 enim scienter a simoniacis se permiserint consecrari, immo exsecrari, eorum consecratio omnino irrita est. Qui vero ordinantur a simoniacis quos, cum ordinantvr, nesciunt esse simoniacos, qui et tunc pro catholicis habentur, eorum ordinatio misericorditer sustinetur".

Caput 4 (153).

De his qui dicunt se emere corporalla, non spiritualia. — Paschasius Papa *: "Si 2 vero aliqui obiecerint se non consecrationes emere, sed res ipsas quae ex consecratione proveniunt, penitus desipere probantur. Nam quisquis horum alterum vendit, sine quo alterum non habetur, neutrum vendere derelinquit".

Caput 5 (154).

Distinctio simoniacorum. Simoniacae autem haeresis tripartita est distinctio. Alii enim simoniace a simoniacis ordinantur, alii simoniace a non simoniacis, alii non simoniace a simoniacis. — Nicolaus Papa 1. Unde Nico1aus Papa: "Statuimus decretum de simoniaca tripartita haci resi, id est de simoniacis simoniace ordinatoribus vel ordinatis, et de si moniacis sinioniace a non simoniacis, et simoniacis non simoniace a si moniacis. Simoniaci simoniace ordinati vel ordinatores, secundum cano nes a proprio gradu decidant. Simoniaci etiam simoniace a non simoniacis ordinati, similiter ab officio removeantur. Simoniacos vero non simoniace o a simoniacis ordinatos misericorditer per manus impositionem pro tem poris necessitate in officio permittimus permanere". — Quod intelligendum est de his qui ordinantur a simoniacis, ignorantes eos esse simoniacos. Hos facit sinioniacos non reatus criminis, sed ordinatio simoniaci.

6-7 Paschasius papa om. RVWX. 10 derelinquit] rellnquit N, delinquit A, corr. in delinquit M. 14 Rubrica om. MRVW.

1 Urbanus Papa II in Concillo Placentino (1095), can. IV et III, hic scil. ordine inverso (1. Mansi, XX, 805). 2 Revera Paschalis 1, Epist. 5 (ad Archiepiscopum Mediolanensem) (PL 102, 1092 A-B); cf. tamen P. F. }Çehr, Italia Pont ificia VI-1, 38, n. 51, ubi authenticitas negatur; scripta est a quodam Guidone monaco. 3 Nicolaus II, Decretum contra simo niacos in Concilio (minore) Lateranensi (apr. 1060), n. 5 (L. Weiland, Constitutiones et Acta publica, MGH Legum IV,". 1, 550s; 1. Mansi, Concilia, 19, 899; DS n. 694).

Caput 4: Iterum quaestio (in titulo) Hugonis est; auctoritas seu responsio adaptatur ex Decreto, C. 1, q. 3, C. 7 (413).

Caput 5: Triplex species simoniae, in dictis Gratiani ante verba Nicolai in C. 1, q. 1, c. 107 (400). Conclusio etiam Gratiani est, post c. 107.

2 ab LMNO, om. ahi, allis add. ALR. 3 Alexander Papa om. RVW. 4 ac

deponendos om. AR. 10 decernlt] decrevit BMVWX. 14 Rubrica om. LMORTVW.

1 In Concilio Laterano (1063), ubi in primo Caput Alexander Pp. Il repetit verba sui praedecessoris (1. Mansi, Concilia, XIX, 1023 E 1024 D; DS n. 691). 2 Innocentius 1, Epist. 17 (ad Rufum aliosque episc. Macedoniac), c. 5, n. 12 (PL 20, 534). 3 Non in venitur inter decreta vel alla scripta Nicolal 1 (858-867). 4 Caput spurium. Ante Gratia num, qui hoc Caput Bonifacio papae ascribit, D. 77, e. 1 (275), ceteri collectores (ut notat Ae. Friedberg) citant ex decretis Fabiani. Unde ergo Magister sumpserit hoc Caput 7, nescimus.

Caput 6: Decretum Alexandri, in Decreto, C. 1, q. 1, C. 110 (401); quod sequitur trahitur ex dicto Gratiani post c. 110, et ex decreto lnnocentii in e. 111.

Caput 7: Haec duo decreta desunt in Decreto Gratiani. Quamvis inveniantur in Panormia Ivonis, III, cc. 32 et 29 (PL 161, 1135 D, 1136 D 1137 A), non sequitur quod tale corpus iuris in manibus habuerit Magister. Alter enim sub nomine Fabiani habetur in collectione S. Genovefae (cod. Paris., S. Genov. 166, f. 80v); et quasi ad verbum in Collect. in V libris, 1,, can. C, ubi Concilio Neocaesariensi attribuitur (CCL, CM VI, 75-76); proinde probabiliter ambo invenirentur in quadam collectione adhuc ignota. — Ad rei historiam vero notare licet duo canones Concilii Agathensis anno 506, scilicet n. 16: "Episcopus vero benedictionem diaconatus minoribus a viginti et quinque annorum, penitus non committat... s; et n. 17: 5 Presbyterum vero vel episcopum ante triginta annos... nullus metropolitanorum ordinare praesumat..." (CCL 148, 201). Ex Concillo vero Arelatensi (524), sub S. Caesario, deduci potest quod talis legislatio fundatur in "antiquorum patrum statuta de ordinandis clericis (CCL 148 A, 43). Cf. etiam S. Caesarii Sermo J, n. 14, circa hanc "saluberrimam consuetu dinem (CCL 103, 10-11). Reapse quaedam exempla inveniuntur inter capitula africana

Caput 6 (155).

De his qui violenter a simoniacis vel ab haereticis ordlnantur. — Alexander Papa *. Similiter cum decernit A1exander 1 simoniacos "omnino damnandos ac deponendos": subintelligendum est: Nisi violen ter quis attractus fuerit. De his enim, et a quibuslibet haereticis violenter ordinatis, dicit Innocentius 2 quod "possunt habere aliquem colorem excusationis, si statim discedunt ab eis et pessimo eorum conci liabulo renuntiant".

Caput 7 (156).

De aetate ordinandorum ita decernit Nicolaus Papa 3: "Sacri, inquit, canones sanxerunt ut subdiaconus non ordinetur ante quatuordecim annos, nec diaconus ante viginti quinque, nec presbyter ante triginta. Deinde, si dignus fuerit, ad episcopatum eligi potest. Quod nos etiam pari modo servare iubemus *. — Fablanus *. Item fabianus: "Si quis triginta aetatis non impleverit annos, nullo modo presbyter ordinetur, etiam si valde sit dignus; quia et ipse Dominus triginta annorum baptizatus est 1, et sic coepit docere".

DISTINCTIO XXVI

Caput 1 (157).

1. De sacramento coniugii: culus instltutio et causa ostenditur. Cum alia sacramenta post peccatum et propter peccatum exordium sumpserint, matrimonii sacramentum etiam ante peccatum legitur institutum a Domino, non tamen ad remedium, sed ad officium.

2. Refert enim Scriptura Genesis 2, in Adam misso sopore atque una de costis eius sumpta et exinde muliere formata, virum in spiritu intelligentem ad quem usum mulier facta esset, post ecstasim prophetice dixisse: J-foc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea: pro pler Izoc relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una.

1 Resp. Luc. 3, 21-23.

2 Gen. 2, 23-24.

ex. gr. in Breviario Hipponensi (A.D. 397-401): "Ut ante XXV aetatis annos nec clerici or dinentur nec virgines consecrentur" (CCL 149, 33); quod sub clericis inprimis diaconi intelli untur apparet ex canone 16d in causa Apiarii (c. 419-424): Et ut ante viginti [ Il annos aetatis nec diaconi ordinentur (ibid. 139).

Dist. XXVI-XLII. Cf. tractatus primitivus Magistri De coniugio in Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1585 D 1587 B; et supra, in Prolegomenis huius tomi); qui tractatus in parte undatur in illo De sacramento coniugii Gualteri de Mauritania, qui Summae sent enfiarum mox annexus fuit ut Liber VII (PL 176, 153 C 174 A). Cf. H. Weisweiler, La Summa Senten iarum" source de Pierre Lombard, in Reck. de théol. anc. et méd. 6 (1934) 177-183; et L. Ott, Walter von Mortagne und Petrus Lombardus in ihren Verhiiltnis zueinander, in Mélanges Jos. de Gfzellinck, 11, 652-697. Unde infra citatur tanquam pars Summae sent. Cf. Prolegomena ad tom. 1, pp. 82*, 85*

Dist. XXVI, C. 1, n. 1: Verba sunt Hugonis deS. Victore, De sacram., II, Il, 1 (PL 176, -479 D 480 D). — Num. 2 conficitur ex libro Genesis (de quo cf. Lib. II, d. 18, Caput 1-3; tom.

1, 416), dein ex verbis Hugonis, Caput 2 (481 A), et Summae sent., VII, e. 1 (153 D), unde post ecstasim prophetice".

Caput 2 (158).

1. De dupilci Institutione coniugli. Coniugii autem institutio duplex est. Una ante peccatum ad officium facta est in paradiso, ubi esset thorus immaculatus et nuptiae honorabiles 1, ex quibus sine ardore conciperent, sine dolore parerent; altera post peccatum ad remedium facta extra pa radisum, propter illicitum motum devitandum. Prima ut natura multi plicaretur, secunda ut natura exciperetur et vitium cohiberetur. Nam et ante peccatum dixit Deus 2: Crescite et multiplicamini, et post peccatuni 3, omnibus pene hominibus per diluvium consumptis.

2. Augustinus, Super Oenesim *. Quod vero ante peccatum institu tum fuerit coniugium ad officium, post peccatum vero ad remedium con cessum, Augustinus testatur dicens: "Quod sanis esset officium, aegrotis est ad remedium". — In libro De nuptiis et concupiscentiis: "Infirmitas 5 enim incontinentiae", quae est in carne per peccatum mor tua 6, "ne cadat in ruinam flagitiorum, excipitur honestate nuptiarum".

3. Si non peccassent primi hommes, sine carnis incentivo ac fervore libidinis ipsi ac successores eorum convenirent; et sicut remunerabile est aliquod bonum opus, sic coitus eorum bonus esset et remunerabilis. Quia vero propter peccatum letalis concupiscentiae lex membris nostris inhae sit 7, sine qua carnalis non fit commixtio, reprehensibilis est et malus coitus, nisi excusetur per bona coniugii.

3 est om. BCLR. 10 Rubrica om. RVW. 12 esset] ad add. ABCLNVX, quod exp. X. 13 Rubrica om. RVW. 20 commixtlo] conlunctio ALT.

1 Resp. Hebr. 13, 4: Honorabile connubium in omnibus, et thorus immaculatus. Cf. Au gustinus, De Qen. ad lift., IX, e. 3, n. 6: ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et thorus immaculatus... ut sine uIIo inquieto ardore libidinis, sine ullo labore ac dolore pariendi etc.; et c. 10, n. 18: "Neque cum ardore seminaretur, neque cum dolore pareretur * (PL 34,395 et 399; CSEL 28, 271s et 280). 2 Gen. 1, 28. 3 Resp. Gen. 9, 1.

4 De Genesi ad 1f tt., IX, c. 7, n. 12: Utriusque sexus infirmitas propendens in ruinam tur pitudinis, recte excipitur honestate nuptiarum, ut quod sanis esse posset officlum, sit aegro tis remedium* (PL 34, 397; CSEL 28-1, 275). 5 Lib. 1, C. 16, n. 18: ac sic inflrmitas incontinentiae, ne cadat in ruinam flagitiorum, excipiatur honestate nuptiaruin" (PL 44, 424; CSEL 42, 231). 6 Resp. Rom. 8, 10: Corpus quidem mort uum est propter peccatum.

Resp. Rom. 7, 23: Vi deo autem aliam Iegem in membris meis. Cf. supra, Lib. II, d. 20, c. 1, n. 3 (1, 427s).

Caput 2, n. 1: Mixtim ex verbis Hugonis, e. 3 (481 B-C), et Gratiani, Decret., C. 32 q. 2, dictum post e. 2 (1120). Cf. Lib. II, d. 20, C. 1(1, 427s). — Num. 2: Omnia ex Hugonis De sacramentis, II, 11, 3 (PL 176, 481 B et D); vide etiam ibid., 1, 7, 12 (314 C). — Num. 3: Ex Summa sent., VII, e. 2 (PL 176, 155 D).

Caput 3 (159).

Quando secundum praeceptum, quando secundum Indulgentiam con tractum sit coniugium. Prima institutio habuit praeceptum, secunda indul gentiam. Didicimus enim ab Apostolo 1 humano generi propter vitandam fornicationem indultum esse coniugium. Induigentia vero, quia meliora non eligit, remedium habet, non praemium; a qua si quis declinaverit, meretur exitiale iudiciurn. Quod secundum indulgentiam conceditur, vo luntarium est, non necessarium: alioquin transgressor esset, qui iliud non faceret. — Et potest sane intelligi iiiud sub praecepto dictum hominibus primis ante peccatum 2: Crescite et rnultiplicamini. Quo etiam post pecb catum tenebantur, usquequo facta est niuitiplicatio; post quam secun dum indulgentiam matrimonium contractum fuit. Ita etiam post dilu vium, quo universum pene genus humanum deletum est, secundum prae ceptum dictum est filiis Noe: Crescite et multiplicamini; multipiicato vero homme, secundum indulgentiam contractum est, non secundum imperium 4.

Caput 4 (160).

Quibus modis accipitur Induigentia ‘ Indulgentia autem diversis mo dis accipitur, scilicet pro concessione, pro remissione, pro permissione. Et est permissio in novo Testamento de minoribus bonis, et de minoribus mails. De minoribus bonis est coniugium, quod non meretur palmam, sed est in remedium. De minoribus malis, id est de venialibus, est coitus qui fit causa incontinentiae. Illud, id est coniugium, indulgetur: id est conceditur; illud vero, id est coitus talis, permittitur: id est toleratur, ita quod non prohibetur.

12 matrimonium] matrimonli ALMNORW, quod corr. O. contractum] contractio M, contractus NRW.

1 1 Cor. 7, 1 et 6: Bonum est liomini mulierem non langere; pro pter jornicalionem aulern unusquisque suain uxorem habeaL.. Hoc autem dico secundum indulgentiam, non secundum im periuin. 2 Oen. 1, 28. 3 Gen. 9, 1. Resp. 1 Cor. 7, 6.

Caput 3. Cf. Glossa Magistri in 1 Cor. 7, 1: Et agit [ tripliciter de ipso [ secundum consilium, secundum induigentiani, secundum praeceptum, quorum singula suis lods diligens lector distinguat" (PL 191, 1585 D). — Dein, eadem Glossa in Caput 7,2 (1587 B-C); ac, ut videtur, Magister Hugo de S. Victore, De sacram., 11, 11, 3 (PL 176, 481 B).

Caput 4. Cf. Glossa in 1 Cor. 7, 6: Hoc autem dico secundum indulgentiam, ubi ponitur Quaestio (rubr. margin. in cod. z, fol. 52a): Sed forte aliquis dicet [ z]: Si hoc secun— dum veniam concessit apostolus, ergo peccatum sunt nuptiae. Cui enim venia nisi peccato conceditur ?s (PL 191, 1589 A; sequuntur quatuor verba extravagantia quae infra recte

Caput 5 (161).

1. Quod nuptfae bonae sint. Fuerunt autem nonnulli haeretici nuptias detestantes, qui Tatiani appellati sunt. — Augustinus In libro De haeresibus 1 *: Hi "nuptias omnino damnant, ac pares fornicationibus aliisque corruptionibus faciunt; nec recipiunt in suorum numero coniugio uten tem, marem vel feminam".

2. Quod autem res bona sit coniugium, non modo ex eo probatur, quod Dominus legitur 2 coniugium instituisse inter primos parentes, sed etiam quod in Cana Galilaeae nuptiis interfuit Christus, easque miraculo commendavit, aqua in vinum conversa 3. Qui etiam postea virum uxorem dimittere prohibuit, nisi causa fornicationis 4. Apostolus etiam ait: Virgo non peccat si nubat. Constat igitur rem bonam esse matrimonium. Alioquin non esset sacramentum: sacramentum enim sacrum signum est 6.

Caput 6 (162).

1. Culus rel sacramentum sit conlugium. Cum igitur coniugium sa cramentum sit, et sacrum signum est et sacrae rei, scilicet coniunctionis Christi et Ecclesiae, sicut ait Apostolus 7. Scriptum est 8, inquit: Relin quet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne

12 quod] quia MT Summa Sent., om. 0V.

1 Caput (PL 42, 30; CCL 46, 301), ubi Tatiani nominantur. 2 Resp. Oen. 2, 24.

3 Ioan. 2, 2-10. Cf. Matth. 5, 32 et 19, 9; Marc. 10, 11; Luc. 16, 18. 1 Cor. 7, 36.

Vide supra, Dist. 1, c. 2. 7 Eph. 5, 31-32. 8 Gen. 2, 24.

repetuntur). Tunc codex z (non autem cod. X, f. 85d) verba adiungit quae repetuntur in hoc capitulo: Alibi tamen habetur quod indulgentia est, nec est ibi peccatum nec venia nisi in minoribus bonis. In novo enim testamento minora bona quibus non meremur, ut coniugium, et minora mala permissa sunt. In veteri vero contra mata maiora, ut Odio habebis inimicumiuum".

Caput 5: Praeter verba Augustini, fundatur in Summam sent., VII, c. 2 (PL 176, 155 C); et In Glossam In 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 A), seu num. 3 In editione nostra (in Proleg. Ad hunc tomum).

Caput 6, n. 1: In parte in eadem Glossa (1586 D 1587 A; seu num. 9); vide etiam Glossam in Eph. 5, 32 (PL 192, 216 D), et Summam sent., c. 4 (157 B).

una. Hoc autem magnum est sacramentum: ego autem dico in Christo et in Ecclesia. Ut enim inter coniuges Coniunctio est secundum consensum ani morum et secundum permixtionem corporum, sic Ecclesia Christo copu latur voluntate et natura: quia idem vult cum eo, et ipse formam assumpsit de natura hominis. Copulata est igitur sponsa sponso spiritualiter et cor poraliter, id est cantate ac naturae conformitate. — Huius utriusque copulae figura est in coniugio: consensus enim coniugum copulam spin tualem Christi et Ecclesiae quae fit per caritatem signat; commixtio vero sexuum illam signat quae fit per naturae conformitatem.

2. Quallter inteffigendum sit fflud: Mulier fila non pertinet ad matrii monium, cum qua non est commlxtio sexuum *. Inde est quod quidam

doctorum dixerunt illam mulierem non pertinere ad matnimonium, quae non experitur carnalem copulam. — Ait enim Augustinus 1: "Non dubium est illam mulierem non pertinere ad matrimonium, cum qua do cetur non fuisse commixtio sexus". — Item L e o Papa 2: "Cum societas nuptiarum ita a principio sit instituta, ut praeter commixtionem sexuum non habeat in se Chnisti et Ecclesiae sacramentum, non dubium est illam mulierem non pertinere ad matrimonium, in qua docetur non fuisse

1 est sacramentum trp. ARX. jfl2 cm. BLTV. 7 coniugum] conlugii ALMRX.

8 signat significat ACL. 9 signat] significat ACORX. 17 habeatl habet AMOT, 1 quod corr. interf. 02.

1 Praeter ultima verba, eadem auctoritas est ac illa Leonis papae quae sequitur. Sed haec, ut lam notat 1-1. Zeimentz, attribui oportet 1 Remensi, qui citans verba Leonis papae quae sequuntur, nuptiale mysterium interpretatus est ut commixtio sexuum, ac conti nuo innuit hanc esse etiani doctrinam Augustini: Nec habent nuptiae in se Christi et Ecclesiae sacramentum, sicut beatus Augustinus dicit, si se nuptialiter non utuntur, id est, si eas non subsequitur commistio sexuum s. Inde denuo sequitur auctoritas Leonis; ac infra, uti conclusio ipsius 1-Iincmari, invenitur prima auctoritas Augustino attributa (PL 126, 137 B-D; 142 B). Cf. Hans Zeimentz, Ehe nach der Lehre der Fr0hscholastik, Dusseldorf

1973, 108; et N. H8ring, Tue Sententiae Magistri A. (uti infra), 10-12. 2 Epist. 167 (ad Rusticum Narbon. episc.), inq. 4: Cum societas matrimonium... ut praeter sexuuni coniunctionem haberet in se Christi et Ecclesiae sacramentum, non dubium" etc. (PL 54, 1204 B 1205 A).

Num. 2. Inter tales doctores enumerari debet Oratianus, C. 27 q. 2, cc. 16, 17, et dictum post c. 39 (1066, 1074); et probabiliter Magister Anselmus Laudunensis. Cf. N. M. H The Sententiae Magistri A." (Val. ms. fat. 4361) and tise School o! Laon, in Mediaeval Studies 17 (1955), lOss, et 45; immo et H. J. F. Reinhiardt, Die Ehelehre der Schule des Anseim von Laon, in BGPTMA, neue Folge 14, 1975, 185s, ubi textus proferuntur, et 86-93, ubi doctrina et eius historia elucidantur. Quas autem Sententias in manu non habuit noster Magister, ut notat cl. H8ring (p. 45). Vide etiam L. Ott, Untersucilungen sur tfzeol. Briefliteratur, 270-274.

nuptiale mysterium". — Item Augustinus 1: "Non est perfectum coniugium sine commixtione sexuum".

3. Haec si secundum superficiem verborum quis acceperit, inducitur in errorem tantum ut dicat sine carnali copula non posse contrahi matri monium, et inter Mariam et loseph non fuisse coniugium, vel non fuisse perfectum. Quod nef as est sentire: tanto enim sanctius fuit atque per fectius, quanto a carnali opere immunius.

4. Sed superius posita ea ratione dicta intelligendum est: non quin pertineat mulier illa ad matrimonium, cum qua non est permixtio sexuum, sed non pertinet ad matrimonium quod expressam et plenam teneat fi guram coniunctionis Christi et Ecclesiae. Figurat enim illam unionem Chri sti et Ecclesiae quae est in cantate, sed non illam quae est in naturae conformitate. Est ergo et in illo matrimonio typus coniunctionis Christi et Ecclesiae, sed illius tantum qua Ecclesia Christo cantate unitur, non illius qua per susceptionem carnis capiti membra uniuntur.

5. Augustintis In libro De bono coniugali 2 *. Nec ideo tamen minus sanctum est coniugium, quia ut ait Augustinus, "in nuptiis plus valet sanctitas sacramenti, quam fecunditas ventris". Est etiam coniu gium signum spiritualis coniunctionis et dilectionis animorum, qua inter se coniuges uniri debent; unde Apostolus ait 3: Vin, diligite uxores vestras ut corpora vestra.

DISTINCTIO XXVII

Caput 1 (163).

Quae sint consideranda in coniugio. Post haec advertendum est quid sit coniugium, et quae sit efficiens causa coniugii et causa propter quam contrahi debeat, et quae sint bona coniugii et quomodo per ea excusetur coitus carnalis, et quae sint Iegitimae personae ad matrimonium. Sunt et alia plura in matrimonio consideranda, quae sub conipendio perstringe nius.

3 superficiem verborum trp. NORT. post est V. 17 sanctum trp. posf coniugium BC, trp. Post est V

1 Aug. in libro de soliloquiis (rubr. marg.); quae conjectura Magistri esse videtur; cf. tamen Solil., II, c. 10, n. 17: Nihil esse sentio quod magis ex arce deiciat animum vin lem quam blandimenta feminea corporuinque ille contactus, sine quo uxor habeni non potest" (PL 32, 878). 2 Caput 18, n. 21: "In nostrarum quippe nuptiis plus valet sanctitas sacramenti, quam fecunditas uteri" (PL 40, 388; CSEL 41, 125). 3 Eph. 5, et 28.

Dist. XXVII. Caput 1: Eaedem quaestiones, ordine aliqualiter inverso, lam proponuntur ad caput tractatuli Magistni in Glossa sua in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1858 D; et in Proleg. nostris).

Caput 2 (164).

Quid sit coniugium. Sunt igitur nuptiae vel matrimonium vin mulierisque coniunctio maritalis, inter legitimas personas, individuam vitae consuetudinem retinens. — Ad ‘individuam consuetudinem’ pertinet quod, absque consensu alterius, neuter continentiam profiteri potest, vel ora tioni vacare 1; et quod inter eos, dum vivunt, vinculum coniugale permanet, ut alii se copulare non liceat; et ut invicem alter alteri exhibeat quod quisque sibi. — Hac autem descriptione legitimorum et fidelium tantum matrimonium includitur.

Caput 3 (165).

1. De consensu qui efficit coniugium. Efficiens autem causa matriis monii est consensus, non quilibet, sed per verba expressus; nec de futuro, sed de praesenti. — Si enim consentiunt in futurum, dicentes: Accipiam te in virum, et ego te in uxorem, non est iste consensus efficax matrimonii. Item, si consentiant mente, et non exprimant verbis vel aliis certis signis, nec talis consensus efficit matriinonium. Si autem verbis explicatur, quod tamen corde non volunt, si non sit coactio ibi vel dolus, obligatio illa ver borum quibus consentiunt, dicentes: Accipio te in virum et ego te in uxorem, matrimonium facit.

8 individuam] vite add. BC, add. mien. 02, add. sed exp. X. 18 efficax] causa add. LT, add. interl. C2. 20 explicatur] explicant BCLNRWX.

1 Resp. 1 Cor. 7, 5: Nolite fraudare invice,n, nisi forte ex consensu ad tem pus, ut va cetis orajioni.

Caput 2. Definitio concinnatur ex dicto Gratiani ante c. 1 C. 27 q. 2 (1062), et quoad verba maritalis inter legit. personas", ex eadem Glossa seu tractaculo, n. 2. Interpreta tIo consuetudinis dependet a Gratiano, C. 27 q. 2 c. 3 § 1: * Individua vero consuetudo est talem se in omnibus exhibere viro, qualis ipsa sibi est, et e converso. Ad individuam itaque consuetudinem pertinent absque consensu legitimi vin orationi aliquando non posse vacare, nec continentiam profiteri (1063). Animadversio ultima huius numeri iam in Tract. Ma gistri de coniugio, n. 2.

Caput 3, n. 1. Doctrina de causa efficienti, iam in eodem Tract., n. 4, quodammodo de pendet ex tractatu Gualteri, capp. 6 et 7 (PL 176, 158 C, 160 A), ubi opponitur doctrina Hugonis, De sacram. 11, 11, 6 (PL 176, 487 C). Sed de hoc fusius infra, in Dist. 28, c. 1; cf. L. Ott, Vntersuclzungen, 266-01.

2. Auctoritatibus probat quod consensus solus faclat matrimonlum. Quod autem consensus matrinionium faciat, subditis probatur testimonus. — Isidorus *. Ait enim Isidorus 1: "Consensus facit matrimo nium". — Nicolaus *. Item Nicolaus Papa 2: "Sufficiat solus, se cundum leges, eorum consensus de quorum coniunctionibus agitur; qui solus si forte in nuptiis defuerit, cetera, etiam cum ipso coitu celebrata, frustrantur". — Ioannes Chrysostomus, super Matthaeum *. Item Ioannes Chrysostomus "Matrimonium quidem non facit coitus, sed voluntas; et ideo non solvit illud separatio corporis". — Ambrosius in libro De virginibus *. Item Ambrosius: "Non defloratio virgini tatis facit coniugium, sed pactio coniugalis". — Ex his apparet quod consensus, id est pactio coniugalis, matrimonium facit; et ex tunc con iugium est, etiam si non praecesserit vel secuta sit copula carnalis.

Caput 4 (166).

1. Quando Inciplat esse conlugium. Quod enim ab ipsa desponsatione, in qua pactio coniugalis exprimitur, coniuges sint, Sanctorum testilnonia probant. — Ambrosius In libro De virginibus *. Ait enim Ambrosius 5: "Cum initiatur coniugium, coniugii nomen adsciscitur. Cum coniungitur viro coniugium est, non cumviri admixtione cognoscitur". — Isidorus In

1 coactio ibi trp. LRTX. 4 solus faciat frp. MOT. 16 praecesseritl precessit BCMOTV (!ecfio prima ?). 20 Rubrica om. RVW. 22-1 (p. 424) Rubrica cm. CRVW.

1 Ita Oratianus (infra); non invenitur apud Isidorum. 2 Nicolaus 1, Epist. 97 (ad consulta Bulgarorum), n. iii (1. Mansi, Concilia, XV, 403 B; PL 119, 980 C). 3 In Matth. opus imper!., hom. 32 (inter opp. Chrysost., PG 56, 802 A); apud eandem epist. Ni colai 1, n. iii (ibid.). 4 De institut ione virginis, c. 6, n. 41: Cum enim initiatur coniu— gium, tunc coniugii nomen adsciscitur; non enim defloratio virginitatis facit coniugium, sed pactio coniugalis. Denique cum iungitur puella, coniugium est, non cum virili admixtione cognoscitur * (PL 16 [ 316 C). 5 Ut in nota praecedenti.

Num. 2. Tres ex his auctoritatibus inveniuntur in Summa sent., VII, 6 (158 C-D); sed ut rubricae indicant, unacum nomine Isidori, Ions Magistri Decretum exstat, C. 27 q. 2, dictum ante c. 1 (Isidorus), c. 1 (Chrysost.), C. 2 (Nicolaus), c. 5 (Ambrosius) (col. 1062-64).

Caput 4: Iterum rubricae Decretum postulant, ibid. cc. 5, 6 et 9 (1064).

libro Etymologlarum *. Item Isidorus 1: "Coniuges verjus appellan tur a prima desponsationis fide, quamvis adhuc inter eos ignoretur coniu galis concubitus".

2. Augustinus In libro De bono conlugali *. Item Augustinus 2: "Coniux vocatur ex prima desponsationis fide, quam concubitu non agno5 verat nec fuerat agniturus; nec perierat, nec mendax manserat coniugis appellatio, ubi nec fuerat nec futura erat carnis ulla commixtio. Propter quod fidele coniugium ambo ‘parentes Christi’ vocari meruerunt, non so lum illa mater, sed etiam ille pater ejus, sicut coniux matris eius: utrumque mente, non carne". — Ex his evidenter insinuatur quod ex tempore quo intercedit consensus voluntarius ac maritalis, qui solus coniugium facit, yen coniuges sunt sponsus et sponsa.

Caput 5 (167).

1. Secundum quosdam non est conluglutn ante carnalezn copulam, sed sponst et sponsae sunt. Quidam tamen asserunt verum coniugium non is contrahi ante traductionem et carnalem copulam, nec vere coniuges esse aliquos antequam intercedat commixtio sexus, sed a prima fide despon sationis vir sponsus et mulier sponsa est, non coniux. Sponsos autem et sponsas ‘coniuges’ frequenter appellari dicunt, non quia sint, sed quia futuri sunt, cuius rei sponsionem invicem fecerunt. Et secundum hoc verba praemissarum auctoritatum intelligenda fore tradunt.

2. Qua ratione nituntur. Quod vero inter sponsam et coniugem plu rimum intersit, ex eo adstruunt, quia licet sponsae ante carnalem copu lam, inconsulto vel nolente sponso, monasterium eligere; quo facto, sponso etiam licet aliam ducere. Coniugatus vero vel coniugata nec continentiam, nisi ex communi consensu, servare valet; nec monasterium petere, nisi uterque continentiam pariter profiteatur.

4 Rubrica om. RVW. 5 ex] a MT. 6 perieratj peierat OV, sed corr. V, corr. in pelerat". 7 carnis] camails LO. 22 nituntur] utuntur BCVWX, vel uadd. interi. N2.

1 Lib. IX,". 7, n. 9 (PL 82, 365 A). 2 Immo, De nuptiis et concup., 1,". 11, n. 12 (PL 44, 420s; CSEL 42, 224).

Caput 5. Cf. L. Ott, Untersuclzungen, 272; et eius Watt er v. Mortagne, in Mélanges, 667.

Caput 6 (168).

1. Quod sponsa potest monasterium eligere non exquisito sponsi consensu *. Quod vero liceat sponsae monasterium eligere, auctoritatibus Sanctorum probatur. — Eusebius Papa *. Ait enim Eusebius Papa 1: 5 "Desponsatam puellam non licet parentibus alii viro tradere, tamen licet sibi monasterium eligere". — Gregorius in Registro *. Item Gregorius 2: "Decreta legalia desponsatam, si converti voluerit, nullo penitus censuerunt damno muictari".

2. Exempla ponit *. Refert etiam Hieronymus 3 quod Maca w nus, inter Christi eremitas praecipuus, celebrato nuptiarum convivio, cum vespere thalamum esset ingressurus, ex Urbe egrediens transmarina petiit et eremi solitudinem sibi elegit. Beatus etiam Alexius 4, similiter ex nu ptiis divina gratia vocatus, sponsam deseruit et nudus Christo famulani coepit. — His auctoritatibus et exemplis liquet licere sponsis, sine consensu suarum sponsarum et e converso, continentiam profiteri.

Caput 7-8 (169-170).

1. Quod conlugatus vel conlugata nequeant continentiam profiteri sine alterlus consensu. Hoc autem coniugatis nullatenus licet. Non enini potest vir melioris vitae propositum sumere sine uxoris consensu, et e converso.

2 Rubrica om. AVW. 9 Rubrica om. RVW. 17 nequeant] nequeat RX, nequit V.

1 Caput spurium; sedit solum quatuor menses, pierumque in exsiIio (cf. P. F. Kehr, If alla Pont ificia Viii, 63; et H. Marot, art. Eusèbe pape, DHGE, XV, 1433). 2 Registrum Epist., VII, epist. 23 (20) (ad Fortunatuin et Anthemium) (PL 77, 876 C). 3 Nihil in venitur de Macario inter opera S. Hieronymi genuina, nec de hac fabula apud Rufini Historiam monaclzorum, cc. 28-29, ubi agitur de duobus Macariis orientalibus (PL 21, 449-55). Cf. potius Vita s. Macarii Romani... auctoribus Theoplzilo (etc.), c. 18 (PL 73, 422 B). De quo cf. Acta Sanctorum Iuiil 17 (IV, Venetiis 1748, 238s); B. Mombritius, Vitae Sanctorum, 1, ParIs, 1910, 49; E. Josi, Alessio, santo, in Bibliotheca Sanctorum, 1, 814-23.

Caput 6: Omnia ex Decreto, C. 27 q. 2, in capp. 27, 28, et in dicto post c. 26 (1071s).

Caput 7-8. In elencho capp. (supra, p. 17), n. 170 (8) intitulatur De adulteriis coniugiis, ratione, ut videtur, rubricae hic ad n. 5. Sed constat quod praeter minutissima in hoc nu mero non agitur de hac re; unde non oportet materiam dividi in duo capitula. — Num. 1-2 et aitera pars n. 5 iam saltem in parte in Summa sent., VII, 18 (PL 176, 167 A-C); sed, ut notat ei. L. Ott, Walter v. Mortagne, 686, Magister nunc se confert ad Decretum, scil. ad dictum

Gregorius ‘ Unde Gregorius 1 scribens Theotistae patriciae: "Sunt qui dicunt religioriis gratia coniugia debere solvi. Verum sciendum est quia, etsi hoc lex humana concessit, tamen lex divina prohibuit. Si vero utrisque conveniat continentem vitam ducere, hoc quis audeat accu sare? Sic enim rnultos sanctorum novimus cum suis coniugibus et prius continentem vitam duxisse, et post ad sanctae Ecclesiae regimina mi grasse. Si vero continentiam quam vir appetit, mulier non sequitur; aut quam uxor appetit, vir recusat, coniugium dividi non potest, quia scri ptum est 2: Mulier potestatem sui corporis non habet, sed vir; similiter et vir potestatem sui corporis non lzabet, sed mulier".

2. Idem Adriano panormitano notarlo *. Idem: "Agathosa, latrix praesentium, questa est virum suum contra voluntatem suam in monaste rium esse conversum. Quapropter experientiae tuae praecipimus ut diii genti inquisitione discutiat, ne forte eius voluntate conversus sit, vel ipsa mutare se promiserit. Et si hoc repererit, et ilium in monasterio perma nere provideat, et hanc sicut promisit mutare compellat. Si vero nihil horum est, nec quondam fornicationis crimen, propter quod iicet uxorem dimittere, praedictam mulierem commisisse cognoveris: ne illius conversio uxoris relictae in saecuio fieri possit perditionis occasio, volumus ut ma ritum suum illi, etiam si iam tonsuratus est, reddere debeas, omni excu satione cessante; quia nisi fornicationis causa virum uxorem dimittere nulia ratio concedit. Postquam enim copulatione coniugii vin et mulieris unum corpus efficitur 4, non potest ex parte converti et ex parte remanere in saeculo".

3. Item ex VIII synodo *. Item ex octava synodo: "Si quis coniu gatus converti ad monastenium veut, non est recipiendus nisi prius a coniuge castimoniam profitente fuerit absolutus. Tales igitur tunc sine culpa sequuntur Christum, relicto saeculo, si habent ex pari voluntate casti tatis consensum".

9 sui corporis trp. AV, trp. posf mulier LTX. sui corporis trp. AV, trp. post vir LT. II Rubrica om. RVW. 14 discutiat] discutias MVWX. hoC] tua diligentia add. ABCLTV. monasterio] monasterium ALOTVW. 16 promisit] vitam add. BC, debitum add. M. 26 veut frp. post coniugatus NRX (Grat.), post converti A.

1 Registrum Epist., XI, epist. 45 (27) (PL 77, 1161 A 1162 A). 2 Cor. 7, 4. Registrum Epist., XI, epist. 50 (30) (ad Adrianum Panormitanum notarium) (PL 77, 1169

B-c). 4 Resp. 1 Cor. 6, 16. 3 Quid simile legitur in penultimo canone (n. 20) VIII Synodi seu Concilii Nicaeni II (cf. Conciliorum Oecum. Decreta, ed. Bononiae 1973, 153s); verba autem uti hic iacent S. Basilio attribuuntur ab Alexandro papa II, in Epist. 112 (Landulfo in Corsica), post 1062, quo anno Landulfus V1 [ VIII], Capuae princeps, in exsilium coactus fuit (PL 146, 1402 C-D; ex 1. Mansi, Concilia XIX, 951 D); paraphrasis videntur S. Basilii Regulae fusius tractatae (P0 31, 947 C-D, 950 A).

ante c. 19, et ipsum c. 19 (ut in n. 1), e. 21 (n. 2), c. 22 (n. 3), c. 23 (n. 4), cc. 24 et 26 (n. 5), ed. cit. 1067-1070.

4. Ex Synodo Eugenhi *: Item 1: "Si vir et uxor divertere pro sola religiosa inter se consenserint vita, nullatenus sine conscientia episcope fiat, ut ab eo singulariter proviso constituantur loco. Nam uxore nolente, vel altero illorum, etiam pro tau re matrimonium non solvitur".

5. Augustinus, De adulterinis coniugiis *. Item Augustinus 2: "Si abstines sine uxoris Voluntate, tribuis ei fornicandi licentiam, et peccatum illius tuae imputabitur abstinentiae". — Nicolaus Papa ‘i Item

Nicolaus Papa: "Scripsit nobis Theberga regina regia se velle digni tate vel copula exui, et sola vita privata esse contentam desiderare. Cui scripsimus non hoc aliter fieri posse, nisi eandem vitam vir eius Lotharius elegerit". 6. Ex his patet quod coniugati sine communi consensu continentiam profiteri vel habitum religionis sumere non valent; et si fecerint, revocari debent. Sponsi vero possunt sine communi consensu monasterium eligere: unde videtur inter sponsum et sponsam coniugium non esse.

7. Ideoque asserunt a prima fide desponsationis coniuges appellari non re praesentium, sed spe futurorum, quia ex fide quam ex desponsa tione sibi iuvicem debent, postea efficiuntur coniuges. — Praemissas etiam auctoritates, quibus asseritur quod consensus matrimonium facit, ita in telligi volunt, ut consensus vel pactio coniugalis non ante coitum faciat matrimonium, sed in coitu. Sicut enim defloratio virginitatis non facit matrimonium nisi praecedat pactio coniugalis, ita nec pactio coniugalis

5 religiosa... vita] religione... in (om. MO) vita BCLMNOT, quod corr. L2N, vita exp. O.

11 ThebergaVGTat., Teberga ABLN, Tedberga X,ThybergaC, TheybergaM, Taberga ORTW.

13 non hoc frp. LT. hoc aliter trp. Bc. 15 consensu] monasterium eligere add. (ex lin. 17) BcN.

1 Eugenius II in synodo Romano (826), c. 36 (1. Mansi, Concilia, XIV, 1009 A). 2 Ut iam notat Ae. Friedberg (infra), verba sunt potius pseudo-Chrysostomi In Ps. 50, hom. 1, de qua cf. M. Geerard, Clavis patrum graecorum II (Brepols 1974), n. 4544, p. 553s. Duae versiones latinae exstant: iIIa Dom. Iacobi de BiIly (DHGE VIII, 1488-90) in editione Chry sostomi, Pansus 1581 (quam non vidimus), et Venetiis 1740, V, 582a, necnon et in P0 55, 574 D-575 A; et alla antiquior seu nostra, ut in ed. Venetiis 1583, 1, 535d: "Quod situ [ abstines sine illius voluntate, tnibuis 11h fornicandi licentiam, et peccatum illius tuae impu tabitur abstinentiae s. 3 Nicolaus 1, ad Carolum Calvum regem (ep. 50, in Mansi XV, 319 A; ep. 148, in PL 119, 1197 C).

Num. 6 conficitur ex dictis Gratiani post c. 26 (1070) et post 28 (1071).

antequam adsit copula carnalis. Ex pactione igitur coniugali spousi et sponsae fiunt ante coitum; in coitu vero efficiuntur coniuges. Facit enim pactio coniugalis ut quae prius erat sponsa, in coitu fiat coniux.

8. Responsio ad praedlcta cum determinatione superlorum. E-lis autem ita respondemus. Fit aliquando desponsatio ubi est compromissio vin et mulieris de contrahendo matrimonio, non est autem ibi consensus de praesenti; et est desponsatio habens consensum de praesenti, id est pactio nem coniugalem, quae sola facit coniugium. In ilia ergo desponsatione ubi est pollicitatio contrahendi matrimonium, sponsi tantum et sponsae fiunt, non coniuges; et talibus sponsis licet sine communi consensu continentiam profiteri et monasterium eligere. In ea vero desponsatione ubi est consensus de praesenti, coniugium contraliitur, et ab illius desponsationis prima fide yen coniuges appeilantur. — Secundum hanc distinctionem de sponsationis, de sponsis varie ioquuntur doctores.

Caput 9 (171).

1. Quomodo acciplatur sponsa in subditls capitulis. Aliquando enim sponsas vocant, quae talem habuerunt desponsationem ubi fuit pactio coniugalis de praesenti; et illae vere coniuges sunt.

2. Gregorius: Quod sponsam aliculus cognatus non potest ducere *.

Unde Gregorius 1: "Si quis uxorem desponsaverit vel subarrhaverit, o quamquam postmodum, praeveniente die mortis eius, nequiverit eam du cere in uxorem, tamen nulli de consanguinitate eius licet accipere eam in coniugio; et si inventum fuerit factum, separetur omnino".

3. Iulius Papa *. Item Iulius Papa 2: "Si quis desponsaverit uxorem vel subarrhaverit, et vel praeveniente die mortis, vel irruentibus quibusdam causis, eam non cognoverit, nec frater eius nec ulius de con sanguinitate eius eandem sibi tollat in uxorem ullo unquam tempore".

4. Gregorius Mauritio imperatori ob quendam comitem qui nepotis sui mortui sponsam duxit uxorem *. Item Gregorius 3: "Qui desponsa

22 accipere eam trp. BCLMNTX.

1 Decretum spurium. Secundum L. Machielsen ante Lombardum invenitur soluminodo in Decreto Gratiani (infra): Les spurii de S. Grégoire le Grand en matière matrimoniale, dans les collections canoniques jusqu’au Décret de Gratien, in Sacris Erudiri 14 (1963) 257s. 2 Ex decretis lulio 1 attributis (PL 8, 865 A-B); spurium, ut notat L. Machielsen (258). 3 De hoc decreto spurio et eius compositione, cf. L. Machielsen (258-260).

Caput 9, n. 2: Ex Decreto, C. 27 q. 2 c. 14 (1066); n. 3: ibid., c. 15; n. 4: ibid., c. 12 (1065).

tam proxîmi sui puellam ceperit in coniugium, anathema sit ipse et omnes consentientes ei, quia secundum legem Dei mori decernitur. Nam divinae legis est mos sponsas appellare coniuges, ut in Evangelio 1: Accipe Mariam coniugem tuam; et in Deuteronomio 2: Si quis alterius sponsam in agro vel in quolibet loco oppressent vel adduxerit in domum suam, moriatur, quia uxorem proximi sui violavit: non quae iam uxor erat, sed quae a parenti bus uxor fieri debebat". — Ex his colligitur quod sponsae quaedam con iuges sunt ante commixtionem sexuum.

5. Sed forte illud movet, quod in fine capituli dicitur: "Non quae iam uxor erat, sed quae uxor fieri debebat". Quod non ita debet intelligi, quasi uxor vere non fuerit, ex quo pactio coniugalis intercessit; sed quia nonduni traducta fuerat, nec res uxoria intercesserat, scilicet concubitus coniugalis.

6. Quod aliter accipitur in his allis capituils sponsa. Vocatur etiam sponsa, quae sic viro desponsata est ut non intercesserit consensus de praesenti, sed sponsio futuri.

7. Ex concilio Triburlensi *. Secundum quem modum illud decretum intelligitur: "Si quis sponsam filii oppressent, et post filius eius eam du xerit, pater postea non habeat uxorem, nec mulier virum; filius, qui patris facinus ignoraVit, aliam ducat". Si coniux illa fuisset, quod utique foret si in sponsalibus pactio coniugalis intercessisset, non permitteretur sponsus aliam ducere. Moechis autem poena non nubendi ex rigore infligitur, ut alii terreantur.

1 ceperit] acceperit MRV Grat. 12 fuerat] fuerit BCMO. 14 sponsa (rubr.)

trp. post accipitur BCNRV. 14-15 Vocatur... sponsa] Vocant... sponsam ALMR. Si coniux] infra ubi unus duas sorores cognoscit nota marg. add. BcN2X.

1 Matth. 1, 20. 2 Deut. 22, ac 24, in versione ignota (Machielsen, 259). 3 P0-

1 jus, ut videtur, ex Concilio Compendiensi (an. 757), C. 11(1. Mansi, Concilia, XII, 566) vel

c. 13 (PL 96, 1514 B-C), quibusdam mutatis.

Num. 7. In Glossa anonyma cod. Bamberg., PaIr. 128, notatur supra verba: si... pactio coniugalis intercessisset: Id est, pactio de presenti. Posuit tamen m(agister) P(etrus) in mar gine banc notam: Et predicto modo potest intelligi ut coniux * (f. 19a). Cf. A. Landgraf, Problèmes relatifs aux premières Gloses des Sentences, in RThAM 3 (1931) 146. De qua nota nihil invenitur in Glossa ohm Petro Pictaviensi attributa, nec in manuscriptis Sententiarum praeter codd. BCX, ubi ponitur tanquam rubrica: Ex (sic) predicto modo potest intelligi ubi sponsa coniux. Nihilominus tahis traditio corroborari videtur testimonio glossae quae invenitur in Clm 22288: Posuit tamen postea Iombardus in margine libri sui quandam notam ubi sponsa potest in telligi pro coniuge" (f. 90r); cf. H. Weisweiler, Eine neue friihe Glosse zum vierten Buch der Sent. des Petrus Lombardus, in BGPTMA, Supplbd III, 367, n. 30.

8. Ex eodem concillo *. Item ex eodem 1: "Quidam desponsavit uxo rem et dotavit, et cum ea coire non potuit; quam clanculo frater eius cor rupit et gravidam reddidit. Decretum est ut quamvis nupta non potuerit esse legitimo viro, desponsatam tamen fratri frater habere non possit; sed moechus et moecha fornicationis quidem vindictam sustineant, licita vero eis coniugia non negentur *. De illa desponsatione hoc intelligi debet, ubi non fuit consensus coniugalis de praesenti: alioquin non liceret eis alia sortiri coniugia.

9. Ex concllio Toletano *. Secundum hoc etiam illud intelligi debet 2: "Statutum est a sacro conventu, ut si quis sponsam alterius rapuerit, puio blica poenitentia muictetur et sine spe coniugii maneat. Et si ipsa eidem crimini consentiens non fuerit, licentia nubendi alii non negetur". Apparet hanc fuisse desponsatam sine pactione coniugali de praesenti, et ideo non fuisse coniugem, cui vivente sponso alteri nubendi licentia non ne gatur. — Sunt enim quaedam nuptialia pacta de futuro ex quibus sponsi et sponsae vocantur, nec exinde coniuges sunt; et est quaedam pactio coniugalis de praesenti, quae sponsum et sponsam etiam coniuges facit. Et utraque pactio ‘desponsatio’ vel ‘sponsalia’ interdum dicitur; proprie tamen sponsalia dicuntur quaedam solemnia pacta nuptialia.

10. Quare non mox tradantur sponsae. — Augustinus in libro Confessionum IIII *. De nuptialibus pactis ubi est tantum sponsio futuri ait Augustinus: "Institutum est ut iam pactae sponsae non statim tradantur, ne vilem habeat maritus datam, quam suspiravit sponsus di latam".

1 Rubrica om. ACRTVW. 7 fuit] fuerit LMN. 9 Rubrica om. ORVW.

18 dicitur] dicuntur BCLMNVX. 26 Et] Item AM. Et est] Est eriim L. II est sciendum trp. AMVX.

1 Concilio scil. Triburiensi (895), e. 41: "Si quis legitimam duxerit uxorem, et impe— diente quacumque domestica infirmitate, uxorium opus non valens implere cum illa: frater vero eius, suadente diabolo, adamatus ab ipsa, clanculum eam humiliaverit et violatam reddiderit"; quod autem sequitur non concordat cum textu nostro (Mansi, XVIII, 152 D-E). 2 Potius ex Concilio Trosleiano [ in pago Suessonico (an. 909), C. 8 (1. Mansi, XVIII, 286 D; PL 132, 696 C). 3 Rectius Lib. VIII, c. 3, n. 7 (PL 32,752; CSEL 33, 175).

Caput 10, nn. 1-2: textus concinnatur, partim ad verbum, ex dicto Gratiani post C.

Caput (172).

1. Quae sponsa sit vidua mortuo sponso et quae non. Et est sciendum quod illa sponsa quae tantum in futuro est pacta, mortuo sponso non remanet vidua, quia non fuerat vir eius. Unde, si quis eam duxerit, ad sa cros ordines conscendere non prohibetur, quia non duxit viduam. Viduae enim maritus aeque sicut bigamus sacerdos fieri prohibetur. Ex tau autem copula nullus arcetur a sacris ordinibus. 2. Qui alterius sponsam eo mortuo ducit, ad sacros ordines accedere potest. — Pelagius Papa *. Secundum hoc intelligendum est quod ait Pelagius Papa 1 de illo qui mortuo sponso, eius sponsam ducit in uxorem: "Nihil est, inquit, quantum ad hunc articulum attinet, quod ei obviet de canonicis institutis ", quin ad sacros ordines promoveri valeat. Si vero talis sponsa fuisset, inter quam et sponsum eius consensus de praesenti intercessisset, eo mortuo vidua remansisset; cui copulatus in coniugio ulterius ad sacros ordines lion accederet, cum viduam duxerit.

3. Non est igitur ambigendum quin solus de praesenti consensus con iugium efficiat, et exinde Veri coniuges appellentur. Ideo post talem consensum si quis alii se copulaverit, etiam si carnis commixtio illic sequatur, ad priorem copulam revocandus est

DISTINCTIO XXVIII

Caput 1 (173).

1. Si consensus de tuturo cum luramento faciat coniugium. Hic quaeri debet utrum consensus de futuro, addito etiam iuramento, coniu gium efficiat, ut si quis promittat, vel etiam iuret alicui, se usque ad tempus placitum illam ducturum, et illa promittat vel iuret se illi nupturam, numquid talis sponsio eos coniuges fecit? Si mutato proposito, alter vel uterque ad alienam copulam transit, numquid ob priorem sponsionem iuraniento subnixam secundae foederationis pactum scindetur?

20 debet] solet BCN.

1 Pelagius 1 (556-561), Epist. 44 (Marcello episcopo sevoniensi): "Caritati tuae quae observare debeat significare curavimus, id est, ut Valentinum clericum, cul mulier cum alio ante velata, non tamen ei nupta sed virgo permanens, post mortem eius cum quo velata erat sponso, coniugali est copula sociata, quia interim velum accepit, nullum in promo vendo generetur obstaculum, quia nihil est, quantum ad hune articulum pertinet, quod el de canonicis obviet constitutis (ed. P. M. Gassô C. M. Battle, Pelagii 1 papae Epistu!ae guae supersunt, in Abbatia Montisserati 1956, 149-152; PLS IV, 1302).

29 C. 27 q. 2 (1072), ubi et verba Pelagil referuntur. Vide etiam dictum ante e. Dist. 34 (130), et ipsum c. Pelagio attributum. — Num. 3. Ultima phrasis trahitur ex Hugone, De sacram., II, 11, 5 (PL 176, 485 D).

Dist. XXVIII, e. 1. Cf. L. Ott, Untersuchungen ZUT BriefliteratUr, 266-284, praesertim 282s; ac Id., Walter von Mort agne und Petrus Lombardus, 667-669; necnon et eius Hat Magister

2. Responsio *. Considera quia longe aliud est promittere, et aliud facere. Qui promittit, nondum facit; qui ergo promisit se in uxorem ductu rum aliquam, nondum eam duxit uxorem; et quae spopondit se nuptu ram, nondum nupsit. — Quomodo ergo coniuges appellari possunt qui nondum contrahunt, sed in futuro se contracturos iurando promittunt? Item, si ex vi iuramenti ad futurum pertinentis mox efficiuntur coniuges, cur jurant in futuro se facturos quod in praesenti efficiunt? Item, si ex quo jurant, mox efficiuntur coniuges, tunc hanc rem efficiunt quando iurant se facturos. — Ideo dico 1 quia coniugium tunc non fuit, sed fu turutn promittitur. Si vero ille post uxorem duxit et illa marito nupsit, coniugium utrinque fuit, et non potest dissolvi. Praecedens igitur mendacium vel periurium poenitentia est corrigendum, sed coniugium se quens non est dissolvendum. Non autem sic est quando iuramentum con iugii praesentis consensus attestatione firmatur, quia post talem con sensum, si quis alii se copulaverit, etiam si prolem procreaverit, irriturn debet fieri, et ipse ad priorem copulam revocari.

3. Quare videntur obviare praemissis *. — Novellarum Constitutto *. Praemissae autem sententiae videtur obviare illud quod leges tradunt 2 "Si quis tactis divinis Scripturis iuraverit mulieri se eam legitimam uxo rem habiturum, vel si in oratorio tale sacramentum dederit, sit illi legitima uxor, quamvis nulla dos, nulla alia scriptura interposita sit". — Determinatio *. Sed hic ostenditur quid fieri vel esse debeat, non quid tunc fiat: non enim per illud iuramentum tunc fit uxor, sed fieri debet quia iuratum est. Potest et de illo iuramento hoc dictum intelligi, ubi de prae senti consentiunt ac se invicem suscipiunt.

5 Responsio om. RVW. aliud est trp. LT. 11 Item rep. in marg. ut rubrica MOTX.

19 procreaverit] creaverit AL. 21 videntur] videtur AW, corr. ex videntur R. Constitutio] institutio ALT. 24 vel] etiam add. BCT. 25-26 Determlnatio om. RVW.

Ipse scil. Magister, verbis tamen Hugonis, uti infra (486 B). 2 Novellae LXXIV, (Corpus turfs Civilis III, Berolini 1904, 376).

Rufinus die Sentenzen des Petrus Lombardus beniitzt?, in Schol. 33 (1958) 244-247. — Num. Imixtim conficiuntur ex verbis Onalteril, Summa sent., VII, 7 (PL 176, 160 A-B), unde ipsa quaestio et quaedam verba (s Quomodo... facturos s); et illis Hugonis de S. Victore, De sa cram., II, 11,5 (PL 176, 486 A-C).—— Num. 3. Difficultatem iam suscitavit Gualterus (I6OA) textus autem Legum sumitur ex Decreto Gratiani, C. q. 5 c. 9 (1107).

4. Evaristus Papa *. Illi etiam sententiae, qua dictum est 1 solum con sensum facere coniugium, videtur contraire quod Evaritus Papa ait 2: "Aliter legitimum non fit coniugium, nisi ab his qui super feminam dominationem habere videntur et a quibus custoditur, uxor petatur, et a parentibus sponsetur, et legibus dotetur, et a sacerdote ut mos est bene dicatur, et a paranymphis custodiatur, ac solemniter accipiatur". — Item: "Ita legitima scitote esse connubia. Aliter vero praesumpta, non coniu gia, sed adulteria vel fornicationes sunt, nisi voluntas propria suffragata fuerit et vota succurrerint legitima". — Quare hoc dixerit *. Hoc autem non ita intelligendum est, tamquam sine enumeratis non possit esse legitimum coniugium, sed quia sine illis non habet decorem et honestatem debitam.

Caput 2 (174).

1. Quae ad necessitatem et quae ad decorem sacramenti pertinent *. In huius enim sacramenti celebratione, sicut in aliis, quaedam sunt per tinentia ad substantiam sacramenti, ut consensus de praesenti, qui solus sufficit ad contrahendum matrimonium; quaedam vero pertinentia ad decorem et solemnitatem sacramenti, ut parentum traditio, sacerdotum benedictio et huiusmodi, sine quibus legitime fit coniugium quantum ad virtutem, non quantum ad honestatem sacramenti.

1 iuratum] iuramentumj LNRVWX, quod corr. NVW. 3 Evaristus Papa om. RVW. 4 contraire] contradicere LT, corr. ex contrahere 0W. Evaristus] eucharistius AN (quod corr. N), eucharistus CW (quod corr. W2), evaristius OX, eucharius T (quasi eaedem variatio nes supra ad rubricam). 5 legitimum non fit coniugium trp. coniugium non fit legiti mum ALT, non fit legit. coniug. N, legit. coniug. non fit V. 10-11 suffragata fuerit] suffragaverit W Grat., vel suffragaverit add. BC. 11 Rubrica om. ALORTVW. 16 Ru brica om. TVW. II pertinent] pertineant CLNX.

1 Supra, Dist. 27, e. 10, n. 3. 2 Caput spurium; invenitur apud 1. Mansi, Concilia, 1, 624 A-B. De influxu huius et seq., cf. G. Le Bras, art. Mariage, DThC IX, 2236 et 2257.

3 Aliud spurium; apud Mansi, 1, 624 B-C. Nom. 4: Tam Hugo, De sacram., II, 11, 5 (486 D) quam Gualterus, c. 6 (159 C), iam verba Evaristi saltem in parte offerunt; Magister autem sese confert ad textum in Decreto, C. q. 5 c. 1 (1104). Conclusio, Quare hoc dixerit s, Gualteri est, c. 6 (ibid.).

Caput 2. Circa distinctionem inter substantialia et accidentalia multa leguntur apud Hug. De sacram., 11, 11,5-6 (PL 176, 487ss) et in dictis Gratiani ante et post C. 9 et post C. 11, C. 30 q. 5 (1106-08). Sed quem influxum ista habuerint in Magistrum, non omnino constat.

2. Sine his ergo non quasi legitimi coniuges, sed quasi adulteri vel fornicatores conveniunt, ut illi qui clanculo nubunt; et utique fornicato res essent, nisi eis suffragaretur voluntas verbis expressa de praesenti, quae legitimum inter eos facit matrimonium. Nam et consensus occultus, de praesenti per verba expressus, coniugium facit, licet non sit ibi honestus contractus. Sed matrimonium non sancit consensus qui in occulto fuerit. Si enim alter alterum dimiserit, non cogitur iudicio Ecclesiae re dire et commanere cum coniuge, quia non potest probari testibus contractus qui in occulto est factus. Quod si ipsi qui in occulto sibi consen serunt, eundem consensum voluntarie in manifesto profiteantur, tt utique voluntas propria suffragatur et legitima vota succurrunt 1 ad san ciendum coniugium, quod prius occulte fuerat contractum. Voluntas igi tur, verbis expressa in occulto, ad hoc suffragatur ut fiat coniugium; ma nifeste vero expressa, suffragatur ut sanciat et roboret, ac liberum fiat Ecclesiae de hoc iudicare si expedierit.

Caput 3 (175).

1. De qua re sit consensus Ille, an de camail copula, an de cohabita tione, an de allo. Hic quaeritur, cum consensus de praesenti matrimonium faciat, cuius rei consensus sit ille, an carnalis copulae, an cohabitationis, an utriusque. Si cohabitationis consensus matrimonium facit, tunc fr cum sorore, pater cum filia, potest contrahere matrimonium. Si carnalis copulae, tunc inter Mariam et Ioseph non fuit coniugium. Proposu enim Maria in virginitate nianere, nisi Deus aliter facere iuberet, secundum quod videtur angelo dixisse 2: Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?; id est me non cognituram proposui. Neque enim quia tunc virum non cognoscebat, necesse erat inquiri quomodo posset habere fi hum, sed quia nunquam se cognituram proposuerat. — Beda, super Lu cam *.

6 sancit] sanxit BCLTVWX. S cum coniuge] quasi coniux M, quasi coniuges".

1 pater cum tilla om. BCLR, add. interl. N, exp.".

1 Uti supra dicit Evaristus (c. 1, n. 4). 2 Luc. 1, 34; cf. verba Augustini infra, Dist. 30, c. 2, n. 2.

Caput 3, n. 1: Omnia, praeter auctoritatem Bedae (quae forsitan sumitur ex tractatu Gualteri, c. 10; PL 176, 163 B), ex dicto Gratiani, post c. 2 C. 27 q. 2 (1063).

Dicit enim Beda 1 quod in virginitate manere disposuerat. Si igitur contra suum propositum post consensit in carnalem copulam, vi detur facta voti rea mente, etsi non opere violati.

2. Ecce in quam rem fuit Ille consensus *. Dicamus igitur quod consensus cohabitationis vel carnalis copulae non facit coniugium, sed con sensus coniugalis societatis, verbis secundum praesens tempus expressus, ut cum vir dicit: Ego accipio te in meam, non dominam, non ancillam, sed coniugem.

Caput 4 (176).

1. Quare de latere vin formata sit muller *. Quia enim non ancilla vel domina datur, ideo nec de summo nec de imo a principio formata est, sed de latere vin, ob coniugalem societatem. Si de summo fieret, ut de capite, Videretur ad dominationem creata; si vero de imo, ut de pedibus, vide retur ad servitutem subicienda. Sed quia nec in dominam nec in ancillam is assumitur, facta est de medio, id est de latere, quia ad coniugalem socie tatem assumitur.

2. Cum igitur sic conveniunt, ut dicat vir: Accipio te in meam con iugem, et dicat mulier: Accipio te in meum virum, bis verbis vel aliis idem significantibus, exprimitur consensus: non copulae camails vel cohabitationis corporalis, sed coniugalis societatis; ex qua oportet eos cohabitare, nisi forte causa religionis pari voto corporaliter separentur, vel ad tem pus, vel usque in finem.

2 igitur] ergo ALMV. 4 Rubrica om. NVW. [ fuit] fiat BORX. j] igitur] ergo MNV. Rubrica om. LNVW. 10-11 ancilla vel domina trp. MTX.

1 In Lue. 1, 34: Propositum suae mentis reverenter exposuit, vitam videlicet virgi— nalem se ducere decrevisse (PL 92, 318 B; CCL 120, 33). Cf. Glossa mien, in h.l.: Quomodo fief isfud: "Ut concipiam et pariam, quac in virginitate permanere disposui * (apud Lyra num, V, 125r).

Caput 4, n. 1: Conficitur ex verbis Hugonis, De sacram., Il, lI,4(485A-B); dein 1,6,35 (284 C), uti lam in II Sent., d. 18, c. 2 (tom. 1, 417, 3-5).,— Num. 2: Item ex verbis Hugonis, De sacram.,II, 11, 6 (488 B), dein (quoad separationem pari voto) II, 11, 4 (485 B); de qua separatione, cf. infra, Dist. 31, C. 2, n. 1.

DISTINCTIO XXIX

Caput unicum (177).

1. Coactio excindit consensum coniugalem. — Urbanus Papa *. Opor tet autem consensum coniugaiem liberum esse a coactione. Coactus enim consensus, qui nec consensus appeilari debet, coniugium non facit, sicut 5 testatur UrbanuS Papa 1, scribens Sanctio regi Aragonum in haec verba: "De neptis tuae coniugio, quam te cuidam militi daturum, necessi tatis instante articulo, sub fidei pollicitatione firmasti, hoc aequitate dictante decrevimus: ut si illa virum ilium omnino, ut dicitur, renuit, et in eadem voluntatis auctoritate persistit ut viro illi se prorsus deneget nupturam, nequaquam eam invitani ac renitentem eiusdem vin cogas coniugio copulari".

2. De tilla Iordanis principis *. Idem 2: "Si verum esse constiterit quod nobis legati Iordanis principis retuierunt, scilicet quod ipse coactus et doiens filiam suam, flentem et pro viribus renitentem, Rainaldo desponsaverit: quoniam Iegum et canonum auctoritas talia sponsalia non approbat, ne ignorantibus Ieges et canones nimis durum videatur, ita sen tentiam temperamus: ut si princeps cum assensu filiae id quod coeptum est perficere voluerit, concedamus. Sin autem legatus noster utrasque partes audiat, et si nihit fuerit ex parte Rainaldi quod amplius impediat, ab ipso Iordane sacramentum quo constent haec quae dicta sunt accipiat. Et nos, canonum ac legum scripta sequentes, deinceps non prohibemus quin alii viro, si voluerit, praedicta eius filia tantum in Do mino nubat 3".

6 Aragonum] aragorum AMORVWX. 13 Idem] Item MV, Ideoque A.

18 coeptum] inceptum ALVW.

1 Urbanus 11, Epist. et privilegia, n. 96 (1. Mansi, XX, 713; PL 151, 373 B-C).

2 Agitur de fila innominata Iordani seu frequentius Iordanis principis Capuani (1078-1091); textus resumitur in P. F. lçehr, Italia Pontificia VIII, Berolini 1935, n. 39, p. 209. Ubi etiam de Raynaldo f1 Goffridi Ridelli ducis Caietani et comitis Pont iscurvi. 3 Resp. 1 Cor. 7, 39.

Dist. XXIX, c. un., n. 1. Omnia praeter primam phrasim, ex Guait. de Mauritania, *.Summa sent., VII, c. 6 (PL 176, 159 A-B). — Num. 2: Rubrica, quae deest in Decreto Gra tiani, C. 31 q. 2 c. 1 (1113), invenitur in Decreto Ivonis, VIII, 23 (PL 161, 588 D-589 A) necnon et in Sentent ils Magistri A., n. 144 (ed. Reinhardt, 214s). Quae tamen, ob lectiones variantes, non videntur esse fontes Magistri.

3. Ex his apparet coniugium fieri inter consentientes spontaneos, non inter renitentes et invitos. Verumtamen, qui inviti et coacti coniuncti sunt, si postea ab aliquo temporis spatio sine contradictione et querimonia cohabitaverint, facultate discedendi vel reclamandi habita, consentire vi dentur; et consensus ille consequens supplet quod praecedens coactio tulerat.

4. In libro Pandectarum *. Consentire autem probatur qui eviclenter non contradicit, secundum illud 1: "In sponsalibus eorum consensus exi gendus est, quorum in nuptiis desideratur. Intelligitur tamen semper filia patri consentire, nisi evidenter dissentiat". — Item 2: "Sponsalia sicut nuptiae consensu fiunt contrahentium: et ideo sicut in nuptiis, ita et in sponsalibus familias filiam consentire oportet"; "quae si patris voluntati non repugnat, consentire intelligitur".

DISTINCTIO XXX

Caput 1 (178).

1. De errore qui evacuat consensum. Nec solum coactio impedit vel exciudit consensum, sed etiam error. Non autem omnis error consensum impedit. Est enim error alius personae, alius fortunae, alius conditionis, alius qualitatis. Error personae, quando hic putatur esse file homo, et est alius. Error fortunae, quando putatur esse dives qui pauper est, vel e converso. Error conditionis, quando putatur esse liber qui servus est. Error qualitatis, quando putatur esse bonus qui malus est.

1 consentientes] et add. ABCLRX Summa Sent. 3 ab om. BCLRTVX, del. N. 7 Rubrica om. AR, lacuna OT. 12 sponsalibus] patri add. C, patris add. BLX, add. interi. RT. famillas fihiam fTp. 02V.

1 Digesta seu Pandedae, XXIII, tit. 1, lex 7 (Corpus luris Civ., 1, Berolini 1908, 330a). 2 Ibid., lex 11 et 12 (330).

Num. 3: Ex conclusione l3ualteri, c. 6 (159 B). — Num. 4: Secundum L. Ott, Magister probabiliter (vermutlich) se contulerit ad Panormiam Ivonis, VI, cc. Il-12 (PL 161, 1246 C); cf. Wailer von Mortagne und Petrus Lombardus, 667. Sed nunc quasi certi sumus quod opera Carnotensis nunquam in manibus habuerit Magister. Ex alia parte utraque auctoritas legitur in Sententiis Magistri A., nn. 7-8 (ed. Reinhardt, 168), et propius ut in cod. Vatic. Iat. 4361 (ibid., 138).

Dist. XXX, c. 1. Praeter quaedam adiuncta, totum capitulum trahitur ex Decreto Gratiani, C. 29 q. 1 § 2-5 (1091s); de qua quaestione cf. J. Gaudemet, Droit canonique et droit romain. A propos de l’erreur sur la personne en matière de mariage (C. xx ix, q. 1), in Studia Gratiana IX, 45-64.

2. Error fortunae et qualitatis coniugii consensum non exciudit; error vero conditionis coniugalem consensum evacuat, de qua conditione postmodum tractabimus 1. — Error quoque personae consensum coniu galem non admittit: ut si quis feminam nobilem in coniugium petat, et pro ea alia ignobilis tradatur ei, non est inter eos coniugium, quia non consensit vir in istam, sed in aliam. Ut si quis promitteret mihi se yen diturum aurum, et pro auro offerret mihi aurichalcum, et ita me decipe10. ret: numquid dicerer consensisse in aurichalcum? Nunquam volui emere aurichalcum: nec ergo in illud consensi, quia consensus nonnisi voluntatis est. Sicut ergo error materiae excludit consensum, ita et in coniugio error personae.

3. Oppositio *. Sed obicitur de Iacob, qui pro Rachel septem annis servierat, et supposita est ei Lia 2: numquid error personae exciusit con— iugium, cum non in eam, sed in Rachel consenserit ? — Solvit *. Sed quod ibi factum est, in mysterio gestum non improbe traditur 3. Ibi tamen, etsi non praecessit, secutus est consensus; nec ex illo concubitu qui consensum praecessit, fornicarii iudicantur, cum ille maritali affectu eam cognoverit, et illa uxorio affectu debitum persolverit, putans lege primo genitarum et paternis imperiis se illi iure copulatarn. Excusatur etiam quia Dei consilio in mysterio ita actum est.

4. Hodie etiam excusaretur ille cui inscio uxoris soror lectulum eius ingressa se subiceret: quae cum sine spe coniugii perpetuo manere censeatur, ille tamen qui cognovit eam, per ignorantiam excusatur. — Quod per simile probatur: si enim diabolus, transfigurans se in angelum Iucis 4, credatur bonus, non est error periculosus. — Quod autem vir ille in illam mulierem non consenserit, ex simili ostenditur: si quis haereticus nomine Augustini vel Ambrosii alicui catholico se offerret, eumque ad suae fidei imitationem vocaret, si Ille assentiret, in cuius sententiam fidei diceretur consensisse? Non in haereticorum sectam, sed in integritatem fidei quam ille haereticus se mentiebatur habere.

1 vel] et BCLN. 9 mihi se frp. C (sed corr.) VWX, add. (trp.) mien.". 16 exciusit] exciudit CLMNRVX, sed corn. LR. 17 consenserit] ConsenSit BCMOVW.

II Solvit] Solutio LX, om. ARVW. 22 Excusatur] Excusantur ALNRVX. 24 Iectu lum] lectuni BCLTV.

1 In Dist. 36, c. 1. 2 Resp. Gen. 29, 24-25. 3 "Sed... traditur. verba sunt ipsius Magistri; sic autem traditur ab August., Contra Faustum, XXII, cc. 51-58 (PL 42, 432-437; CSEL 25, 644-654). Resp. II Cor. 11, 14.

5. Error fortunae consensum non exciudit: quae enim nubit pauperi putans ilium esse divitem, non potest renuntiare priori conditioni, quamvis erraverit. — Nec error qualitatis: ut si quis ducat in uxorem meretricem vel corruptam, quam putat esse castam vel virginem, non potest eam dimittere.

Caput 2 (179).

1. De coniuglo Mariae et Ioseph. Praemissis 1 aliquid addendum est de modo illius consensus qui inter Mariam et ioseph intercessit. Sane credi potest non solum Mariam, sed etiam Ioseph apud se disposuisse virgini tatem servare nisi Deus aliter iuberet; eosque sic consensisse in coniu galem societatem, ut uterque de altero revelante Spiritu intelligeret quod virginitatem servare vellet nisi Deus aliter inspiraret. Sed illam volun tatem verbis non expresserant; postea vero expresserunt, et in virginitate permanserunt. Consensit ergo Maria in maritaiem societatem, sed non in carnalem copulam, nisi de ea specialiter Deus praeciperet; cuius etiam con silio in maritalem consensit copulam, quia virginitatem servare volebat, et ideo non aliter consensisset in coniugalem societatem, nisi familiare Dei consilium habuisset.

2. Augustinus in libro De nuptiis et concupiscentiis *. De qua Augustinus sic ait 2: "Beata Maria proposuit se servaturam votum vir ginitatis in corde, sed ipsum votum non expressit in ore. Subiecit se divi nae dispositioni. Proposuit se perseveraturam virginem, nisi Deus aliter ei revelaret. Committens ergo virginitatem suam divinae dispositioni, consensit in carnalem copulam, non illam appetendo, sed divinae inspi rationi in utroque obediendo. Postea vero simul cum viro labiis expressit, et uterque in virginitate permansit".

1 in om. BL, add. interl. NV marg. W2. 5 Iii om. AMTX. 9 aliquid trp. post. est BCLT. 17 ea] eo V, eadem W, eodem ANO. specialiter Deus trp. RTVW. Deus trp. post nisi BCL. 21 Rubrica om. RVW. 24 perseveraturam] servaturam T, corr. ex servaturam L2. virginem] in virginltate BCL, virginitatem". 24-25 aliter el trp. BCTW.

1 Scil. in Dist. 28, c. 3, n. 1. 2 Verba sunt Gratiani (uti infra), sententia vero Augustini, De sancta virginitate, c. 4, n. 4 (PL 40, 398; CSEL 41, 237s); Sermo 225, c. 2; Sermo 291, n. 5 (PL 38, 1096s, 1318s).

Caput 2. Cf. Gualt. de Mauretania, Summa sent., VII, c. (PL 176, 163 B-C); Hugo de S. Victore, De B. Mariae virginitate (PL 176,857-76), et De sacram., 1!, 1,8; et II, 11,5 (PL 176, -391-393; 487 D. Inter modernos, cf. L. Ott, Untersuchungen, 309-312, 404-415. — Num. 2: Lx Decreto Gratiani, C. 27 q. 2 c. 3 (1063).

3. Quod perfectum luit Inter eos conlugium. Inter quos, ut ait Augustinus, perfectum fuit coniugium: perfectum quidem non in si guificatione 2, sed in sanctitate. Sanctiora enim sunt coniugia pari voto continentium. — Augustinus, ad Ediciam *. Unde Augustinus: "Quod Deo pari conseîisu voveratis ambo, perseveranter reddere debuistis. A quo proposito si lapsus est Ille, tu saltem persevera". "Non quia pariter temperabatis a commixtione carnali, ideo maritus tuus esse destiteio rat; immo vero tanto sanctius coniuges manebatis, quanto sanctiora con corditer placita servabatis". Perfectum igitur fuit Mariae et Ioseph con iugium in sanctitate.

4. Perfectum etiam fuit secundum triplex bonum coniugii, fidem sci licet, proiem, et sacramentum. — Augustinus In libro De bono coniugali *. "Omne enim nuptiarum bonum, ut ait Augustinus 4, impietum est in illis parentibus Christi: fides, proies, sacramentum. Proiem cognosci mus, ipsum Dominum; fidem, quia nullum aduiterium; sacramentum, quia nuiium divortium. Solus ibi nuptialis concubitus non fuit, quia in carne peccati fieri non poterat sine pudenda concupiscentia carnis quae accidit ex peccato; sine qua concipi voluit, qui sine peccato futurus erat".

5. Et ilcet non intercessisset coniugalis concubitus, coniuges tamen vere fuerunt, "mente, non carne", sicut et parentes 5, quamvis Ambrosius dicat 6 perfectum fieri coniugium per carnalem copulam: "In omni, inquit, matrimonio coniunctio intelligitur spiritualis, quam confir25. mat et perficit coniunctorum commixtio corporalis *.

7 Rubrica om. RVW. 8 pari] patri RW, voto add. AM, add. interl. T, add. sed de!. O, voto et add. X. et om. CRT. j Rubrica om. RVW. 22 intercessisset] in tercesserit BCLRTV.

1 De nuptiis et concup., 1, c. 11, n. 12 (PL 44, 420s; CSEL 42, 2245). 2 De qua su

pra, Dist. 26, e. 6, n. 3. 3 Epist. 262, nn. 3-4 (PL 33, 1078s; CSEL 57, 623s). 4 Id

est, De nuptiis et concup., 1, c. 11, n. 13 (PL 44, 421; CSEL 42, 225). 5 Ut dicit Au gustinus (rubrica marg.), De naptiis et concup., 1, c. 11, n. 12 (420s; 224s). 6 Jfl libro de patriarchis (rubr. marg.); potius autem est Caput incertum, ut notat Ae. Friedberg.

Num. 3. Prima auctoritas ex dicto Gratiani, C. 27 q. 2, post Caput 39 (1074); alia, Ad Ediciam, ex C. 33 q. 5 c. 4 (1251). — Num. 4: Rubrica (Augustinus...) Gratiani est, C. 27_q.. 2 c. 9 (1064); ipse textus, C. (1065).

Sed inteiligendum est coniugium perfici commixtione corporali non quantum ad veritatem vel sanctitatem coniugii, sed quantum ad significationem, quia perfectius unionem Christi et Ecclesiae tunc figurat 1

Caput 3 (180).

1. De finail causa coniugli *. Exposito quae sit efficiens causa matri monii, consequens est ostendere ob quam causam soleat vel debeat contrahi matrimonium.

2. Est igitur finalis causa contrahendi matrimonii principalis pro creatio prolis. Propter hoc enim instituit Deus coniugium inter primos pa rentes, quibus dixit 2: Crescite et multiplicamini etc. — Secunda est, post peccatum Adae, vitatio fornicationis; unde Apostolus: Propter fornica tionem unusquisque habeat uxorem, et unaquaeque liabeat virum suum. — Sunt et aliae causae honestae, ut inimicorum reconciliatio et pacis redin tegratio. — Sunt etiam aliae minus honestae causae, propter quas ah quando contrahitur, ut vin mulierisque pulcritudo, quae animos amore inflammatos saepe impellit mire coniugium, ut valeant suum explere de siderium. Quaestus quoque et divitiaruni possessio frequenter est causa coniugii; et ahia multa, quae cuique dihigentiam adhibenti facile est di scernere.

3. Nec est assentiendum illis qui dicunt non esse coniugium, quod propter has causas minus honestas contrahitur. Constat enim ex prae missis 4 coniugium fieri ex communi consensu, verbis de praesenti expresso, quamvis amor ad hoc attraxerit. — Cuius rei documentum praestat lacob 5, qui Rachel decoram fade et venusto aspectu amavit, eamque diligens ait: Serviam tibi pro Rachel septem annis. In Deuteronomio etiam legitur 6: Si videris in medio captivorum mulierem pulchram et adamaveris eam, vo luerisque uxorem habere, introduces eam in domum tuam.

7 matrimonhi] matrimonium MRVW. 11 uxorem] suam add. AMNRX. 13 causae trp. posi aliae NRW. 14 mulierisque] mulierisve RVX, et mulieris M. valeant suum ftp. BCLT. explere] implere LMNV. 22 attraxerit] attraxit BC, contraxerit RW. 23 amavit] adamavit BCLTV.

1 Vide supra, Dist. 26, c. 6, n. 1.

Dist. 27, e. 3. 5 Oen. 29, 17-18.

2 Gen. 1, 28.

6 Deut. 21, 11-12.

3ICor.7,2. 4

Caput 3, nn. 2-3. Omnia (nonnullis sane mutatis vel adiectis), ex Caput 1 opens Gualterii, scil. Summae sent., VII (PL 176, 154 D 155 B); lam in forma brevissima In tractatu primi tivo De coniugio, n. 5, seu Glossa Ifl 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 B).

Caput 4 (181).

1. Quod malis finis non contaminat sacramentum. Et licet fine non bono contrahatur coniugium quando species contrahentis movet animum, coniugium tamen bonum est, quia vita mala vel intentio perversa alicuius sacramentum non contaminat.

2. Habuit autem coniugium Mariae et Ioseph alias causas speciales, scilicet "ut 1 Virgo soiatio vin sustentaretur, et ut diabolo partus cela retur; ut ioseph esset testis castitatis, defendens eam ab infamia suspicionis, ne ut aduitera damnaretur".

DISTINCTIO XXXI

Caput 1 (182).

De tribus bonis coniugii. Post haec de bonis coniugii, quae sint et qualiter coitum excusent, dicendum est. — Augustinus, super Genesim *. Tria sunt principaliter bona coniugii; unde Augustinus "Nuptiale bonum tripartitûm est, scilicet fides, proies, sacramentum. In fide attenis ditur ne post vinculum coniugaie cum alio vei alia coeatur; in proie, ut amanter suscipiatur, reiigiose educetur; in sacramento, ut coniugium non separetur, et dimissus vel dimissa nec causa prolis alteri coniungatur".

Caput 2 (183).

1. De duplici separatione. Separatio autem gemma est, corporalis scilicet et sacramentalis. Corporaliter possunt separari causa fornicationis, vel ex communi consensu causa religionis, sive ad tempus, sive usque in finem. Sacramentaliter vero separari nequeunt, dum vivunt, si Iegitimae personae sint. Manet enim vinculum coniugale inter eos etiam si aliis a se discedentes adhaeserint.

4 perversa alicuius trp. BCRX.

" Glossa ordin. in Matth. 1, 18: Cum esset desponsata (apud Lyranum, V, 7c). Cf. Hieron., In Mattlz. in h.l. (PL 26 [ 24 A-B). 2 De Genesi ad lift., IX, c. 7, n. 12 (PL 34, 397; CSEL 28-1, 275s).

Dist. XXXI, e. 1. Cf. L. Ott, Walter v. Mort agne und P. Lombard, 661-64. — Caput 1: lam in tract. primitivo, n. 7, seu in Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 D); ex Summa sent., VII, 4 (PL 176, 157 A-B); verba August. inveniuntur in parte in Glossa ordin. in 1 Cor. 7, 6 (apud Lyran., VI, 42a; cod. 1 48c, m 48a).

Caput 2, n. 1: Partim iam in eodem tract. primitivo, n. 8, seu in Glossa (158 D), ubi "ex

2. Augustinus In libro De bono coniugali *. Unde Augustinus "Usque adeo marient inter viventes semel mita jura nuptiarum, ut potius sint inter se coniuges etiam separati, quam cum aliis quibus adhae serunt". — In eodem * Item 2: "Manet inter viventes quoddam coniu gale vinculum, quod nec separatio, nec cum altero copulatio possit auferre; sicut apostata anima, velut de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita sacramentum fidei non amittit, quod lavacro regenerationis accepit. Redderetur enim redeunti, si amisisset abscedens. Habet autem hoc qui recesserit ad cumulum supplicii, non ad meritum praemii". — In eodem *. Item 3: "Quibus placuit ex consensu ab usu carnalis concu piscentiae in perpetuum continere, absit ut vinculum inter eos conjugale rumpatur, immo firmius erit, quo magis ea pacta secum gerunt quae ca nus concordiusque servanda sunt, non voluptariis corporum nexibus, sed voluntariis animorum affectibus".

3. Et attende quod tertium bonum coniugii dicitur ‘sacramentum’ non quia sit ipsum coniugium, sed quia eiusdem rei sacrae signum est, Id est spiritualis et inseparabilis coniunctionis Christi et Ecclesiae.

4. Haec tria non adsunt omni coniuglo. Et est sciendum ab aliquibus contrahi coniugium quod haec tria bona non comitantur. Deest enim fides ubi vir cum alia vel mulier cum alio coit. Hoc igitur bonum ita coniugio adhaeret, ut ex eo, si adsit, amplius commendetur coniugium; si non adsit, non inde adnihiletur. Quae enim adultera est, non ideo coniux non est; immo si coniux non esset, adultera non foret. Quod cum fit, culpa commit

15 eos] illos MOR Aug. 17 voluptariis] voluntariis BNWX, quod corr. in voluptuariis N. 20 quia quod BC, om. N. 27 fit] sit ALM.

1 Potius, De nuptiis et concup., 1, c. 10, n. 11 (PL 44, 420; CSEL 42, 223). 2 Ibid. (420; 223s). 3 Caput Il, n. 12 (420; 224).

communi consensu trahi videtur ex Summa sent. VII, 18 (PL 176, 167 A); plura autem sunt nova, ex fonte ignoto. — Num. 2: Primae duae auctoritates, uti iam notavit L. Ott (663), sumuntur ex Decreto, c. 28 C. 32 q. 7 (1147); tertia ex fonte ignoto (invenitur in Sent. Ma. gistri A., n. 111; ed. H. J. F. Reinhardt, 199). — Num. 3: In tract. primitivo, n. 9, seu in Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 D), ex Somma sent., VII, 4 (PL 176, 157 B). — Num. 4 verbis Gualteri introducitur (ibid.). Quae sequuntur, quasi in finem nusneri, ex Hugone (quandoque contracte), De sacram., II, 11, 8 (PL 176, 494 D *.495 B).

titur, sacramentum vero non cassatur. — Bonum quoque prolis non omni bus adest coniugibus. Quidam enim pari voto continentiam servant; alii pro aetatis defectu vel alterius rei causa generare non valent. Nec omnes iii etiam qui prolem recipiunt, bonum prolis habent. Nam bonum prolis dicitur non ipsa proies vel prolis spes quae ad religionem non refertur, immo ad hereditariam successionem: ut cum quis heredes terrenae pos sessioriis habere desiderat; sed spes ac desiderium quo proies ad hoc quae ritur, ut religione informetur. Muiti ergo prolem habent, qui tamen bono prolis carent; nec ideo tamen coniugium esse desinit. Sacramentum vero ita inseparabiliter coniugio haeret legitimarum personarum, ut to sine illo coniugium non esse videatur, quia semper manet inter viventes vinculum coniugale, ut etiam interveniente divortio fornicationis causa, coniugalis vinculi firmitas non solvatur. Ubi vero non inter legitimas per sonas contrahitur coniugium, non adest iliud bonum quod dicitur sacra mentuni, quia potest solvi talium copula; de quibus post dicetur 1.

5. Augustinus in libro De bono conlugali *. Quod vero coniugium sit inter eos qui coniugali affectu, non tamen gratia prolis, sed explendae li bidinis conveniunt, nec fornicarii sed coniuges appeilentur, ostendit Augustinus 2 inquiens: "Soiet quaeri, cum masculus et femina, nec Hie maritus, nec ilia uxor alterius, sibimet non filiorum procreandorum, sed pro incontinentia solius concubitus causa copulantur, ea fide media ut nec illa cum altero, nec ille cum aitera faciat Id, utrum nuptiae sint vo candae. Et potest fortasse non absurde hoc appeilari connubium, si usque ad mortem aiicuius eorum id inter eos placuerit, et prolis generationem, quamvis non ea causa coniuncti sunt, non tamen vitaverint: ut vel no

1 cassatur (Hugo)] quassatur AOVW, corr. ex cessatur NR. 3 pro aetatis] pro prietatis ALMNRVX, quod corr. L 6 heredes trp. post possessionis ABCLTV. 8 ut] in add. mien.". religione] religiose MRV, vel In religione add. interl. V2. haeret] adheret BCLTV, om. 0, sed inest add. mg. 03. sunt] sint CLNTW, corr. in sint BR.

1 In Dist. 34.

Num. 5 conficitur ex dicto Gratiani ante Caput 5 C. 32 q. 2, ac inde ex verbis Augustini In ipso c. 5 (1121). Notari licet (etsi non lubet) Glossa in h.1. in cod. Bamberg. Patr. 128: qui coniugali affectu, id est cum consensu de futuro, non fihiorum procreandorum, etc., facial id, vulgare est la chousa, scilicet stuprum, et tainen si non vitaverint: Olossa Petri [ est g.p. in codice !]: Nam quocumque modo conveniunt si tamen sub hoc pacto conveniant, ut pueros vel in utero vel extra interficiant, non sunt dicendi coniuges" (cf. A. Landgraf, Problèmes relatifs aux premières Gloses des Sentences, in RThAM 3 1931 146s). De hac nihil invenitur sive in codicibus Sententiarum sive in Glossa Summa div. paginae ohm Petro Pictaviensi attributa. An revera legendum esset Glossa Petri ?

lint sibi nasci filios, vel etiam opere malo aliquo agant ne nascantur Ceterum si vel utrumque vel unum horum desit, non invenio quomodu has nuptias appellare possimus. Etenim si aliquam sibi ad tempus adhi— buerit, donec aliquam dignam honoribus aut suis facultatibus inveniat, quam in coniugio adducat, animo ipso adulter est, nec cum illa quam cupit invenire, sed cum ista cum qua sic cubat ut cum ea non habeat maritale consortium". — Ecce coniuges dicuntur, qui solius concubitu& causa conveniunt, si tamen prolis generationem aliquo malo dolo non vitent.

Caput 3 (184).

De his qui procurant venena sterliltatis. Qui vero venena sterilitatis procurant, non coniuges, sed fornicarii sunt. — Augustinus in libro De nuptils et concupiscentiis *. Unde Augustinus 1: "Aliquando eousque pervenit haec libidinosa crudelitas vel libido crudelis, ut etiam sterilita tis venena procuret; et si nihil valuerint, conceptos fetus intra viscera aliquo modo exstinguat vel fundat, volendo suam prolem prius interire quam vivere; aut si in utero vivebat, occidi antequam nasci. Prorsus,, si ambo tales sint, coniuges non sunt; et si ab initio tales fuerunt, non sibi per connubium, sed per stuprum potius convenerunt. Si vero ambo non sunt tales, audeo dicere: aut illa quodam modo est mariti meretrix, aut ille adulter uxoris".

Caput 4 (185).

1. Quando sint homicidae qui procurant abortum. Hic quaeri solet de his qui abortum procurant, quando iudicentur homicidae vel non.

2. Tunc puerperium ad homicidium pertinet, quando formatum est et animam habet, ut Augustinus super Exodum 2 asserit; "informe

1 malo aliquo frp. BCLT. 5 adducat] ducat MRW, corr. in ducat LT. 11 ve— nena sterilitatis2 trp. AMNRX. 13 concupiscentiis] concupiscentia AOR. 14-15 sterilitatis venena trp. BCOTVW. 16 exstinguat] exstinguant BT. 1 fundat] fundant BT, corr. Interl. in effundat N2. 23 Quando] Quod non MOTW. sint] sunt MOTVW. 25-1 (p. 446) pertinet... homicidium add. marg. R2, om. (hom.) V. 26 asserit] dissent BCLN, vel apraem. sed ciel. L, disputat X, vel dissent add. 0W.

1 Lib. 1, c. 15, n. 17 (PL 44, 423s; CSEL 42, 230). 2 Quaest. in Heptat., II, q. 80: in Exod. 21, 22-23 (PL 34, 626; CSEL 28-II, 147s; CCL 33, 111); cf. Lib. II, dist. 31, C. 7, n. 3 (1, 510).

Caput 3. Rubnica excepta, omnia ex Decreti Gratiani c. 7 C. 32 q. 2 (1121s).

Caput 4. Quaestio Gratiani est ante c. 8 C. 32 q. 2; unde etiam (1122) auctonitate Augustini (c. 8), Ambrosiastri (c. 9, sub nomine Augustini), et Hieron. (c. 10).

autem puerperium, ubi non est anima viva, Lex ad homicidium pertinere noluit". Augustinus In libro De quaestlonlbus novi et veteris testanienti *. Dicit etiam Augustinus 1 quod "informe puerperium animam non habet: ideoque muictatur pecunia, non redditur anima pro anima 2 Sed iam formato corpori anima datur, non in conceptu corporis nascitur cum semine derivata. Nam, si cum semine et anima exsistit de anima, et mul tae animae quotidie pereunt, cum semen fluxu non proficit nativitati. Pri mum oportet domum compaginari, et sic habitatorem induci. Cum ergo lineamenta compacta non fuerint, ubi erit anima?"

3. Hieronymus, ad Algaslam *. Item Hieronymus 53: "Seio mina paulatim formantur in utero, et tamdiu non reputatur homici dium, donec elementa confecta suas imagines membraque suscipiant". — Ex his apparet tunc homicidas esse qui abortum procurant, cum for matum est et animatum puerperium.

Caput 5 (186).

1. De excusatione coitus quae fit per haec bona. Cum igitur haec tria bona in aliquo coniugio simul concurrunt, ad excusationem coitus carnalis valent. Quando enim, servata fide thon, causa prolis coniuges converiiunt, sic excusatur coitus ut culpam non habeat; quando vero, de ficiente bono prolis, fide tamen servata, conveniunt causa incontinentiae, o non sic excusatur ut non habeat culpam, sed venialem. — Augustinus in libro De bono conlugali *. Unde Augustinus: "Coniugalis concubitus generandi gratia non habet culpam; concupiscentiae vero satian dae, sed tamen cum coniuge propter thon fidem, venialem habet cul pam". — Item: "Hoc quod coniugati, victi concupiscentia, utuntur in

6 anima tunc add. TVW, add. sea del. R. 7 fluxu] fluxum BCLRW, fluxus X.

9 erit NVW (Ambr.), erat alii codd. 16 Iiaec bona (rubr.)J bona coniugli BC (ex elencho

capp.) 17 concurrunt] concurrant OR, occurrunt MX. 21-22 Rubrica om. RVW.

Augustinus (in rubr.) om. BCTX. 24 thon fidem trp. BCLT.

1 Immo Ambrosiaster, Quaest. Vet. et Novi Test., q. 23 (PL 35, 2229; CSEL 50, 49s).

2 Exod. 21, 23. 3 Epist. 121, c. 4 (PL 22 [ 1015; CSEL 56, 16). “ Caput 6, n. 6 (PL 40, 377s; CSEL 41, 195). 5 In fragmento Sermonis de bono nuptiarum (PL 39, 1732); ex Fioro Lugd. in 1 Cor. 7 (321).

Caput 5 redit ad argumentum iam proposituin in tract. primitivo, n. 10, seu in Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1587 A-B) et in Summa sent., VII, 3 (PL 176, 156 A-C), unde omnia in

vicem ultra necessitatem liberos procreandi, ponam in his pro quibus. quotidie dicimus 1: Dimitte nobis debila nostra" etc.

2. Ubi autem haec bona desunt, fides scilicet et proies, non videtur coitus defendi a crimine. — Unde in Sententiolis Sexti Pythagorici 2 legitur: "Omnis ardentior amator propriae uxoris aduiter est". — Hieronymus *. Item Hieronymus 3: "Sapiens iudicio amat con iugem, non affectu. Non regnat in eo impetus voluptatis, nec praeceps fertur ad coitum. Nihil est foedius quam uxorem amare quasi adulteram. Qui dicunt se causa humani generis uxoribus iungi, imitentur saitem pe cudes, et postquam venter uxoris intumuerit, non perdant fihios; nec ama tores se uxoribus exhibeant, sed maritos". — Idem: "In matrimonio opera iiberorum concessa sunt; voluptates autem quae de meretricum amplexibus capiuntur, in uxore damnatae".

Caput 6 (187).

1. De indulgentia Apostoli, quomodo sit acciplenda. Sed si concubitus qui fit causa proiis culpa caret, quid Apostolus secundum induigentiam permittit? ita enim ait: Hoc autem dico secundum indulgentiam. Cui enim praestatur venia, nisi culpae? Per hoc etiam quidam probare voiunt nu— ptias esse peccatum. 2. Sed ut supra dictum est 6, indulgentia alia est concessionis, alia permissionis. Egerat Apostolus de nuptiis et de carnali coitu, et ad utrum que retulit illud: Hoc autem dico secundum induigentiam. indulgentur enim nuptiae secundum concessionem, et concubitus nuptialis qui fit tantum

1 pro] in MOT. 13 damnatae] damnantur X, sunt add. V, add. marg. R2. Apostoli... accipienda] quam facit apostolus BC (ex elencho capp.)

1 Resp. Matth. 6, 12. 2 Sent. 222 (M. de la Bigne, Bibi. Patrwn et vet. auctorum, V, Paris. 1610, 648 B; Bibi. Maxima Patrum, III, Lugduni 1677, 337 E). 3 Adv. Iovinia nwn, 1, n. 49 (PL 23 [ 281 A-B), ubi citatur Sexlus in sent enciis. ‘ Hier., In EpIz. 5, 25: Vin, diligite uxores vestras (PL 26 [ 532 C-D). 5 1 Cor. 7, 6. 6 Dist. 26, C. 3.

Num. 2. Dictum Sexti, iam in eodem tract., n. 11, seu in eadem Glossa, sed anonymum, de sequenti auctoritate Hieron. excerpitur; utraque ex Decreto, e. 5 C. 32 q. 4 (1 128s); ulti ma, ex c. 14 eiusdem quaestionis (1131).

Caput 6. Hic quaestionem perficit Magister quam lam in Glossa in 1 Cor. 7, 6, proposuit (PL 176, 1598 A). Quod illic rubricatur: Augustinus de verbis apostoii (etiam in cod. z f. 52a) repetitur hic in num. 3. Nullibi autem, ut videtur, invenitur inter sermones Augustino attri.. butos, nec alibi.

causa prolis. Concubitus vero qui est praeter necessitatem generandi, ob incontinentiam, indulgetur secundum permissionem, "quia ibi aliqua culpa est, sed levis" 1, Ideoque non iubetur, nec conceditur, sed permittitur, quia non est laudabilis, sed venialis.

3. Augustinus In sermone De verbis Apostoil * De hoc Augustinus 2 sic ait: "Forte aliquis dicet: Si veniam concessit Apostolus, ergo pec catum sunt nuptiae: cui enim venia nisi peccato conceditur? Plane, quod infirmitati permisit secundum veniam, audeo dicere peccatum esse. Ve niam namque concedens Apostolus, concubitum attendit coniugatorum, ubi est incontinentiae malum".

Caput 7 (188).

1. Quod sit malum incontinentlae *. lncontinentiae malum est, quod vir cognoscit uxorem etiam ultra necessitatem procreandi liberos; sed et ibi est nuptiarum bonum. — Augustinus, super Genesini *: "Non 3 enim quia incontinentia malum est, ideo coniugium" ubi est concubitus praeter intentionem generationis "non est bonum. Non propter illud malum culpabile est hoc bonum, sed illud malum fit veniale propter bonum nu ptiale"; quod non reprehendit Apostolus, sed malum incontinentiae.

2. Augustinus In libro De bono conlugali *. Idem "Concubitum qui non fit causa prolis, nuptiae non cogunt fieri, sed impetrant ignosci; si tamen non ita sit nimius ut impediat tempora quae orationi debentur, nec immutetur in eum usum qui est contra naturam". "Concubitus enim necessarius causa generandi inculpabilis, et solus ipse nuptialis est; ille vero qui ultra necessitatem progreditur, non rationi, sed libidini obsequi

5 Rubrica 0m, RVW. 12 Quod... incontinentiae (rubrica)] De malo incontinentie

(ex elencho) BCV, sed BC ponunt infra ante Caput 8, om. rubrica WX. 13 et] etiam MV2

(interl.), om. ABN. 14 Rubrica om. BCRVWX. 19 Rubrica om. RVW, trp. Porum Infra, ante Concubitus (22) BX. M in libro om. NO. 21 nimius] nimis 0W, quod corr. mg. W2.

24 vero] est AO, quod corr. interl, in enim A, quod de!. O, om. W.

1 Iam in Glossa interl, in 1 Cor. 7, 6, sub rubrica Aug. (apud Lyran., VI, 42a; 1 48v; m 48r); inde in Glossa Magistri (PL 191, 1588 D, 1589 A). 2 Non invenimus extra Glossam Magistri (447). De Genesi ad lit IX, c. 7, n. 12 (PL 34,397; CSEL 28-1, 275).

Caput 10, n. 11 (PL 40, 381; CSEL 41, 202).

Caput 7, n. 1: Ex Glossa In 1 Cor. 7,6 (PL 191, 1589 B), ubi etiam auctoritas Augustini, ex Fioro in h.1. (321); verba autem "ubi est... generationis * inseruit Magister ex Glossa ordin. (apud Lyranum, VI, 42c; cod. 1 48c, m 48a). — Num. 2: Ex Hugone, De sacram., 11, 11,9 (PL 176, 496 C-D); sed lemma Conctsbitus... libidine obsequitur corrigi videtur ex Glossa in 1 Cor. 7, 6 (PL 191, 1589 B).

tur; et hunc non exigere, sed reddere coniugi ne fornicetur, ad coniugem pertinet. Si vero ambo tau concupisCentiae subiguntur, rem faciunt quae non est nuptiarum: cuius delicti non sunt nuptiae hortatrices, sed deprecatrices *. — "Decus 1 quidem Coniugale est castitas procreandi, et red dendi carnalis debiti fides: hoc est opus nuptiarum quod ab omni peccato defendit Apostolus dicens 2: Non peccat virgo si nupserit".

3. "Cum 3 igitur Culpabilis non sit generandi intentione concubitus, qui proprie nuptiis imputandus est, quid secundum veniam concedit Apo stolus, nisi quod coniuges debitum carnis exposcunt non propaginis volun tate, sed libidinis voluptate? Quae tamen voluptas non propter nuptias cadit in culpam, sed propter nuptias accipit veniam". — "Immoderata 4 igitur progressio secundum veniam conceditur". — "Quocirca 5 et hinc laudabiles sunt nuptiae, quia etiam illud quod non pertinet ad se, ignosci faciunt propter se. Non enim iste concubitus, quo servitur Concupiscen tiae, agitur ut impleatur fetus quem postulant nuptiae".

4. Augustinus, Contra lullanum haeretlctim *: "Omnino 6 igitur in genere suo nuptiae bonae sunt, quia fidem thon servant, et prolis susci piendae causa utrumque sexum commiscent, et impietatem separationis horrent". — "Sanctitati 7 etiam coniugii nec coniux infidelis obesse potest, sed potius fidelis prodest infideli, ut Apostolus 8 docet".

5. Ex his ostenditur quod coniuges qui causa prolis tantum conve niunt, vel qui exigentibus debitum reddunt, defendit a peccato sanctitas coniugii bonumque nuptiale. Si enim absque peccato non posset fieri concubitus coniugalis, non praecepisset Dominus post diluvium eos copulari dicens: Crescite et multiplicamini, cum iam sine carnali concupiscentia non possent commisceri.

2 subiguntur] subiunguntur L, subiungantur X. 16 Rubrica om. OVW. 17-18 suscipiendae] susciplendi BCOT, sed corr. CT.

1 Ibid., c. 11, n. 12 (382; 204). 2 1 Cor. 7, 28: Et si nupserit virgo, non peccavit; ibid., 36: non peccat [ si nubat. 3 Sine rubrica hic et In Glossa (infra). Revera est ex libro De nuptiis et concup., 1, c. 14, n. 16 (PL 44, 423; CSEL 42, 229). 4 August., De bono coniugali, C. 11, n. 12 (PL 40, 382; CSEL 41, 204). 5 August., De nuptiis et con cup., Ioc. cit. 6 Contra lulianum Pelagianum, III, c. 16, n. (PL 44, 717). 7 August., De bono conjugalE, c. 11, n. 13 (PL 40,383s; CSEL 41, 204s). 8 Resp. 1 Cor. 7, 14: Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem. 9 Gen. 9, 1.

Num. 3, ex eadem Glossa (1589 C), praeter "Immoderata... conceditur" (ex Hugone, uti supra). — Num. 4: Auctoritas Contra lulianum iam ad finem Glossae in 1 Cor. 7, 6 (PL 191, 1589 D); ex fonte ignoto. Altera, ex Hugonis De sacram., II, 11, 9 (496 D). — Num. 5. Secunda pars dependet a Gualt. De coniugio, c. 3 (PL 176, 156 B), ut notat L. Ott, Walter V. Mortagne und Petrus Lombardus, 660.

Caput 8 (189).

1. Quod non omnis delectatio carnis peccatum est. Sed forte aliquis dicet omnem carnis concupiscentiam et delectationem quae est in coitu malam esse et peccatum, quia ex peccato est et inordinata 1. — Et nos dicimus illam concupiscentiam semper malam esse, quia foeda est et poena peccati, sed non semper peccatum esse. Saepe enim delectatur vir sanctus secundum carnem in aliqua re, ut requiescendo post laborem, edendo post esuriem; nec tamen talis delectatio est peccatum, nisi sit immoderata. Sic et delectatio quae est in coitu coniugali cui adsunt illa tria bona, a peccato defenditur.

2. Gregorius aliter videtur dicere *. Videtur tamen beatus Gregorius 2 aliter sentire, scilicet quod sine peccato non possit fieri carnalis commixtio, dicens: "Vir cum propria coniuge dormiens, nisi lotus aqua ecclesiam intrare non debet. Quamvis diversae hominum nationes de bac re diversa sentiant et alia custodire videantur, Romanorum tamen semis per ab antiquioribus usus fuit, post admixtionem propriae coniugis, et lavacri purificationem quaerere, et ab ingressu ecclesiae paululum temperare. Nec hoc dicentes, culpam deputamus esse coniugium; sed quia ipsa licita admixtio coniugis sine voluptate carnis fieri non potest, a sacri loci ingressu est abstinendum, quia voluptas ipsa sine culpa esse nullatenus 2& potest".

2 Quod... est] De malo incontinentie (scil. titulus e. 7 seu 188 in elencho) BC, quod marg. parum infra add. X2. 4 Inordinata] est add. BCLT. II Rubrica om. RVW.

13 coniuge] uxore BCLW. 15 et om. MO. custodire videantur frp. BCLT. 15-16 semper om. BCLV.

1 De hoc plura in Lib. II, d. 32, cc. 1-2 (1, 511-514). 2 Gregorius Magnus, Responsio ad interrogationem X Augustini Cantuariensis (PL 77, 1196 B-C); seu ad Inter rogationem VIII, in Bedae Historia ecclesiastica, 1, 27 (PL 95, 64 D). Authenticitas autem huius documenti adhuc sub lite est, non obstante eius antiquitate. Cf. S. Brechter, O.S.B., Die Quellen zur Angelsachsenmission Gregors des Grossen (Munster 1941); P. Meyvaert, Les Responsiones" de S. Grégoire à S. Augustin de Canforbéry, in Rev. d’Hist. eccl. 54 (1959k 879—894; Id., Bede’s Text o! the "Libellus Responsionum" of Gregory lue Great Augustine of Canterbury, in England before the Conquest: Studies in Primary Sources presented D. Wlzitelock (Cambridge 1971), 15-33.

Caput 8, nn. 1-2 conficiuntur ex verbis et doctrina Gualteri in eodem Caput 3 (156 C -157 A); necnon, inspirante eodem, ex Caput Gregorii (lam partim ibidem) in Decref o Gratiani, C. 33 q. 4 c. 7 (1248s).

3. Determinat auctoritatem. Hoc autem, ne praedictis obviet, intel ligendum est in illis qui non gratia prolis conveniunt, quorum voluptas non est sine peccato. Et vix aliqui reperiri possunt adhuc amplexus car nales experientes, qui non interdum conveniant praeter intentionem procreandae prolis. Hoc autem quoties fit, ab ingressu ecclesiae abstinen dum est.

4. Confirmat determinationem per verba eius *. Gregorius *. Et quod ita intelligendum sit, Gregorius consequenter ostendit 1: "Si quis vero sua coniuge, non cupidine voluptatis raptus, sed tantum creandorum so liberorum gratia utitur, iste profecto, sive de ingressu ecclesiae, seu de sumendo corporis dominici mysterio, suo est iudicio relinquendus, quia prohiberi a nobis non debet accipere, qui in igne positus nescit ardere. Cum vero non amor procreandae sobolis, sed voluptas dominatur in opere commixtionis, habeant coniuges etiam de commixtione sua quod defleant. Tunc autem vir qui post admixtionem coniugis lotus aqua fuerit, etiam sacram communionem valet accipere, cum ei secundum praefini tam sententiam ecclesiam licuerit intrare".

DISTINCTIO XXXII

Caput 1 (190).

1. De solutione camails deblti. Sciendum est etiam quia, cum in omnibus aliis vir praesit mulieri ut caput corpori: est enim vir caput mulieris in solvendo tamen carnis debito pares sunt. — Ideo Apostolus 3 utrique

3-4 amplexus carnales irp. BCLT. 7 eius om. BCX. 10 sive] seu BCWX. Seu] sive ABCRWX. 12 prohiberi a nobis frp. BCX. 15 qui om. MOW. coniugis] si add. 0W. 20 est etiam trp. AMO. 22 utrique] pariter add. ABCLW, add. interi. N, add. marg. T, pari add. X, parti add. sed del. R.

1 In eadem Responsione X (PL 77, 1197 B-C, et 1198 A); seu Resp. VIII (PL 95,65 C- 66 B). 2 Resp. 1 Cor. 11,3. 3 1 Cor. 7,3-4.

Num. 3 dependet a conclusione Gualterii (157 A), quae confirmatur (num. 4) ex eodem rap. tiregorii, § 2 (1249).

Dist. XXXII, Caput 1. Quasi omnia iam in Glossa in 1 Cor. 7, 3 (PL 191, 1588 A-B).

Auctoritas vero Augustini (in num. 2) hic exactius citatur auxiliante Gratiano, c. 3 C. 32 q. 2 (1120).

praecipit (Ambroshis *:) "in 1 hac causa sibi invicem subici", inquiens: Vir debitum reddat uxori, similiter et uxor viro, quia mulier non habet pofestatem sui corporis sed viT; similiter et vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier. Ambrosius *: Quia 2 nec mulier ad alium virum, nec vir ad aliam mulierem potestatem habet sui corporis; (Augustinus 3 g’:) nec vir 5 ad continendum nec mulier potestatem habet sine mutuo consensu; sed alter alterius potestatem habet corporis, ut poscenti alteri non liceat ai teri negare debitum. — Ambrosius *: "In 4 hoc enim pares sunt", quia "nec viro nec mulieri corpus suum licet alii tradere, sed sibi invicem de bitores sunt in hac causa, ne peccandi detur occasio". — Augustinus *. Per quod "non 5 dominium tollitur viro, sed vitium".

2. Augustinus In libro De bono conlugali *: "Debent 6 enim sibi con iugati non solum ipsius sexus sui commiscendi fidem liberorum procrean dorum causa, quae prima est in ista mortalitate societas, verum etiam in firmitatis invicem excipiendae, ad illicitos concubitus devitandos, mutuam quodam modo servitutem, ut etsi aiteri eorum continentia placeat, nisi ex alterius consensu non possit. Ad hoc enim neuter habet potestatem sui corporis. Quod adeo verum est, ut etiam quod non filiorum procrean dorum, sed infirmitatis et incontinentiae causa expetit vel ille de matri monio vel illa, non sibi alterutrum negent, ne per hoc incidant in damnabiles corruptelas". "Reddere 7 enim debitum coniugale nuilius est criminis; exigere autem ultra generandi necessitatem, culpae est venialis; fornicari vero vel moechari puniendi est criminis".

Caput 2 (191).

1. Quod neuter continere valeat nIsi ex communi consensu. Quod vero sine consensu uxoris vir continere non valeat, subditis probatur testimonus. — Augustinus, super psalmum CXLVI *.

2-3 non... corporis’] sui corp. potestatem non habet BCT. 3 similiter om. BC.

sui corp. trp. MR. S habet trp. post corporis MNV. 23 vero] autem LX, om. M. Rubr. ex elencho capp. BC, diversa R2. communi consensu frp. LMTVX.

1 Ambrosiaster, In 1 Cor. 7, 3-4 (PL 17 [ 216 C; CSEL 81-11, 71). 2 Am brosiaster, uti supra. 3 Sic in codd. nostris; in Glossa Magistri (1588 B), sub rubri ca: De bono coniugali sequitur quasi idem textus ut infra in n. 2 huius capituli. 4 Am brosiaster, In 1 Cor. 7, 3-4 (PL 17, 216 D; CSEL 81-11, 71). Sermo 332: "Vitium tibi tollitur, non dominium" (PL 38, 1463). 6 Caput 6, n. 6 (PL 40, 377; CSEL 41, 195). 7 August., ibid., c. 7, n. 6 (378; 195s).

Caput 2 trahitur ex Decrelo Gratiani: nom. 1, ex C. 33 q. 5 c. 1 (1250); n. 2 ibidem, c. 5

Ait enim Augustinus 1: "Si dicat vir: ‘Continere iam volo, nolo autem uxorem: non potest. Quod enim tu vis, illa non vuit. Numquid per continentiam tuam illa debet fieri fornicaria? Si alii nupserit te vivo, adultera erit. Non vuit tau lucro Deus 5 tale damnum compensari. Redde debitum; etsi non exigis, redde. Pro sanctificatione perfecta Deus tibi computabit, si non quod tibi debetur exigis, sed reddis quod debes uxori".

2. Augustinus, ad Ediciam ‘i Idem 2: "Secundum verba apostolica, etiam si vir continere voluisset, et tu noluisses, debitum tibi reddere cogeretur; et iii Deus imputaret continentiam, si non suae, sed tuae concederet infirmitati, ne in adulterium caderes". — "Quisquis 3 igitur, compatiens infirmitati uxoris, reddit, non exigit debitum; aut si propter propriam infirmitatem ducit uxorem, plangens potius quia sine uxore esse non potuit, quam gaudens quia duxit, securus exspectat diem novis simum".

3. Augustinus, ad Armentarlum et Paulinam *. Idem: "Una causa sola esse potest, qua te ad id quod vovisti non modo non hortaremur, sed etiam prohiberemus implere: si forte tua coniux hoc tecum suscipere animi vel carnis infirniitate recusaret. Nam vovenda talia non sunt a coniugatis nisi ex consensu et voluntate communi; et si praepropere factum fuerit, magis est corrigenda temeritas, quam persolvenda promissio. Non enim Deus exigit, si quis ex alieno aliquid voverit, sed potius usurpare vetat alienum". — Augustinus In libro De adulterinis conlugiis ‘ Idem: "Apostolus 6 nec ad tempus, ut vacent orationi, nisi ex consensu voluit coniuges carnali invicem fraudari debito".

2 nolo autem uxorem B1C1OR2, nolo iam uxorem Aug., Grat. nolol nolit X, nolente AN, corr. in nolente R2. autem om. A, dicat add. L, scilicet dicat add. mien. V2, dicat su baudi add. mien. W2. uxorem] uxore AN, uxor MTVWX, corr. in uxor B2C2, corr. in uxore R2. Utrum Magister in sua lectione secunda sic hunc textum mutavenit, nescimus. si] sed BCM. II concederet] cederet AR Grat., quod corr. R2. 23 coniugiis (Rubr.) om. ABCX. conluges] conluge M, coniugem ACNX, conlugium corr. in coniugem O.

1 Ita et Gratianus (infra), Venus, Enarr. in Ps. 149, 8, n. (PL 37, 1959; CCL 40, 2189s). 2 Epist. 262, n. 2 (PL 33, 1078; CSEL 57, 622s). 3 August., Enarr. In Ps. 147, n. 4 (PL 37, 1917; CCL 40, 2142). 4 Epist. 127, n. 9 (PL 33, 487; CSEL 44, 28). Lib. 1, c. 2, n. 2 (PL 40, 452; CSEL 41, 348). 6 Resp. 1 Cor. 7, 5.

(1252); n. 3: prima auctoritas ibidem, c. 6 (1252), altera ex C. 33 q. 4 C. 11(1250); nn. 4-5: auctoritas ex C. 33 q. 5 c. 11 (1253), cum conclusione Gratiani; quaestio ad initium n. 5 et opinio Gratiani ( Quibusdam ), ex dicto eius post c. 11 (1254); conclusio Magistri fundatur in Decreto, C. 33 q. 5 c. (1253).

4. Augustinus in Quaestionibus Numeri *. — Idem 1: "Manifestum est ita voluisse Legem feminam sub viro esse, ut nulla eius vota, quae absti nentiae causa voverit, reddantur ab ea, nisi auctor fuerit vir permittendo. Nam cum ad peccatum eiusdem vin pertinere voluerit Lex 2, si prius per misent et postea prohibuerit, non tamen dixit ut faciat mulier quod voverat, quia permissa iam prius a viro fuerat. Vin dixit esse peccatum, quia abnuit quod prius concesserat; non tamen mulieri ex hoc iussum dedit ut, cum prius vir ei concesserit, postea si prohibuerit contemnatur".

Ex his apparet quod vir vel mulier continentiam Deo offerre non potest sine communi consensu, nec alter alteri debitum negare debet. 5. Si vero quilibet eorum alterum a suo iure absolvent, ad praeteri tam servitutem numquid revocare poterit? Hoc enim videtur Augustinus supra 3 voluisse. — Quibusdam videtur quod mulier non disce dens a domo vin, quae viro permittente continentiam promiserit, eodem prohibente solvere non valeat; et hoc propter dignitatem vin, qui est caput mulieris 4. — Sed melius hoc intelligitur in tali casu, ubi vir concedit mulieri vovere continentiam, et ante votum prohibet implere. — Ex concilio Remensi *. Si vero habitum mutaverit, non potest revocari, se cundum illud: "Qui uxorem suam velare permiserit, aliam non accipiat, sed similiter convertatur".

Caput 3 (192).

1. Quibus temporibus cessandum sit a coltu. Et licet debitum poscenti sit semper solvendum, non licet tamen quolibet die poscere. — Augustinus in libro De quaestionlbus veteris et novi testamenti *. Unde Augustinus 6: "Christiano cum uxore sua aliquando licet convenire, ahquando non. Propter processionis enim dies et ieiuniorum ahiquando non

1 Rubrica om. ABCVWX. H Quaestionibusl questione LMO. 8 concesserit] con cesserat MOX. 11 suo jure irp. BCT. valeat] valet LW, poterat M. 22 poscenti om. BC, add. (nier!,". 23-24 Rubrica om. BCVWX. 24 quaestionibus] questione LMNO. veteris et novi irp. MO.

1 Quaest. in Heptat. IV, q. 59 (PL 34, 745; CSEL 28-II, 365; CCL 33, 272). 2 Resp. Num. 30, 16: Sin autem contradixerit postquam rescivit, port abit ipse iniquilatem eius.

3 In num. 4. 4 Resp. 1 Cor. 11, 3; Eph. 5, 23. 5 Potius in Concilio Vermeriensi (753), c. 21 (PL 96, 1508 C). 6 Revera Ambrosiaster, quaest. 127 (PL 35, 2385; CSEL 50,415).

Caput 3, n. 1: Auctoritates ex eodem Decreto, C. 33 q. 4 capp. 5,2, et 4 (1247s).

licet convenire, quia etiam a licitis abstinendum est, ut facilius impetrari possit quod postulatur". — Idem 1: "Quoties enim vel dies Nativitatis vel reliquae festivitates advenerint, non solum a concubinarum consortio sed etiam a propriis uxoribus abstinete o. — Ambrosius *. Item A rn b r o i u 2: "Si causa procreandorum filiorum ducitur uxor, non mul tum tempus concessum videtur ad ipsum usum, quia et dies festi, et dies processionis, et ipsa ratio conceptus et partus iuxta legem cessare usum carnis his debere temporibus demonstrant".

2. Hieronymus videtur dissentire a praem — Hieronymus in sermone quodam *. Ilii autem quod dictum est 3, reddere debitum non esse peccatum, videtur obviare quod ait Hieronymus: "Quicumque uxori debitum reddit, vacare non potest orationi, nec carnes Agni edere". — Item 5: "Si panes propositionis ab his qui uxores suas tetigerant, co medi non poterant 6, quanto magis punis qui de caelo descendit 7 non po test ab his qui coniugalibus paulo ante haesere complexibus violari atque contingi. Non quod nuptias condemnemus, sed quod eo tempore quo carnes Agni manducaturi sumus, vacare a carnalibus operibus debeamus".

3. Hoc capitulum proprie ad ministros Ecclesiae pertinere videtur, quibus non licebat sacra officia celebrare atque mysteria tempore coniu galis amplexus 8, quo etiam praesentia Spiritus Sancti non datur. Hieronymus, super Matthaeum *. Unde idem ait 9: "Connubia legitima carent quidem peccato, nec tamen tempore illo quo conjugales actus geruntur praesentia Spiritus Sancti dabitur, etiam si propheta esse videa tur qui officio generationis obsequitur".

2 a om. BCO, add. interl. NT. 4 abstinete] abstinere BCW, est abstinendum M, corr. ex abstinente LN, corr. ex abstine V2. 22 nec] non ABCOTX.

1 Uti hic iacet, textus legitur in sermone 3 appendicis Operum S. Maximi ep. Taurinensis: * Et ideo quotiescumque aut dies Natalis Domini aut reliquae festivitates adveniunt..., non solum ab infelici concubinarum consortio, sed etiam a propriis uxoribus abstinete (PL 57, 849 A); in forma originali est Caesarii Arelatensis Sermo 188, n. 4 (CCL 104, 765; cf. etiani PL 39, 1976). 2 Ambrosiaster, in 1 Cor. 7,5 (PL 17 [ 217 A-B; CSEL 81-11, 72). 3 Supra, c. 1, n. 2 in fine. 4 Hieron., tract. De exodo, in vigilia Paschae: e Ut autem sciatis, fratres carissimi, quoniam quicumque uxori debitum reddit, non potest vacare orationi, nec de carnibus agni comedere... (PL 40, 1204; CCL 78, 540, lin. 120s); de quo cf.PLS Il, 93. Ibid., parum infra (lin. 126-132). 6 Resp. 1 Reg. 21, 4. 7 Ioan. 6,51. Cf.

Glossa ordin. in Luc. 1, 23: * Vicis suae tempore pontifices templi tantum officiis mancipati, non solum a complexu uxorum, sed etiam a domorum ingressu abstinebant" (apud Lyra num, V, 124a), ex Beda in h.!. (PL 92, 314 A; CCL 120, 27s). Verba sunt Origenis, in Num., hom. 6, n. 3 (P0 12, 610 C; GCS [ 35).

Num. 2 ex eadem q. 4 Caput 1 et c. 1, § 1 (1247). — Num. 3 ex C. 32 q. 2 c. 4 (1120), unde rubrica.

Caput 4 (193).

Quibus temporibus non sint celebrandae nuptlae. Ex condillo Ver densi *. Nec solum in opere carnali observanda sunt tempora, sed etiam in celebrandis nuptiis, secundum illud 1: "Non oportet a Septuagesima usque in Octavam Paschae, et tribus hebdomadibus ante festum sancti Ioannis, et ab Adventu Domini usque post Epiphaniam nuptias celebrare. Quod si factum fuerit, separentur". — Nicolaus, ad consulta Bulgarorum *. Item, Nicolaus 2: "Nec uxorem ducere, nec coniugia facere, quadragesimali tempore convenire posse ulbo modo arbitror".

DISTINCTIO XXXIII

Caput 1 (194).

1. De diversis legibus coniugli. Quaeritur hic de antiquis Patribus, qui plures simul leguntur habuisse uxores vel concubinas, utrum peccaverint. — Ad quod dicimus: Pro varietate temporum varia invenitur di spensatio Conditoris.

4 sint] sunt ALVW. 7 in] ad BCNRT. Ioannis] baptiste add. CM. Ni colaus] papa add. M, add. interl. N. 14 legibus coniugil trp. ALMNTW.

" Potius legendum est cum Gratiano (infra) Hilerdensi (Lerida), anno 546. Iam uti hic iacet, sub rubrica Ex Concilio Hilerdensi in Decreils Burchardi, IX, c. 4 (cod. apogra phus Vatic. Palat. 586, f. 4r; PL 140, 816 A); proinde non sumitur ex Concilio Salegunstad tiensi, a. 1022, ut recenter asseritur post Ae. Friedberg in h.l. a H. J. F. Reinhardt, Die Ehelehre der Schule des Anseim von Laon, 209. 2 Nicolaus 1, Epist. 97, n. xlviii (1. Mansi, XV, 419A; PL 119, 999 A).

Caput 4. Duae auctoritates ex C. 33 q. 4 capp. 10-11 (12495).

Dist. XXXIII. Cf. Hugo de S. Victore, De sacram. 11, 11, (PL 176, 496 D-497 D); Gualterus, Summa sent., VII, 5 (PL 176, 157 C 158 C); Gratianus, C. 23 q. 4 (1125-31); Sen tentiae Hermanni, c. 31 (PL 178, 1745 C-D); Sententiae [ Anselmi, ed. F. Bliemetzrie der, in BGPTMA XVIII, Heft 2-3, 136s; L. Ott, Walter von Mort agne und Petrus Lom bardus, 664s. — Caput 1, n. 1. Responsio ex dicto Gratiani post C. 2 C. 32 q. 4 (1127).

2. Ab exordio enim temporis inter duos tantum, Adam scilicet et Evam, inchoatum est coniugium, Deo per os Adae dicente 1: Homo adhae rebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Et secundum inchoationis mo dum, inter duos tantum per omnem successionem temporum contrahere tur, si primi hommes in obedientia perstitissent. — Post eorum vero co pulam, filii et filiae eorum matrimonio coniuncti sunt, sed unus uni tantum. Ideo autem fratres sororibus sunt copulati, quia non erant aliae mulieres vel vin, quibus Adae filii vel filiae iungerentur. — Primus omnium Lamech duas legitur 2 simul habuisse uxores; et hoc in eo arguitur, quia pro expletione carnalis voluptatis Id fecisse perhibetur. — Postea vero, cum iam pene omnes hommes falsis dus servirent, paucis in cultu Dei permanentibus, consultum est a Deo plures in matrimonium copulare sibi, ne illis paucis deficientibus, cultus et notitia Dei deficeret.

3. Unde Abraham vivente uxore ad ancillam intravit et ex ea ge nuit 3. Iacob etiam liberis et ancillis se copulavit 4; et filiae Lot patre ebrio usae sunt 5. Cum enim, ceteris in idolatria relictis, Abraham et filios eius in peculiarem sibi populum Dominus delegisset, rite multarum fecundi tate mulierum populi Dei multiplicatio quaerebatur, quia in successione sanguinis erat successio religionis. Unde etiam in Lege 6 maledicta erat sterilis quae non reliquebat semen super terram. Hinc etiam sacerdotibus coniugia decreta sunt, quia in successione familiae successio est officii. — Non igitur Abraham vel Iacob deliquit, quia praeter uxorem filios ex ancilla quaesivit; nec illorum exemplo praeter coniugale debitum fecun ditatem in aliqua licet alicui quaerere, cum iflorum coniugia nostrorum aequantur virginitati, et immoderatus usus coniugii nostri temporis tur pitudinem fere imitetur fornicationis illius temporis.

4. Augustinus In libro De virginibus *. De hoc Augustinus sic

7 sororibus] tunc add. ANVW, add. interl.". 1 aliae] aliene MOTX, corr. ex aliene N. 8 vela] et BCLV Summa Sent., corr. ex et X. 9 legitur simul trp. CTW. 17 dele gisset] elegisset BCTW Grat.

Num. 2: Ex Gualteri Summa sent., VII, 5 (157 C 158 A). — Num. 3 conficitur ex dictis Gratiani, C. 32 q. 4, ante Caput 1 (1125), ut videtur; dein (s Cum enim... s), ante c. 3 (1127). — Num. 4. Ut ex ipsa rubrica apparet, fons est Hugo, De sacram., II, 11, 10 (497 A).

ait 1: "Antiquis iustis non fuit peccatum, quod pluribus feminis utebantur: neque contra naturam hoc faciebant, cum non lasciviendi causa, sed gi gnendi hoc facerent; nec contra morem, quia eo tempore ea fiebant; nec contra praeceptum, quia nulla tege erat prohibitum".

5. Augustinus, super Genesim *. Idem 2: "Obiciuntur lacob quatuor 5 uxores: quod, quando mos erat, crimen non erat". "Sic 3 Patriarchae con iugibus excipientibus semen suum miscebantur, non concupiscentia per ficiendae voluptatis, sed providentia propagandae successionis; sicut Apo stoli auditoribus suis admirantibus doctrinam suam condelectabantur, non aviditate consequendae taudis, sed cantate seminandae veritatis".

6. Idem *. Idem alibi: "Antiquis temporibus, cum adhuc salutis nostrae mysterium velaretur, iusti officio propagandi nuptias contrahe bant: non victi libidine, sed ducti pietate; qui multo facilius continere possent et vellent. Utebantur tamen coniugibus, et plures uni viro habere licebat: quas castius habebat quam nunc unam quilibet istorum, in quibus videmus quod secundum veniam concedit Apostolus *. Habebant enim eas in opere generandi, non in morbo desiderii".

7. Ambrosius in libro De patriarchis *. Item Ambrosius 6: "Dixit Sara ad Abraham Ecce conclusit me Dominus ut non pariam. Intra ergo ad ancillam meam, ut fihium facias ex ea; et ita factum est. Considera primum quod Abraham ante Legem Moysi et ante Evangelium fuit. Non ergo in Legem commisit Abraham si Legem praevenit: nondum enim interdictum videbatur". Secundo considera quod "non 8 ardore aliquo vagae succensus libidinis, non petulantis formae captus decore, ancillae contubernio coniugalem posthabuit thorum, sed studio quaerendae po

3 fiebant] faciebant ANRVW. 9 suis om. ABCR. 14 et!] si BCT, etsi W, vel si add. interl. V2. 22 Legemil lege BCORTW.

1 Revera De bono coniugali, c. 25, n. 33 (PL 40, 395; CSEL 41, 228). 2 Rubrica non obstante, est Contra Faustum, XXII, c. 47 (PL 42, 428; CSEL 25, 639). 3 Ibid., c. 48 (430; 641). De bono coniugali, c. 13, n. (PL 40, 384; CSEL 41, 207s). Resp. 1 Cor. 7, 6. 6 De Abraham patriarcha, c. 4, n. 23 (PL 14 [ 429 B; CSEL

32-1, 517s). Gen. 16, 2. 8 Ambrosius, ibid., n. 24 (430 B; 518s).

Num. 5: ex Gratiani Decreto, C. 32 q. 4 c. 7 (1129), ubi invenitur sine rubrica. — Num. 6 iterum ex De sacram. (496 D 497 A). Quod datur sine rubrica etiam in De sacram. de monstrat, ut notat L. Ott (Walter v. Mortagne 665, n. 33), quod nec Hugo nec Magister ante se habuerant tractatulum Cum omnia sacramenta (ed. F. Bliemetzrieder, 136). Aequo canone exciudit Sententias Magistri A. (ed. Reinhardt, Caput 45, p. 180). — Num. 7. Ex Decreto Gratiani, C. 32 q. 4 c. 3 (1128).

Caput 2 (195).

steritatis et propagandae sobolis. Adhuc post diluvium raritas erat hu mani generis, erat etiam religionis. Denique et Loth sancti hanc filiae causam quaerendae posteritatis habuerunt 1, ne genus deficeret humanum; et ideo publici muneris gratia privatam culpam praetexit".

8. Augustinus in libro De virginibus *. Item Augustinus 2: "lustus quamvis cupiat dissolvi et esse cum Christo 3, tamen sumit alimen tum: non cupiditate vivendi, sed officio consulendi, ut maneat, quod ne cessarium est propter alios. Sic misceri feminis iure nuptiarum officiosum fuit sanctis vins, non libidinosum". "Quod enim est cibus ad salutem hominis, hoc est concubitus ad salutem generis. Et utrumque non est sine delectatione carnali; quae tamen modificata, et refrenante temperantia in usum naturalem redacta, libido esse non potest. Quod autem in susten tando vitam illicitus est cibus, hoc est in quaerenda proie fornicarius vel illicitus concubitus; et quod est in cibo licito immoderatior appetitus, hoc est in coniugibus venialis iile concubitus".

1. Non praefertur virginitas Ioannis castitati Abrahae. — Augustinus in libro De virginibus *. Quod vero castitas virginalis non praeferatur in merito coniugali castitati Abrahae, Augustinus ostendit inquiens: "Sicu non est impar meritum patientiae in Petro qui passus est, et in Ioanne qui passus non est; sic non est impar meritum continentiae in Ioanne qui nuilas expertus est nuptias, et in Abraham qui filios genuit. Nam illius caelibatus et istius connubium pro temporum distnibutione

2-3 Loth... causam] hanc fidem fille Loth causa L. 2 sancti] et sancti sacerdotes A, om. BC. 5 Rubrica om. NVW. 9 sanctis vins trp. BCLMNT. salutem] humani add. LTW. 14 cibo licito trp. BCLT. licitol vetito A, illicito MT, quod corr.". 17 Titulus ex elencho capp. BCX. Il Non] Quod praem. LW. 23 pro tem porum distributione (Hugo)] per temp. distributionern ANOTW.

1 Gen. 19, 31-36. 2 Rectius, De bono coniugali, cc. 15-16, nn. 17-18 (PL 40, 385; CSEL 41, 210s). 3 Resp. Phil. 1, 23-24: Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo... permanere autem in carne, necessarium propter vos. 4 De bono coniugali, cc. 21-22, nn. 26-27 (PL 40, 391s; CSEL 41, 221s).

Num. 8: Rubrica ex Hugone De sacram., II, 11, (PL 176, 497 A), unde Magister deduxit quod haec auctoritas infra posita (497 C-D) esset de eodem libro.

Caput 2, num. 1: Rubrica conficitur ex titulo Oratiani ante auctoritatem Hieron. infra positam. Illa Augustini, ex Hugone, De sacram. II, 11, (497 B), cum eodem errore quoad rubricam. Jila Hieron., ex Decreto, C. 32 q. 4 c. 6 (1129).

Christo militaverunt. Sed continentiam Ioannes in opere, Abraham in solo habebat habitu". "Melior est autem castitas caelibum quam nuptiarum: quarum unam Abraham habebat in usu, ambas in habitu. Caste enim coniugaliter vixit. Esse autem castus sine coniugio potuit, sed tunc non oportuit". — Hieronymus *. Item Hieronymus 1: "Quis ignoret sub alta dispensatione Dei omnes retro sanctos eiusdem fuisse menti, cuius nunc christiani sunt? Quomodo Abraham ante placuit in coniugio, sic nunc virgines placent in castitate. Servivit ille legi et temponi suo; serviamus et nos legi et tempori nostro, in quos fines saeculorum devenerunt 2".

2. Ex his apparet quod sancti Patres ante Legem sine peccato plures habuerunt uxores vel concubinas. Eas enim nunc ‘uxores’ appellat Scri ptura, nunc ‘concubinas’. Rachel et Lia ambae uxores fuere, non con cubinae 3.

3. Oppositio *. Si quis opponat quod fidem thon non servabant illi Patres, dicimus in hoc servasse fidem thon, quia non aliis, sed propriis uxoribus vel ancillis miscebantur. — Ecce quae fuerit consuetudo in hac ne ante Legem.

Caput 3 (196).

Quae erat consuetudo sub Lege *. Legis vero tempore interdixit Moyses 4 carnalem copulam fieri cum matre, cum noverca, cum sorore, cum nepti, cum amita, cum matertera, cum nuru et aliis quibusdam. Permisit autem divortium fieri, dato libello repudii 5, in quo vir scribebat causas pro quibus uxorem repudiabat. Permisit etiam aliam ducere, dato priori libello: "quod 6 propter duritiam cordis eorum permissum Christus dicit 7, non ut concederetur dissidium, sed ut tolleretur homicidium".

3 habebat] habuit MT. ambas] autem add. BCLT. 5 Hieronymus (rubrica)

om. BCMRVWX. 13 fuere] fuerunt ALNRVW. Oppositio om. BCRVX. Hic inc. Caput 3 (196) in ABL; incipit ad Ecce (lin. 17) in MTW. 17 in hac re om. ABC. 22 nepti] nepte LVWX. 23 vir trp. post causas BCLT.

1 Adv. Iovinianum, II, n. 4 (PL 23 [ 288 B). 2 Resp. 1 Cor. 10, 11. 3 Resp. Gen. 29, 16-34. Cf. August., Contra Faustum, XXII, c. 51: quatuor istae uxores lacob, qua rum duae liberae, duae ancillae fuerunt" (PL 42, 432; CSEL 25, 645). 4 Resp. Levit.

18, 6-18. 5 Deut. 24, 1. 6 Pseudo-Beda, In Matth. 5, 31 (PL 92, 28 C-D); saltem ambigitur de genuinitate (PLS 4, 2221). 7 Resp. Matth. 19, 8.

Caput 3: Consuetudo describitur ope Summae sent., VII, 5 (PL 176, 158 A); cuius ratio trahitur ex Glossa ordin. in Matth. 5, 31 (apud Lyran. V, 21c), ubi ultima phrasis Chrysostomo attribuitur.

Ioannes Chrysostomus *. "Permisit 1 fieri mala ne fierent peiora; et hoc permittendo, non Dei iustitiam demonstravit, sed in peccatore mi nuit culpam".

Caput 4 (197).

1. Cui Ilcebat plures habere vel non. Sed numquid sub Lege licebat plures habere uxores? Audi quid scriptum est in Deuteronomio 2: Non habebit uxores plurimas, quae alliciant animam eius. — Augustinus *. Super quem locum Augustinus ait 3: "Manifestum est Salomonem hoc praeceptum transisse 4; David autem plures liabuit 5, nec praeceptum praeteriit. Permissum est enim plures habere, non plurimas quae alliciant animam multiplicare. Cum tamen additur 6: Ut non elevetur cor eius, alie nigenas prohibitum esse videtur. Verumtamen multiplicatio uxorum ge neraliter prohibita est; permissum est autem regi plures habere, sed non multiplicare".

2. Veniente autem plenitudinis tempore 7, quo Christi gratia ubique est dilatata, reducta est lex nuptiarum ad priorem honestioremque insti tutionem, ut unus uni in figura Christi et Ecclesiae iungatur. — Nec quae ritur electio muneris in successione generis, sed in perfectione vitae et sinceritate scientiae; et virginitas fecunditati praefertur, et sacerdotibus continentia indicitur.

3. De virginitate mentis et carnis. Melior est autem virginitas mentis quam carnis. — Ambrosius in libro De virginibus *. Unde Ambros j u 8: "Tolerabilius est mentem virginem quam carnem habere. Utrum que bonum est si liceat; si non liceat, saltem non homini casti, sed Deo

5 licebat trp. post numquid NRTVX. 7 habebit] habebis BTX (in corr.), om. C.

II eius] tuam T, vin BC, vin add. mg. X. 12 prohibitum] prohibitas AV, quod corr. in er1. V2. prohibitum esse trp. BCLT. 16 est dilatata trp. BCLMX. 22 Ambrosius (in rubrica) om. BLTX.

1 Pseudo-Chrysostomus, In MaWi. opus imperf., hom. 32 (PU 56, 801). 2 Deut. 17, 17. 3 Quaest. in Heptat., V, q. 27 (PL 34, 760; CSEL 28-II, 391s; CCL 33, 291). Resp. III Reg. 11, 1-3. 5 Cf. 1 Reg. 25, 42-44; 11 Reg. 5, 13. 6 Deut. 17, 20. Resp. GaI. 4, 4 Lib. II, c. 4, n. 24 (PL 16 [ 213 B-C).

Caput 4, n. 1: Auctoritas Augustini ex Glossa ordin. in Deut. 17, 17 (apud Lyran. 1, 350c). — Num. 2: Prima pars mixtim ex dicto Gratiani ante c. 3 C. 32 q. 4 (1127) et ex Gualteri tractatu in Somma sent., VII, 5 (158 B). Altera pars, verbotenus ex eodem dicto Gratiani. — Num. 3. Omnia ex Decreto, C. 32 q. 5 c. 1 (1132), cul praemittitur titulus: "Melior est vir ginitas mentis quam carnis s; dein e. 2 (ibid.).

simus *. "Virgo 1 prostitui potest, adulterari non potest. Nec lupanaria infamant castitatem, sed castitas etiam loci abolet infamiam". — Idem 2: "Non potest caro ante corrumpi, nisi mens ante fuerit corrupta".

4. Isidorus in Synonymis *. Item Isidorus: "Non potest corpus corrumpi, nisi prius animus corruptus fuerit. Munda enim a contagione anima, caro non peccat". In fine huius capituli aperitur quomodo verum sit, nisi anima prius fuerit corrupta, corpus non posse corrumpi, scilicet peccato.

5. Augustinus In libro De bono coniugali *. Illud etiam Augustini 4 advertendum est: "Sicut, inquit, sanctius est mori fame quam iœ idolothytis vesci, ita sanctius est defungi sine liberis quam ex illicito coitu stirpem quaerere. Unclecumque vero nascantur hommes, si parentum vitia non sectentur et Deum recte colant, honesti et salvi erunt. Semen enim, ex qualicumque homme, Dei creatura est; et eo male utenti male erit, non ipsum aliquando malum erit".

DISTINCTIO XXXIV

Caput 1 (198).

De personis legitimis. Nunc superest attendere quae personae sint legitimae ad contrahendum matrimonium. Legitimae iudicantur personae secundum statuta Patrum, quae diversa sunt. Aiiae namque fuerunt le2 gitimae ante Legem, aliae sub Lege, aliae in tempore gratiae. Item in pri

4 Rubrica om. CVW. Isidorus (in rubrica) om. BX. 9 Rubrica om. VW. H con

lugali] coniugil ABCLTX. 12 nascantur] nascuntur CMX. 20 diversa] diverse AM.

1 Ibid., n. 26 (214 A). 2 Rectius Ps-Ambrosius, De lapsu virginis consecratae, c. 4, n. 11 (PL 16, 370 B). 3 Lib. II, n. 7 (PL 83, 847 A). 4 Caput 16, n. 18 (PL 40, 385s; CSEL 41, 211).

Num. 4. Isidorus invenitur ibid., c. 8 (1134). Quod "finis huius capituli demonstrat, sequentibus etiam capitulis 9 et 11 aequo modo illustratur (1134s). — Num. 5: ex c. 8

C. 32 q. 4 (1129).

Dist. XXXI V, Caput 1. Omnia praeter verba introductoria, ex tractatu primitivo (n. 6) seu Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 C-D), ex fonte ignoto. Ad verbum frigiditatem (quod legitur in omnibus codd. tam Glossae quam Sent. quos consuluimus) Glossa pseudo-Pefri Pi ctaviensis annotat: "Alia littera habet per fragilitatem, que melior est" (codd. n 65a, p 1 13c).

Caput 2 (199).

mitiva Ecclesia quaedam erant legitimae, quae modo non sunt. Earum vero quae modo legitimae sunt vel illegitimae, quaedam sunt plene le gitimae, quaedam omnino illegitimae, quaedam mediae. — Plene legiti mae sunt, quibus non obviat votum continentiae, vel ordo sacer, vel cognatio, vel dispar cultus, vel conditio, vel naturae frigiditas, et si quod est aliud. — Penitus vero illegitimae sunt per votum, per ordinem, per cognationem, per disparem cultum. — Medji vero, scilicet nec plene legi timi nec omnino illegitimi, per frigiditatem vel conditionem. Si enim tales iunguntur ignoranter, Commanere possunt quibusdam accidentibus causis, et eisdem deficientibus dividi.

1. De frigidis separandis. De his qui causa frigiditatis debitum red dere non possunt, consulit beatus Gregorius 1 ut permaneant. Sed "si mulier causatur dicens: Volo esse mater et filios procreare", decernit ut "uterque corum septima manu propinquorum" inret quod "nunquam" carnaliter convenerint, et "tunc mulier secundas nuptias" contrahat. "Vir autem qui frigidae naturae est", absque spe coniugii permaneat.

2. Gregorius banni Ravennati archiepiscopo *. Ait enim sic 2: "Inter rogasti de his qui matrimonio iuncti sunt et nubere non possunt, si ille aliam, vel illa alium ducere possit. De quibus scriptum est 3: Vir et mulier si se coniunxerint, et post dixerit mulier de viro quod coire non possit cum ea, si potest probare quod dicit per iustum iudicium, acci piat alium; si vero ille acceperit aliam, separentur".

2 sunt 1 trp. post modo BCM, trp. posi illegitimae LT. 5 quod] quid AMVX.

7 Medii] medie ALW, corr. in medie R. scilicet] sont ABC, sunt praem. M. 7-8 legitimi] sunt add. interl.". S illegitimi] scilicet add. A, sunt add. RVX, add. interl. N2. vel] per add. ALMT. 9 iunguntur ignoranter Lrp. BCMNRV accidentibus] accedentibus ANRVX. 12 separandls] vel non add. NRVW elenchus capp. 17 permaneat] permanet L, maneat AVX, quod corr. 7 18 Rubrica om. VW. Ravennati om. BCMOTX.

1 Vide verba Gregorio attributa, infra in n. 3: Ex epistola eiusdem. 2 Potius verba Rabani Mauri sunt, in EpisI. ad Heribaldum seu Poenitentiali, c. 29 (PL 110, 491 A), ut iam notat L. Macliielsen, Les spurii..., 254s, ubi etiam agitur de titulo huius opens; cf. etiam P.

F. }(ehr, italia Pontificia, V, 26. 3 in legibus lzumanis (rubr. marg.), scil. in Codice, V, 17, (Corp. fur. Civ., 11, Berolini 1906, 213a); cf. etiam Capitularia Benedicti Levi tae, 11, nn. 55 et 91 (PL 97, 757 C; 760 C).

Caput 2, num. 1: Mixtim componitur ex dicto Gratiani ( 3) ante c. 29 C. 27 q. 2 (1071) et ex verbis Gregonji in e. 2 C. 33 q. 1 (1149), uti infra in n. 3. — Num. 2: Ex Decreto, c. 1 C. 33 q. 1 (1149).

3. Ex epistola eiusdem *. Item 1: "De his requisisti qui ob causam frigidae naturae dicunt se non posse, invicem operam carni dantes, com misceri. (Consulit *.) Iste vero, si non potest ea uti pro uxore, habeat eam quasi sororem. (Et hic solvit *.) Quod si retinaculum coniugale voluerint rescindere, maneant utrique innupti. Nam si huic non potuit naturaliter concordare, quomodo alteri conveniet? Igitur si vir aliam uxorem vuit accipere, manifesta patet ratio: quia, suggerente diabolo odii fomitem, exosam eam habuerit, et ideo eam dimittere mendacii falsitate molitur. je Quod si mulier Causatur et dicit: Volo esse mater et filios procreare, uter— que eorum septima manu propinquorum, tactis sacrosanctis reliquiis, iureiurando dicat ut nunquam per commixtionem carnis coniuncti una caro effecti fuissent. Tunc Videtur mulierem secundas posse contrahere nuptias: liumanum dico propter infirmitatem carnis eorum 2. Vir autem qui is frigidae naturae est maneat sine coniuge. Quod si et ille *.aliam copulam acceperit, tunc hi qui iuraverant periurii crimine rei teneantur; et poe nitentia peracta, priora cogantur recipere connubia".

4. Hoc servandum est cum uterque idem fatetur. Sed vir si asserit se debitum reddidisse uxori et illa diffitetur, cui potius fides habenda sit e merito quaeritur. — In concilio apud Compendium *. De hoc ita statutum est: "Si quis accepit uxorem et habuit eam aliquo tempore, et ipsa fe mina dicit quod nunquam coisset cum ea, et ille vir dicit quod sic fecit, in veritate vin consistat, quia vir est caput mulieris 4". Hoc de naturali impossibilitate statutum est.

3 Ex epistola] exempta BCLMORX, om. VW. 4 carni] carnis ALNTVW, quod corr.". 5 Consulit (rubrica) om. RVW. 6 Et hic solvit om. ARVW. solvit]

consulit BCLMNT. II voluerint] voluerit ANORX. 14 mulleremi mulier ABCLTVW. II secundas] duas BCMO, quod corr. O, vel secundas add. iriteri. C2. habenda] adhi benda LTVW. 21 Rubrica om. RVW. 22 accepit] acceperit AMX. habuit] habet M, habuerit ALNTX.

1 De fontibus huius numeri, cf. L. Machielsen, Les spurii..., 252ss. 2 Rom. 6, 19.

3 Anno 757 celebrato, coram duobus legatis pontificiis (Georgio ep. Ostiensis et Ioanne sacellario), c. (PL 96, 1515; MGH, Leges, 1, 29). 4 Eph. 5, 23; cf. 1 Cor. 11, 3.

Num. 3 ex eodem Caput 2 ut supra in num. 1 (1149). — Num. 4 ex dicto Gratiani ante c. 3, ex ipso c. 3 C. 33 q. 1, et ex dicto post c. 3 (1149s).

Caput 3 (200).

1. De his qui maleficlis Impediti coire non possunt. — Hlncmarus Remensis archiepiscopus *, De maleficii autem impedimento hoc tenendum decernitur: Quod "si 1 per sortiarias et maleficas concubitus non sequitur, hortandi sunt, quibus ista eveniunt, ut spiritu contrito et humiliato 2 Deo et sacerdoti de omnibus peccatis confessionem faciant, et lacrymis atque eleemosynis, orationibus et ieiuniis Domino satisfaciant. Et per exor cismos ac cetera ecclesiasticae disciplinae munimina ministri Ecclesiae tales sanare procurent. Quod si non potuerint, separari valebunt. Sed postquam alias nuptias expetierint, illis viventibus quibus iunctae fuerint, prioribus quos reliquerant, etiam si possibilitas concumbendi eis reddita fuerit, reconciliari nequibunt".

2. Quod in fine huius capituli continetur, ex rigore magis dictum intelligendum est quam ex canonica aequitate. Vel intelligendum est non posse reconciliari prioribus nisi iudicio Ecclesiae, quo divisio facta fuerit.

Caput 4 (201).

1. De furlosis addit.—Fablanus Papa*. Furiosi quoque, dum in amen tia sunt, matrimonium contrahere non valent. Unde fabianus: "Neque furiosus neque furiosa matrimonium contrahere possunt; sed si contractum fuerit, non separentur".

2. Nlcolaus Papa *. Item Nicolaus: "Hi qui matrimonium sani contraxerunt, et uni ex duobus vel ambobus amentia vel furor vel aliqua infirmitas accesserit, ob hanc infirmitatem talium coniugia solvi non possunt. Similiter etiam sciendum de his qui ab adversariis excae cantur, vel membris truncantur, vel a barbaris exsecti fuerint".

2 non possunt] nequeunt BCLWX (ex elencho capp.). 2-3 Hincmarus Remensis archiepiscopus om. RVW. 4 Quod om. RW, del. L. H maleficas] maleficias ABCOT, quod corr. BOT, maleficia W. fuerint corr. in fuerat LT. 15 fuerit] fuerat ACLRVX.

17 Fabianus Papa om. BCRVWX. 18 Fablanus] papa add. T, add. mien. N 21 Ni colaus Papa om. BCRVWX.

1 Epist. 22 (ad Rodulfum et Frotarium), quibusdam hic omissis (PL 126, 151 A-C).

2 Cf. Ps. 50, 19. 3 Caput spurium. 4 Nicolaus 1, Epist. 157: Si [ Hi] qui (PL 119, 1198 C; MGH, Epist., VI, 678); sed rectius ab omnibus abiudicatur.

Caput 3, n. 1: Ex Decreto, C. 33 q. 1 c. 4 (1150).

Caput 4, n. 1: Mixtim ex Guait., Summa sent., VII, c. 16 (PL 176, 166 C) et ex Gratiano, C. 23 q. 1 C. 26 (1147). Capitulum non est Fabiani, sed full Pauli iuristae Sent. II, tit. c. 4

(ut notat Ae. Friedberg, ibid.); eadem attributio apud alios, ut in Sent. Magistri A., Caput 105 (ed. H. J. F. Reinhardt, 198). — Num. 2: Ex eodem Ioco Iulii Pauli, secundum Ae. Friedberg (1146, annot. 228); ex Decreto accipitur a 1. Mansi inter Decreta Nicolai, tit. XVII, C. vii (Concilia, XV, 447); etc.

Caput 5 (202).

1. De his qui cum duabus sororibus dormiunt. De his etiam qui cum duabus sororibus vel quae cum duobus fratribus dorniiunt, videndum est quid censeant canones.

2. Ex Aurellanensi concillo *: "Qui 1 dormierit cum duabus sorori bus, et una ex illis ante fuerit uxor, neutram ex ipsis habeat; nec ipsi adulteri unquam in coniugio copulentur". Item nec proprie uxori sibi i licet reddere debitum, quam sibi reddidit illicitam sororem eius cogno scendo. Nec etiam post mortem uxoris licet ei vel adulterae copulari in coniugium.

3. Zacharlas Papa * Item Zacharias Papa "Concubuisti cum sorore uxoris tuae? Si fecisti, neutram habeas; et uxor tua, si non fuerit conscia sceleris et continere non vuit, nubat in Domino cui vult 3. Tu vero et adultera sine spe coniugii maneatis, et dum vivitis poenitentiam agite". Quod ait, ‘cui vuit nubat’, intelligendum est: post mortem vin.

4. Gregorius *. Unde Gregorius s: "Qui uxores suas in adulterio deprehendunt, nec ille nec illa aliam uxorem accipiet vel alium virum quamdiu ambo vivunt. Si vero adultera mortua fient, vir eius si vuit nubat; adultera vero nunquam, etsi rnortuus fuerit vir elus, sed omnibus diebus poenitentiae lamenta persolvat". Hic de illo adulterio agitur, quod cum cognato vin vel cum cognata uxoris conimittitur.

2 etiam] est BCRV, om. X. H sciendum] est add. LMOX. 8 Rubrica om. ARVW. Item nec] Item: Nec ABCMOW. sibi add. interi. NR, om. OX. 12 adulterae] alicui add. L (Grat.), add. interi. NZ. copulari] alicul add. W. 14 Rubrica om. RVW.

19 Rubrica om. NRVW. 19-1 (p. 467) uxores suas... deprehendunt] uxorem suam... deprehenderit BCM.

1 Potius, ut notat A. Friedberg, Caput 12 exstat Capitularis Vermeriensis, an. 753 (1. Mansi XII, 560; PL 96, 1508 A). 2 Spurium; ex quodam libro poenitentiali insertum in Burchardi Decretorum libri XX, lib. XIX, c. 5 (PL 140, 965 D). Resp. 1 Cor. 7, 39: Quod si dormierit vir eius...; cul volt nubat, tantum in Domino. 4 Pars prior huius Caput, ut notat L. Machielsen, Les spurli..., 266, fundatur in c. 11(10) Concilii Arelatensis (A.D. 314): De his qui coniuges suas in adulterio deprehendunt, et idem sunt adulescentes fide les et prohibentur nubere, placuit ut, quantum possit, consilium eis detur ne alias uxores, viventibus etiam uxoribus suis licet adulteris, accipiant (CCL 148, 11). Altera pars, ut vi— detur, ex fonte ignoto.

Caput 5, n. 2: Ex Decreto, C. 27 q. 2 c. (1072); quod sequitur, dictum est Oratiani post hoc Caput (ubi Ioco Item legitur Id est). Idem Caput repetitur in C. 32 q. 7 c. 21(1146), ubi videtur adscribi (cum c. 20) Maguntiniensi Concilia, sicut in Sententiis Magistri Gandulphi Bono niensis (ed. 1. De Walter, 589). — Num. 3: Ex Decreto, C. 32 q. 7 e. 23 (1146). — Nom. 4: ibidem, c. 22. Glossa Magistri ad finem capituli trahi videtur ex contextu Gratiani.

Caput 6 (203).

Non est dimittenda uxor pro aliqua macula sen deformi corpore. 1 llud etiam sciendum est, quod pro aliqua infirmitate vel macula corporali non licet viro uxorem dimittere, et e converso, sed debet alter aiteri subsidia providere. — Augustinus in libro De sermone Domini in monte *. Unde Augustinus 1: "Si uxorem quis habeat sterilem, seu deformem cor pore, sive debilem membris, vel caecam, vel claudam, vel surdam, vel si quid aliud, sive morbis vel laboribus doloribusque confectam, et quidquid (excepta fornicatione) excogitari potest vehementer horribile, pro socie tate fideque sustineat".

DISTINCTIO XXXV

Caput 1 (204).

1. Eodem inre utitur vir et mulier. Hoc etiam notandum est, quod cum Dominus concedat uxorem dimitti causa fornicationis viro, eadem licentia non tollitur feminis. — Hieronymus, ad Oceanum de morte Fabiolae *.

1 accipiet] accipiat LMVX, quod corr. X. 4 diebus] vite sue add. M Grat. Ii Hic

in codd. ANORT hic introducitar rubrica sequens, quae unacum H maiusculo inilium signat novt capitu!i. 7 seu deformi corpore om. BCX. j] deformi] deformem ORT, quod corr. R. Rubrica om. MNVW. 11-12 seu deformem corpore om. MOWX, add. interi. N2R.

12 sive] seu BCV. 13 laboribus doloribusque] doloribus (om. O) laboribusque BCOR, doloribus (et interl. Iaboribus V. 18 est om. LRX, add. interl.". 19 cum om. O, add. interl. N2.

1 Lib. 1, c. 18, n. 54 (PL 34, 1257; CCL 35, 62).

Caput 6. Dependet a Gualtero, Somma sent., VII, c. 2 (PL 176, 170 B-C), ubi etiam rubrica Augustinus..., et ipsa auctoritas. Quam tamen correxit Magister, ut videtur, ex c. 18 C. 32 q. 5 (1137).

Dist. XXXV. Caput 1: Principium ad initium enuntiatum derivatur a Summa sent., VII

Unde Hieronymus 1: "Praecepit Dominus 2 uxorem non dimitti, excepta causa fornicationis; et si dimissa fuerit, manere innuptam. Quidquid vins praecipitur, hoc consequenter redundat ad feminas: non enim adultera uxor dimittenda est, et vir moechus tenendus". — Item: -"Apud nos quod non licet feminis, aeque non licet vins; et eadem servitus pari conditione censetur". — Ex his ostenditur quod niulier potest super fornicatione virum convenire ut vir mulierem.

2. Innocentlus Papa *. Unde Innocentius Papa: "Christiana religio adulterium in utroque sexu pari ratione condemnat. Sed viros suos mulieres non facile de adulterio accusant. Vin autem liberius uxores suas adulteras apud sacerdotes deferre consueverunt; et ideo mulieribus, prodito earum crimine, comrnunio negatur; virorum autem latente commisso, non facile quisquam ex suspicionibus arcetur: qui submovebitur si eius flagitium detegatur".

Caput 2 (205).

Quod fornicarlam nequit dimittere vir nisi ipse expers tuent, et e onverso. Si vero quaeritur an adulter adulteram possit dimittere causa fornicationis, dicimus quia nequit adultera uxor dimitti a viro nisi et ipse expers fornicationis exsistat, et e converso.

2. Augustinus in libro primo De sermone Domini in monte *. Unde Augustinus: "Nihil iniquius est quam causa fornicationis dimit tere uxorem, si et ipse convincitur fornicari. Occurrit enim illud 6: In quo alterum iudicas, teipsum condemnas. Quapropter quisquis fornicationis causa vult abicere uxorem, prior debet esse a fornicatione purgatus. Quod

7 fornicatione] fornicationem CMRVX, quod corr. R. 8 Rubrica om. BCORVWX. accusant] accusent BCLT, quod corr. CT. 13 arcetur] arceatur AOTWX, quod corr.". Rubrica om. BCVWX. primo om. ALN.

1 Epist. 77, n. 3 (PL 22 [ 691; CSEL 55,39). 2 Matth. 5, 32; et 19,9; 1 Cor. 7, 10. 3 Hieron., ibid. (691; 40). Epist. decretalis Consulenti tibi (ad Exsuperium ep. Tolosanum), febr. 405 (ed. H. Wurm, Decretales selectae ex antiquissimis Romanorum Pontificum epistolis decretalibus, in Apollinaris 12, 1939, 70); alibi ut Episf. 6, c. 4, n. (PL:20, 4998-500 A). 5 Caput 16, n. 47 (PL 34, 1253; CCL 35, 53). 6 Rom. 2, 1.

c. 19 (168 A); confirmatur autem capitulis ex Decret o sumptis. Illa Hieronymi, ex C. 33 q. 5 e. 19 et (1 137s); conclusio dependet a dicto Gratiani ante c. 23 (1138), quod citatur in num. 2.

Caput 2. Quaestio ponitur in dicto Gratiani ante e. 1 C. 32 q. 6 (1139); prima auctoritas (in n. 2) idem est capitulum, iam in parte in Somma sent., VII, 19 (168 B); altera, ex De reto, C. 32 q. 6 c. 4 (1139); conclusio Gratiani est, post e. 5 (1140).

simiIiter etiam de femina dixerim". — Idem, De adulterlnis coniugiis *. Idem 1: "Indignantur mariti si audiant adulteros viros pendere similes adulteris feminis poenas, cum tanto gravius eos puniri oportuerit, quanto magis ad eos pertinet et virtute vincere et exemplo regere feminas". — Ex his apparet quod adulter adulteram dimittere non valet, ef e converso.

Caput 3 (206).

1. Quod possunt reconciliari qui causa fornicationis separantur. Si quis autem fornicationis expers fornicariam dimiserit, alii copulari non potest; sed continere oportet, vel ad dimissam redire; sic et de femina. — Unde Apostolus 2: His qui matrimonio iuncti sunt, praecipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere; quod si discesserit, manere in nuptam, aut viro suo reconciliari; et de viro addit: Et vir uxorem non di mittat.

2. Ambrosius *. Sed Ambros j u ait: "Ideo non subdit de viro j sicut de muliere, quia licet viro aliam ducere". — Sed hoc a falsariis in Ambrosii libro positum creditur.

3. Augustinus, super Eplstolam ad Corinthios *. Supplendum enim esse in viro quod de uxore praemisit, aperte dicit Augustinus, sic: "Quare non addit de muliere quod praemisit de viro nisi quod similem formam vuit intelligi, ut si dimiserit (quod causa fornicationis per mittitur), maneat sine uxore, aut reconcilietur uxori ?".

1 etiam] et LMOTVW. Ii Rubrica om. scvwx. 14 Rubrica om. CRVX.

17-18 enim esse trp. BCM. 18 esse] est MLV, sed corr. V, om. ORX.

1 Lib. II, e. 8, n. 7 (PL 40, 475; CSEL 41, 389). 2 1 Cor. 7, 10-11. 3 Id est Ambrosiaster, in 1 Cor. 7, 11: "Et virum uxorem non dimittere. Subauditur autem: excepta fornicationis causa. Et ideo non subiecit dicens, sicut de muliere: Quod si discesserit, manere .sic, quia viro licet ducere uxorem, si dimiserit uxorem peccantem; quia non Ita lege con stringitur vir sicut mulier; caput enim maliens vir est" (PL 17 [ 218 B-C; CSEL 81-II, 75; 1 Cor. 11, 3). 4 Ita rubrica ex Gratiano (infra); sed verjus, De serm. Domini in monte, 1, e. 16, n. 43 (PL 34, 1251; CSEL 35, 48).

Caput 3, n. 1: Cf. Gualterus, Somma sent., VII, 19 (168 C 169 D); Gratianus, C. 32 q. 7 (ll4Oss); et Magister, in 1 Cor. 7, (PL 191, 1590 B-1591 A). — Num. 2. Iam in Glossa (1590 D 1591 A) Màgister citat pseudo-Ambrosium, cum eodem commento: Quod a lai sariis dicitur esse appositum s; sed unde hauserit, nescimus. Quasi eadem auctoritas apud Gratianum, C. 32 q. 7 c. 17 (1144), cum commento post Caput 18 (1145); quod tamen non est -tons huius loci. — Num. 3: Ut rubrica demonstrat, prima auctoritas (praeter quaedam verba 4 adiuncta a Magistro) ex Decreto, C. 32 q. 7 c. 3 (1 140s). Secunda, ex c. 4 eiusdem C. 32 q. 7 (1141). Tertia, iam in Glossa in 1 Cor. 7, 10-11 (PL 191, 1590 C) praeter ultima verba; unde fons est Decretum, ibid., e. 6 (1141).

— Idem in libro De sermone Domini In monte *. Idem 1: "Si nec illi nubere conceditur vivo viro a quo recessit, nec huic alteram ducere viva uxore quam dimisit, multo minus fas est illicita cum quibuslibet stupra committere". — Idem In eodem *. Idem 2: "Ut non facile dimittatur uxor, Dominus solam for nicationis causam excepit; cetera vero universas molestias, si quae exsti terint, iubet pro fide coniugali et pro castitate fortiter sustineri, et moe chum dixit qui a viro solutam duxerit".

4. Ex his ostenditur quod, si causa fornicationis fit separatio, non poiœ test vir vel mulier in aliam transire copulam; possunt autem reconciliari et cohabitare sicut prius, si dimissum alter revocare voluerit.

5. Quae praedlctls videntur obviare. — Ioannes Chrysostomus, super Matthaeum *. Dicit tamen Ioanne Chrysostomus 3: "Sicut crudelis et iniquus est qui castam dimittit, sic fatuus est et iniquus qui is retinet meretricem. Patronus enim turpitudinis est, qui celat crimen uxo ris". — Hieronymus * Item Hieronymus 4; "Cum mulier unam carnem in aliam divisent et se fornicatione a marito separaverit, non debet teneri, ne virum quoque sub maledicto faciat, dicente Scriptura 5: Qui tenet adulteram, stultus et impius est". — Idem, ad Amandum scribens presbyterum 6, de quadam quae viro suo vivente alii nupserat sic ait: "Rem novam Ioquor, immo non novam, sed vetereni, quae veteris Testamenti auctoritate confirmatur: Si reliquerit secundum virum mulier et reconciliari voluerit priori, non potest".

6. Determinatio. Sed haec omnia intelligenda sunt de fila quae ab adulterio recedere noluit, nec per poenitentiam peccatum delere: quod si vir scienter patitur, consentire videtur. Si enim in adulterio perseverare elegit, patronus turpitudinis et lenocinii reus maritus habebitur, nisi eam adulterii ream facere voluerit.

14 tamen] enim BCNR. 17 Hieronymus (rubrica) om. CRVWX. 26 noluit] noluerit ABCT.

1 Ibid., c. 14, n. 39 (1249; 43). 2 Ibid. (1248; 42). 3 Ps-Chrysostomus, In

Mat th. opus imperf., hom. 32 (PG 56, 802). 4 In MalIk. 19, 9 (PL 26 [ 135 A). Prov. 18, 22. 6 Hieron., Epist. 55, n. 4 (PL 22 [ 563; CSEL 54, 495). 7 Resp.. Deut. 24, 1-4.

Num. 4 adaptatur ex Somma sent., VII, 19 (PL 176, 168 C). — Num. 5: Pseudo-Chry sostomus, ex Decreto, C. 32 q. 1 C. 1 (1115); prima Hieron., ibid., C. 2 (1116); altera autem eiusdem, ex Somma sent., VII, 19 (PL 176, 168 C-D), non, ut lam notavit L. Ott (Walter von Mortagne, 688), ex Decreto, C. 34 q. 1 e. 3 (1258). — Num. 6: Prima phrasis trahitur ex dictis supra in Dist. 39, nn. 3-4; reliqua, ex dicto Gratiani post e. C. 32 q. 1(1118).

Caput 4 (207).

7. Si autem a peccato recesserit et per poenitentiam illud purgaverit, poterit viro reconciliari. — Augustinus, ad Pollentlum *. Unde Augustinus: "Quod tibi durum videtur, ut post adulterium reconcilietur coniux, si fides adsit, non erit durum. Cur enim adhuc deputamus adul teros, quos credimus poenitentia esse sanatos?" — Idem In libro De adul tennis coniugils * Idem 2: "Non erit turpis nec difficilis etiam post pa trata et purgata adulteria reconciliatio coniugii, ubi per claves regni cae lorum non dubitatur fieri remissio peccatorum: non ut post vin divor tium adultera revocetur, sed ut post Christi consortium adultera non vo cetur".

8. Gregonius in libro Pastorum *. Item Gregorj u s: "Debet re cipere peccatricem quae poenitentiam egit, sed non saepe". — Hermes *. Item Hermes: "Si vir scient uxorem suam deliquisse et non egerit poe nitentiam mulier, sed permanet in fornicatione sua, et vivit cum illa vir, reus erit et particeps peccati eius. Quod si mulier dimissa egerit poeni tentiam et voluerit ad virum reverti, debet recipere peccatricem quae poenitentiam egit, sed non saepe".

1. De Illis qui se ante polluerunt per adultenlum. Solet etiam quaeri an valeat duci in coniugium quae prius est polluta per adulterium. —

1 elegit] elegerit LMV. 2 facere voluerit trp. BCV. 13 Rubrica om. BCVWX.

Pastorum] pastorali A. 14 egit] egerit BCTV, quod corr. V. Hermes (rubrica)] in

libro Pastorum add. A Summa Sent., om. RVW. 22 est polluta trp. BCLTW.

1 SciI. in De adulterinis coniugiis ad Pollentium, II, c. 6, n. 5 (PL 40, 473s; CSEL 41, 387). 2 Ibid., c. 9, n. 8 (476; 390s). 3 Resp. Matth. 16, 19. 4 MaIe in terpretans titulum in libro Pastorum in fonte suo, censuit Magister Gregorii Regulam pasto ralem sic allegatam esse; inde auctoritatem duplicavit. 5 Hermes, Pastor, li, manda tum 4, c. 1 (PU 2, 919; ed. S. Colombo, Milano 1954, 533 et 535).

Num. 7 conficitur ex rubrica et auctoritate Augustini in C. 32 q. 1 C. 7; secunda aucto citas, ibid., e. 8 (1117); iam in parte invenitur in Somma sent., VII, c. 19 (PL 176, 168 D). — Num. 8: De Gregorio, videsis notam supra. Verba Herinae, potius ex Somma sent., VII, 19 (PL 176, 168 D 169 A) quam ex Decreto, C. 34 qq. 1-2 c. 7 (1259s), ubi desunt ultima verba: sed non saepe".

Caput 4. Hic manifeste Magister perficit quaestionem Gualteri, Caput 13 (PL 176, 165 A-B)

Leo Papa *. De hoc Leo Papa ait 1: "Nullus ducat in matrimonium quam prius polluit adulterio". Ex conclilo Triburlensi *. Item 2 "Relatum est auribus sanctorum sacerdotum quendam alterius uxorem stu pro violasse, et insuper moechae iuramentum dedisse quod post legitimi mariti mortem, si superviveret, duceret eam uxorem; quod et factum est. s. Tale ergo connubium prohibemus et anathematizamus". — His aliisque auctoritatibus vetantur in coniugium copulari qui se prius adulterio ma cularunt.

2. Quae praemlssis contradicunt ‘ Augustintis in libro De nuptils et concupiscentia *. Sed econtra Augustinus testatur dicens: "Deiœ nique mortuo eo cum quo fuit verum connubium, fieri potest coniugium cum qua praecessit adulterium". — Idem in libro De bono coniugali 1’. Idem: "Posse fieri sane licitas nuptias ex personis illicite coniunctis, honesto placito subsequente, manifestum est".

3. Determinatio. Sed haec ultima auctoritas de concubinis loquitur, is perhibens concubinam posse transire ad honestum placitum nuptiarum, si castitatem et fidem servare veut. — Prima vero auctoritas Augustini de illis agit qui de peccato poenituerunt et nihil in morte vin ma chinati sunt, nec vivente viro fidem adulterae dedit moechus quod eam in coniugio duceret, si superviveret. Qui vero haec faciunt, allis praemis2Œ sis auctoritatibus prohibentur copulari.

1 Leo Papa (rubrica) om. BCRVX. 2 Ex concilio Triburiense om. RVW. 7-8 ma cularunt] maculaverunt LMNTVW. 12 Rubrica om. MRVW.

1 Rectius, ut iam demonstrat H. J. F. Reinhardt, Die Ehelehre der Sciwie des Anselm von Laon, 122, decisio est Concilii Triburiensis (895), de quo in nota sequenti. 2 Para phrasis exstat Caput 40 Concilii (1. Mansi, Concilia, XVIII, 152 B-D). 3 Lib. 1, e. 10, n. Ii (PL 44,420; CSEL 42, 223). 4 Caput 14, n. 17 (PL 40, 385; CSEL 41, 209).

ope Decreti Gratiani, C. 31 q. 1, ubi "Quaeritur an possit duci in coniugium quae prius est polluta per adulterium" (1108). Auctoritates in num. 1 adducuntur a Gua sed hic po tius formulantur ut in Decreto: illa Leonis in c. 1 (1108), alia Concilii in c. 4 (1109); conclusio est Gualteri. — Num. 2: Ambo Augustini, in e. 2 (1108). — Determinatio trahitur ex dictis Gratiani, post c. 2 (1108), ac inde post C. 3 (1109).

DISTINCTIO XXXVI

Caput 1 (208).

1. Si pro extrema conditione valeat uxor separari a viro et e converso. Nunc de conditione videamus an valeat coniugium dividere. — Ad quod dicimus quia non negatur ingenua posse nubere servo, sed si nescitur esse servilis conditionis, libere potest dimitti cum servitus eius fuerit deprehensa; secundum iliud (In concliio apud Vemerlam *): "Si 1 quis ingenuus homo anciliam aiterius uxorem acceperit, et aestimat quod ingenua sit, si ipsa femina fuerit postea in servitute detecta, si eam a ser vitute redimere potest, faciat; si non potest, si voluerit aliam accipiat. Si vero ancillam eam scierat et coilaudaverat, post eam ut legitimam ha beat". — In eodem *, Item ex eodem 2: "Si femina ingenua acceperit ser vum, sciens quod servus esset, habeat eum, quia omnes unum Patrem habemus in caelis 3. Una lex erit viro et feminae".

2. Cum dicitur ‘sciens ilium servum’, datur inteliigi quod si nescierit ilium servum esse, non cogitur manere cum ipso. Si enim conditionis do lum patitur, non cogitur adhaerere ei cuius fraude decepta est. — Si autem scient vir çonditionem muiieris, vel e converso, non valet eam dimittere. — Zacharlas Papa *. Unde Zacharias Papa 4. "Si quis liber ancillam in matrimonio acceperit, non habeat licentiam dimittere eam, si consensu amborum coniuncti sunt, nisi ob fornicationem". De illis agit quibus alterutrius conditio nota est quando coniunguntur.

9 servitute] servitutem ABCMOW. M detectaj redacta M, delecta X (cf. nolatio Correcto rum in h.l. apud Friedberg, Corpus 1, 1093). 11 post eam] postea eam A, postea BCMNX, corr. in postea T (cf. notatio, ibidem).

1 Peppini Regis Capitulare Vermeriense (an. 753), c. 6 (PL 96, 1507 B, ubi deest ultima phrasis Si vero... habeat s; ipse textus deest in 1. Mansi, Concilia, XII, 565ss). 2 Uti

hic iacet, invenitur apud 1. Mansi, Concilia, XII, 566; sub alla formula in eodem C. 6 in PL 96, 1507 B. Resp. Matth. 23, 9: Unus est enim Pater vester qui in caelis est. 4 Non invenitur sub nomine Zachariae; sed non eo ipso negatur elus authenticitas. Pluries invenitur sine nomine Papae: cf. Excerptiones Egberti Eborac., n. 124 (1. Mansi, XII, 424 E; PL 89, 393 D); Benedictus Levita, Capitularia II, c. 95 (PL 97, 760 D 761 A); semper sine ultimis verbis: "nisi oh fornicationem".

Dist. XXXVI. Cf. L. Ott, Walter von Mortagne und P. Lombardus, 683ss. — Caput 1, n. 1: Quaestio de conditione est Gratiani in dicto ante c. 1 C. 29 q. 2 (1092); quod sequitur, ex dicto eius ante c. 4 (1093); dein (in c. 4 et 5) duae auctoritates (1093s), quae adducuntur etiam in Summa sent., VII, e. 14 (PL 176, 165 C-D). — Num. 2: Primum dictum est Gratiani ante c. 7 C. 39 q. 2 (1094); aliud deducitur ex eodem necnon et ex dicto ante c. 4 (1093). Verba Zachariae, in c. 2 (ibid.).

Caput 2 (209).

1. De copula servi et ancillae diversorum dominorum. Quaeritur etiam, si servus uflius ancillam alterius acceperit, an sit inter eos coniu gium. In concillo Cabillonensi *, De hoc ita statutum est 1: "Dictum est nobis quod quidam legitima servorum matrimonia potestativa quadam praesumptione dirimant, non attendentes illud 2: Quod Deus coniunxit, homo non separet. Unde nobis visum est ut coniugia servorum non dirimantur, etsi diversos dominos habeant; sed in uno coniugio permanentes, dominis serviant suis. Et hoc in illis observandum est, ubi legalis coniun ctio fuit et per voluntatem dominorum".

2. Attende finem huius capituli, ubi videtur innui praeter volunta tem dominorum inter servum et ancillam non posse contrahi coniugium, i vel si contrahitur, non esse ratum. — Quibusdam tamen videtur inter eos posse fieri coniugium dominis ignorantibus.

Caput 3 (210).

1. De viro qui se facit servum ut dividatur ab uxore. lllud etiam no tandum, quod si mulier virum liberum acceperit, et ille, ut causam praestet dissidii, se alicuius servum fecerit, nec uxorem dimittere, nec illa ob vinculum coniugii in servitutem redigi poterit.

2. In Triburiensi concillo *. Unde illud: "Perlatum est ad sanctam Synodum quod quidam ingenuus ingenuam acceperit uxorem, et post filiorum procreationem, occasione divortii cuiusdam se servum fecerit. Utrum mulierem necessario tenere debeat, et si tenuerit, an illa etiam ser vituti subici debeat, quaesitum est. ludicatum est uxorem minime debere dimitti, non tamen ob Christi legem mulierem in servitutem redigi: dum ille non ex consensu coniugis se servum fecerit, quem liberum ipsa mari tum acceperat".

1 matrimonio] matrimonium BCW. 9 Quodj quos BCLV. 19 facit] fecit NW.

1 Concil. Cabillonense II (813), e. (Mansi XIV, 99); ap. Benedict. Levitam, Capitularia, add. III, e. 54 (PL 97, 878). 2 Matth. 19, 6. 3 Fons incertus; non invenitur inter capitula huius Concilli.

Caput 2, num. 1. Statutum concilii iam in Summa sent., VII, 14 (PL 176, 166 A-B); sed Ions est Decretum, ubi quaestio proponitur ante c. 8 C. 29 q. 2; auctoritas est idem c. 8 (1095).

Num. 2. Nonnullis mutatis, ex Summa sent., post idem statutum (166 B); sub Quibus dam subaudi Gualterum (ibid.).

Caput 3, n. 1: Ex dicta Gr ante e. 7 C. 29 q. 2 (1094). Num. 2 est ipsum e. 7.

Caput 4 (211).

1. De aetate contrahentium. Hoc etiam sciendum est, quod pueri ante quatuordecim annos et puellae ante duodecim, secundum leges 1, matrimonium mire nequeunt. Quod si ante praedicta tempora copulam inierint, separari possunt, quamvis voluntate et assensu parentum iuncti sint. Qui vero in pueritia copulati, post annos pubertatis nolunt se relin quere, sed in coniunctione perînanere, iani ex hoc efficiuntur coniuges, et deinceps nequeunt separari.

2. Item: Sponsalia ante septennium contrahi non possunt. Solo enim consensu contrahuntur, qui intervenire non potest, nisi ab alterutra parte intelligatur quod inter eos agitur.

3. Duo illa exsecuti sumus 2, cum aliorum quorundam adiectione, quibus coniugium solvi potest nec tamen solvi semper necesse est. Nunc de aliis, quae personas illegitimas penitus faciunt, addendum est, et pri mum de ordine.

DISTINCTIO XXXVII

Caput 1 (212).

1. In quo ordine nequeat fieri conlugium. Sunt igitur quidam ordines in quibus nullatenus potest contrahi coniugium, et si intercesserit copula, fit dlivortium: ut sacerdotium, diaconatus et subdiaconatus. In allis vero perinittitur sortiri coniugium, nisi religionis habitum sumpserint vel vo tum continentiae fecerint.

1 fecerit] fecit AL. 4 non] nec MT. 12 sint] sont BCMX, fuerint N. Item om. BCLRV.

1 Digesta, XXIII, tit. 2, lex 4 (Cor. lur. Civ. 1, 330b). 2 Scilicet de frigiditate

et conditione aliisque ad personas illegitimas medias spectaistibus, de quibus Dist. 34, c. 1.

Caput 4, n. 1: Ex Somma sent., VII, c. (PL 176, 166 C). — Nom. 2 dictum est Gra tiani ante c. unicum C. q. 2 (1099s).

Dist. XXXVII. Caput 1, n. 1 derivatur ex capitulis infra citatis, praeter ultimam phrasim, quae dependet ex dicto ante c. 14 Dist. 32 (121).

2. Leo Papa*. Unde Leo Papal: "Clericos, Iectores, ostiarios, exorcistas, acolythos, si extra votum et habitum inveniuntur et continentiam profiteri nolunt, uxorem ducere virginem Ecclesia Romana permittit; non viduam, vel repudiatam, quia deinceps nec ad subdiaconatum pro vehi poterunt, nec laicus uxorem sortitus non-virginem vel bigamus ad clericatum". — Ex Carthaginensi Concillo *. Item ex Carthaginensi Concilio 2: "Placuit episcopos, presbyteros, diaconos, subdiaco nos etiam ab uxoribus abstinere: quod si non fecerint, etiam ab ecclesia stico removeantur officio; ceteros vero clericos ad hoc non cogi".

3. Leo Papa *. Item Leo: "Lex continentiae eadem est ministris altaris, quae episcopis et presbyteris: qui cum essent laici vel lectores, li cite uxores ducere potuerunt; sed cum ad praedictos pervenerunt gradus, coepit eis non licere quod licuit". — In VI Synodo *. Item in Sexta Synodo: "Si quis eorum qui ad clerum accedunt, voluerit nuptiali lege mulieri copulari, hoc ante ordinem subdiaconatus faciat".

1 et om. BCNV. 4 Papa om. RVX. 7 vel] non TX. 8 non-virginem] nec nisi virg. M, nec virg. BCOw, quod corr. 0. 12 cogi] cogit CLMNORTWX, quod corr. NW. 14 vel om. MNOW, add. interl. LT. 15 pervenerunt] pervenerint BCMX, corr. in pervenerint NV. 17 clerum] clericatum MTX. voluerit] volunt N, corr. ex voluerint LR.

1 Immo Leonis IX legatus, Humbertus episc. Silvae Candidae, Responsio contra libel lum Nicetae Abbatis (an. 1054), n. 32 (PL 143, 999 D 1000 A). 2 Prima pars: "Pla cuit... abstinere ", invenitur inter gesta Concilil Carthagensis II (390), ad finem n. 1 (CCL 149, 13); et in Ferrandi Carthagensis diaconi breviatio canonum, n. 16, (ibid., 288); reliqua, ex can. inter Canones in causa Apiarii (ibid., 108s). 3 Leo 1, Epist. 167 (ad Ru sticum Narbon. episc.), inq. 3 (PL 54, 1204 A). 4 Sexta Synodus (seu Concil. Oecum. VI) revera erat Constantinopol. III (680-681); verba hic prolata venus sunt alterius, Quini sexti seu in Trullo, ibid., an. 692, c. 6 (1. Mansi XI, 943 D).

Num. 2: Prima auctoritas, ex eodem c. 14 D. 32 (121); alia, ex c. 13 (121s). — Nuni. 3: lita Leonis prima pars est c. D. 31(113); alia est c. 7 D. 32 (119s). In quibusdam codici bus mss. hic (in marginibus, ut in pluribus) inseruntur tres aliae auctoritates; de quibus vide nostra Prolegomena.

Caput 2 (213).

1. De interfectoribus coniugum suarum. — Nicolaus Papa *. His adi ciendum est dc occisoribus suarum coniugum. De quibus Nicolaus scribit Radulpho Bituricensi archiepiscopo 1: "Interfectores suarum coniugum sine iudicio, cum non addis ‘adulterarum’ vel aliquid huiusmodi, quid aliud habendi sunt quam homicidae, ac per hoc ad poenitentiam redigendi? Quibus penitus denegatur coniugium".

2. Hic videtur Nicolaus permittere maritis pro adulterio vel alio huiusmodi uxores suas interficere; sed ecclesiastica disciplina spirituali gladio, non materiali, criminosos feriri iubet. — Nicolaus Papa Albino archiepiscopo *. Unde idem Nicolaus 2: "Inter haec vestra Sancti tas addere studuit: si cuius uxor adulterium perpetraverit, utrum marito eius liceat secundum mundanarn legem 3 interficere. Sed sancta Dei Ecclesia nunquam mundanis constringitur legibus, gladium non habet nisi spiritualem". — Plus Papa *. Item Pius Papa: "Quicumque propriam uxorem absque lege et sine causa interfecerit aliamque duxerit, armis de positis publicam agat poenitentiam; et si contumax exstiterit, anathema tizetur usquequo conseritiat".

2 Nicolaus Papa om. RVW. 4 Radulpho Bituricensi archiepiscopo AMNT, om. alii codd. 10-11 Nicolaus... archiepiscopo] Idem A, om. CVW.

1 Nicolaus 1, Epist. 66 (ad Rodulfum Bituric. arclziep.), C. 6 (PL 119,885 A). 2 Epist.

26 (ad Carolum Moguntin. archiep. vel Albinum archiep.) (PL 119, 811 B; MQH, Epist. VI, n. 156, 677); spurium tamen designatur apud A. Brackmann, Germania Pont ificia, II-1, 124; et III, 92. 3 Digestae seu Pandectae, XLVIII, tit. 5, lex 21-25 (Corpus funs Civilis, 1, 848). 4 Spurium; fundatur, praeter ultima tria verba, in Caput Wormatfensi pro lege habendo, n. 3 (PL 97, 637 A-B); de quo Hincmarus in De divortio Hlothanii et Tebergae. interrog. V: "Nostri etiam aevi Augustus piae memoriae in synodo ac placito generali apud Wormatiam... de bac unde agitur causa... ita decernens: Quicumque, propria uxore derelicta, vel sine culpa interfecta...; et si contumax fuerit, comprehendatur a comite..." (PL 125, 652 D-653 A.)

Caput 2, n. 1. Totum ex rubrica et Caput Oratiani, C. 33 q. 2 c. 5 (1152). — Num. 2: ex dicto ante seq. c. 6 et ex ipso c. 6 C. 33 q. 2 (1152). Ultima auctoritas, ex c. 7 (ibid.).

DISTINCTIO XXXVIII

Caput 1 (214).

De voto. Nunc de voto inspiciamus. Votum est testificatio quaedam promissionis spontaneae, quae Deo et de his quae Dei sunt proprie fieri debet. Sunt tamen et vota stultorum 1, quae frangenda sunt.

Caput 2 (215).

1. De votorum differentils. Sciendum vero quod votum aliud est com mune, aliud singulare. Commune, ut illud quod in baptismo omnes fa ciunt, cum spondent renuntiare diabolo et pompis eius; singulare, ut cum aliquis sponte promittit servare virginitatem vel continentiam vel aliquid hujusmodi. — Item singulare votum aliud est privatum, aliud solemne. Privatum est in abscondito factum; solemne in conspectu Ecclesiae factum. Item privatum votum si violetur, peccatum est mortale; solemne vero violare peccatuni est et scandalum.

2. Qui privatum faciunt votum continentiae, matrimonium contrahere non debent, quia contrahendo mortaliter peccant; si tamen contra xerint, non separentur, quia probari non potest quod occulte actum est. Qui enim solemniter vovent, nullatenus coniugium mire queunt; quibus

3 voto votis BCLNRVX. 7 est om. NX. IF est commune fTp. LT. 13 violetur] violatur MTW. 14 est add, interl. L2V2, fi-p. posf scandalum L’T. 18 enim]

vero (et quidem rectius) BCRV, eorr. in vero L. vovent] voverunt VX, voverit C, voveret N. 1 Resp. Eccles. 5, 3: Displicet enim ei... stulta promissio.

Dist. XXXVIII. Cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 292-313; et eius Walter V. Mort agne und P. Lombardus, in Mélanges J. de Ghellinck II, 673-675, ubi quod qua tuor sunt fontes Magistri demonstrat: Hugo, Gratianus, Gualterus, et sua propria Glossa in Apostolum. — Caput 1 contracte sumitur ex Hugone, De sacramentis 11, 12, 3 et 4 (PL 176, 521 B et C). — Caput 2, n. 1. Prima pars trahitur ex Glossa in Ps. 75, 12: Vovete et reddif e (PL 191, 708 D-709 A); quae in parte invenitur in Glossa ordinaria in h.1. (cod. Fiorent., Laurent. XVII. 4, foI. 98v; apud Lyranum III, 194c), in parte in interlin., ubi distinguitur inter vota communia et propria, ut virginitatem servare s. Altera pars ( Item singulare... s), contracte ex Hugone, De sacram. II, 12, 3 (PL 176, 521 B). — Num. 2: doctrina de voto privato Hu gonis est, De sacram. II, 11, 12 (502 D et 504 C); dictum de voto solemni invenitur infra ad initium n. 3. Verba Augustini, in Glossa in 1 Tim. 5, 12 (PL 192, 353 C), sumuntur ex Fioro in h.1. (coI. 726).

non solum nubere, sed et velle damnabile est. — Augustinus, ad lulia nam de sancta viduitate *. Unde Augustinus 1: "In coniugali vinculo, si pudicitia servatur, damnatio non timetur; sed in viduali continen tia et virginali excellentia virtus muneris amplioris expetitur: qua expe tita et electa et voto oblata, iam non solum capessere nuptias, sed etiam si non nubatur, nu velle damnabile est".

3. Voventibus enim virginitatem vel viduitatem non solum nubere, sed et velle damnabile est. Quod Apostolus ostendit Timotheo scribens 2: Adolescentiores viduas devita: cum enim luxuriatae fuerint, in Clzristo nu— bere volunt, id est cum post votum continentiae in deliciis egerint vitam. Non dico ‘nubunt’, sed ‘nubere volunt’; in Christo, quasi tunc non sit peccatum. — Sed quod sit, ostendit subdens: Habentes damnationem; et quare, subdit: quia primam fidem irritam fecerunt (Augustinus in eodem 3*): "etsi non nubendo, tamen Volendo: ut voluntatem quae a proposito cecidit appareat esse damnatam, sive sequantur nuptiae sive non. Damna tur enim propositi fraus. Damnantur tales quia continentiae fidem primam irritam fecerunt", id est votum, vel in voto violato fidem quam in baptismo professi sunt.

4. Si autem pro voluntate nubendi damnantur, constat si eam effectui mancipaverint, revocandum id esse in irritum, easque arcendas redire ad propositum. — Gregorius ad Bonefacium *. Unde Gregorius s: "Vi duas a proposito recedentes viduitatis, super quibus nos consoluisti, credo te nosse a sancto Paulo 5, nisi convertantur, ohm esse damnatas. Quas et nos apostohica auctoritate damnandas, et a communione fidelium atque a liminibus ecclesiae arcendas fore censemus, usquequo obediant episcopis suis et ad bonum quod coeperunt invite aut voluntarie revertantur".

6 nubatur] nubant OTVW. 7 Voventibus] Unde Augustinus praem. A. 7-8 Voventibus... damnabile est om. (hom.) BCV, sed add. marg. V 7 enim] igitur X, om. MW. 12 subdens] dicens LMNR. 13 Rubrica om. ABCLVWX. 21 Gre goriusi] Aug. BX, om. C. 23 ohm] omnino BCN.

1 De bons viduitatis, e. 9, n. 12 (PL 40, 437; CSEL 41, 317s). 2 1 Tim. 5, 11-12.

3 Caput 9, n. 12 (437s; 317s). “ Cf. Benedictus Levita, Capitularia, add. IV, c. 88

(PL 97, 900 A-B). Non invenimus inter epistolas Gregorii II nec Gregorii III ad Bonifacium. 1 Tim. 5, 11-12.

Num. 3. Prima phrasis (s Voventibus... est s), ex eadem Glossa in 1 Tim. 5, 12 (353 C-D); lam in Glossa ordin. (apud Lyranum VI, 121v; cod. 1 167b) necnon et in Somma sent. VII, (PL 176, 163 A); ex quibus fontibus citatur a scholasticis, ut in pluribus sub no mine Hieronymi, sed in vanum. Quod sequitur fundatur in eadem Glossa (353 D), unde verba Augustini quae sequuntur. — Num. 4: Auctoritas pseudo-Greg. iam in Somma sent. VII, (PL 176, 162 B), sed sub aliis verbis; fons Magistri potins est Decretum, C. 27 q. 1 c. 2 (1047s).

5. De virginibus non velatis. "De 1 virginibus autem non velatis, si deviaverint, a praedecessore nostro Innocentio 2 taliter decretum habemus: Hae quae necdum sacro velamine tectae, tamen in proposito 5 virginali semper se simulaverunt permanere, licet velatae non fuerint, tamen si nupserint, aliquo tempore his agenda poenitentia est, quia spon sio earum a Domino tenebatur. Si enim inter hommes solet bonae fidei contractus nulla ratione dissolvi, quanto magis ista pollicitatio, quam cum Deo pepigit, solvi sine vindicta non poterit!"

6. Idem *. Item: "Si 3 virgines nondum velatae taliter publica poe nitentia puniuntur et a coetu fidelium usque ad satisfactionem exciudun tur, quanto magis viduae quae perfections aetatis et maturions consilii exsistunt et habitum religionis assumpserunt, et deinde apostataverunt atque ad priorem vomitum sunt reversae 4, a nobis et ab omnibus fidelibus a liminibus ecclesiae et a coetu fidelium usque ad satisfactionem sunt eliminandae et carceribus tradendae!"

7. Ex his apparet virgines vel viduas voto continentiae adstrictas, sive fuerint velatae sive non, nullatenus coniugium sortiri posse. Quod itidem de omnibus intelligendum est qui continentiam voverunt: quod o enim ante erat licitum, post votum fit illicitum.

8. Innocentius Papa *. Non est hic praetermittendum quod Innocentius 5 de viduis et puellis decrevit: "Quae Christo spiritualiter nubunt, si postea publice nupserint, non eas admittendas esse ad poeni tentiam, nisi hi quibus se iunxerant de mundo recesserint. Si enim de hominibus haec ratio custoditur, ut quaecumque vivente viro alteri nu pserit, adultera habeatur, nec ei agendae poenitentiae licentia conceditur, nisi unus de his fuerit defunctus, quanto magis de illa tenenda est quae ante se immortali sponso coniunxerat, et post ad humanas nuptias trans migravit!"

2 revertantur] reddantur MOX, redeant T, convertantur W. 6 simulaverunt] si mulavere L, simulaverint AMV, quod corr. V2. II Idem om. ABCNVWX. itidem] Idem X, videlicet BCL.

1 Cf. Benedictus Levita (900 B); haec auctoritas invenitur inter Responsa Stephani Pp. II (an. 754), in PL 89, 1025 B-C. 2 Innocentius 1, Epist. 2 (ad Victricium Rotlio mag. episc.), c. 14, n. 16 (PL 20, 479 A et 480 A); de qua cf. H. Wurm, Decretales selectae etc., in Apollinaris 12 (1939), 42. 3 Continuatur auctoritas Oregorii seu Benedicti Levitae, ibid. 4 Resp. Prov. 26, 11; II Petri 2, 22. 5 In eadem Epistola 2, C. 13, n. 16 (PL 20, 478 B et 479 A).

Num. 5: ex eodem c. 2, § 2 (1048). — Num. 6: ex eodem c. 2, § 3. Num. 8: de viduis et puellis agitur in rubrica ad c. 7 C. 27 q. 1 (1050); sed decretum Innocentil invenitur in *. 10; citatur etiam in Summa sent. VII, (PL 176, 162 C), quae tamen non est fons Magistri hic.

9. Attende quod non solum coniugium talibus negare videtur, sed etiam locum poenitentiae. — Sed non ita intelligendum est ut aliquando exciudantur a poenitentia, quae digne poenitentiam agere volunt; sed illae non sunt admittendae ad poenitentiam, quae ab incesti copula discedere noluerint: quia post religionis propositum non potest Deo per poenitentiam reconciliari, quae ad habitum suae professionis redire negle xerit. Tunc ille cui se iunxerat ei defunctus erit, cum ab eius illicitis am plexibus haec penitus recesserit. Cum igitur dicitur ‘eas non esse admit tendas ad poenitentiam, nisi hi quibus se iunxerant recesserint de mundo’, subaudiendum est: eis. Tunc enim eis vin de mundo recedunt et defungun tur, cum ab eorum concupiscentia istae se alienant. Quem sensum subdita similitudo 1 declarat et confirmat.

10. Quam grande malum sit adulterium. Cum vir et mulier legitime coniuncti sunt, constat alterum, altero vivente, ad aliam non posse tran sire copulam: alioquin adulterium committit. — Clemens Papa *. De quo Clemens Papa 2 ait: "Quid in omnibus peccatis est adulterio gravius? Secundum namque in poenis tenet locum, quem primum illi habent qui aberrant a Deo". — Gravissime igitur peccant adulteri, gra viter fornicarii, sed cunctis his gravius incestuosi; quos omnes transcen dunt contra naturam delinquentes. — Augustinus In libro De adulterinis conlugiis *. Unde Augustinus: "Adulterii malum vincit fornicationem, vincitur autem ab incestu: peius enim est cum matre quam cum aliena uxore dormire. Sed omnium horum pessimum est quod contra naturam fit, ut si vir membro mulieris non ad hoc concesso utatur. Hoc exsecrabiliter fit in meretrice, sed exsecrabilius in uxore".

1 vivente om. M, add. interl. V2. vivente viro trp. CNW. 2 conceditur] concedatur ALNW. 4-5 transmigravit] transmigraverit AORWX. 12 Iunxerat] coniunxerat ALMOW. ei om. BCM, add. sed de!. N.

1 Ipsius nempe Innocentii, supra in num. 8; vide etiam notam in altera serie.

2 Ps-Clemens, Epist. 1, ad lacobum (P0 1, 466 D-467 A); ex Decreto ps-Isidori (PL 130, 22 B-C). 3 Potius colligitur ex August., De bono coniugali, c. 8, n. 8; et c. 11, n. 12 (PL 40, 379 et 382; CSEL 41, 198 et 203s).

Num. 9: Idem dictum in Guait. de Mauretania, Somma sent. VII, 10: e Non enim vi dentur (verba Innocentii) solummodo coniugium negare velatis virginibus, sed etiam locum poenitentiae * (PL 176, 162 C). Solutio vero est Gratiani, in § 1 dicti post c. 43 C. 27 q. 1 "1062). — Num. 10: Verba pseudo-Clementis, ex Decreto C. 32 q. 7 c. 16 (1144). Quod se quitur fundatur in dicto Gratiani ante C. 11 C. 32 q. 7 (1 142s). Auctoritas Augustini in ipso Caput 11 (1143).

Caput 3 (216).

1. De illis qui post Iongam captivitateni redeunt. Hic quaeritur de illis feminis quae, putantes viros suos interemptos in captivitate vel ab iniqua dominatione nunquam liberandos, in aliorum coniugia transierunt: si iii qui putabantur periisse remearint, utrum eis reddi debeant, et an secundi fornicati sint et ipsae reae adulterii.

2. Leo Papa *. De hoc Leo Papa 1 sic ait: "Necesse est ut legiti marum foedera nuptiarum redintegranda credamus, et remotis his quae hostilitas intulit, cuique id legitime reformetur quod intulit; procuran dumque est ut recipiat quisque quod proprium est. Nec tamen culpabilis iudicetur, et quasi alieni iuris pervasor habeatur, qui personam eius mais riti qui iam non esse aestimabatur assumpsit. Sic enim multa, quae ad eos qui in captivitatem ducti sunt pertinebant, in ius alienum transire potuerunt; et tanien plenae iustitiae est ut eisdem reversis reformentur. Ideoque, si vin post Iongam captivitatem reversi ita in dilectione suarum coniugum perseverant, ut eas cupiant in suum redire consortium, dimittendum est et inculpabile iudicandum quod necessitas intulit, et resti tuendum quod fides poscit. Sin autem aliquae mulieres ita posteriorum virorum amore sunt captae, ut malint his cohaerere quam ad legitimum transire consortium, merito sunt notandae, ita ut ecclesiastica commu nione priventur, quae de re excusabili contaminationem criminis elege runt. Redeant ergo in suum statum Coniugia, quia sicut mulieres quae ad viros suos reverti noluerint impiae sunt habendae, ita illae quae redeunt merito sunt laudandae".

2 omnium horum trp. ALOW. 3 fit] est M, om. LOT. 4 exsecrabilius] fit add. ABCOTW, add. interl. L, add. sed de!. N. 7 ab] aliqua add.". 8 iniqua]

ailqua BCM. II dominatione] dampnatione MW. 9 remearint] remeaverint L, remearunt AM. secundi] cum secundo viro X, secundo M. fornicati] fornicarli BCTV, fornicate X. 14 -que] quoque C, add. interl. L2N2, om. VW. 17 captivitatem], captivitate ALNX. 19 dllectione] delectatione ABCLTV, quod corr. BLT.

1 Leo Pp. 1, Epist. 159 (ad Nicetum Aquileiensem episc.), cc. 1-4 (Mansi, VI, 331 D-. 333 A; PL 54, 1136 B 1137 B). Difficultates hic descriptas anno 458 Leoni praesentaverat Nicetus ut moestos fructus invasionis Attilae anno 452.

Caput 3. Ci. J. A. Brundage, Tise Crusader’s Wife revisited, in Studia Gratiana XIV (Bo noniae 1967) 241-251; L. Ott, Walter V. Mortagne, in Mélanges II, 672s. — Num. 1: QuaestiG iam In Summa sent. VII, c. 9 (PL 176, 161 C), sed hic intexitur Gratiani Decreto. Ipsa enim quaestio tormulatur ex verbis Leonis 1 ad initium c. 1 C. 34 qq. 1-2 (1256s) et illis Gratiani ad Initium huius Causae (1256). — Num. 2. Auctoritas Leonis, ut supra, e. 1 C. 34 qq. 1-2 (1257, IOss); in parte tantum apud Gualterum (161 C-D).

3. Ex his ostenditur illos qui taliter iunguntur ut credant viruni in teremptum, per ignorantiam aliquam excusationem habere de peccato; et tantum primam copulam esse legitimam, non secundam, veniam tamen habere, si careat opprobrio malae voluntatis.

4. Quaestio *. Sed si quis, relicta in patria sua uxore, in longinquam abiens regionem aliam ducat, deinde poenitentia ductus eam dimittere veut, asserens se aliam habuisse quae vivit, nec Ecclesia permittat, quae quod ille asserit ignorat: quaeritur an in hac secunda copula sit coniugium.

5. Solvit *. Sane dici potest non esse coniugium, et mulierem de crimine excusari per ignorantiam, virum autem adulterium admisisse. Sed ex quo, ad primam redire volens nec valens, cogitur Ecclesiae disciplina hanc tenere, incipit excusari per obedientiam et timorem de hoc quod poscenti mulieri debitum reddit; a qua ipse nunquam poscere debet. Et sic de aliis huiusmodi sciendum est.

DISTINCTIO XXXIX

Caput 1 (217).

1. De dispail cultu. Post haec de dispari cultu videndum est. Haec est enim una de causis quibus personae illegitimae fiunt ad contrahendum matrimonium.

4 Redeant] Leo papa add. marg. BCMX, Idem add. L. 5 noluerint] noluertmt MRT. Il Quaestio om. RVW. SoIvit om. RVW. 16 admisisse] commislsse ACLMWX, quod corr. L2.

Num. 3: ita fere concludit Gualterus (161 D). — Num. 4: Similis (non idem) casus apud Gualterum (161 D 162 A). — Num. 5: Prima phrasis Gualteri est. Reliqua est sen tentia Magistri quae "non communiter tenetur s. Iam in Glossa anonyma cod. Bamberg. Patr. 128 legitur super hunc locum: incipit excusari: M.O. [ Magister Odo Suession. seu postea Ursicampi] voce subobscura et remissa auricularibus suis dixit quod hec solutio falsa st * (f. 21v); apud M. Landgraf, Zwei Gelehrte aus der Umgebung des Petrus Lombardus, in Divus Thomas (Fr.) 11 (1933) 163.

Dist. XXXIX, Cf. L. Ott, Walter v. Mortagne und P. Lombardus, in Mélanges J. de Ghellinck 1 1, 669-672. — Caput 1, n. 2: Ex Summa sent. VII, c. 8 (PL 176, 160 C-D); auctoritas

2. Non enim licet christiano cum gentili vel iudaea mire coniugium, quia etiam in veteri Testamento prohibitum est fideles viros infideles du cere uxores, Domino dicente 1: Non accipies uxores de fihiabus alienige narum fuis fuis, ne traducant eos post deos suos. luxta hoc Doniini prae ceptum ludaeorum coniugia cum alienigenis mita Esdras separavit 2. , Hoc idem etiam in novo Testamento servatur. — Augustinus, ad Pollentium *. Unde Augustinus: "Ne nubat femina nisi suae religionis viro, vet ne vir talem ducat uxorem. Id enim, ut dicis, iubet Dominus 4, docet Apostolus 5, utrumque praecipit Testamentum".

3. Anibrosius In libro De patriarchis *. Item Ambrosius 6: "Cave, christiane, gentiti vel iudaeo filiam tuam tradere; cave ne gentilem vel iudaeam vel alienigenam, id est haereticam, et omnem alienam a fide tua uxorem accersias tibi". — Ex concillo Urbanensi *. Item: "Si quis iudaeae, sjve christiana iudaeo, sive iudaea christiano, carnali consortio niisceatur: quicumque tantum nefas admiserit, a christiano coetu protinus i segregetur". — Ex his aliisque pluribus apparet non posse contrahi con iugium ab his qui sunt diversae religionis et fidei.

Caput 2 (218).

1. De coniuglo lldelis et Infidelis et duorum Infidelium. Huic autem videtur obviare quod Apostolus ait 8 de imparibus coniugiis: Ego dico, non Dominus: Si quis frater habet uxorem infidelem, et haec consentit habi tare cum illo, non dimittat illam; et si qua mulier etc.

3 accipies] accipias LTv. 6 Augustinus (rubrica) om. ALT, rubrica om. VW. Il-12 gentilem vel iudaeam trp. LT. 13 accersias] accersas R, quod corr. marg. R ac ciplas M, quod add. mien. V Rubrica om. RVW. 14 sivel] vel ABCNX. pro tinus] penitus BCT.

1 Exod. 34, 16; Deut. 7, 3-4; ex Augustino, loco mox infra cit. 2 Resp. 1 Esdr. 10, 11. 3 De adullerinis coniugiis, 1, c. 21, n. (PL 40, 465s; CSEL 41, 272). Uti supra in Exodo 34, 16; Deut. 7, 3-4. 5 Resp. 11 Cor. 5, 14: Noue iugum ducere cum in fidelibus; in August. vero resp. 1 Cor. 7, 39: Cui vult nubat, tantum in Domino, "Id est chri stiano * (ibid.). 6 De Abraliam pairiarcha, 1, c. 9, n. 84 (PL 14 [ 451; CSEL 32-1, 555). Rectius, ex concilio Claremontano seu Arvernensi (a. 535), c. 6 (CCL 148 A, IO6s etiam In PL 84, 291 D). 8 1 Cor. 7, 12-13; expressio "imparia coniugia * est Lombardt in Glossa in h.1., (PL 191, 1591 A).

Augustini, ibidem, sed perficitur ope Decreti Gratiani, C. 28 q. 1 c. 9 § 6 (1086). — Num. 3:.Ambrosius, ex Decreto, ibid., C. (1088); ilIa Concllii Arvernensis, ibid., C. 17 (1089).

Caput 2: Cf. Gualterus, Summa sent. VII, c. 8 etc. (PL 176, 160 D, et 169 C 170B)

Hugo, De sacrain. 11, 11, 13 (PL 176, 504 D-510 C); et Magister, In 1 Cor. 7, 12-15 (PL 191, 159IA1594 B).

2. Augustinus, ad Pollentium *. Sed "aliud hoc esse, aliud illud", evidenter ostendit Augustinus 1 Ibi enim agitur de illis coniugiis fidelium et infidelium quae contrahuntur ab eis in dispari religione et fide manentibus; Apostolus vero agit de luis "qui unius eiusdemque infi delitatis fuerunt quando coniuncti sunt, sed cum venisset Evangelium alter sine altera credidit. lntelligisne quid dicam?’ Attende, ut rem ipsam diligentius explanern. Ecce coniuges duo unius infidelitatis fuerunt quando coniuncti sunt: nulla de his quaestio est quae pertineat ad illud praeceptum veteris et novi Testamenti, quo prohibetur fidelis cum infi deli copulare coniugium. Iam sunt coniuges, et ambo adhuc sunt infideles: tales sunt adhuc, quales coniuncti sunt. Venitque Evangelii praedicator, credidit eorum unus vel una, sed ita ut infidelis cum fideli habitare con sentiat: non iubet Dominus ut fidelis infidelem dimittat taliter coniun ctum". — Augustinus, De sermone Domini In monte *: "Nec 2 Apostolus lubet ut non dimittat, sed consulit, ut si quis aliter agat, non sit transgres sor, sicut et de virginibus consulit" 3. — Augustinus, ad Pollentlum *: "Monet 4 ergo quod est lucrandi occasio, cum possit licite relinquere, sed non expedit *. "Tunc 5 enim non expedit id quod licitum est, quando permittitur quidem, sed usus ipsius allis affert impedimentum salutis; sicut discessio fidelis ab infideli, quam non prohibet Dominus, quia coram illo non est iniusta, sed Apostolus ne fiat consilio caritatis suadet, ut nemo in ea re iussionis necessitate teneatur, sed consilii voluntate libere faciat".

14 infidelis... fideli] fidelis... infideli LT. 16 Rubrica om. RVW. 18 Rubrica

om. OVW, trp. ad lin. (Tunc...) alii codd. 19 ergo] enim L, autem N, ut add.".

26 monstratur] et add. BCLR, etiam add. T, corr. in etiam R2.

1 De adulterinis coniugiis, 1, c. 21, nn. 25-26 (PL 40, 465s; CSEL 41, 372s). 2 Lib. 1, c. 16, n. 44 (PL 34, 1252; CCL 35, 50s). 3 1 Cor. 7, 25. 4 De adulterinis coniugus, 1, c, 13, n. 14 (PL 40, 459; CSEL 41, 362). 5 Ibid., c. 18, n. 22 (463; 369).

Num. 2: Ad Pollentiu,n, ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 9 § 6, dein § 7 (1086); De sermone Domini, ex Glossa in 1 Cor. 7, 12 (PL 191, 1591 B), unde etiam (1591 B-C) ultima auctoritas (ad Pollentium), cui miscuit Magister quaedam verba ex Glossa interi. in h.1. (apud Lyran.

VI, 43r; cod. 1 49b; m 48e); cf. etiam Decretum, C. 28 q. 1 e. 8 (1082). — Num. 3: Ad Pollen hum, ex eadem Glossa in 1 Cor. 7, 12 (PL 191, 1591 D 1592 A); iam in parte in Glossa ordin.

(Iocis cit.). Illa Ambrosiastri ibidem, parum infra (1592 A), ex Glossa ordin. uti supra.

3. Ex his monstratur inter infideles coniugium esse, et consilium Apostoli non obviare praecepto Domini 1, quo iubet fidelem non iungi infideli; et si coniuncti fuerint, separari. — Augustinus, ad Pollentium *: "Legitur 2 enim quod Esdras propheta, immo Dominus per eum, iussit Israelitis uxores dimittere alienigenas, per quas ibant ad deos alienos, non illae per maritos acquirebantur Deo. Recte hoc praecepit, quia per 5 Moysen 3 iusserat Dominus ne quis uxorem alienigenam duceret. Merito ergo quas duxerant Domino prohibente, Domino iubente dimiserunt"; quia ut ait Ambrosius 4, "non est imputandum matrimonium quod extra decretum Dei factum est, sed cum cognoscitur, emendandum", ut quando fidelis infideli copulatur.

4. Augustinus, ad Pollentlum *. Sed ut ait Augustinus 5, "cum coepisset gentibus Evangelium praedicari, iam coniunctos gentiles gen tilibus comperit coniugibus; ex quibus si non ambo crederent, sed unus vel una, et infidelis cum fideli consentiret habitare, nec prohiberi a Do mino debuit fidelis infidelem dimittere, nec iuberi. ldeo non prohiberi, quia is iustitia permittit a fornicante discedere; et infidelis hominis fornicatio est major in corde; (Non est vera pudicitia infidelis cum fideli *.) nec vera eius pudicitia cum coniuge dici potest, quia omne quod non est ex fide peccatum est 6, quamvis veram fidelis habeat pudicitiam etiam cum infideli coniuge quae non habet veram. Ideo autem nec iuberi, quia nec contra iussionem o Domini gentiles fuerunt ambo coniuncti". "Licitum 7 ergo erat per iusti tiam fideli infidelem dimittere, sed licitum non erat faciendum, propter liberam benevolentiam".

5. Evidenter apparet et inter infideles coniugium esse, et Apostolum 8 de illis agere qui in infidelitate coniuncti fuerunt; et post alter ad fidem conversus est, cum quo infidelis habitare consentit: et hune non dimittere fideli consulit Apostolus, quia forte per fidelem salvabitur infidelis.

1 iungi] coniungi AMX, quod corr. X. 2 Rubrica om. AMVW. 7 dimiserunt] dimiserint NOW. 9 decretum Del trp. MNT. II Rubrica om. MVW. 17 Ru brica om. MRVW. fideli NOT, infideli ABCLX. 19 veram fidelis frp. LT. nec non BCLMRV Grat. 24 infideles] fideles RT, quod corr. R2T, fideles et infideles M. fuerunt] tuerint W, sunt AX.

1 Cf. supra, Caput 1, nn. 2-3. 2 Lib. 1, C. 18, n. (462; 367); Cf. 1 Esdras 10, 10-11. 3 Exod. 34, 16. 4 Ambrosiaster, in 1 Cor. 7, (PL 17 [ 219 C; CSEL

81-II, 77). 5 Lib. 1, c. 18, n. (462s; 367s). 6 Rom. 14, 23. 7 August., ibid., C. 20, n. 24 (465; 372). 8 Hic supra, in n. 1.

Num. 4: Mixtum ex Glossa Magistri (1592 A-B) et ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 9 (1083). UI tima phrasis (s Licitum ergo s), ex eodem Caput Decreti, ad finem § 5 (1085). — Num. 5: Cf. Gualt. de Mauritania, c. 8: Ex bis auctoritatibus apparet inter infideles esse coniugia e (PL 176, 161 A); et Gratianus, C. 28 q. 1, dictum post C. 14: Ex bis itaque evidenter colli gitur coniugium esse inter infideles (1088).

Caput 3 (219).

De tornicatione spirituail ob quam potest dimitti conhix. Potest tamen licite dimittere, quia in infideli est fornicatio, si non corporis, tamen mentis. "Causam 1 enim fornicationis Dominus excepit; fornicationem vero generalem et universalem intelligere cogimur", non modo scilicet corporalem, sed et spiritualem. — Augustinus in libro De sermone Domini in monte *. De qua Augustinus ait: "ldolatria2 et quaelibet noxia superstitio fornicatio est. Dominus autem permisit causa fornicationis uxorem dimitti 3, sed non iussit; et sic dedit Apostolo locum monendi, ut qui voluerit non dimittat". Potest tamen licite dimittere: "Si enim for nicatio carnis detestanda est in coniuge, quanto magis fornicatio mentis, id est infidelitas!"

Caput 4 (220).

1. Pro quibus vitiis possit dimitti. — Augustinus, in libro De sermone Domini in monte *. Si autem quaeris an propter aliud vitium, nisi propter infidelitatem vel idolatriam, possit dimitti, attende quid Augustinus ait: "Si infidelitas fornicatio est, et idolatria infidelitas, et avaritia idolatria 6, non est dubitandum et avaritiam fornicationem esse. Quis ergo quamlibet illicitam concupiscentiam potest a fornicationis genere separare, si avaritia fornicatio est? Ex quo intelligitur quod propter illicitas concupiscentias, non tantum quae in stupris cum alienis vins vel feminis committuntur, sed ob quaslibet quae animam a lege Dei aberrare faciunt et perniciose corrumpi, possit sine crimine et vir uxorem suam dimittere et uxor virum".

5 in om. LMX, add. mien. T2, add. mang. W2. 12 voluerit] voluit (sed corr.) N, vult add. mang. T, volunt MO. M dimittat] dimittant MO. 18 quid] quod LMTW.

1 August., De serm. Domini in monte, 1, c. 16, n. 36 (PL 34, 1253; CCL 35, 52).

2 Ibid., n. 35: Idololatria... ut qui voluerit non dimittat uxorem infidelem, quo sic fortasse possit fieri fidelis" (1252; 51). 3 Resp. Matth. 5, 32: excepta causa fornicaiionis.

4 De adulteninis coniugiis, 1, c. 17, n. 19 (PL 40,462; CSEL 41, 366). 5 Lib. 1, C. 16, n. 46 (PL 34, 1252s; CCL 35, 52). 6 Resp. Eph. 5, 5: aut avarus, quod est idolorum servitus.

Caput 3: Prima auctoritas (sine rubrica) sumi videtur ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 5 (1081). — Alia, potius ex Glossa in 1 Cor. 7, 12 (PL 191, 1591 C) quam ex initio c. 5 C. 28 q. 1 Decreti (1080).

Caput 4. Cf. L. Ott, Walter v. Mortagne, 691. — Num. 1: Quaestio quodammodo ponitur a Gualtero: "Dignum videtur inquisitione utrum liceat viro uxorem dimittere pro qualibet fornicatione, id est pro avaritia vel aliis criminibus (c. 20; PL 176, 170 A). Auctoritas vero Augustini sumitur ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 5 § 1 (1080 s).

2. Augustinus, De fide et operibus *. Item: "Rectissime dimittitur si viro suo dicat: non ero uxor tua nisi mihi de latrocinio divitias congeras, vel nisi solita lenocinia exerceas, aut si quid aliud facinorosum Vel flagi tiosum a viro suo expetat. Tunc ille, si veraciter poenitens est habetque fidem per dilectionem operantem 2, membrum quod eum scandalizat 3 amputabit".

3. Ex his apparet quod non solum infidelitas, sed et quaelibet con cupiscentia quae perniciose turpiterque corrunipit, fornicatio spiritualis est per quam vir uxorem vel uxor virum dimittere potest. Consulit tamen Apostolus ne fidelis dimittat infidelem volentem cohabitare nec a Deo revocare.

Caput 5 (221).

1. Si fideli lilceat allam ducere, Infideli discedente vel dimissa. Hic quaeritur, si fidelis infidelem dimittat, vel infidelis a fideli discedat, an liceat fideli aliam ducere.

2. Videtur auctoritas testari quod vivente illa, alteram ducere non valeat. Ambrosius 4 enim verba Apostoli exponens ait: "Alioquin, si disceditis ab invicem et volentes cohabitare dimittitis et aliis vos co pulatis, adulteri estis; et fuji vestri, qui de hac copula nascuntur, immundi,

7 congeras] congreges MN, vet congreges add. interi. V2. 12 et] etiam BCLTW, om. ARX.

1 Caput 16, n. 28 (PL 40, 216; CSEL 41, 72). 2 Resp. GaI. 5, 6: Fides quae per caritatem operatur. 3 Aliuditur ad Matth. 5, 29-30. 4 Id est Ambrosiaster, in 1 Cor. 7, 14 (PL 17 [ 219 A; CSEL 81-II, 76).

Num. 2: Mixtim, ut videtur, ex Glossa in 1 Cor. 7, (PL 191, 1593 B) et ex Decreto, C. 28 q. 1 C. 4 (1080).

Caput 5. Cf. L. Ott, Walter von Mortagne, 689-691. — Num. 1: Quaestio iam agitur a Gualtero, in Summa sent. VII, (PL 176, 169 D), et a Gratiano in q. 2 C. 28 (10895).— Num. 2: Sic arguit Gratianus, ibid., ad initium quaestionis, ubi Ambrosiastrum citat sub verbis te stattir scriptura s. Quam attributionem corrigit Lombardus ex sua G!ossa in 1 Cor. 7, 14 (PL 191, 1592 C); iam in Glossa ordin. in h.1. (apud Lyran. VI, 43a; 1 49b; m 48c). — lita Meldensis Concilil, ex Decreto, c. 1 C. 28 q. 2 (1089).

id est spurii sunt". — Ex concillo Meldensi * Item 1: "Si quis habuerit uxorem virginem ante baptismum, vivente illa, post baptismum alteram habere non potest. Crimina enim in baptismo solvuntur, non coniugia".

3. Quae praemlssls contraria videntur. — Ambrosius *. Sed econtra A ni b r o i u testatur 2: "Si infidelis, dicit Apostolus, discedit, disce dat. Non enim est servituti subiectus frater aut soror in huiusmodi, quia non debetur reverentia coniugii ei qui horret auctorem coniugii. Non est enim ratum matrimonium, quod sine Dei devotione est; et ideo non est pec catum ei qui dimittitur propter Deum si alii se copulaverit. Contumelia enim Creatoris solvit jus matrimonii circa eum qui relinquitur, ne accu setur alii copulatus. Infidelis autem discedens et in Deum peccat et hi matrimonium; nec est ei servanda fides coniugii, qui ideo recessit ne audi ret Christum 3 esse Deum christianorum coniugiorum. Si vero ambo cre diderint, per cognitionem Dei confirmatur coniugium". 4. Determinatio *. Attende haec praedictis contraria posse videri, ita ut sibi Ambrosius contradicere videatur. Sed distinguendum est hic aliud esse dimittere volentem cohabitare, aliud dimitti propter Deum ab illo qui horret nomen Christi. Ibi lex benevolentiae non servatur, hic veritas custoditur. Et ideo, cum liceat dimittere volentem cohabitare, non tamen ea vivente aliam ducere; discedentem vero sequi non oportet, et ea vivente aliam ducere licet. — Sed hoc non est intelligendum nisi de his qui in infidelitate sibi copulati sunt. Sed si ad fidem uterque Conversus est, vel si uterque fidelis matrimonio coniunctus est, et post alter eorum a fide discesserit et odio fidei coniugem reliquerit, dimissus disce dentem non comitabitur; nec tamen illa vivente alteram ducere poterit, quia inter eos fuerat ratum coniugium, quod non potest dissolvi.

2 alteram] allam RW, om. N. 6 enim om. OX. enim est trp. ANV. etiam add. W. 16 sibi] etiam add. CTV. Ambrosius] etiam add. L. 489 ita]

1 Potius ex Concilio Triburiensi (an. 895), c. 39: ‘ Synodus Romana ait, quod non dimittenda sit uxor post baptismum, quae habita est et ante baptismum. In baptismo sol vuntur crimina, non tamen legitima coniugia (Mansi, XVII, 151 E); remote ex Epist. 2 Innocentii papae 1, c. 6, n. 9: Ac ne ab aliquibus existimetur, ante baptismum si forte quis accepit uxorem et, ea de saeculo recedente, alteram duxerit, in baptismo esse dimis sum, satis errat a regula, quia in baptismo hoc putat dimitti: remittuntur peccata, non acceptarum uxorum numerus aboletur (PL 20, 474 A 475 B; H. Wurm, Studien und Texte zur Decretalensammlung..., 129-130). 2 Ambrosiaster, in 1 Cor. 7, (PL 17 [ 219 B-C; CSEL 81-II, 76s). 3 Notare oportet quod in originali Ambrosiastri hic legi tur: "auctorem [ Christum] esse christianorum Deum coniugii (219 C; 77).

Num. 3. Gratianum corrigit Magister hanc auctoritatem Ambrosio, non Gregorio, attri buendo, ut iam in Glossa in 1 Cor. 7, (PL 191, 1593 C-D); textus autem sequitur Decre tum. De qua cf. N. M. Hâring, The "Sententiae Magistri A (Val. Ms. Iat. 4361) and the School of Laon, in Mediaeval Studies 17 (1955) 21, et 34. — Num. 4: Contradictionem in Ambro siastro iam discutit Magister in Glossa in 1 Cor. 7, (PL 171, 1593 C-D). Hic denuo de terminatur mixtim ex Glossa et (potius) ex dicto Gratiani post c. 2 C. 2 q. 2 (1090).

Caput 6 (222).

1. Quidam dicunt coniugium non esse Inter lnfldeles, et quare. Sunt tamen nonnulli qui inter infideles asserunt non esse coniugium, quia nec rata, nec legitima est eorum copula. Rata non est, quia solvi potest; nec legitima, quia Apostolus dicit 1: Omne quod non est ex fide, peccatum est; eorum autem coniunctio non est ex fide, et ideo peccatum est; non est igitur coniugium, quia nullum coniugium peccatum est. — Augustinus etiam dicit 2 quia non est vera pudicitia infidelis cum fideli.

2. Responsio *. Sed ‘vera’ negatur esse pudicitia, non quod infidelium coniugium non sit verum, sed quia non habet illud triplex bonum 3 quod is excusat coitum et meretur praemium. — Item illud Apostoli, Omne quod non est ex fide peccatum est, non ita intelligendum est, ut quidquid fit ab infidelibus peccatum sit, sed omne quod fit contra fidem, id est conscien tiam, male fit et ad gehennam aedificat; vel in omni eo quod infidelis facit peccat, non quia illud facit, sed quia non eo modo illud facit quo debet, non referens ad debitum finem 4.

Caput 7 (223).

1. Quod legitimum sit conlugium Infidellum, sed non ratum, et quare. Copula igitur maritalis quae est inter infideles, coniugium est legitimum,

1 uterque om. NO. 2 coniunctus] iunctus MRX. 4 alteram] aliam BCX. dissolvi] solvi BCMRX. 14 Responsio om. NVW.

Rom. 14, 23. 2 De adulterinis coniugiis, 1, c. 18, n. (PL 40, 462; CSEL 41, 367s). 3 De quo supra, Dist. 31, cc. 1-2. 4 Plura de his supra, Lib. II, d. 41, C. 1 (1, 561ss).

Caput 6, n. 1: Quaestio iam disputatur a Gualtero, Summa sent. VII, e. 8 (PL 176, 160 D - 161 B), et a Gratiano in q. 1 C. 27, unde (ante c. 1, 10785) sumuntur argumenta hic recitata. Neuter autem hanc positionem defendit. Vide etiam quaestionem penes Mag. Anselmum Laudun., De coniugio sole! queri utr. si! inter infideles, in O. Lottin, Psyciz. et morale V, 103.

Caput 7, n. 1: Cf. dictum Gratiani post e. 17 C. 28 q. 1 (1089).

sed non ratum. Legitimum, quia est inter legitimas personas; sed non ra tum, quia sine fide 1. Coniugium vero fidelium legitimum est et ratum, si tamen legitimae sint personae.

2. Augustinus In libro De fide et operlbus ‘l Quod autem legitima sit infidelium coniunctio, Augustinus testatur dicens 2: "Uxor legi tima societate coniuncta sine ulla culpa relinquitur, si cuin viro christiano permanere noluerit". — Ex hoc etiam probatur, quia infideli ad fidem converso Apostolus consulit 3 infidelem non dimittere: quod non faceret si non esset inter eos legitimum coniugium. — Legitimum est, quod legali institutione vel provinciae moribus, non contra iussionem Domini contra hitur.

DISTINCTIO XL

Caput 1 (224).

1. De cognatione, et prius de camail. Nunc superest de cognatione ahquid dicere. Est autem cognatio ahia carnalis, alia spiritualis. Primum de carnali cognatione et affinitate inspiciamus.

2. Cognati igitur vel affines in septimo gradu vel infra copulari non debent. — 6regorius episcopis Gailiae ‘l’ Unde Gregorius s: "Pro-

7 quia] quoci ABCLMX. 14 cognationel] carnali et spirituali add. BCX.

1 Resp. Ambrosiaster, in 1 Cor. 7, 15: Non enim ratum est matrimonium quod sine Dei devotione est" (PL 17, 219 B; CSEL 81-11, 77). 2 Caput 16, n. 28 (PL 40, 216; CSEL 41, 72). 3 Resp. 1 Cor. 7, 12-13. 4 Secundum L. Machielsen (art. cit., 261s), auctoritas sic conficitur: prima pars (s Progeniem... ‘generationem e), ex Epist. 1 Gregorii papae 111 (PL 89, 577 D; Mansi XII, 278 D); dein (s et... denegamus e), ex Episf. 16 Ore gorii 11, n. 1 (PL 89, 524 D; Mansi XII, 245 B).

Num. 2. Auctoritas Augustini, in Decreto, C. 28 q. 1 c. 4 (1080). — Conclusio compin gitur ex dicto Gualteri, c. 8 (PL 176. 161 A), dein ex alio dicto Gratiani post c. 17 C. 28

q. 1 (1089).

Dist. XL. Cf. L. Ott, Walter V. Mortagne etc., 677s; inter antecessores Magistri, Hugo de S. Victore, De sacram. 11, 11, 14 (PL 176, 510 C-516 B), et Gualterus, Sumrna sent. VII, C. 11 (PL 176, 163 C 164 B); Gratianus, C. 35 q. 2 (1267s). Breviter tangit quaestionem ipse Ma gister in suo tract. primitivo De coniugio, n. 6.— Num. 2 dependet a Gualtero, loc. cit.: "Co gnati in septimo gradu vel infra non possunt copulari s, qui inde offert auctoritates Gregorii et concilil (163 C); plus autem, ut apparet ex rubricis, Magister dependet ex Gratiano, uti su pra: illa enim Gregoril invenitur in e. 16 (1267s), cul sequitur in c. 17 (1267) altera Nicolai, et in c. 19 (ibidem) alla concilii Lugdun. Conclusio est Gratiani post idem Caput

geniem suam unumquemque usque ad septimam observare decernimus generationem; et quamdiu se agnoscunt affinitate propinquos, ad coniuga lem copulam accedere denegamus. Quod si fecerint, separentur". — NI colaus Papa *. Item Nicolaus Papa 1: "De consanguinitate sua nullus uxorem ducat usque post generationem septimam, vel quousque parentela cognosci potest". — Ex conclllo Lugdunensl *. Item 2: "Nulli ex propinquitate sui sanguinis usque ad septimum gradum uxores ducant". — His aliisque pluribus auctoritatibus consanguineorum coniunctiones prohibentur usque ad septimum gradum.

Caput 2 (225).

1. De computatione graduum consanguinitatis *. — Isidorus *. Quomodo autem gradus consanguinitatis computandi sint, Isidorus 3 ostendit sic: "Series consanguinitatis sex gradibus dirimitur, hoc modo: filius et filia, quod est frater et soror, sit ipse truncus. luis seorsum seiun ctis, ex radice illius trunci egrediuntur isti ramunculi: nepos et neptis, primus; pronepos et proneptis, secundus; abnepos et abneptis, tertius; adnepos et adneptis, quartus; trinepos et trineptis, quintus; trinepotis nepos et trineptis neptis, sextus". Attende quod sex graclus tantum ponit Isidorus, quia truncum inter gradus non computat. Alii vero, qui septem ponunt gradus, truncum inter gradus connumerant.

2. Varie namque computantur gradus cognationis. Alii enim patrem in primo gradu, filios in secundo ponunt. AHi primum gradum filios ap

1 decernimus MOR Grat., decrevimus aUj codd. 3-4 Rubrica om. RVW. 4 Papa 1 om. CT. Papa om. BCMRX. 6 Rubrica om. BCWX. 7 sangulnls] generis T, vel generis add. M. 8 auctorltatibus trp. post His LMWX. 11 Isidorus om. RVWX. ramunculi] ramt BCRWX.

1 Nicolaus Il, Epist. 8 et O, seu decreta concilii Romani an. 1059, c. 11 (PL 143, 1316 C et 1318 C; Mansi XIX, 898 E). 2 Rubrica (ex Summa sent.) non obstante, Item videtur esse idem et ibidem, scil. Nicolaus 11, in canonlbus iam citatis eiusdem Concilii Romani. In conciliis enim primitivis GalIlae (et Africae) res magis concrete exprimitur. Ve rumtamen notari oportet quod quasi eadem verba inveniuntur (sine nostra rubrica) inter Benedicti Levitae Capitularia, II, c. 130 (PL 97, 765 A); proinde ante an. 847. 3 Quam vis ubique citentur, desunt haec ipsa verba apud Isidorum; cf. Etymolog., IX, e. 6, nn. 23-29 (PL 82, 359A-360B).

Caput 2, n. 1: Ex rubrica et c. 1 C. 35 q. 5 (1271); iam in Summa sent. VII, 11 (PL 176, 163 D), unde dictum de trunco non computato. Alii, Id est Gualterus, uti supra. — Num. 2: Ex dicto Gratiani post c. 21 C. 35 qq. 2-3 (1269s).

pellant, negantes gradum cognationis inter patrem et filium esse, cum una caro sint pater et filius. — Auctoritates ergo quae consanguinitatis cautelam usque in septimum gradum prohibent, patrem ponunt in primo gradu; illae vero quae usque ad sextum gradum prohibent, primum gradum filios appellant. Atque ita fit ut eaedem personae secundum hanc diversitatem inveniantur in sexto et septimo gradu.

3. Zacharias Papa *. Patrem vero in primo gradu ponit, qui fratres dicit esse primum gradum. Hoc modo computat Zacharias Papa 1 inquiens: "Parentelae gradus taliter computamus: Ego et frater meus una generatio sumus, primumque gradum efficimus. Rursum, fihius meus fra trisque mei filius secunda generatio sunt, et gradum secundum faciunt; atque ad hunc modum ceterae successiones".

4. Inter 2 illos vero qui sex computant gradus et illos qui septem, nulla in sensu exsistit diversitas, quamvis in numero graduum varietas is videatur. Ultima enim generatio, si a fratribus sumat initium numerandi, septima invenitur.

Caput 3 (226).

1. Quare sex gradus computantur. — Isidorus *. Quare vero sex gra dus computet 1 i d o r u s, ipse aperit dicens 3: "Consanguinitas dum se paulatim propaginum ordinibus dirimens usque ad ultimum gradum protraxerit et propinquitas esse desierit, tunc primum lex in matrimonii vinculum eam recipiet, et quodam modo incipiet revocare fugientem. Ideo autem usque ad sextum generis gradum consanguinitas constituta est, ut sicut sex aetatibus mundi generatio et hominis status finitur, ita propin quitas generis tot gradibus terminetur".

3 cautelam] parentelam A, vel parentelam add. interi. V2. II prohibent] perhibent ALX. 6 et] in add. LNVW. 7 Rubrica om. RVW. 12 successiones] continentur add. BCR, se habent add. marg. W2. 13 vero om. OTWX. 18 Isidorus (rubr.) om. NRVW.

1 Spurium, ut videtur; invenitur inter Zachariae Decreta, n. 3 (PL 89, 1960; 1. Mansl XII, 356 B-C); reapse autem trahitur ex Gratiano et allis. 2 Cf. Alexander II, Epist. 38 (ad episcopos, clericos et iudices Italiae), inter annos 1061-1073 (Mansi XIX, 969); alibi ut Epist. 92 (PL 146, 1382 D); ubi tota quaestio prolixe discutitur secundum Isidorum (tacito nomine) et Gregoriusm (uti infra in Caput 4). 3 Etymologiae, IX, c. 6, n. 29 (PL 82, 363 A et 364 A). Verba Consanguinit as... lugientem remote ex Augustino, De civitate Dei, XV, c. 16, n. 2 (PL 41, 459; CSEL 40-11, 94; CCL 48, 478).

Num. 3 conficitur ex quadam phrasi in eodem dicto et ex c. 4 C. 35 q. 5 (1275). — Num. 4: ex C. 35 q. 5 c. 2 § (1274).

Caput 3, n. 1: Ex dicto Gratiani ante c. 1 C. 35 q. 4 et ex ipso capitulo (1270s).

2. "In 1 his sex gradibus omnia propinquitatum nomina continen tur, ultra quos nec affinitas inveniri, nec successio potest amplius pro rogari".

3. Quare septem *. Secundum alios septem gradus ideo computantur, ut ita post septem gradus sponsus sponsae iungatur, sicut post hanc vitam, quae septem diebus agitur, Ecclesia Christo iungetur.

Caput 4 (227).

1. De dispensatione Gregorii erga Anglos *. His autem occurrit iliud quod "Gregorius 2 Augustino, Anglorum episcopo, a quo requisitus fuerat quota generatione debeant copulari, rescribit sic 3: Quaedam lex Romana 4 ic permittit ut sive fratris vel sororis, seu duorum fratrum germanorum seu duarum sororum, filius et filia misceantur. Sed experimento didicitnus ex tau coniugio sobolem non posse succrescere; unde necesse est ut quarta vel quinta generatio fidelium licenter sibi coniungantur".

2. "Sed 5 post multum temporis idem Gregorius a Felice, Mesis sinae Siciliae praesule, requisitus 6 utrum Augustino scripserit, ut An

1 sex] septem M, corr. ex septem RT, om. NX. 2-3 prorogari] propagari BCRV, vel prorogari add. interl. V2. 8 dispensatione] ciispositiont LOT, desponsatione M, dispu tatione BCX. H erga] apud BCX. 11 vel] sive CMN, et RVn. 14 conlungantur] lungantur BCLRVX. Sed] Johs crisost. rubrica marg. ALRT, quod de!. L; Johs Cris. constantinopolitanus eps. rubr. BCNOX; Johs Crisost. Constantinis Messine eps rubr. M (cf. Notai iones Correciorum, apud Decretum Gratiani, ad c. 20, p. 1268s; necnon ei rubricax Hugonts de S. Vict., De sacr. 11, p. 11, c. 14 [ 170, 514 D et 515 A]).

1 Ex fonte incerto; invenitur in Hugonis De sacram., 11, 11, 14 (PL 176, 511 D), ubi tamen legitur: In us septem gradibus (ut in num. 3); ita etiam in septem gradibus in Sentenliis Magistri A., ed. H. J. F. Reinhardt, n. 217, cum rubrica Ex Concilio Agripinenst (p. 237). 2 Ioannes Diaconus (825 c. 880), S. Gregorii Magni vita (scripta rogatu ban nis Pp. VIII), 11, n. 37 (PL 75, 101 B-C); excerpitur ad verbum, ut videtur, ex Beda, Histo ria ecclesiastica, 1, resp. V (PL 95, 59 D-60 A). 3 Ibid., n. 38 (101 C-D); et Orego nus 1, Regisirum Episl., XI, Episl. 64, interrog. 6 (PL 77, 1188 B et 1189 A); quoad authen ticitatem cf. supra, Dist. 31, c. 8, n. 2. Codex, V, tit. 4, lex 19 (Corp. loris Civ., 11, 196a). S Ioannes Diaconus, ibid., n. 38 (101 C-D). 6 Epistola Felicis exstat in Registre Epist. Gregorii, XIV, 16 (PL 77, 1320 D 1321 A), et responsio Gregorii, ibid., Epist. 17 (1323 C). Utraque spuria adiudicari debet tam ex modo scribendi (ut apparet ex Num. 2 conclusio Isidoni (7) est, ad finem e. 6 C. 35 q. 5 (1277). — Num. 3. Nihib in venimus de dicta de septem diebus.

Caput 4. Verbis Introducitur Hugonis, ut videtur, De sacram. 11, 11, 14 (PL 176, 514 D).

Textus autem rescnipti, potius ex Decreto, C. 35 q. 2 c. (1268s).

glorum quarta generatione contracta matrimonia non solverentur, inter cetera talem reddidit rationem: Quod scripsi Augustino, Anglorum epi scopo, ipsi etiam Anglorum genti, quae nuper ad fidem venerat, ne a bono quod coeperat metuendo austeriora recederet, specialiter et non generali ter me cognoscas scripsisse. Nec ideo haec eis scripsi, ut postquam in fide fuerint solidati, si infra propriam consanguinitatem inventi fuerint, non separentur, aut infra affinitatis lineam, id est usque ad septimam generationem, iungantur".

DISTINCTIO XLI

Caput 1 (228).

1. De affinitatis gradibus. Nunc de affinitate videndum est. — Gregorius *. De qua Gregorj u ait 1: "Porro de affinitate, quam dicitis parentelam esse, quae ad virum ex parte uxoris, seu quae ex parte vin ad uxorem pertinet, manifesta ratio est: quia si secundum divinam senten is tiam 2 ego et uxor mea sumus una caro, profecto mihi et illi mea suaque parentela propinquitas una efficitur. Quocirca ego et soror uxoris meae in uno et primo gradu erimus; filius vero eius secundo gradu erit a me, neptis vero tertio; idque utrinque in ceteris agendum est successoribus. Uxorem vero propinqui, cuiuscumque gradus sit, ita me oportet attendere, quemadmodum ipsius quoque gradus aliqua femina propriae pro pinquitatis sit. Quod nimirum uxori meae de propinquitate vin sui in cunctis cognationis gradibus convenit observare. Qui vero aliorsum sen tiunt, antichristi sunt".

11-12 Gregorius (rubr.) om. RVW.

litteris genuinis eidem Felici directis, PL 77, 493 C 494 A; 522 C-523 B; 541 B -542 A) tam ex morte Felicis ante vel circa 595, scilicet ante adventum Augustini in Angliam. Anno enim illo Gregorius pallium misit Dono, eius successori (PL 77, 801 C-802 A). 1 luxta L. Machielsen, decretum hoc ltaliae confectum est saec. XI (Les spurii de S. Grégoire le Qrand..., 256). Alibi invenitur sub nomine Zachariae papae, ut in Sent. Magistri A. (ed. Reinhardt, 243s); cf. Decreta Zachariae, n. 3 (PL 89, 960 A-B; Mansi XII, 356). 2 Resp. Matth. 19, 6: lam non sunt duo, sed una caro; Gen. 2, 24.

Dist. XLI, c. 1, n. 1: ex Decreto, C. 35 q. 5 c. 3 (l274s).

2. Ex concillo Maticensi ‘ Item Iulius Papa 1: "Aequaliter vir coniungatur consanguineis propriis et consanguineis uxoris". — Item Isidorus 2: "Sane consanguinitas quae in proprio viro conservarida est, etiam in uxoris parentela de lege nuptiarum custodienda est, quia constat eos duos fuisse in carne una, ideoque communis illis est utraque parentela".

3. lulius Papa *. Item Iulius Papa: "Nullum in utroque sexu permittimus ex propinquitate sui sanguinis vel uxoris usque in septimum generationis gradum uxorem ducere vel incesti macula copulari quia si cut non licet cuiquam christiano de sua consanguinitate, sic nec de coni sanguinitate uxoris coniugem ducere, propter carnis unitatem".

4. Gregorius In condillo Meldensi *. Item Gregorius 4: "De affi nitate consanguinitatis per gradus cognationis, placuit usque ad septi mam generationem observare. Nam et hereditas rerum, per legales instru mentorum definitiones sancita, usque ad septimum gradum heredum prois tendit successionem. Non enim eis succederent, nisi de propagine cogna tionis deberetur". — His auctoritatibus insinuatur et quae sit affinitas et usque ad quem gradum sit observanda, scilicet usque ad septimum.

Caput 2 (229).

1. Varlae traditiones de affinltate. Sed alii videntur concedere in quinta generatione inter affines contrahi coniugium; et in quarta etiam, si con tractum fuerit, non separari.

1 Ex] lulius papa proem. (mg.) BCX. 2 Item] ysidorus rubrica marg. add. AMX. 7 Rubrica om. LNORTVW. 8-9 septlmum... graduin] septimo... gradu BCM.

1 Rubrica hic posita in codicibus pertinet ad auctoritatem sequentem; eadem verba infra, c. 2, n. 2, Fabiano papae attribuuntur. 2 Non invenitur in Conciliis Maticensis (an. 583 et 585); neque in allis conduis Oalliae ante an. 695 (cf. CCL 148 et 148 A). Eadem attributio ex parte Hugonis, De sacram. II, 11, (PL 176, 517 B); et in collectione S. Ge novefae, cod. 166, f. 108r; etc. Videat Gratianus. 3 Spurium. Non invenitur in Conci 110 Aurelian. an. 538, sicut vuit Gratianus (cf. CCL 148 A, 118). 4 Licet affine sit epi stolae Gregoril III ad Bonifacluin, uti supra (Dist. 40, c. 1, n. 2), spurium adiudicari debet; cf. L. Machielsen, Les spurii, 263s.

Num. 2: auctoritas Iulii, ex C. 35 q. 1-2 c. 13 (1267); illa Isidori, ex sequenti c. 14. — Num. 3: Caput lulii, ex C. 7 eiusdem C. 35 q. 1-2 (1265). — Num. 4: ex c. 1 eiusdem (1264). Cf. dictum post C. 19 (1268).

Caput 2, n. 1 dependet a rubrica Gratiani ad c. 3 C. 35 q. 2-3 (1264), wide Caput Fabiani in num. 2.

2. Fablanus Papa *. Ait enim Fabianus Papa 1: "De propinquis qui ad affinitatem per virum et uxorem veniunt, defuncta uxore vel viro, in quinta generatione iungantur; in quarta, si inventi fuerint, non sepa rentur. In tertia autem propinquitate non licet uxorem alterius accipere post obitum eius. Aequaliter vir iungatur in matrimonio eis qui sibi con sanguinei sunt, et uxoris suae consanguineis post mortem uxoris". Ecce hic conceditur in quinta vel quarta propinquitate affinium fieri coniugium.

3. Iulius Papa Iulius etiam Papa ait 2: "Statutum est ut re lictam patris uxoris suae, relictam fratris uxoris suae, relictam fuji uxoris suae nemo sibi in matrimonium sumat; relictam uxorem consanguineo rum uxoris suae usque in tertiam progeniem nemo in uxorem sumat; in quarta vero et quinta, si inventi fuerint, non separentur".

4. Ecce quam varie de affinitatis observatione loquuntur auctores! Alii enini usque ad septimum gradum eam observari sanciunt; alii vero in quinta vel quarta matrimonia contracta non dividunt. Sed illi veritatis rigorem, isti misericordiae dispensationem videntur proponere. Potest enim Ecclesia dispensare in copula affinium usque ad tertium gradum, sicut Gregorius 3 dispensavit in quarto gradu consanguinitatis.

5. Gregorius *. Illud etiam non est praetereundum quod Gregorius 4 Venerio episcopo scribit: "Sedem Apostolicam consulere decrevisti, si mulier copula nuptiali extraneo viro coniuncta, cognationi eius pertineat; si eo defuncto cognatio maneat, vel si sub alio viro cognationis vocabula dissolvantur; vel si susceptae soboles possunt legitume ad prions vin cognationis transire copulam. Si una caro fuerit, quomodo potest

1 Rubrica om. RVW. Il Papa’ om. BTX. 8 Rubrica om. ARVW. quin ta... quarta] quinto.., quarto NX, quintum... quartum V, trp. AW, generatione add. L. vel] in add. CMW. 19 Rubrica om. RVW. scribit] scripsit ANOW.

1 Manifeste spurium. 2 Spurium. Non invenitur inter Decreta Iulio ascripta (PL 8, 969). Quodammodo sonat in c. 11(10) Condil. Aurelian. an. 538, ubi interdictum est... ne quis sibi coniugii nomine sociare praesumat relictam patris, filiam uxoris, etc. (CCL 148 A, 118); progenies autem non habetur inter verba Conciliorum Galliae. 3 Supra, Dist. 40, c. 4, n. 1. 4 Haec epistola, quae incipit Fraternitatis vestrae, pluries citata ante Lombardum, non apparuit ante saec. XI (cf. L. Machielsen, Les spurii..., 256s).

Num. 3: ex c. 12 ibidem (1267). — Num. 5: ex c. 1 C. 35 q. 10, multis omissis (1286s); cf. Hugo, De sacram. II, 11, (PL 176, 516 B-517 B), qui tamen non est fons Magistri. Conclusio post auctoritatem tiualteri est in Somma sent., VII, 11, pleraque ad litteram. Qui inde subdit: "Hoc autem decretum Gregorii non servat Ecclesia. Iam enim sequeretur quod nulli de duabus diversis cognationibus praeter duas personas solas possent copularL Unde contingeret quod fere nullus coniugem sibi congruam inveniret (PL 176, 164 B).

aliquis eorum propinquus uni pertinere nisi pertineat alteri? Hoc minime posse fieri credendum est. Porro uno defuncto, in superstite affinitas non deletur; nec alia copula coniugalis affinitatem copulae prions solvere va let. Sed nec alterius coniunctionis soboles placet ad affinitatis prions vin consortium transire. Si quis ergo sacrilego et temerario ausu in defuncto 5 quaerit propinquitatem exstinguere, vel sub altero affinitatis vocabulo dis sipare, vel susceptas soboles alterius copulae propinquitati prions credit legitime sociari, hic negat Dei verbum validum esse", quod "(dixit 1: Erunt duo in carne una". — Ecce hic prohibet, si mortuo primo viro uxor eius alii nupserit, filios de secundo viro genitos ducere uxores de cognaio tione prions vin, quia filii mediante matre ad cognationem prions vin pertinent, cum quo mater eorum una caro exstiterat.

6. Innocentius Papa *. Hoc idem etiam Innoceniius Papa ait 2: "Si qua mulier ad secundas nuptias transierit et ex eis sobolem ge nuerit, nullatenus potest ad consortium cognationis prions vin pertingere". Hoc autem observandum est usque ad septimum generis gradum 3, *.sed maxime usque ad tertium vel quartum, sicut supra positum est 4.

Caput 3 (230).

1. Si conlugium sit inter eos qui nota consanguinitate dividuntur. Et est sciendum quod Ecclesia infra praedictos gradus consanguinitatis coniunctos separat.

2. Si autem ignoranter coniuncti fuerint in conspectu Ecclesiae, et postmodum, probata consanguinitate, eiusdem iudicio separati, quaeritur iitrum copula illa coniugium fuerit. — Quibusdam 5 videtur non fuisse coniugium, quia non erant legitimae personae; sed tamen de crimine excusantur per ignorantiam, et quasi coniugium reputatur, quia bona fide et per manum Ecclesiae convenerunt; unde et fUji eorum legitimi haben

6 vocabulo MNOX, vocabula a (et X2). 13 Rubrica om. RVW. II Papa om. ABCRX, quod add. interl. R2. 16 generls] generationis RTW.

1 Gen. 2, 24; Matth. 19, 5. 2 Caput ad minus incertum (ut notat Ae. Friedberg, ed. Decretum Gratiani, 1288). 3 Secundum auctoritates Caput 1 praesentis Dist. 4 Hic, in num. 4. Nempe Qualterus de Mauritania, De sacr. coniugii, c. 11 (PL 176, 164 A).

Num. 6: Ex Decreto, C. q. c. 3 (1288), quod dicitur esse "ex Romano sinodo" Nomen Innocentii non Invenitur hic, sed ante e. 2 (1287).

tur. — Alii 1 vero dicunt fuisse coniugium, licet non essent legitimae per— sonae, quia talium coniunctiones vocant canones ‘Coniugia’, ubi de per sonis agunt quarum testimonio consanguineorum sit dirimenda coniunctio.

Caput 4 (231).

1. Quibus personis testificantibus sint dirimenda coniugla *. — Urbanus Papa *. Unde Urbanus Papa 2: "Si duo vin vel tres consan guinitatem iureiurando firmavenint, vel ipsi forte confessi fuenint, coniu— gia dissolvantur. Si vero neutrum contigenit, episcopi eos per fidem Christi obtestentur, quatenus palam fateantur si se recognoscunt consangui neos. Si se iudicio episcoporum segregaverint, alia matrimonia contrahere non prohibeantur".

2. Rlcarlo Genuensi episcopo *. Idem: "Notificamus tibi ut, cum tres vel duo ex propinquioribus eius qui accusatur hanc propinquitatem iuramento firmaverint, vel si tres vel duo ex antiquionibus Genuensibus quibus haec propinquitas est nota, qui bonae famae et veracis testimonii sint, remoto amore, timore, pretio et omni malo studio, praedicto modo firmavenint, sine mora coniugia dissolvantur".

3. Fablanus Papa *: "Consanguineos 4 vero extraneorum nullus accuset, vel consanguinitatem in synodo computet; sed propinqui, ad quorum notitiam pertinet. Si autem progenies tota defeCerit, ab antiquioribus et veracioribus, quibus propinquitas tota nota sit, episcopus canonice perquirat; et si inventa fuerit, separentur". — Ecce quibus accusantibus vel testificantibus dinimenda sit consanguineorum coniunctio quae coniu gium vocatur.

5-6 Rubricae om. RVW. 6-7 consanguinitatem iureiurando trp. LT. 12 Rubrica om. RVW. U Ricarlo] Idem praem. BCX. 15 est] sit ABCRVX Grat. est (sit) nota trp. ALX. 18 Fabianus Papa om. VWX.

1 Inter quos Hugo, De sacram., II, 11, 4 (PL 176, 484 D). Cf. L. Ott, Walter VO!? Mortagne, in Mélanges J. de Ghellinck, 11, 679. 2 Urbanus II, in Concilio Troiano in Apulia (an. 1093), c. 1 (1. Mansi, XX, 789-790). 3 Urbanus II, Epist. 123, ad Ricarium vel Cariacum, sed rectius Cyriacum, episcopum, e. 1090 94 (PL 151, 394 B-C; P. F. Kehr, Italia Pontificia VI-2, 265, n. 4). 4 Caput spurium.

Caput 4, n. 1: Ex Decreto, C. 35 q. 6 c. 4 (1278), pluribus omissis. — Num. 2 ex eadem C. 35 q. 6 e. 3 (1278). — Num. 3: ex eadem, c. 1 (1277); conclusio fundatur in quaest. Gratiani ante idem c. 1.

1. Distinctio utilis. Hic dicendum est quod aliud est fornicatio, aliud stuprum, aliud adulterium, aliud incestus, aliud raptus.

2. Quid sit fornicatio *. Fornicatio licet sit genus omnis illiciti coitus -qui fit extra uxorem, tamen specialiter intelligitur in usu viduarum vel meretricum vel concubinarum. — Quid sit stuprum 1’. Stuprum proprie est virginum illicita defloratio. — Quid sit adulterium *. Adulterium est alieni thon violatio: unde adulterium dicitur quasi ad alterius thorum accessio. — Quid sit lucestus *. Incestus est consanguinearum vel affinium abusus: unde incestuosi dicuntur qui consanguineis vel affinibus suis abutuntur. — Quid sit raptus *. Raptus admittitur cum puella violenter a domo patris educitur, ut corrupta in uxorem habeatur. Sive puellae sive parentibus vis illata constiterit, hic morte muictatur. Sed si ad ecclesiam cum rapta confugerit, privilegio ecclesiae mortis impunitatem meretur.

3. Alexander Papa *. Attendendum est etiam illud A1exandri 1 quod ait: "Quod frater sororve uxoris tuae cognati dicuntur, aequivoca tionis jure fit et necessitate vulgaris appellationis, potius quam ulla cognationis causa. Uxor enim fratris ‘fratrissa’ potius quam cognata voca tur. Mariti frater ‘levir’ dicitur. Duorum fratrum uxores ‘ianitrices’ vo cantur, quasi eandem ianuam intrantes. Vin soror ‘glos’ appellatur; so20:roris autem vir non habet speciale nomen, nec uxoris frater".

2 dicendum] distinguendum BC, videndum W. S ad alterius thorum] aiterius thon MNOTW, quod corr. in parte N. 9 consanguinearum] consanguineorum BLM, quod -corr. L2. 15 Rubrica om. RVW. 1 Papa om. BCX. 16 quod] qui LMT, quod -corr. L2.

Caput 5-9 (232-236).

1 Uti hic lacet (ex Decrelo, ut infra) non est Alexandri pp. II; verba enim eUxor... uxoris frater Isidori sunt, Etymolog., IX, c. 7, nn. 17-18 (PL 82,366 A). Nihilominus quodam modo fundatur in epistola Alexandri De parentelae gradibus, anno 1063 (PL 146, 1402 D 1403 C; 1. Mansi, XIX, 961, n. 27); cf. P. F. Kehr, Regesla Ponhificum Rom.: houa Pontificia, VIII, 452.

Capp. 5-9. Ut apparet ex elencho capp. (supra, p. 20), unicuique crimini assignatur proprium brevissimum Caput — Num. 2: Omnia ex dicto Gratiani post c. 2 C. 36 q. 1, l-5 (1289). — Num. 3: ex c. 5 C. 35 q. 5 (1275).

DISTINCTIO XLII

Caput 1 (237).

1. De spirituali cognatione. De parentalium graduum famosa quae stione aliquid, licet minus sufficienter, diximus. Iam de spirituali cogna tione addamus, quae etiam personas impedit, ut non sint Iegitimae ad ineundas nuptias.

2. Tria quaedam sunt: consanguinitas, affinitas et spiritualis germanitas. Consanguinitas est inter eos qui iunguntur secundum lineam ge neris. Affmnitas inter eos qui genere quidem non sunt coniuncti, sed mediante genere sunt sociati; verbi gratia, uxor fui fratris mei, quae non est de genere meo, per ipsum, qui est de genere meo, mihi affinis facta est et ego illi.

3. Spiritualis proximitas est inter compatrem et commatrem, et inter eos quorum unus alterum de sacro fonte levavit, vel in catechizatione aut confirmatione tenuit. Est etiam inter filios eiusdem liominis carnales et spirituales.

Caput 2 (238).

1. Qui sint tilil spirituales. Spirituales fui surit, quos de sacro fonte levamus vel in catechizatione seu confirmatione tenemus. Filii etiam et o filiae spirituales eorum sunt, qui trinae mersionis vocabulo eos sacro baptismate tingunt. Dicitur et spiritualis filia sacerdotis, quae ei peccata sua confitetur.

3 De spirituali cognatione fTp. ante lam (lin. 4) ABCRT2VX. Vide notam ad texium. aut] in add. LT. 19 seul vel ABC. 21 et] etiam BCRV, etiam et AX.

Dist. XL 1. Ex codicibus non immediate apparet ubi aperiatur novum capitulum (237), ac proinde ubi ponenda sit nova Dist. halesiana; scilicet utrum uti hic ad De parentalium (ut in codd. LMNOW), an ad verba lam (nunc) de spirituali (ut In codd. ABCVX, et minus clare in RT). Ad solutionem nihil confert Glossa Magistri Alex. de Hales, quae ultra Dist. XXXIX non prosequitur (nec divisionem textus sufficienter indicat). Primam divisionem se quimur, quae magis concordat codici Assisiensi, Bibi, commun. 103, f. 169a; de quo cf. Mag. AIex. de Hales Glossa, 1, pp. 85*_91*; et IV, pp. 5* — Caput 1: Cf. L. Ott, Walter VOfl MoT tagne, 679-681. — Num. 2: ex Hugone, De sacram. Il, 11, 17 (PL 176, 518 D). — Num. 3: ex tract. Gualteri, Summa sent. VII, 12 (PL 176, 164 C). — Caput 2, n. 1. Prima deflnitio GuaIteri est, c. 12 (164 C); reliqua ex dicto Gratiani ante C. 8 C. q. 1 (1099).

2. Symmachus Papa *. Unde Symmachus Papa 1: "Omnes quos in poenitentia suscipimus, ita nostri spirituales sunt fuji ut et ipsi quos vel nobis suscipientibus, vel sub trinae mersionis vocabulo mergen tibus, unda baptismi regeneravit. — Sylvester Papa *. Sylvester etiam admonet ut ad suam poenitentialem nullus sacerdos accedat, quia 5 scriptum est: Omnes quos in poenitentia accipimus, ita nostri fuji sunt ut in baptismo suscepti". Quorum omnium flagitiosa est commixtio.

3. Ex Condilio Maguntiensi *. Quod autem compater et commater sibi iungi nequeant, nec pater spiritualis vel mater filiae vel filio spirituali, ex Concilio Maguritiensi 2 docetur: "De eo quod interrogastis, si aliquis filiolam suam duxerit uxorem, et de eo qui concubuit cum matre spin tuali, et de eo qui filium suum baptizaverit et uxor eius eum de fonte su scepit, bac causa, ut discidium fieret coniugii, si post in tau copula pos sunt permanere, sic respondendum est: Si filiolam aut commatrem suam aliquis in coniugio duxerit, separandos esse iudicamus et gravi poeni1 tentia plectendos. Si vero coniuges legitimi, unus vel ambo, ex industria hoc fecerint, ut filium suum de fonte susciperent, si innupti manere vo luerint, bonum est; sin autem gravis poenitentia insidiatori iniungatur et simul maneant; et si praevaricator coniugii supervixerit, acerrima poe nitentia mulctetur et sine spe coniugii maneat". — Ex bis apparet quod 2Œ aliquis filiolam suam vel commatrem non potest sibi copulare nuptia liter, et si praesumptum fuerit, separandi sunt. Qui autem legitime con iuncti sunt, non ideo separandi sunt quia alter eorum insidiose filium de fonte levavit.

1 Rubrica om. RVW. 8 Rubrica om. RVW. 12 baptlzaverit] baptizavit BCLRVW. 12-13 suscepit] susceperit AV, levaverit N. 15 coniuglo] coniugium M, coniugem N, uxorem AX.

1 Spurium (PLS 3, 1249). 2 Praeter fontes Magistri (infra), hoc Caput sub eadem rubrica et eisdem quasi verbis offertur apud alios canonistas ac theologos: cf. Ivo Carnot., Decretum IX, 82, et Panormia VII, 66 (PL 161, 680 D-681 A; 1297 A.B et 1298A); in forma breviore, Sententiae Magistri A, n. 210 (ed. Reinhardt, 234); Hugo, De sacram., II, 11, 16 (PL 176, 518 A-B). Sed quid vel ubi sit originale, non constat; non est idem ac epistola Ra bani Mauri ad Heribaldum seu Poenitentiale, c. (PL 110, 486 D 487 A); nec invenitur inter acta conciliorum quae Maguntiensi celebrata sont.

Num. 2: idem e. 8; in fine, pars dicti Gratiani ante idem Caput — Num. 3. Capitulum concilii verbis introducitur Su,nmae sent. VII, e. 12 (PL 176, 164 C); textus autem sumitur ex Gratiani Decref o, C. q. 1 c. 5 (1097s). Conclusio fundatur supra Decretum, ex dictcs ante c. 1 C. q. 1 (1095s) et ex rubricis ad capp. 3-4 (1097).

4. Nicolaus Papa Salonitano episcopo *. Quod etiam Nicolaus 1 confirmat dicens: "Nosse desideras utrum mulier quae vin filium, ex alia femina genitum, de sacro fonte levaverit, postmodum possit cum eodem viro copulari? Quos ideo coniungi posse decernimus, quia secundum ca nones sacros, nisi amborum consensu nullius religionis obtentu debet coniux dimittere coniugem, cum Apostolus praecipiat 2: Nolite fraudari invicem, nisi forte ex consensu ad tempus "etc.

5. Ex Concillo Cabillonensi *. Item: "Dictum est nobis quas dam feminas desidiose, quasdam vero fraudulenter, ut a vins suis separentur, proprios filios coram episcopis ad confirmandum tenuisse. Unde nos dignum duximus ut, si qua mulier filium suum desidia aut fraude aliqua coram episcopo tenuit ad confirmandum, propter fallaciam vel fraudem, quamdium vivat poenitentiam agat; a viro tamen suo non separetur".

6. Ioannes Papa Anselmo Lemovlclnae episcopo ecclesiae *. Item Ioanne Papa: "Ad limina beati Petri homo nomine Stephanus veniens, nostro praesulatui innotuit quod filium suum, in extremo vitae positum necdum baptismi unda lotum, absentia sacerdotum cogente ba ptizavit eumque propriis manibus suscepit. Atque pro huiusmodi negotio Reverentia tua praefatum hominem a sua coniuge iudicavit esse separan dum. Quod fieri nullatenus debet, dicente Scriptura: Quod Deus con iunxit, homo non separet. Et Dominus 6 non dimittere uxorem nisi causa fornicationis iubet. Et nos tanta auctoritate freti, dicimus dimittendum esse

1 Salonitano] salomitano CLNTX. 4 decernimus] decrevimus ARTVX. 4-5 ca nones sacros ftp. AMX. 6 fraudari] fraudare BCR. separentur] separaren tur ABOT. 12 tenuit] tenuerit BCNV. Lemovicinae L, lemozine BCRX, Lemmozeno (etc.) AMNO, om.". U ecclesiae om. NT. 22 uxorem ftp. post Dominus LTV. 23 dicimus om. V, non add. LW, non add. interl. T2.

1 Revera est Epist. 132 Nicolai 1 ad Salomonem episc. [858-867] S. Constantiae ecclesiae (PL 119, 1128 C-D; A. Brackmann, Germania Pontificia II-1, 124, n. 3); vide etiam infra, c. 5, n. 1. 2 Cor. 7, 5. 3 Concil. Cabilonense II (an. 813), Caput 31(1. Man

si, XIV, 99 D). 4 Ioannes VIII (872-882), Epist. 226 (an. 879), ad Anselmum Lemo vicensem (869-897) episc. (PL 126, 839 B-D; Gallia christiana, 11, 508; cf. DThC VIII, 612). 5 Matth. 19, 6. 6 Matth. 5, 32.

Num. 4: idem c. 3 (1097); iam in Summa sent. VII, (PL 176, 171 A). — Num. 5: idem c. 4, uti supra (1097); idem legitur in Hug. De sacram. II, 11, 16 (PL 176, 518 A) et in *.Sunima sent. VII, (171 C). — Num. 6: Partim in Summa sent. ibid. (171 B); sed fons est Decretum, C. q. 1 c. 7 (1098s), licet hic in forma abbreviata. Conclusio, ex Summa sent., âbid. (171 C).

et inculpabile iudicanclum quod necessitas intulit; nam baptizandi opus. Iaicis fidelibus, si tamen necesse fuerit, libere conceditur. Unde si supra dictus homo, filium morientem aspiciens, ne animam perpetuo perire di mitteret, unda baptismi lavit ut eum de potestate mortis eriperet, bene fecisse laudatur; ideoque suae uxori, sibi iam ohm legitime sociatae, im pune duin vixerit iudicamus manere coniuncturn, nec ob hoc separari debere". — His aliisque pluribus auctoritatibus edocetur coniuges non esse separandos, si post legitimam copulam alter alterius filium de fonte levat vel in confirmatione tenet.

7. Quid praemlssls obviet. — Detisdedit Papa Gordiano Hispalensis ecclesiae episcopo *. His autem obviare videtur quod Deudedit Papa ait 1: "Pervenit ad nos diaconus Sanctitatis vestrae epistoham de ferens, quod quidam vin et muhieres praeterito sabbato paschali, pro magno popuhi incursu, nescientes filios suos suscepissent de lavacro. Cupis ergo scire an propter hoc debeant vin ac mulieres ad proprium usum re dire vel non. Nos vero hac re moesti inquisivimus pniorum dicta, et invenimus in archivis (Id est in armariis) Apostolicae Sedis, iam talia contigisse in plunibus Ecclesiis. Quarum episcopis, ab bac Apostolica Sede volentibus scire utrum vin ac mulieres redirent ad proprium tho rum, beatae memoniae sancti Patres Iulius, Innocentius et Coelestinus, cum episcoporum plurimorum consensu in Apostolo rum pnincipis Ecclesia, prohibentes talia rescripserunt, et confirmaverunt ut nullo modo se in coniugio reciperent mulieres ac vin, quicumque ahiqua ratione susceperunt natos, sed separarent se, ne suadente diabolo tale vi tium inolesceret". — Ex concillo apud Vermeriam *. Item 2: "Si quis filiastrum vel filiastram suam ante episcopum tenuerit ad confirmationem, separetur ab uxore sua et aliam nunquam accipiat *.

10 Deusdedit... episcopo om. VW, add. marg. R2. Hispalensis] hyspalensi NO, hyspanensis A, spalensis". 14 suscepissent BCLTVX Grat., susceperlnt A, suscepe runt RW, suscepisse N, suscipientes MO. 16 veto] ergo de T, autem W. liac] ac NRX, quod corr. N. 1 hac re] inde W. 17 Id... armariis add. marg. BN, interl. L, om. CV. 18 om. ABLWX. [ Quarum] Quare LMNOT, quod corr. N, ab add. LMNOTWX, add. interl. R quod corr. NO. 23 se in coniugio trp. BCRW. 24 susceperunt] susce petiot ANX. separarent] separent ALMRTVW, quod corr. L2T. 28 inolesceret] mb lescat LMRV, sed corr. R2V2, corr. in inolescat T2. Rubrica oni. AVW, add. marg. V2.

1 Epistola Gordiano Spalensis (vel: Hyspalensis) episc. (PL 80, 361 B et 362 B); non tantum dubia sed et spuria (PLS 4, 1653). 2 Econtra est ex Capitulari Compendiensi an. 757, C. (PL 96, 1514 C); apud Benedictum Levitam, Capitularium collectio, 1, 7 (PL 97, 706 A).

Num. 7. Prima auctoritas iam in Summa sent., ibid. (171 C-D), sed etiam hic textus. quaerendus est in Decreto c. q. 1 c. 1 (1096), unde etiam in Caput sequenti (2) invenitur illa conc apud Vermeriam.

8. Haec autem vel ad terrorem dicta sunt: non quod ita esset facien dum, sed ne illud fieret summopere cavendum; vel de illis est intelligendum, qui prius filios suos vicissim de fonte susceperunt quam fierent coniuges. — Praemissis autem auctoritatibus omnino consentiendum est, ut sive proprium seu tantum vin filium mulier de fonte susceperit, non ideo a viro separetur. Quod et de viro similiter oportet intelligi.

Caput 3 (239).

De copula spirituallum vel adoptivorum et naturallum fillorum. — Nicolaus Papa, ad consulta Bulgarorum *. Quod autem spirituales vel ado ptivi filii naturalibus copulari nequeant, Nicolaus Papa testatur, ita inquiens: "Ita diligere debet homo eum qui se suscepit de sacro fonte sicut patrem. Inter fratres et filios spirituales gratuita et sancta communio est, quae dicenda non est consanguinitas, sed habenda spiritualis proxi mitas. Unde inter eos arbitror non posse fieri legale coniugium, quia nec inter eos qui natura et eos qui adoptione filii sunt, venerandae leges matrimo contrahi permittunt". Item: "Si 2 inter eos non contrahitur matrimonium, quos adoptio iungit, quanto potius a carnali oportet inter se conturbernio cessare, quos per caeleste sacramentum regeneratio Sancti Spiritus vincit?"

3 quod] quia ABCRWX. 4 surnmopere] est add. M, add. interl. V JJ cavendum] est add.". vel om. TX, add. interl. N202. 7 seu] sive BCLNWX. 8 et] etiam BLTVX, etiam add. interl. N2. II Nicolaus... Bulgarorum cm. RVW. 21 vinclt] iungit AVX, id est iungit add. interl. L2, vel vincit add. interl. V2.

1 Caput 2 (1. Mansi, XV, 402 A; PL 119, 979 A-C). 2 Ibid. (402 C; 979 C).

Num. 8. Conclusio quod ad terrorem dicta (vel interdicta) sunt talia, sumi videtur ex Gualt., Summa sent. VII, 13 (PL 176, 165 B), quamvis enuntiata circa aliam materiam; altera pars (s vel de illis..."), ex eodem, c. 20: "His auctoritatibus confirmatur quod coniuges separari non debent si, postquam legitime coniuncti sunt, alter Ievat filium alterius de sacro fonte vel tenet ad confirmanduin" (PL 176, 171 C). Conclusio Gratiani est, post c. C. q. 1 (1099).

Caput 3. Cf. L. Ott, Walter von Mortagne, 681, ubi notat quod auctoritas Nicolai tantum in parte habetur apud Gualt., e. 12 (PL 176, 164 D); unde sequitur quod tons Magistri De creturn est, in dicto ante c. 1, et ipsum c. 1 C. q. 3 (1100).

Caput 4 (240).

1. Si filli ante compaternitatem vel post nati valent coniungi. Hoc autem quidam volunt intelligere de illis tantum fuis quibus compatres facti sunt. De aliis vero, qui ante compaternitatem vel post geniti sunt, Concedunt quod legitime et licite iungi possunt.

2. Urbanus Papa, Vitail presbytero Brisciensi *. Quibus videtur con sentire Urbanus II dicens 1: "Super quibus consuluit nos tua dilectio, hoc videtur respondendum: ut et baptismus sit, si instante necessitate fe mina puerum in nomine Trinitatis baptizaverit; et quod spiritualium pa rentum fuji vel filiae ante vel post compaternitatem genitae possunt legi time coniungi, praeter illam personam qua compatres sunt effecti".

3. Paschalis Papa *. Pachalis vero secundus post compater nitatem genitos copulari prohibet, scribens Regino episcopo 2: "Post su sceptum filium de fonte vel filiam spiritualem, qui ex compatre vel ex commatre fuerint nati, matrimonio iungi non possunt".

4. Ex Triburiensi condillo *. Illud etiam notandum est, quod in Triburiensi Concilio legitur: "Si quis suae spiritualis commatris filiam fortuitu, et ita contingente rerum casu, in coniugium duxerit, consilio maturiore servato, habeat atque legitimo connubio honeste operam det".

Caput 5 (241).

1. Si quis ducere possit duas commatres, alteram post alteram. — Nicolaus Papa, Constantiensi episcopo ‘ Solet etiam quaeri si commatrem

2 Si] De copula fihiorum qui ante compaternitatem vel post nati sunt praem. (ex elen cho capp.) BCX (qui mdc duos rubricas habent). nati] natis ORW, om.". H Hoc hic non signant initium novi capituli ABCTX. 5 legitime et om. BCLRVX. 6 Rubrica om. RVW. Vitali presbytero Brisciensi om. A. 11 sunt effecti trp. LMTV. iungi} conlungi ABCRX. 16 Rubrica om. LRVW. 22 NicoJaus... episcopo om. RTVW.

1 Exstat fragmentum inter epistohas Urbani II, ut n. 271 (PL 151, 529 A, ut ex De creto Gratiani; non invenitur apud 1. Mansi, tom. XX). Ut genuina accipitur a P. F. }(ehr, 1f alia Pontificia, VI-1, 334, n. 4. 2 Paschalis II (1099-1118), Epist. 414 (Bonoseniori Regino episcopo), n. 1 (PL 163, 369 A); cf. P. F. IÇehr, Ilalia Pontificia, V, 367, n. 7.

3 Habito an. 895, c. 48 (1. Mansi, XVII, 154 E).

Caput 4, n. 1: Sub quidam latet Gratianus, in dicto ante C. 4 eiusdem quaest. (1101). — Num. 2 est idem Caput 4. — Num. 3 rubrica est ad sequens c. 5 et ipsum Caput (1102). — Num. 4: pars posterior est c. 7 (ibid.).

Caput 5, n. 1. Quaestio suggeritur, ut notat L. Ott, Walter v. Morlagne, 681, in Summa

uxoris, post eius obitum, quis ducere valeat. — De hoc Nicolaus Papa sic scribit 1: "Sciscitatur a nobis Sanctitas vestra si quis duas com matres habere valeat, unam post alteram. In quo meminisse debes scri ptum esse 2: Erunt duo in carne una. Cum igitur constet quod vir et mu lier una caro efficiuntur, restat virum compatrem constitui mulieri cuius assumpta uxor commater erat, et ideo virum illi feminae non posse con iungi, quae commater eius erat cum qua idem fuerat una caro effectus".

2. Ex Concillo Triburlensi *. Huic autem illud contrarium videtur: "Qui spiritualem habet compatrem cuius filium de lavacro acceperit, et eius uxor commater non est, licet ei, defuncto compatre suo, eius viduam ducere in uxorem; quos nulla generatio spiritualis secernit". — Item ex epistola Pachalis Papae 4: "Post uxoris obitum, cum commatre uxoris coniugio copulari nulla ratio videtur vel auctoritas prohibere: non enim per carnis unionem ad unionem spiritus pertransitur". 3. Determinatio *. Sed sciendum est quod auctoritas Nicolais de illo agit, qui uxori suae debitum reddidit postquam illius commater exstitit. Aliae vero auctoritates de illo agunt, cuius uxor postquam a viro suo derelinquitur illius commater efficitur, nec post compaternitatem a viro suo cognoscitur. Vel de illo potius agunt, cuius uxor ante defungitur quam ab eo cognoscatur.

3 debes] debet AT. 8 Rubrica om. ORW. 13 ratio videtur trp. ABCRX.

14 pertransitur] transitur BCM, pervenitur RX, quod corr. interi. R2, pertransierunt W.

1 Nicolaus 1, Epist. 130 (Salomoni epise. S. Constant iae), an. 867 (PL 119, 1128 A-B), uti supra in Caput 2, n. 4. 2 Gen. 2, 24; Matth. 19, 5. 3 Ex eodem concilio et

Caput 48 uti supra, Caput 4, n. 4. 4 Ex eadem Epist. 414 uti supra (c. 4, n. 3), n. 2 (PL 163, 369 A-B).

sent. VII, 13: Est etiam attendendum quod idem papa Salomoni episcopo scribens affirmat, eidem viro non licere duas habere commatres, unam post alteram; quam constitutionem non multum observat Ecclesia" (PL 176, 164 D). Auctoritas autem sumitur ex Decreto, C. q. 4 c. 1 (1102s); invenitur etiam in Hugonis De sacram. 11,11, 16 (PL 176,517 C-D). Utrobique legitur (contra Magistrum): "meminisse debet *, et parum infra: "cuius matrimonio assumpta *. — Num. 2: Econtrario" dicit Gratianus ante sequentem auctoritatem, r. 4 C. q. 4 (1103); unde etiam in sequenti Caput illa Paschalis. — Num. 3: solutio est Gratiani, post idem r. 5 (1 103s).

Caput 6 (242).

SI vir et uxor simul possint tenere piierum. Soiet etiam quaeri si uxor cum viro simul debeat in baptismo suscipere puerum. — Urbanus Papa *. De hoc Urbanus II ita scribit 1: "Quod uxor cum marito in bapti smo simul non debeat suscipere puerum, nuila auctoritate reperitur pro hibitum; sed ut puritas spiritualis paternitatis ab omni labe et infamia conservetur immunis, decrevimus ut utrique simul ad hoc aspirare non praesumant. Quia vero piaculare flagitium commisit, qui duabus com matribus velut sororibus nupsit, magna poenitentia ei debet iniungi".

Caput 7 (243).

1. De secundis et tertlis et deinceps nuptiis. Sciendum est etiam quod non solum primae vel secundae nuptiae sunt iicitae, *.sed etiam tertiae et quartae non sunt damnandae.

2. Augustinus in libro De sancta viduitate *. Unde Augustinus 2: "Secundas nuptias omnino licitas Apostolus concedit". "De 3 is tertiis autem et quartis et de ultra pluribus nuptiis soient hommes movere quaestionem. Sed quis audeat definire quod nec Apostoium video definisse? Ait enim: Si dormierit vir eius, cui vuit nubat; non dicit ‘primus’ vel ‘secundus’ vel ‘tertius’ vel quotusiibet; nec nobis definiendum est quod non definit Apostolus. Unde, ut breviter respondeam, nec illas nuptias debeo damnare, nec eis verecundiam numerositatis auferre". "Nec contra humanae verecundiae sensum audeo dicere, ut quoties voluerint flubant, nec ex meo corde praeter Scripturae auctoritatem quo tasiibet nuptias damnare".

3 debeat] debeant MNW. 4 II (Secundus) om. NOTW. 9 nupsit] nupserit BMT, quod corr. BT. 14 Rubrica om. VW. viduitate] divinitate". Apostolus concedit trp. BCX. 16-17 movere quaestionem trp. BCL.

1 In eadem Epist. uti supra, c. 4, n. 2 (PL 151, 529 B). 2 De bono viduitatis, e. 4, n. 6 (PL 40, 433; CSEL 41, 309s). 3 Ibid., e. 12, n. (439s; 320s et 322). 4 1 Cor. 7, 39.

Caput 6. Quaestio proponitur ad finem eiusdem dicti post e. 5; auctoritas sequitur in e. 6 (1104).

Caput 7, n. 2: Ut rubrica manifestat, ex Glossa Magistri in 1 Cor. 7,40 (PL 191, 1600 C—D); in parte tantum in Decreto, C. q. 1 e. 13 (1112) et in Summa sent. VlI,21 (PL 176, 172 C).

Verba "Si dormierit... auferre" lam in Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum,VI, 44e-d; cod. 151e).

3. Hleronymus *: Idem testatur Hieronymus 1: "Ego nunc libera voce exciamo, nec damnari in Ecclesia digamam, immo nec triga mam; et ita licere quinto et sexto, quemadmodum secundo marito nubere". 4. Apostolus tamen bigamos a sacerdotali honore exciudit 2. — Sed hoc non facit pro vitio digamiae, immo pro sacramenti virtute, ut sit una unius sicut unica unici.

5. Illud tamen Caesariensis Concilii 3 videtur innuere digamiam esse peccatum: "Presbyterum, inquit, in nuptiis digami prandere non convenit, quia cum poenitentia bigamus indigeat, quis erit presbyter qui talibus nuptiis possit praebere consensum?" — Sed hoc de illo intelligi potest, qui primae uxori insidiatus putatur desiderio secundae. Vel pro signaculo sacramenti illud dicitur, quod in bigamo non servatur.

6. Ambrosius, super Epistolam ad Corinthios *. Ambrosius etiam dicit 4 quod "primae nuptiae tantum a Domino sunt institutae, secundae vero sunt permissae. Et primae nuptiae sub benedictione Dei celebrantur sublimiter, secundae vero etiam in praesenti carent. gloria".

2 digamam... trigamam] digamiam (bigamiam W)... trigamiam BCL2WX. 3 et] vel ABC. 5 honore] ordine L, vel ordine add. M. 9 digami] bigami LW, corr. in bigami V2. bigamus] digamus ABCL, quod corr. L. 14 Rubrica om. RTVW.. sunt] sint CMR.

1 Epist. 43 (ad Pammaclzium), n. 18 (PL 22 [ 508; CSEL 54, 383s). 2 Resp. 1 Tim. 3, 2: Oportet ergo episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris virum. 3 Id est Concilium Neocaesariense, c. 7, luxta versionem Dionysii Exigui, Codex canonum ecci., c. 51 (PL 67, 156 C; vide etiam PL 56, 444 B); atia seu prisca versio in 1. Mansi, Con cilia, VI, 1122 A. 4 Ambrosiaster, in 1 Cor. 7, (PL 17 [ 225 D; CSEL 81-II, 90).

Num. 3: ex Guait., Summa sent., Ioc. cit. — Num. 4: ex eadem Summa (172 D), ubi forsitan clarius est commentum Gualteri: "Sed sciendum est illud fieri non culpa bigamiae, sed pro sacramenti honestate. Honestius enim vicem Christi gent episcopus qui iunctus est soli mulieri, sicut uni Ecclesiae iunctus est Christus" (PL 176, 172 D). Ibi etiam auctonitas Concilii in num. 5; hic tamen interpretatio Magistro propria esse videtur. — Num. 6: Ex. Glossa Lombardi in 1 Cor. 7, 39 (PL 191, 1600 A).

DISTINCTIO XLIII

Caput 1 (244).

1. De resurrectione et ludidil conditione. Postremo de conditione re surrectionis et modo resurgentium, necnon et de iudicii ac misericordiae qualitate, breviter disserendum est.

2. Augustinus, In Enchiridion *: "Omnibus 1 quaestionibus quae de hac re moyen assolent satisfacere non valeo; resurrecturam tamen car nem omnium, quicumque nati sunt atque nascentur, et mortui sunt atque morientur, nullatenus ambigere debet christianus". — Ait enim Isaias 2: Resurgent mortui, et resurgent qui erant in sepuicris. Et Apostolus: Nolumus vos ignorare, fratres, de dormientibus, ut non contristemini sicut et ceteri qui spem non habent, scilicet resurrectionis. Hoc 4 enim vobis dicimus in verbo Domini, quia nos qui vivimus, qui residui sumus, non praeveniemus eos qui dormierunt. Quoniam ipse Dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba Dei descendet de caelo, et mortui qui in Christo sunt resurgent primi. is Deinde nos qui vivimus, qui relinquimur, simul rapiemur cum illis in nu bibus obviam Christo in aL’ra; et sic semper cum Domino erimus.

3. His verbis et veritas resurrectionis et causa atque ordo resurgen tium praeclarissime insinuatur.

3 resurrectione] resurrectionis CRT elenchus capp. 6 Rubrica om. NIVW, Aug. add. mg. N2. II fratres om. ABCX. 11-17 ut... erimus] etc. M. 13 sumus] in adventum (adventu CR) domini add. BCRX. 16-17 Deinde... erimus] etc. L. 1 Caput 84 (PL 40, 272; CCL 46, 95). 2 Isai. 26, 19. 3 1 Thess. 4, 12. Verbum

i resurrectionis in fine, ex Giossa interl. in h.1. (apud Lyranum VI, 111v; cod. m, f. 140v), ex August., Sermo 172, n. 1 (PL 38 [ 936). 4 1 Thess. 4, 14-16.

Dist. XLIII-L. Inter fontes tractatus De novissimis praeminet Prognosticon futuri saeculi luliani episc. Toletani (PL 96, 453-524; CCL 115, 17-126). Cf. N. Wicki, Das "Prognosticon luturi saeculi" Julianus von Toledo ais Quelienwerk des Petrus Lombardus, in Divus Thomas (Fr.) 31(1953) 349-360. Vide etiam tract. De novissimis scholae Anselmi Laudunensis, cd. O. Lottin, in Psych. et morale V, 391-400; et quasdam Quaestiones eiusdem scholae, ibid., 79 (n. 92), 319-323; necnon et Hug. de S. Victore, De sacram. II, 16-18 (PL 176, 579 C-618 B); quod tamen hii tractatus fonti Magistro essent, non nobis videtur. — Caput 1, nn. 2-3. Praeter verba Augustini in Enchirid ion, reliqua sumi videntur ex opere Hugonis De sacram., 11, 17, 11 (PL 176, 600 D-601 A); remotius inveniuntur in De civit. Dei, XX, 20, 1 (PL 41 87s; CSEL 40, 475s; CCL 48, 733s).

Caput 2 (245).

1. De voce tubae. Causa enim resurrectionis mortuorum erit vox tubae, quae in adventu iudicis ah omnibus audietur, et cuius virtute excitabun tur mortui et de monumentis resurgent. — Unde Propheta 1: Dabit voci suae vocem virtutis, "id est effectum resuscitandi mortuos". Et Ioannes Evangelista ait 2: Venu hora in qua omnes qui in monumentis sunt audient vocem Filii Dei, et procedent boni in resurrectionem vitae, mati vero in resurrectionern iudicii.

2. Si vero quaeritur cuius vel qualis erit vox ifla, Apostolus dicit quia erit archangeli 3, id est ipsius Christi, qui est princeps archangelorum 4; vel vox erit alicuius vel plurium angelorum. Eademque dicitur tuba 5 quia erit manifesta; et novissima 6 quia post eam non erit alla. — Augu stintis In libro De gratia novi testamenti *. "Haec tuba, ut ait Augustinus 7, est clamor de quo dicitur in Evangelio 8: Media nocte clamor factus est: Ecce sponsus venit, exile obviam ei. Tubae nomine aliquod evi dens et praeclarum signum intelligitur, quod vox archangeli et tuba Dei ah Apostolo dicitur 9, et in Evangelio 10 vox Filii Dei et clamor appeltatur;, quod mortui audient, et resurgent".

3 ‘et om. BCLVX. 12 et] id est AMNOW, quod corr. N. 12.13 Rubrica om. TVW. 13 rlovi] et veteris add. MNO.

1 Ps. 67, 34; seq. Glossa ordin. in h.1.: "effectum resuscitandi omnes mortuos (apud: Lyran., III, 179c; cod. Laurent. XVII.4, f. 85b), ex Cassiodoro super h.l. (PL 70, 475B;. CCL 97, 602), ubi et sequens textus Ioannis. 2 Ioan. 5, 28-29. 3 1 Thess. 4, 15; unacum Glossa ordin. hic: ve1 sui ipsius archangeli vel angeborum (ap. Lyran., VI, 112a;, cod. 1 153e; m 141a). Prima expositio est Ambrosiastri in h.!.: "ipse enim Christus Dominus voluntate Patris quasi primus angelus Dei..." (PL 17 [ 450 B; CSEL 81-III, 227); altera, Haymonis Altissid. (PL 117, 771 D). 4 Resp. Iosue 5, 14: sum princeps exercitus Domini. S Glossa ordin. in 1 Thess. 4, 15: tuba Dei: vox, quae die Itur tuba quia mànifesta (apud Lyranum VI, 112a; 1153e; m 141a). 6 1 Cor. 15, 52: in novissima tuba; ubi G1ossa interlin.: post quam non erit allas (apud Lyranum, VI, 60r; 1 72r; m 69v). 7 Id est Epist. 140 (ad Honoratum), e. 34, n. 78 (PL 33, 573; CSEL 44, 226s). 8 Matth. 25, 6. 9 1 Thess. 4, 15. Ioan. 5,28, uti supra in n. 1; et Matth. 25,6.

Caput 2, n. 2. Cuius erit vox illa, exponitur in Glossa in b Thess. 4, (PL 192, 304A). Quod Christi, opinio Ambrosiastri est, in h.1. (PL 17 [ 450 B; CSEL 81-3, 227); quod an geli vel angelorum, Haymonis in Hebr. 12, 19 (PL 68, 782 D) et Magistri in h.1. (PL 192, 506 D). — Auctoritas Augustini, iam in Glossa Magistri in 1 Cor. 15, 52 (PL 191, 1690 C; cod. x , 114e; z, f. 68v), ex Fioro in h.1. (442); anon. in Glossa ordin. (apud Lyran. VI, 60a; cod. 1 72b; m 69e).

Caput 3 (246).

De nocte media. Media autem nocte dicitur venturus, ut ait Augustïnus 1, non pro hora temporis, sed quia tunc veniet, cum non speratur. Media ergo nocte, scilicet "cum valde obscurum erit, id est oc cultum", veniet. Dies enim Domini, sicut fur in nocte, ita veniet 2 Cassiodorus, super Octonarium *. Potest non incongrue intelligi mediae noctis tempore venturus, quia ut ait Casiodorus 3, "hoc tempore pri mogenita Aegypti percussa sunt, quando etiam sponsus venturus est".

Caput 4 (247).

1. De libris qui tunc aperti erunt *. Pluribus etiam Iocis contestantur auctores 4 quod adventus Christi dicitur dies Domini 5 non pro qua litate temporis, sed rerum, quia tunc cogitationes et consilia singuiorum patebunt. Unde in Daniele 6: Vetustus dierum sedit, et libri aperti sunt coram eo. Libri sunt conscientiae singulorum, quae tunc aperientur aliis; et tunc implebitur: Nihil occultum quod non reveletur. Adveniente enim summo ludice, non solum tenebrae a illuminabuntur, sed etiam abscon dita cordium manifestabuntur 8

2 nocte media trp. ABCTX. 4 speratur] sperabitur TW, corr. in sperabitur (7)02.

5-6 Rubrica om. ARVW. Cassiodorus] ysidorus 0. 10 Rubrica om. RW. aperti

erunt] aperientur BCTVX elench. capp. 17 cordium] cordis LM.

1 Epist. 140, C. 34, n. 78: Non enim tunc veniet cum speratur, sed media nocte, cum valde obscurum, Id est occultum, erit an veniat" (PL 33,573; CSEL 44, 226). 2 1 Thess. 5, 2. 3 Expos. in Ps. 118, 62 (PL 70, 856 B-C; CCL 98, 1084). 4 Praeter lulianum (uti infra), cf. Glossa interlin. in 1 Thess. 5, 2: Dies Domini sicut Jur: Non pro tem pore diei, sed quia tunc omnia aperta (apud Lyranum, VI, 112v; 1153v; m 141v); quod re petit Magister in h.!. (PL 192, 306 A). 5 Cf. etiam bel 2, 1: Quia venit dies Domini; 2, 11: Magnas enim dies Domini et terribilis valde. 6 Dan. 7, 9-10; Apoc. 20, 12. 7 Matth. 10, 26. 8 Resp. 1 Cor. 4, 5: Dominas... illuminabit abscondita tenebrarum et manhfestabit Lonsilia cordium.

Caput 3: Prima pars, ex Fioro ubi supra (442); illud Cassiodori, iam in Glossa Magistri in P1. 118, 62 (PL 191, 1075 A), ex Glossa ordin. in h.1. (apud Lyran. III, 266e; anon. in coci. Laurent. XVII.4, f. 166d).

Caput 4, n. 1: In parte fundatur in Prognosticon lullani, 111,36 (PL 96, 514 C; CCL 115, 109) ubi etiam (514 A; 109s) auctoritas Augustini in n. 2.

2. [Auguxtinus] "Virtute 1 igitur divina fiet, ut cuique opera sua, vel bona vel mala, cuncta in memoriam revocentur, et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset vel excuset hominem conscientia", eaque teste salvetur vel damnetur.

Caput 5 (248).

1. De memoria electorum, si tunc praecedentia mala teneat. Hic quae ritur utrum electis tunc adsit memoria praecedentium nialorum sicut bo forum.

2. Quaedam auctoritates videntur tradere bonos non habituros tunc memoriam praecedentium malorum, id est peccatorum vel tormentorum.

Ait enim Isaias 2: Ego creo caelos novos et terram novam, et non erunt in memoria priora, et non ascendent super cor, sed gaudebitis in aeternum. — Item: Oblivioni traditae sunt angustiae priores et absconditae ab oculis nostris. — Hieronymus *. Quae de futuro exponens, Hieronymus ait: "Oblivioni tradentur priora mala, quia forsitan in futuro pristi nae conversationis memoria omnino delebitur, succedentibus bonis aeter fis, ne sit pars malorum prions angustiae memorari".

3. Sed haec et his similia possunt accipi sic, ut non exciudant me moriam praecedentium malorum, sed ex ea molestiam et laesionem amo veant. Non enim eorum memoria Sanctos contristabit, vel eorum beati tudinem obfuscabit, sed gratiores Deo reddet. — Gregorius *. Unde super Ps. LXXXVIII, ait Gregorius: "Quomodo misericordias in aeter num canit, qui miseriae non meminit? Quomodo autem plena beatitudo, si memoria reatus mentem tangit? Sed saepe Iaeti tristium meminimus

2 vel’ BCRX Aug., lulfanus, Hugo; om. alii codd. 6 praecedentla] praeterita BCX elenchus capp. 13 absconditae] sunt add. MWX. 14 nostris] vestris ABCR, meis W. 21 Gregorlus (rubrica) om. NRVW. 22 LXXXVIII AVW, 86 L, 87 alii.

1 Augustinus (sine rubrica), De civit. Dei, XX, e. 14 (PL 41, 680; CSEL 40-II, 462; CCL 48, 724). 2 Isai. 65, 17-18. 3 Isai. 65, 16. 4 In Isaiam 65, 16 (PL 24 Revera, Moralia, 1V, e. 36, n. 72 (PL 75, Caput 5. Quaestio suggeritur, ut videtur, verbis Augustini, De civitaf e Dei, XXII, 30, n. 4 (PL 41, 803; CSEL 40, 667; CCL 48, 864), quae inveniuntur apud lulianum, Lib. III, 57 (PL 96, 522 D 523 A; CCL 115, 123); discutitur autem et solvitur verbo Gregorii ope Glossae in Ps. 88, 2 (PL 191, 818 D-819 A), ex Glossa ordin. in h.1. (apud Lyran. III, 218r; cod. Laurent. XVII. 4, f. 118b).

et sani dolorum meminimus sine dolore, et inde amplius laeti et grati sumus *. — Ex his apparet quod, si priorum malorum memoriam Sancti ha bebunt in futuro, non erit tamen eis ad poenam vel gloriae derogationem, sed ad gratiarum actionem.

4. Si vero quaeritur utrum peccata quae fecerunt electi, tunc prodeant in notitiam omnium, sicut mala damnandorum omnibus erunt nota, non legi hoc expressum in Scriptura. Unde non irrationabiliter putari potest peccata hic per poenitentiam tecta et deleta, illic etiam tegi aliis; alia vero cunctis propalari.

Caput 6 (249).

1. De his qui vivi reperientur. — Augustinus. De civitate Del *1 "Quaeri 1 solet utrum illi quos vivos inveniet Christus nunquam omnino morituri sint, an ipso temporis puncto quo rapientur obviam Christo, ad immortalitatem mira celeritate sint transituri. Non enim dicendum est fieri non posse ut per a in sublime portentur, in illo spatio et moriantur et reviviscant".

2. "Ad hunc autem sensum, quo aestimemus iltos in parvo spatio et passuros mortem et accepturos immortalitatem, Apostolus nos urgere videtur, ubi dicit 2: In Clzristo omnes vivificabimur; et alibi 3: Quod seminas non vivificatur, nisi prius moriatur". "Cur autem nobis incredibile videatur illam multitudinem corporum in aère quodam modo seminari, atque ibi protinus immortaliter et incorruptibiliter reviviscere, cum credamus in ictu oculi 4 futuram resurrectionem, et in membra sine fine victura tanta velocitate rediturum antiquissimorum cadaverum pulverem?"

3. "Sed 5 vellem de his potius audire doctiores". "Si 6 igitur Sanctos

7 legi] legimus LTVW. 11 Augustinus, De civitate Dei om. RVW, De civ. Dei cm. BCX. 12 Quaeri) etiam add. NR. solet] etiam add. TW. 14 celerltate sint trp. LTVW. 19 vivificabimurl vivificabuntur BCVWX. vivificatur] vivificabi tur LTV, quod corr. V. nobis incredibile fi-p. BCLM. doctiores] doctores ABLMNORV, quod coi-r. NR.

1 Lib. XX, c. 20, no. 2-3 (PL 41, 688s; CSEL 40-II, 476ss; CCL 48,734s). 2 Cor. 15, 22. 3 1 Cor. 15, 36. 4 1 Resp. 1 Cor. 15, 52. 5 August., Epist. 193 (ait Mercatorem), c. 4, n. (PL 33, 873; CSEL 57, 173). 6 August., De civit. Dei, XX, C. 20, n. 3 (PL 41, 689; CSEL 40-II, 477; CCL 48, 755).

Caput 6, on. 1-2: Ex Glossa Magistri in 1 Thess. 4, 16 (PL 192, 304 C-305 A), qui omnia sumpsit ex Fioro in h.!. (681); quaedam in parte iam inveniuntur in Glossa in 1 Cor. 15, 51 (PL 191, 1690 B). — Num. 3: Prima phrasis in eadem Glossa in 1 Thess. 4, 16 (304 C); sumitur

qui reperiuntur Christo veniente viventes, eique obviam rapientur, cre diderimus in eodem raptu de mortalibus corporibus exituros, et ad eadem mox immortalia redituros, nullas in verbis Apostoli patiemur angustias", generaliter accipientes illud quod dictum est 1: Omnes quidem resurgemus, scilicet tam boni quam mali; sed non omnes immutabimur, scilicet in so lemnitatem resurrectionis 2

4. Ambrosius * De hoc etiam Ambrosius 3 ait: "In ipso raptu eorum qui vivi reperientur, mors erit et resurrectio, ut anima quasi per soporem egressa de corpore, eidem in momento reddatur".

5. Hieronymus *. Econtra vero, scribens ad Marcellam 4, Hieronymus testari videtur, dicens "quosdam in fine saeculi, adveniente Christo, non esse morituros, sed vivos repertos in immortalitatem repente mutandos". — Horum autem quod venus sit, non est humani iudicii definire.

Caput 7 (250).

1. Quomodo intelligitur Christus ludex vivorum et mortuorum. His autem adiciendum est dupliciter intelligi quod dicitur: Christus iudica

4 accipientes illud trp. LTV. 5 sciliceti om. AM. 7 Rubrica om. ORVW. Rubrica om. ORVW. 10-11 Hieronymus trp. post vero CNX. 13 quod] quid MVX.

1 1 Cor. 15, 51; et Glossa interl. hic: tam boni quam mali" (apud Lyran., VI, 60r; 1

72r; m 69r), ex Haymone Altiss. in h.1. (PL 117, 602 C-D). 2 Hanc glossam non inve nimus. 3 Id est Ambrosiaster, in 1 Cor. 15, 53, et quoad ultimam partem in 1 Thess. 4, 16 (PL 17 [ 271 C, 450 C-D; CSEL 81-11, 185; et 81-111, 228). 4 Epist. 50, n. 3 (PL 22 [ 587; CSEL 54, 543s), quoad sententiam; sed verba citata sunt Augustini, Epist. 193 (ad Mercatorem), c. 4, n. 9: Videtur (Apostolus) asserere quosdam in fine sae culi, adveniente Domino.., non esse morituros, sed vivos repertos in illam immortalitatem... repente mutandos (PL 33, 872; CSEL 57, 173).

ex Fioro (688), ubi rubricatur Ex libro ad Dulcitium, id est De octo Dulcitii quaestionibus, q. 3, n. 3 (PL 40, 159; CCL 44A, 276); ubi Augustinus sua verba refert in Epistola ad Merca orem, uti supra notatur. Quod sequitur trahitur ex Glossa in 1 Cor. 15, 51 (PL 191, 1690 B), ex Fioro in h.l. (440). — Num. 4-5: ex Glossa in 1 Thess. 4, 16 (PL 192, 304 C). Sed num. 5 aenigma continet, quatenus in Glossa verba hic Hieronymo adscripta Augustino iure assi gnantur in epistola ad Dulcitiwn, uti supra in num. 3, sub eadem q. 3, n. 2 (PL 40, 159; CCL 44A, 276).

Caput 7, n. 1. Doctrina est Augustini in Enchiridion, c. 55 (PL 40, 258; CCL 46, 79); sed propius mediante Glossa in II Tim. 4, 1 (PL 192, 378 C). Cf. Iulianus, Prognosticon III, 16 (PL 96, 504 A-B; CCL 115, 92).

turus 1 vivos et mortuos. Aut enini vivi accipiuntur qui in adventu eius vivi reperientur, licet in raptu moriantur; et inortui, qui ante decesserant. Vel vivi et mortui accipiuntur iusti et iniusti.

2. Quomodo omnes Incorrupti. Cumque ex praedictis sane credi va leat omnes resurrecturos, credendum est etiam quod omnes resurgent in5 corrupti 2: non utique impassibiles, quia mortem patientur aeternam, sed "sine diminutione membrorum ": omnia humani corporis habituri membra, nec tamen gloria ac specie impassibilitatis induentur.

DISTINCTIO XLIV

Caput 1 (251).

1. De aetate et statura resurgentium. Soient auteni nonnulli per cunctari et quaerere an in eadem aetate et statura corporis omnes resur recturi sint.

2. Quidam putaVei omnes resurrecturos secundum mensuram aetatis et staturae Christi, ideo quia Apostolus ait 3: Donec occurramus omnes in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Cliristi. Sed his verbis non eadem resurgentibus assignatur statura, sed aetas. — Haymo *: "Omnes 4 enim in eadem aetate resurgent, in qua Christus

4-5 valeat] et add. MNOWX, sed de!. 0. 6 quia] quidam add. interl. L; ad sen sum reddendum melius !egatur qui. 1 aeternam] aliqui add. interl. V2. 8 tamen] mail add. interl. R II impassibilitatis] immortatitatis LMX, quod corr. interl. L. 18 i-!aymo om. NRVW.

1 JI Tim. 4, 1: Qui iudicaturus est vivos et mortuos; duplex expositio hic posita habetur In G!ossa intérim, super h.l.: Qui vivi reperientur e, et "qui residui erunt vel iustos vel iniustos (apud Lyranum, VI, 126v; cod. 176v; m 158v), ex August., Eneiiiridion, c. 55 (PL 40, 258; CCL 46, 79). 2 1 Cor. 15, 52: Et mortui resurgent incorrupti, ubi Glossa in terlin.: e sine diminutione membrorum" (apud Lyran., VI, 60r; 1 71r; m 69v), ex Haymone in h.l. (PL 117, 603 B). Resp. etiam Ambrosiaster in h.l.: e id est immortales erunt, non tamen impassibiles" (PL 17 [ 271 C; CSEL 81-II, 185). 3 Eph. 4, 13. 4 Haymo Altiss., in Eph. 4, 13: "Quidam hoc modo illud intelligunt, quod... omnes in eadem aetate resurgent, in qua Christus resurrexit, cuiuscumque etiam aetatis fuerint... Tamen hoc melius est ut aliter intelligatur" (PL 117, 720 C-D).

Dist. XLIV, C. *.1, n. 1: Rubrica et quaestio sese referunt ad Julianum, III, (505 B; 94). — Num. 2: Prima opinlo Glossae ordin. est, in Eph. 4, 13 (apud Lyran. VI, 201c; cod. 1

mortuus est et resurrexit, cuiuscumque aetatis mortui fuerint". Virum autem posuit non ut distingueret sexum, sed ut significaret perfectionem virium quam tunc habebunt 1 Sed non omnes eandem staturam corporis obtinebunt. 3. Augustinus In libro De civitate Dei *. Unde Augustinus 2: "Non ait in mensuram corporis vel staturae, sed aetatis, quia unusquisque suam recipiet mensuram corporis quam vel habuit in iuventute, etiam si senex obiit; vel fuerat habiturus, si ante est defunctus. Aetas vero erit illa ad quam pervenit Christus, scilicet iuvenilis, ut circa triginta annos". Triginta enim duum annorum et trium mensium erat aetas Christi, in qua mortuus est et resurrexit. "Non est autem fas dicere quod in resur rectione accidat corpori magnitudo quam nec habuit hic, nec erat habi turum diu vivendo; nec majora corpora redigenda sunt ad modum Do minici corporis. Periret enim multum de illis corporibus, cum nec penturus sit capiilus, ut ait Dominus 3: Capillus de capite vestro non peribit".

Caput 2 (252).

1. Quod resurget quidquid fuit de substantia et natura corporis, etsi non In eadem parte corporis. — Augustinus in Enchiridion *: "Non 4 enim perit Deo terrena materies, de qua mortalium creatur caro; sed in quemiibet pulverem cineremve solvatur, in quoslibet halitus aurasque diffugiat, in quamcumque aliorum corporum substantiam vel in ipsa ele menta vertatur, in quorumcumque animalium, etiam hominum, cibum carnemque mutetur, illi animae puncto temporis redit, quae illam primi tus, ut homo fieret, cresceret, viveret, animavit".

S Rubrica om. RVW. duum ANOT, corr. in duorum N, duorum alii. II Non] Aug. rubr. marg. LM, in fextu R. 12 accidat] accedat LTV. 17 etsi non] et AMOX.

18 Augustinus in Enchiridion om. RVWX. soivatur om. M, et add. LTV. 1 Glossa inlerlin. in Eph. 4, 13: Non sexu, sed perfectione virtutis (apud Lyranum, VI, 94r; 1 120e; m 113v). 2 Lib. XXII, e. (PL 41, 777s; CSEL 40-1!, 623s; CCL 48, 834). 3 Lue. 21, 18. 4 Caput 88 (PL 40, 273; CCL 46, 97).

120e; m 113e). Cetera omnia, adjuvante Fioro (585), ex Glossa Magistri in h.!. (PL 192,201 C-D); unde et Num. 3, qui iam habetur, saltem in parte, in Glossa ordin. hic (apud Lyranum Vi, 94a; cod. 1, 120d; m, in tertia columna, 113v).

Caput 2; e. 3, n. 1; et e. 4: Exemplum sequens luliani, Prognosticon 1!!, cc. 29, 31, 22 et 32 (PL 96,510,512, 506, 515; CCL 115, 103, 105, 96, 106s), Magister se confert ad ipsum En chiridion Augustini; eadem capp. inveniuntur in Hugonis De sacram. 11, 14, cc. et 17 (PL 176, 603s), sed de eius influxu non omnino constat.

2. "Ipsa 1 igitur terrena materies, quae discedente anima fit cadaver, non ita resurrectione reparabitur, ut ea quae dilabuntur et in alias atque alias rerum species vertuntur, quamvis ad corpus redeant unde dilapsa sunt, ad easdem quoque corporis partes ubi fuerunt redire necesse sit. Alioquin, si capillis redit quod tam crebra tonsura detraxit, si unguibus quod toties dempsit exsectio, immoderata et indecens cogitantiblis resurrectionem carnis, et ideo non credentibus, occurrit informitas".

3. Congrua similitudo per exempluni statuae *. "Sed 2 quemadmodum si statua cuiuslibet solubilis metalli igne liquesceret, vel contereretur in pulverem, vel confunderetur in massam, et eam vellet artifex rursum ex iUius materia et quantitate reparare, nihil interesset ad eius integritatem quae particula materiae cui membro statuae redderetur, dum tamen to tum ex quo constituta fuerat, restituta resumeret: ita Deus, mirabiliter atque ineffabiliter artifex, de toto quo caro nostra exstiterat, eam mirabili celeritate restituet; nec aliquid attinebit ad eius redintegrationem utrum capilli ad capillos redeant et ungues ad ungues, an quidquid eorum perierat mutetur in carnem et in partes alias corporis revocetur, curante Artificis providentia ne quid indecens fiat". "Indecorum 3 quippe aliquid ibi non erit, sed quidquid futurum est, hoc decebit; quia nec futurum est si non decebit".

Caput 3 (253).

1. Quod sancti sine omni detormitate resurgent. — Augustinus in eodem *. Hoc autem in corporibus sanctorum intelligendum est, de quibus consequenter adiungit: "Resurgent igitur sanctorum corpora sine ullo vitio, sine ulia deformitate, sicut sine ulla corruptione, onere, difficultate: in quibus tanta facilitas, quanta felicitas erit. Propter quod et spiritualia dicta sunt 5, cum procul dubio corpora sint futura, non spiritus".

2. Determinatio *. Ex his apparet quod una erit aetas omnium resur gentium, scilicet iuvenilis; statura vero diversa, scilicet "quam 6 quisque

5 capillis] capillus BCMORTWX, quod corr. BW, capilli N, quod corr. N J] quodl]

quem MT, corr. in quem 02. 5-6 unguibus corr. in unguis 02. 6 quod] quos M, quem 02. dempsit (dempssit Lomb. 7)] depressit BCOTX, decerpsit A, expressit LMR. 1! exsectio] exsecutio (?) A exceptio L, sectio M, exsecatio X. 7 informitas VW Aug., lui.

Hugo, infirmitas alii codd. Nota mIen. ad informitas: sic in originali, al. infirmitas, scit. mentis V2; corr. in infirmitas W2. 14 exstiterat] constiterat BCNR Aug., constiterit X. 18-19 aliquid ibi frp. BCLTV. 28 Determlnatio M, om. alii.

" Ibid., Caput 89 (273; 97). 2 Ibid. 3 Caput 90 (274; 97). 4 Caput 91 (274; 98). 5 Resp. 1 Cor. 15, 44: Seminatur corpus animale, surget corpus spiritate.

6 Verba surit Augustini, uti supra, Caput 1, n. 3.

habuit in iuvenili aetate, vel erat habiturus si ante est defunctus". — Nec de substantia, de qua hominis caro creatur, aliquid peribit, sed omnium particularum ante dispersarum collectione redintegrabitur naturalis sub stantia corporis. Sanctorumque corpora sine omni vitio, fulgida sicut sol 1 resurgent, praecisis Cunctis deformitatibus quas hic habuerunt.

Caput 4 (254).

Si mali tunc habeant quas hic habuerunt deforniltates. De reprobis autem quaeri solet an cum deformitatibus hic habitis resurgant. — Augu stinus in Enchirldion *. Hoc autem Augustinus non asserit, sed dubium relinquit, ita inquiens 2: "Quicumque ab illa perditionis massa, quae per Adam facta est, non liberantur per Christum, resurgent quidem etiam ipsi, unusquisque cum sua carne, sed ut cum diabolo eiusque an gelis puniantur. Utrum vero ipsi cum vitiis et deformitatibus suorum cor porum resurgant, quaecumque in eis gestarunt, in requirendo laborare quid opus est? Non enim fatigare nos debet incerta eorum habitudo vel pulcritudo, quorum erit certa et sempiterna damnatio". — Ecce non definit an tunc habeant deformitates, quas hic habuerunt reproborum corpora.

Caput 5 (255).

Quod non consumentur corpora quae tunc ardebunt. Si vero quaeritur de corporibus malorum, quomodo igne ardeant et non consumantur, Augustinus 3 varus exemplis adstruit et sempiternis ignibus ea ardere et non consumi illa combustione: sicut "animus 4, cuius praesentia corpus vivit, et dolorem pati potest et mori non potest. Hoc enim erit tunc etiam in corporibus damnatorum, quod nunc esse scimus in animis omnium".

12 sua carne trp. LTWX. 14 in requirendo] inquirendo ACNV f 21 quomodo] in add. BCLNRVX. 24 corpus vivit trp. LTVW. 25 animis] animas NW, quod col-r. N, naturis M. 26 omnium] hominum AX, corr. in hominum L. 1 1 Matth. 13, 43: Tuac iusti fulgebunt sicut soI. 2 Caput 92 (PL 40, 274s; CCL 46, 98). 3 De civit. Dei, XXI, cc. 2-5 (PL 41, 709-716; CSEL 40-11, 513-523; CCL 48, 759-766). 4 Ibid., e. 3, n. 2 (711; 515; 760).

Caput 5: Ex luliano, III, 40 (PL 96, 516 B-C; CCL 115, 112).

Caput 6 (256).

1. Si daemones corporali igne cremantur. Quaeri etiam solet an dae moues corporali igne ardeant. — Augustinus, super Genesim * Ad quod Augustinus respondens ait 1: "Cur non dicamus, quamvis miris, yens tamen modis, etiam spiritus incorporeos posse poena corporalis ignis affligi, si spiritus hominurn, etiam ipsi incorporel, et nunc potuerunt in cludi corporalibus membris, et tunc poterunt corporum suorum vinculis insolubiliter alligari?" — "Gehenna illa, quae stagnum ignis et sulphuris dicta est 2, corporeus ignis erit, et cruciabit damnatorum corpora, homi num vel daemonum, sed souda hominum, a daemonum. Unus enim utrisque ignis erit, ut Veritas ait 3".

2. Qualis vel ubi sit Ille ignis 1. — Augustinus *. De quo igne si quae ritur qualis vel ubi sit, Augustinus sic respondet: "Ignis aeter nus cuiusmodi sit, et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit".

Caput 7 (257).

1. Si animae sine corporibus sentiunt Ignem corporalem. Cum autem constet animas igne materiali in corporibus cruciandas, quaeri soiet an interim, ante resumptionem corporuni, animae defunctorum reproborum materiali igne crementur.

2. De hoc Iulianus, Toletanae Ecclesiae episcopus, Gregorii dicta secutus ita scripsit: "Si viventis hominis incorporeus spiritus tenetur in corpore, cur non post mortem etiam corporeo igne teneatur?

3 Rubrica orn. TVW. 6 potuerunt] poterunt LM, corr. in poterunt". 7 poterunt] potuerunt BNTX, quod corr. BNT. 11 ignis erit trp. BCRW. 12 Augustinus (rubr.) AMNO, om. ahi. Splritus divinus trp. MWX. 17 sentiunt] sentiant BCMX. 19 resumptionem] resurrectionem BCLTV. 20 crementur] contrementur BCNRX. 21 De] lulianus rubr. marg. add. BCX.

1 Rubrica non obstante, est De civit. Dei, ibid., c. 10, nn. 1-2 (724; 537s; 776).

2 Resp. Apoc. 20, 9. 3 Resp. Matth. 25, 41: Discedite a me, maledidi, tu ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. De civit. Del, XX, c. 16 (682; 465; 726). Prognosticon futuri saeculi, II, c. 17 (PL 96, 482 B-C; CCL 115, 54), ipsa verba Gregorii refe rens, Dialogi, IV, c. 29 (PL 77, 365 D et 368 A-B).

Caput 6, n. 1: ex eodem, Caput 41 (516C-517A; 112s). — Num. 2: ibidem, c. 43 (517 C; 114).

Teneri autem per ignem spiritum dicimus, ut in tormento ignis sit vi dendo atque sentiendo. Quod autem non solum videndo, sed etiam expe riendo anima ignis tormentum patiatur, ex Evangelio colligitur, ubi Ve ritatis voce dives mortuus dicitur 1 in inferno sepultus. Cuius anima quod in igne teneatur insinuat, cum Abraham deprecatur dicens 2: Mitte La zarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam ut refrigeret lin guam meam, quia crucior in hac flamma. Dum ergo peccatorem divitem damnatum in ignibus Veritas perhibet, quis sapiens reproborum animas teneri ignibus neget?" — Augustinus, super Genesim ‘ Praecipue cum humanam animam corporis similitudinem habere doceat Augustinus 3, ita inquiens: "Profiteri animam habere posse similitudinem corporis et cor poralium omnino membrorum, quisquis renuit, potest negare animam esse quae in somnis videt vel ambulare se vel sedere, vel huc atque illuc gressu vel etiam volatu ferri. Hoc sine quadam similitudine corporis non fit. Proinde, si hanc similitudinem etiam apud inferos gent, non corporalem, sed corpori similem, ita etiam in Iocis videtur esse non corporalibus, sed corporalium similibus, sive in requie, sive in doloribus".

3. "In 4 Casiani etiam voluminibus legitur quod non sint otio sae neque nihil non sentiant, cum dives ille in inferno se flamma cruciari clamat 5. Unde probatur animas defunctorum non solum suis sensibus non privari, sed nec istis affectibus, scilicet spe, tristitia, gaudio ac metu, carere, et ex his quae sibi in iIIo generali examine reservantur, quid dam eas iam incipere praegustare".

Caput 8 (258).

25 1. De abortivis fetibus et monstris. Illud etiam investigari oportet, si abortivi fetus et monstra resurgent, et qualia.

6 ut2] et LOTX, corr. in et A. 9 Augustinus super Genesim om. MORTVW.

18 sint] sunt MOTW. 23 eas] eis BCM. 26 abortivi] abortivus MN.

1 Resp. Luc. 16, 22. 2 Lue. 16, 24. Lib. XII, e. 33, n. 62 (PL 34, 481; CSEL 28-1, 428). 4 lulianus, ibid., e. (PL 96, 481 A-B; CCL 115, 52); ex Ioan. Cas siani Conlationibus, cool. 1, e. 14 (PL 49, 500-503 B; CSEL 13, 22ss). Lue. 16, 24.

Caput 8: Influxus luliani, III, cc. 27-28 (PL 96, 509C-510B; CCL 115, 100-102)ex rubricis Magistri apparet; verba autem Augustini ex originali sumuntur.

2. Augustinus In Enchiridion *: De quo Augustinus ita ait: "Occurrit de abortivis fetibus quaestio, qui iam nati sunt in uteris ma trum, sed non ita ut iam possint renasci. Si enim resurrecturos eos dixe rimus, de his qui iam formati surit toierari potest utcumque quod dicitur; informes vero quis non proclivius perire arbitretur, sicut semina quae concepta non fuerunt?" — Attende * "Scrupulose quidem inter doctores quaeri ac disputari potest quanclo incipit homo in utero vivere, an sit quaedam vita occulta quae nondum motibus viventis appareat. Negare enim vixisse puerperia, quae ideo membratim exsecantur, ut eiciantur ex uteris praegnantium, ne matres etiam, si mortua ibi relinquantur, occidant, impudentia nimia videtur. Ex quo autem incipit homo vivere, ex illo utique iam mori potest. Mortuus vero, ubicumque illi mors potuit everiire, quomodo ad resurrectionem non pertineat, reperire nequeo".

3. Hic de monstris *. " Neque 3 enim et monstra quae nascuntur et vivunt, quamiibet cito moriantur, aut resurrectura negabuntur, aut ita resurrectura credenda sunt, sed potius correcta emendataque natura. — (De bimembre *) Absit enim ut ilium bimembrem, quem nuper natum in Oriente fratres fidelissimi, qui eum viderunt, retulerunt et sanctus Hieronymus scriptum reliquit 4, ut unum hominem duplicem, ac non potius duos, quod futurum erat si gemini nascerentur, resurrecturos aestimemus. Ita et cetera, quae nimia deformitate monstra dicuntur, ad hùmanae naturae figuram resurrectione revocabuntur".

1 quo] hoc ABCLT. 6 fuerunt] fuerint BCRVX Aug., in corr. N. Attende om. RTVW. 1 doctores] doctos LNTX, doctissimos Aug., Hugo. 7-8 sit quaedam vital sint quedam vitia M. 8 vita corr. ex vitia 0. 14 Rubrica om. RVW. 17 De] quodani add. LR. j] De bimenibre om. MVW. 18 fidelissimi] dilectissimi LRX. 21 aestimemus] existimemus TW. 22 figuram] in add. N lui., add. mien. RV.

1 Caput 85 (PL 40, 272; CCL 46, 95). 2 Ibid., e. 86 (272; 96). 3 Ibid., c. 87 (272s; 96). Epist. 72 (ad Vitalem), n. 2 (PL 22 [ 674; CSEL 55, 9s).

1 Tract. 49, n. (PL 35, 1751; CCL 36, 425).

108). 3 Caput 110 (283s; 108).

DISTINCTIO XLV

Caput 1 (259).

1. De diversis animarum receptaculis. — Augustinus, super Ioannem *. Praeterea sciendum est quod "omnes animae, ut ait Augustinus 1, cum de saeculo exierint, diversas habent receptiones: bonae habent gau dium, malae tormenta. Sed cum facta fuerit resurrectio, et bonorum gau dium amplius erit, et malorum tormenta graviora, quando cum corpore torquebuntur". — Ex his ostenditur quod maius erit gaudium sanctorum in resurrectione et post quam fuerit ante, et quod diversa receptacula ha bebunt animae sanctorum.

2. Augustinus In Enchirldion *. De quibus idem Augustinus ait 2: "Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est, animas abditis receptaculis continet, sicut unaquaeque digna est vel requie vel aerumna, pro eo quod sortita est in carne cum viveret".

Caput 2 (260).

1. De suffragiis detunctorum. — Augustinus in Enchiridion *: "Neque negandum est, ut ait Augustinus 3, defunctorum animas pie tate suorum viventium relevari, cum pro illis sacrificium Mediatori of fertur, vel eleemosynae fiunt in Ecclesia".

2. Quibus prosint orationes et eleemosynae et sacriilcium, et quomodo *. "Sed haec eis prosunt, qui cum viverent, haec sibi ut postea pos sent prodesse meruerunt. Est enim quidam vivendi modus, nec tam bo

3 receptaculis] post mortem add. BLNR elenchus capp. M Augustinus super Ioannem om. RVW. 5 de] hoc add. MNTV. 13 continet] tenet ALOTW. 14 cum] dum BCNVWX. 17 Augustinus in Enchiridion om. NVW. 21-22 et quomodo om. BCX.

2 Caput 109 (PL 40, 283; CCL 46, Dist. XLV: De doctrina Augustini, cf. F. Bonnin Aguilô, Vision bealifica en e! Antiguo Teslamenlo o limbo de los padres?, in Burgense 9 (1968), 65-175, praesertim 165ss. — Caput 1, n. 1: Ex Glossa Magistri in 1 Thess. 4, (PL 192, 305 B), ex Fioro in h.l. (678). — Num. 2: textus Augustini iam in Prognosticon, II, 9 (PL 96, 479 A; CCL 115, 49), sed hic sumitur ex originali, sicut et in Caput sequenti, nn. 1-2.

nus ut non requirat ista post mortem, nec tam malus ut ei non prosint ista post mortem. Est vero talis in bono ut ista non requirat, et est rursus talis in malo ut nec his valeat, cum haec vita transierit, adiuvari. Quo circa hic omne meritum comparatur, quo possit post hanc vitam quispiam gravari vel relevari. Nemo autem speret quod hic neglexit, cum obierit apud Deum promereri. Non igitur ista, quae pro defunctis commendandis frequentat Ecclesia, illi apostolicae sunt adversa sententiae, qua dictum est 1: Omnes adstabimus ante tribunal Christi, ut referaI unusquisque se cundurn ea quae per corpus gessit, scilicet bona vel mala: quia etiam hoc meritum sibi quisque cum in corpore Viveret comparavit, ut possent ei ista prodesse. Non enim omnibus prosunt. Et quare non, nisi propter differentiam Vitae quam quisque gessit in corpore? Cum ergo sacrificia, sive altaris, sive quarumcumque eleemosynarum, pro baptizatis omnibus offeruntur, pro valde bonis gratiarurn actiones sunt; pro non valde malis, propitiationes; sed pro valde malis, etiam si nulla surit adiumenta mortuorum, tamen qualescumque vivorum consolationes sunt. Quibus vero pro sunt, vel ad hoc prosunt ut sit plena remissio, vel certe ut tolerabilior sit ipsa damriatio".

3. Augustinus In sermone De verbis Apostoli *: "Orationibus 2 ergo sanctae Ecclesiae, et sacrificio salutari et eleemosynis quae pro eorum spiritibus offeruntur, non est dubium mortuos adiuvari, ut cum eis miseri cordius agatur a Domino quam eorum peccata meruerint. Hoc enim a Patribus traditum tota observat Ecclesia: ut pro eis qui in communione Corporis et Sanguinis defuncti sunt, cum ad ipsum sacrificium Ioco suo commemorentur, oretur; ac pro illis quoque id offerri commemoretur. Non est igitur ambigendum ista prodesse defunctis, sed talibus qui ita vixerunt ante mortem, ut possint eis haec utilia esse post mortem. Nam qui sine fide operante per dilectionem 3 eiusque sacramentis de corpore exierunt, frustra illis a suis huiusmodi pietatis officia impenduntur, cuius dum hic essent pignore caruerunt, non misericordiam sibi thesaurizantes,

9 etiam hoc trp. BCNX. 15 sed] sunt BCL Aug., lai., Lomb. (PL 192, 40A), sant sed WX. 23 observat] servat OX. 29 exIerunt] exierint BCLW. JJ impenduntur] impendentur AW, corr. ex inpediuntur M, ex inpendiuntur R. cuius] cum AOWI, om. MN, corr. marg. in cuius W2, pietatis add. interl. V2, scil. pietatis add. marg. W2. duml cum BN.

111 Cor. 5, 10. 2 Sermo 172, c. 2, n. 2 (PL 38, 936s). 3 Resp. Gal. 5, 6: sed j’ides quae per carUatem operatur.

Caput 2, num. 3: Ex Glossa in 1 Thess. 4, 12 (PL 192, 302 A-B), ex Fioro in h.l (678-679).

sed iram 1 Non ergo mortuis nova menita Comparantur, cum pro eis aliquid boni operantur sui, sed eorum praecedentibus consequentia ista red duntur. Nam istam quisque finiens vitam, nisi quod in ea meruerit non poterit habere post eam". 4. Ecce quibus et qualiter prosint illa quae pro defunctis frequentat Ecclesia: mediocriter malis suffragantur ad poenae mitigationem; medio enter bonis ad plenam absolutionem, qui non habent tantae perfectionis merita ut non indigeant iuvari per pauperes quorum est regnum caelorum 2, quos sibi fecerunt amicos de mammona iniquitatis 3. Quorum tanta est perfectio ut his adiutoriis non indigeant, quales sunt Apostoli et martyres. — Augustinus, De verbis Apostoli *. Ut enim ait Augustinus 4, "injuria est pro martyre in Ecclesia orare, cuius debemus orationibus com mendari; pro aliis autem defunctis oratur".

Caput 3 (261).

1. De officiis sepulturae. — Augustinus in sermone De verbis Apo stoli *. De pompis vero exsequiarum idem Augustinus ita dicit: "Pompa funeris, agmina exsequiarum, sumptuosa diligentia sepulturae vivorum sunt qualiacumque solatia, non adiutoria mortuorum". "(Si 6 aliquid prodest impio sepultura pretiosa, oberit pio vilis vel nulla. Praeclaras exsequias in conspectu hominum purpurato illi diviti 7 exhibuit turba famulorum, sed multo clariores in conspectu Domini ulceroso illi pauperi ministerium exhibuit angelorum, qui eum extulerunt non in mar moreum tumulum, sed in Abrahae gremium".

2. Augustinus In eodem *: "Sit 8 tamen cura mortuos sepeliendi et sepulcra construendi, quia haec in Scripturis sanctis inter bona opera de

11 Rubrica om. AVW. Augustinus... Apostoli om. VWX. 16 idem om. BCV. 24 Rubrica om. ALNW.

1 Rom. 2, 5: tlzesaurizas tibi iram in die irae. 2 Resp. Matth. 5, 3. 3 Resp. Luc. 16, 9. 4 Sermo 159, c. 1, n. 1 (PL 38, 868). 5 Sermo 172, c. 2, n. 2 (PL 38, 936). 6 Reapse De civit. Dei, 1, c. 12, n. 1 (PL 41, 26; CSEL 40-1, 24; CCL 47, 14).

Resp. Luc. 16, 19-22. 8 Scil. in Sermone 172, C. 2, n. 3 (PL 38, 937).

Num. 4: Verba Augustini in fine, ex Glossa in Hebr. 12,4 (PL 192, 501 D); ex Fioro in h.!. (840).

Caput 3, n. 1: Prima auctoritas iam in Glossa in 1 Thess. 4, 12 (PL 192, 301 D-302 A), ex Fioro in h.!. (678).— Altera, ut videtur, ex Hugone, De sacram. 11, 16, c. 8 (PL 176,595 B), vel ex fonte ignoto. — Num. 2: Ex eadem Glossa (302 C); ex Fioro, ut videtur (679).

putata sunt. Non solum in corporibus Patriarcharum aliorumque sancto rum, sed etiam in ipsius Domini corpore qui ista fecerunt, laudati sunt 1. Impleant igitur haec hommes erga suos officia postremi muneris et sui humani lenimenta moeroris. Verum illa quae adiuvant spiritus defuncto rum, sdilicet oblationes, orationes, multo observantius procurent".

Caput 4 (262).

1. De duobus aeque bonis, quorum alter plura post mortem habet auxilla. Solet moyen quaestio de duobus, uno divite, altero paupere, pariter sed mediocriter bonis, qui praedictis suffragiis indigent, et meruerunt pariter post mortem iuvari. Pro altero vero, id est pro divite, speciales et communes fiunt orationes multaeque eleemosynarum largitates; pro paupere vero non fiunt nisi communes orationes. Quaeritur ergo an tantum iuvetur pauper paucioribus subsidiis, quantum dives amplioribus. — Si non paniter iuvatur, non ei redditur secundum merita: meruit enim pa riter iuvari, quia pariter boni exstiterunt. Si vero tantum suffragii consequitur quantum dives, quid contuierunt diviti illa specialiter pro eo facta?

2. Responsio *. Sane dici potest non ei magis valuisse generalia et specialia, quam pauperi sola generalia suffragia. Et tamen profuerunt diviti specialia: non quidem ad aliud vel maius aliquid, sed ad idem ad quod generalia, ut ex plunibus et diversis causis unum perciperetur emo lumentum. — Aliter *. Potest tamen dici illa plura subsidia contulisse diviti celeriorem absolutionem, non pleniorem.

Caput 5 (263).

1. Quibus suffragiis luvabuntur mediocriter boni qui in fine reperientur. Sed iterum quaeritur de aliquo mediocriter bono, qui talibus indigens suffragiis, in ipso consummationis saeculi articulo cum reliquis migrabit, si salvus fuerit. Pro eo non offertur ulterius sacrificium vel oratio vel

1 Non] Nec ABCLRV Aug., Glossa. 3 Implearit] Implent AMNORTX, quod corr. NT. 7 post mortern trp. posi auxilia BCV. 11 largitates] largitiones AL2NRTVX.

16 speclaliter] spiritaliter R, specialia LT. 18 Responsio om. MRVW. 22 Aliter

om. AMORTVW. 28 offertur] offeretur ARVWX. 1 Resp. Matth. 26, 10-13.

eleemosyna, nec habebat tantae perfectionis merita quae his suffragiis non egerent: uumquid ergo salvabitur?

2. Aestimo eum, quasi per ignem transeuntem 1, salvari mentis et intercessionibus caelestis Ecclesiae, quae pro fidelibus semper intercedit voto et merito, donec impleatur Christus.

Caput 6 (264).

1. Quomodo sancti glorificati audiunt preces suppilcantlum et quomodo Intercedunt pro nobis ad Deum. Sed forte quaenis: Numquid preces supplicantium audiunt, et vota postulantium in eorum notitiam perveniunt?

2. Non est incredibile animas sanctorum, quae in abscondito faciei Dei 2 yen luminis illustratione laetantur, in ipsius contemplatione ea quae foris aguntur intelligere, quantum illis vel ad gaudium, vel nobis ad auxi hum pertinet. Sicut enim angelis, ita et sanctis qui Deo assistunt, peti tiones nostrae innotescunt 3 in Verbo Dei quod contemplantur. Unde et dicuntur angeli orationes et vota nostra offerre Deo 4, non quia eum doceant, sed quia eius voluntatem super eis consulunt.

3. Atigustinus In hibro De orando Deum *. Unde Augustinus: "Angelis qui sunt apud Deum innotescunt petitiones nostrae, ut quodam modo eas offerant Deo et de his consulant, et quod Deo iubente implen dum esse cognovenint, hoc nobis vel evidenter vel latenter reportent. Unde et angelus hominibus ait 6: Cum oraretis, orationem vestram obtuli Deo".

1 habebat] habebit AWX. 8 intercedunt] intercedant ARX. Deum] dominum LWX. 21 cognoverint] cognoverunt BMORTVWX, quod corr.". 1 Resp. 1 Cor. 3, 15: Ipse autem salvus erit, sic lamen quasi per ignem. 2 Resp. Ps. 30, 21: Abscondes eos in abscondilo faciet tuae. 3 Cf. Phil. 4, 6: pet itiones vestrae innotescant apud Deum. 4 Tob. 3, 25; et 12, 12. 5 Epistola 130 (ad Probam), c. 9, n. 18 "PL 33, 501; CSEL 44, 61). 6 Tob. 12, 12.

Caput 6, nn. 1-2: Quaestio iam proponitur quasi eisdem verbis ab Hugone, De sacram. 1 1, 16, 11: "Multi in quaestione adducunt an preces supplicantium audiunt, et... utrum vota postulantium usque ad ipsorum cognitioneni perveniunt... Hoc unum certum est, sanctorum animas in secreto divinae contemplationis constitutas, eorum quae foris aguntur tantum scire quantum illis vel ad gaudium, vel nobis ad auxilium prodesse constat (PL 176,596 A-B). Vide etiam quaestionem affinem in schola Anselmi Laudunensis (cd. O. Lottin, in Psych. et morale, V, n. 504, p. 323). — Num. 3: lam in Glossa in Phil. 4,6 (PL 192, 253 D-254 A); ex Fioro in h.l. (642s).

4. Augustinus in libro De Trinitate XV “: "Ad omnia 1 quidem scienda sufficit Deo sua perfectio. Habet tamen nuntios, id est angelos, non qui ei quae nescit annuntient: non enim sunt ulla quae nesciat, sed bonum eo rum est de operibus suis eius consulere veritatem. Et hoc est quod ei dicuntur nonnulla ‘nuntiare’: non ut ipse ab eis discat, sed ut ab eo ipsi, per Verbum eius sine corporali sono. Nuntiant etiam quod voluerit, ab eo missi ad quos voluerit: totum ab illo per illud Verbum eius audientes, id est in eius veritate invenientes quid sibi faciendum, quid, quibus et quando nuntiandum sit. Nam et nos orantes eum, non eum docemus, quia novit, ait Verbum eius 2, Pater vester quid vobis necessarium sit priusquam petatis ab eo. Nec ista ex tempore cognovit, sed futura omnia temporalia, atque in eis etiam quid et quando ab illo petituri fueramus, et quos et de quibus rebus vel exauditurus vel non exauditurus esset, sine initio ante praescivit".

5. Augustinus In libro De gratia novi Testamenti *: "Non 3 ergo dicitur angelus orationes nostras offerre Deo, quasi Deus tunc novent quid velimus et quo indigeamus", qui omnia antequam fiant, sicut et postea quant facta sunt novit 4; "sed quia necesse habet rationalis creatura temporales causas ad aeternam veritatem referre, sive petendo quid erga se fiat, sive consulendo quid faciat".

6. Quod dictum est de angelis attribuit sanctorum animabus. Si autem angeli a Deo per Verbum eius discunt petitiones nostras, et quid de eis implendum sit vel non, cur non credamus et animas sanctorum, Dei faciem contemplantium, in eius veritate intelligere preces hominum et quae implendae sint vel non? — Inde est quod Deus dicitur exaudire preces

1 Rubrica om. VW. Aug.] Idem AL. XV om. CLN, trp. post in A, post libro TX.

4 veritatem] voluntatem CX Fiorus, Glossa. 6 voluerit] voluerint OTX, quod corr. OT. eius] scit add. nc, add. marg. L2, add. interl. T2, scit namque add, interl. R2. 16 tunc] non add. LTW, add. interl. R2. 17-18 postea quam] postquam BCLNRVX, corr. In postquam". 21 Rubrica om. AMOVW. 25 dicitur trp. post quorundam BC, add. interl. T, om. ALO.

1 Caput 13 (PL 42, 1075s; CCL 50 A, 494s). 2 Matth. 6, 8. 3 Seu Epist. 140 (ad 1-Ionoratuin), c. 29, n. 69 (PL 33, 568; CSEL 44, 216s). 4 Resp. Eccli. 23, 29: Deo antequam crearentur, omnia sunt agnita; sic et post perjectum respicit ornnia.

Num. 4: Prima pars (e Ad omnia... nuntiandum sit e), in eadem Glossa (254 A-B) et apud Fiorum. Ultima vero pars (e Nam et nos... praescivite) deest in utraque forma Glossae (254 B; x, llOd; z, 190d). Ultima phrasis (e Nec ista... e) iam supra, lib. 1, d. 38, c. 1, n. 2 (1, 276, 6-10). — Num. 5: ex eadem Glossa (254 B), ex Fioro in h.l. (643), non sine quadam pa raphrasi originalis.

quorundam non solum quando effectui mancipat, sed etiam quando in notescit curiae angelorum et sanctarum animarum quid inde futurum sit vel non. Et quod cognoscunt in Dei voluntate esse, volunt et ipsi. Adeo enim supernae Veritati addicti sunt, ut nihii praeter eius voluntatem queant velle. — Intercedunt igitur ad Deum pro nobis sancti, et merito: dum eorum merita suffragantur nobis, et affectu: dum vota nostra cupiunt impleri; quod tamen non faciunt nisi in voluntate Dei implenda didice rint. Oramus ergo ut intercedant pro nobis, id est ut merita eorum nobis suffragentur; et ut ipsi velint bonum nostrum, quia eis volentibus, Deus vult, et ita fiet.

7. Ex praemissis constat quod cum quibusdam misericordius agit Deus quam aliqua eorum peccata meruerint, sciiicet cum mediocriter malis 1, qui suffragiis Ecclesiae iuvantur.

DISTINCTIO XLVI

Caput 1 (265).

1. SI valde mails detur mitigatio poenae. Sed quaeritur hic de valde malis, utrum et ipsi in aliqua poenarum mitigatione Dei misericordiam sentiant, ut minus quam meruerint puniantur.

2. Quidam autumant eos nuliam relevationem poenae habituros. Quod confirmant lacobi auctoritate dicentis 2 ludicium sine misericordia fiet illi qui non tecit misericordiam. Augustinus etiam ait 3: "Mi-

7 impleri] implere MOWX. 16 detur] prestatur BC elenchus capp., prestetur RT.

1 Cf. supra, Dist. 45, e. 2, n. 4. 2 lac. 2, 13. 3 Enarr. in Ps. 100, 1: Mise ricordiam et iudicium, n. 1: "Si ergo per ternpora distinguamus haec duo, forte invenimus modo tempus esse misericordiae, futurum autem tempus iudicii" (PL 37, 1282; CCL 39, 1405); judicium in futuro" potius invenitur in Glossa ordin. in h.1. (apud Lyran., III, 234e; cod. Laurent. XVII.4, f. 134b).

Dist. XLVI. Cf. A. Michel, Mitigaiion des peines de la vie future, in DThC X, 1998-2209, ubi parum vel nihil de doctrina Magistri; et A. M. Landgraf, Die Linderung der Hiillenstrafen nach der Lehre der Frllhsclzolastik, in ZfKTh 60 (1936) 299-370; in Dogmengesch. 1V-2, 255-320, ubi de Magistro agitur, 268-70. — Caput 1, n. 2: Cf. Magister in Ps. 100, 1 (PL 191, 901 A-B), ubi prima auctoritas Augustini; altera invenitur in Glossa in Ps. 118, 151 (1120 D).

sericordia hic, iudicium in futuro". Augustinus, super Octonarium XIX *. Idem 1, distinguens quomodo omnes vine Dei sint misericordia et veritas 2, ait: "Erga sanctos omnes viae Dei misericordia, omnes veritas; quia et in iudicando subvenit, et ita non deest misericordia; et in miserando id exhibet quod promisit, ne desit veritas. Erga omnes autem, 5 quos liberat et damnat, omnes viae sunt misericordia et veritas, quia ubi non miseretur, vindictae veritas datur". Dicens ‘ubi non miseretur’, dat intelligi aliquid a Deo fieri ubi ipse non miseretur.

3. Cassiodorus *. Sed his occurrit quod ait Casiodorus super Psalmum L 3, loquens de misericordia et pietate Dei: "Hae duae, inquit, res iudicio Dei semper adiunctae sunt". Ergo et in punitione malorum non est iustitia sine misericordia. — Cassiodorus, in Psalmo C *. Idem de misericordia et iudicio ait 4: "Haec duo mutua societate sibi iunguntur. In his breViter omnia opera Dei includit".

4. Augtistinus contra illos qui asserunt malorum cruclatus terminandos *. Augustinus quoque, respondens illis qui reproborum supplicia finem habitura contendunt, ita illorum repellit opinionem, as serens reprobos perpetuo puniendos, ut eorum supplicia aliquatenus miti gari non neget. — Augustinus in Enchiridion *: "Frustra, inquit 5, non nulli aeternam damnandorum poenam et cruciatus sine intermissione perpetuos humano miserantur affectu, atque ita futurum esse non credunt: non quidem Scripturis adversando divinis, sed pro suo motu dura quaeque molliendo et in leniorem flectendo sententiam, quae putant in eis terribi lius esse dicta quam verjus. Non enim, inquiunt, obliviscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua misericordias suas. Hoc quidem in Psalmo legi

1-2 Rubrica om. RVW. xix] xviii BCX. 2 Dell domini LRT. 3 Dell domini LT, sunt add. ANV. 7 Dicens] Cassiodorus rubr. mg. BCX, Aug. super ps. C rubrica M. 9 Cassiodorus (rubrica) om. RVW. 12 in Psalmo] super psalmum NR. Rubrica om. MRVW. 17 illorum] eorum BCR. 19 Augustinus (rubrica) om. ABCVWX. in Enchiridion trp. post Augustinus (lin. 15) ABCX, om. VW.

1 Enarr. in Ps. 118, 151: Et omnes viae fuae veritas, Sermo 29, n. 8 (PL 37, 1588; CCL 40, 1766s), mediante Glossa ordin. in h.1. (apud Lyranum III, 272c; cod. cit. 173c).

2 Ps. 24, 10. 3 Expos. in Ps. 50, 16: Et exsultabit lingua mea iustitiam tuam (PL 70, 368 D; CCL 97, 466), mediante Glossa ordin. in h.!. (ap. Lyranum, III, 158a; cod. Laurent. XVII.4, f. 65c). 4 In versum 1: Misericordiam et indicium (PL 70, 700 B; CSEL 98, 891), mediante Glossa ordin. in h.l. (ap. Lyranum, III, 234c; cod. cit., f. 134a, sine nomine); cf. Glossa Magistri in h.l. (PL 191, 901 B). 5 Caput 112 (PL 40, 284s; CCL 46, 109s).

Num. 3: Cf. Glossa in Ps. 50, 16 (491 B); dein eadem in Ps. 100, 1 (901 B).

tur 1. Sed de his intelligitur qui sunt vasa misericordiae 2, quia et ipsi non pro mentis suis, sed Deo miserante de miseria liberantur. Aut si hoc ad omnes aestimant pertinere, non ideo necesse est ut damnationem opinen tur finiri posse eorum de quibus dictum est: Ibunt hi in supplicium aeternum, ne hoc modo putetur habitura finem felicitas illorum de quibus e contrario dictum est: Justi autem in vitam aeternam. — Sed poenas damnatorum certis temporibus aestiment, si hoc eis placet, aliquatenus. mitigari. Etiam sic quippe intelligi potest manere ira Dei in illis 5, id est ipsa damnatio. Haec enim vocatur ira Dei, non divini animi perturbatio. Ut in ira sua 6, id est manente ira sua, non contineat miserationes suas: non aeterno supplicio finem dando, sed levamen adhibendo vel interpo nendo cruciatibus; quia nec Psalmus ait ‘ad finiendam iram suam’ vel ‘post iram suani’, sed in ira sua. (Intelilge! *) Quae si sola esset alienari a regno Dei, carere magna multitudine dulcedinis Dei 7, tam grandis tamen est poena, ut ei possint nulla tormenta quae novimus comparari, si illa sit aeterna, ista autem sit quamiibet multis saeculis longa". "Ma nebit 8 ergo sine fine mors perpetua damnatorum et omnibus erit ipsa communis, sicut manebit communiter omnium vita aeterna sanctorum".

5. Ecce ita asserit hic poenas reproborum non esse finiendas, quod non. improbat si dicatur eorum supplicio aliquod levamen adhiberi. Unde non incongrue dici potest Deum, etsi juste id possit, non omnino tantum punire malos in futuro quantum meruerunt, sed aliquid eis, quantum cumque mali sint, de poena relaxare.

6. Determinat praemissas auctorltates 9. Quod ergo dictum est: Judi cium sine misericordia fiet illi qui non fecit misericordiam, ita intelligi potest: quod iudicium damnationis fiet illi qui non fecit misenicordiam,, pro eo quod fuit sine misericordia; vel fiet ei iudicium sine misericordia liberante et salvante, qui tamen in aliqua poenae alleViatione misericor diam Dei sentiet. — Ita cum dicitur: "Misericordia hic, iudicium in futuro", non negatur quin in futuro sit misericordiae effectus, et in electis, qui per misericordiam ab omni miseria liberabuntur; et in reprobis, qui minus quam meruerint cruciabuntur. Sed hic non sine causa dicitur fieri misericordia, et iudicium in futuro, quia et hic multis modis miseretur Deus, .quibus non miserebitur tunc: vocat enim nunc peccatores et iustificat, quod tunc non faciet; et tunc reddens singulis secundum merita, manifeste iudicabit, qui nunc occulte iudicat.

8 ira] iram OR. 13 Intellige LMNO, om. alii. fiet] fieri MVW, fi. NO.

32 meruerint] meruerunt ABCV.

1 Ps. 76, 10. 2 Resp. Rom. 9, 23. 3 Matth. 25, 46. 4 Ibid. S Resp. Ioan. 3, 36: Sed ira Dei manet super eum. 6 Resp. Ps. 76, 10, de quo parum supra in hoc numero. 7 Resp. Ps, 30, 20: Quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine.

S Encliiridion, c. 113 (285; 110). 9 SciI. in num. 2.

Caput 2 (266).

1. De occulto ludicio. — Augustinus, super IX Psalmum *. Cuius "occultum iudicium, ut ait Augustinus 1, intelligitur poena qua quisque vel exercetur ad purgationem, Vel monetur ad conversionem, Vel, si conteninit, excaecatur ad damnationem". Occultum igitur Dei iudicium dicitur poena qua iudicat purgando, convertendo, excaecando. — Ludicia quoque Dei interdum appellantur "dispositiones eius de omnibus rebus"; unde 2: Quam incomprehensibilia san! iudicia eius! et iudicia eius abyssus multa 3.

2. De sententia ludicis *. ludicium autem quo in futuro iudicabit, intelligitur sententia qua ventilabitur area 4, id est dividentur localiter boni a malis ministerio angelorum 5; et iii in vitam ducentur, illi in sup plicium mittentur 6, qui nunc simul mixti sunt.

Caput 3 (267).

1. De lustitia et mlsericordia Del. Sed quomodo iustitiam Dei et pie tatem, id est misericordiam, supra 7 Casiodorus "duas res" esse

6 occulto] dei add. BCR elenchus capp. Augustinus... Psalmum cm. CMVW. 8 mo netur] movetur BCLVW. 14 Rubrica om. NRW.

1 Enarr. in Ps. 9, n. 1 (PL 36, 117; CCL 38, 58). 2 Rom. 11, 33. 3 Ps. 35,7.

4 Resp. Matth. 3, 12: Ventilabrum in manu sua, et permundabit aream suam. Resp. Matth. 13, 39: Messores autem angeli sunt; et 13, 49: Exibunt angeli et separabunt matos de medio iustorum. 6 Matth. 25, 46: Et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam. 7 In Caput 1, n. 3.

Caput 2, n. 1: Verba Augustini in Ps. 9, ex Glossa Magistri in titulum Ps. 9 (PL 191, 129 D), ex Glossa ordin. hic (ap. Lyranum, III, 98c; cod. Laur. XVII. 4, 1. 8b); dein, Glossa in Rom. 11, 33 (PL 191, 1492 C), ex Glossa ordin. hic (apud Lyranum, VI, 26r; 1 26r; m 27v). — Num. 2: Cf. Glossa Lombardi in Ps. 49, 3-5: Deus manifeste veniet,.. tempestas valida: sTempestas haec, iudicatio Dei est, quae non ventis fiet, sed potentia Dei, per quam fiet ut eius sententia ares ventiletur, et grana a paleis secernantur;... et angeli messores bonos a malis separabunt" (PL 191, 476 B-C); remote ex Cassiodoro in h.!. (PL 70, 350 A et C; CCL 97, 442s).

Caput 3: Cf. Ch. Lefebvre, La notion d’équité chez Pierre Lombard, in Miscellanea Lom bardiana, 223-29.

dixit, quae "semper adiunctae sunt Dei iudicio?" lustitia enim Dei et misericordia non duae res, sed una res, id est divina essentia est, sicut supra 1 pluribus auctoritatibus ostensum est. Quia non est Deo aliud esse misericordem quam misericordiam, nec iustum quam iustitiam, sed idem prorsus. Nec aliud est esse misericordem quam iustum, vel misericordiam quam iustitiam, sed omnino idem, quia non denominative, sed essentia liter haec de Deo dicuntur.

2. De operibus Iustltiae, misericordiae et bonitatis *. Cur igitur dicit Scriptura de operibus Dei, quaedam esse misericordiae, quaedam iusti tiae? Si enim iustitia Dei misericordia est, quaecumque sunt opera mi sericordiae, esse videntur iustitiae et e converso.

3. Responsio *. His responderi potest sic: luis Iocutionibus, quibus huiusmodi operum fiunt distinctiones, ut alia misericordiae, alia iustitiae, alia bonitati tribuantur, non diversitas subiacentis, id est rei his voca bulis significatae exprimitur, sed varietas sensuum et effectuum in crea turis monstratur. (Da memoriae! *) Cum enim dicitur Deus iustus vel iustitia, essentia divina praedicatur; et etiam quod ipse sit distributor et iudex meritorum intelligi datur. Ita et cum dicitur misericors, essentia divina praedicatur; et insuper quod ipse sit miserorum liberator intelligi datur. Similiter cum dicitur bonus, essentia divina praedicatur, ut cum dicitur Deus; et insuper auctor omnium bonorum ostenditur. Ita et cum dicitur Deus, essentia divina praedicatur, et ipse timendus ostenditur. — Inde ergo quaedam opera misericordiae, quaedam iustitiae dicuntur: non quin essentia divina haec et illa operetur, et quin haec et illa sint opera divinae essentiae, quae dicitur misericordia et iustitia; sed quia quaedam sunt quibus ostenditur iudex et aequus distributor, quae dam quibus ostenditur miserator. Misericors enim dicitur in natura, mi serator in exhibitione 2. Et in quibusdam operibus dicitur effectus esse misericordiae, in quibusdam effectus iustitiae: non quod aliud efficiat iusti

6 idem] est add. BCL. denominative] determinate BC. 8 Rubrica om. RVW, trp. supra ad Quia non (lin. 3) NOTX. 10 enim] ergo LMO, om. W. 12 Responsio om. BCVWX. 16 Da memoriae om. MRVW.

1 Lib. 1, dist. 8, cc. 4-8; et Dist. 19, c. 2 (tom. 1,98-103; 160). 2 Cf. Cassiodorus, Exposit. in Ps. 102, 8: "Misericors et miserator Dominus:... Misericors est qui natura sua clementissimus approbatur. Miserator, quando misericordiae suae dona largitur (PL 70, 721 B; CCL 98, 916); unde Magister in h.1.: "Dominus est miserator actu, et misericors natura (PL 191, 922 A); et infra, in Ps. 111, 4: misericors et miserator et iustus: "Dominus mise ricors natura et dum exspectat, et miserator exhibitione, dum iustificat, et iustus remune rando (1013 A).

tia, aliud misericordia Dei, si ad essentiam referas; sed quia ex quibusdam effectibus intelligitur iudex, ex quibusdam miserator, vel, ut quibusdam placet, iustus et misericors.

4. Sed secundum hoc occurrit quaestio, quomodo ex allis ostendatur iustus et ex aliis misericors, cum sit ei idem esse iustum et esse misericor dem. Si enim secundum eandem rationem dicitur iustus et misericors, ex eo opere quo intelligitur iustus, intelligitur misericors, et e converso.

5. Sed dixi supra 1 quia cum dicitur Deus iustus et misericors, ita eadem divina essentia significatur et secundum eam idem praedicatur, ut etiam quaedam diversa intelligantur. Intelligimus enim per hoc eum mi seratorem et iustum iudicem. — Origeness, super leremiam 1’. Quod evi denter Origenes ostendit dicens 2: "Omnia quae Dei sunt, Christus est: ipse sapientia eit’s, ipse fortitudo, iustitia, sanctitas, ipse prudentia. Sed cum unum sit in subiacenti, pro varietate sensuum diversis nuncu patur vocabulis. Aliud enim significat sapientia, aliud iustitia. Quando enim sapientia dicitur, disciplinis te divinarum humanarumque rerum instruere intefligitur; quando iustitia, distributor vel iudex meritorum in sinuatur. Ita et prudentia cum dicitur, doctor et demonstrator bonarum et malarum rerum vel neutrarum inteliigitur".

Caput 4 (268).

1. Auctoritatibus probat quaedam iustitiae, alla misericordlae, alla bonitati tribui. Quod autem quaedam opera misericordiae, quaedam iusti tiae, quaedam bonitati attribuantur, in Scripturis facile est reperire. Et de misericordia quidem et iustitia manifestum est; de bonitate vero et misericordia amplius latet.

2. Augustinus, super Psalmum CXXXV *. Sed Augustinus docet 3 illa opera proprie ad misericordiam pertinere, quibus aliqui a mi seria liberaritur; ad bonitatem vero non solum illa, sed facturam et gu bernationem naturalium, ita dicens: "Ad misericordiam pertinet quod a

4 Sed] Questio rubr. marg. add. BCX. 5 esse misericordem trp. BCT. II Rubrica om. VW. Origeness (marg.) om. BCX. 22 tribui] attrlbui BCRVX.

1 In num. 3. 2 Hom. 8, n. 2 (P0 13, 338 C); mediante Glossa ordin. in 1er. 10, 12 (apud Lyranum, IV, 126c) vel forsitan ex Glossa ignota Magistri in h.1.; cf. etiam tom. 1, p. 101, nota ad Dist. 8, c. 8. 3 Enarr. in Ps. 135, 4, n. 4 (PL 37, 1758; CCL 40, 1960).

Caput 4, n. 2: Ex Glossa in Ps. 135, 4 (PL 191, 1196 A).

peccatis mundat et de miseria liberat; ad bonitatem vero quod caelum et terram et omnia valde bona creavit ut essent" 1

3. Idem, super Psalmum XXXII ‘i Idem 2: "Caeli non indigent mi sericordia, ubi nulla est miseria; in terra hominis abundat miseria, et su— perabundat Domini misericordia. Miseria igitur hominis et misericordia Dei plena est terra 3; non caeli, qui non indigent misericordia. Indigent tamen regente Domino. Omnia enim indigent Domino, et misera et fe licia, quia sine illo miser non sublevatur, feux non regitur".

4. Item alibi: "Misericordia est erga miseros, bonitas erga quosli bet". Interdum tamen misericordia large accipitur ut bonitas.

Caput 5 (269).

1. Quomodo universae viae Domini dicantur misericordia et veritas. Post haec considerari oportet ex quo sensu universae viae Domini dicantur misericordia et veritas 5.

2. Hoc multiplicem recipit expositionem. Universae enim viae Domini quibus ad nos venit, ut ait Augustinus super Psalmum 6, intelliguntur duo adventus: primus, in quo manifestam et multiplicem misericordiam nobis exhibuit; et secundus, in quo requirendo merita iusti tiam exhibebit. — Universae etiam viae Domini, id est quibus ad Dominum ascendimus, sunt iustitia qua a malo declinamus, et misericordia qua bonum facimus. In his enim duobus omne bonum meritum inciuditur.

6 Die] domini BCLTW Aug., Glossa. 7 misera] miseria (A)nLMNRTv, quod corr. NR. 7-8 misera et feltcia] in miseria et in felicitate A, trp. BCLT. 19 Do minum] deum NRTV.

1 Resp. Gen. 1, 31: valde bona; et Sap. 1, 14; Creavit enim, ut essent omnia. 2 Enarr. in Ps. 32, 5, sermo 2, n. 4 (PL 36, 287; CCL 38, 259). 3 Resp. Ps. 32, 5. 4 Glossa ordin. in Ps. 24, 7: Secundum misericordiain tuam memento mei tu, propter bonitatem tuam (apud Lyran., III, 1 19c; cod. Laurent. XVI 1.4, f. 28c); non videtur esse Augustini, cul non

attribuitur in Glossa ordinaria. 5 Ps. 24, 10. 6 Ambae expositiones Augustini

sunt. Prima, in Enarr. in Ps. 24, n. 10: "Et ideo universae viae Dom mi, duo adventus Filii Dei, unus miserantis, alter iudicantis" (PL 36, 185; CCL 38, 138s); dein, In Ps. 60, 8, n. 9: nobis Deus exhibuit misericordiam suam... (PL 36, 728; CCL 39, 771); altera, in Enarr. in Ps. 137, 2, n. 5, ubi subditur: Non sunt aliae viae quibus ad nos veniat; non sunt aliae viae quibus ad ilium veniamus" (PL 37, 1776; CCL 40, 1981).

Num. 3: Ex Glossa in Ps. 32, 5 (PL 191, 328 D). — Num. 4: Ex eadem Glossa, in Ps. 24, 7 (255 C).

Caput 5, n. 2: Cf. Glossa Magistri in Ps. 24, 13 (PL 191, 256 B).

3. Sed cum superius 1 Casiodorus dixerit in his duobus omnia opera Dei includi, merito quaeri potest an in omni opere Domini haec duomutuo sibi iungantur.

4. Quibusdam 2 placuit non in omni opere Domini haec duo con currere: secundum effectum dico. Nam secundum essentiam non dividi tur misericordia a iustitia, sed unum est. Verum secundum effectum non in omni opere dicunt esse misericordiam et iustitiam, sed in quibusdam tanturn misericordiam, in aliis iustitiam, atque in allis misericordiam et iustitiam. — Fatentur tamen Deum omnia quae facit, niisericorditer agere et juste, referentes rationem dicti ad Dei voluntatem quae iustitia est et misericordia, non ad effectus misericordiae et iustitiae qui sint in rebus.

11 qui] que AC, quibus B. j sint] sunt ABCWX, corr. in sunt LR.

1 Caput 1, n. 3. 2 In Glossa in Sent. ohm Petro Pictaviensi attributa hic notat auctor: "Quibusdam placuit, ut m. Rto et etiam m. man., non in omni tempore ("); nam in puero nuper nato qui dampnatur que misericordia? vel qui salvatur, que iustitia? certe hic latet misericordia, hic latet iustitia. Aliis autem [ 5], non nobis. Signum. Magister autem Anselmus Cantuberiensis dicebat: Coniuncte erat [ eranti misericordia et veritas non quan— tum ad eandem personam, sed ad diversas. Cum enim Deus iustitia aliquem punit et alius corrigitur, ex eo opere apparet misericordia. Quod enim alter corrigitur ex misericordia, sancti etiam letantur quod mali generaliter puniuntur (cod. Neapohi, BN VII.C.14, f. 68d). Quod Magister Robertus sit Pullanus (fi. Parisius c. 1144), clare apparet ex Sententiis suis, 1, 13: Auctoritas super istum versum: Prope es tu, Domine, et omnes viae veritas, sic exponit: ‘Erga omnes quos Deus liberat et damnat, omnes viae misericordia et veritas, quia nuhlum immeri tum damnat, sed multos Immeritos liberat’. Itaque universae viae Domini misericordia et veritas. Quia nulla sunt eius opera nisi ab harum a h " e r u " r a, ut fiat hic iniquorum per misericordiam exspectatio, conversorum emendatio, et in futuro per iustitiam utrorumque aequa retributio" (PL 186,701 B-C). Auctoritas est August., Enarr. in Ps. 118,151, sermo 29, n. 8 (PL 37, 1588; CCL 40, 1766s); apud Lyran. in h.!. (Il!, 272c). M. Man. idem est ac Ma gister Manegoldus Lautenbachensis (saec. XI) seu pseudo-Beda, In Psalmorum librum, Ps. 118, 121: Prope es tu, Domine, et omnes viae tuae veritas (PL 93, 1081 C-D); cf. Clavis, n. 1384, et bibhiogr. ibidem. Quoad Anselmum, cf. Proslogion, c. 11 (PL 158, 233s; ed. F. S. Schmidt, 1, 109). Glossator noster manifeste dependet ab ore ipsius Magistri in schohis eius.

Num. 4-5: Eadem Glossa in h.l. (uti supra) incorporatur in quadam Glossa anon. in cod. Clm 22288 (ff. 96-97), quam ita transcripsit et interpretatus est cl. M. Landgraf: Quibusdam placuit, ut m Odoni et etiam m Man non in omni tempore ("). Nam in puero nuper nato, qui dampnatur, que misericordia, vel, si salvatur, que iustitia? Hic latens misericordia [ 97], hic latens iustitia. Aliis non nobis sequentibus. M autem Anselmus Cantuariensis dicebat: coniuncta erant misericordia et veritas non quan tum ad eandem personam, sed ad diversas; cum enim Deus ex iustitia ahiquem punit et ahius corrigitur ex misericordia. Sancti enim letantur, quod mali gehennaliter puniuntur"; in Zwei Gelelirte aus der Umgebung des Petrus Lombardus, in Divus Thornas (Fr.) 11 (1933),, 171. En ratio nostrae diatribae.

5. Aliis 1 autem videtur quod, sicut dicitur Deus omnia opera sua facere iuste et misericorditer, ita concedendum sit in omni opere Dei iustitiam esse et misericordiam, id est clementiam, secundum effectum vel signum; quia nullum opus Dei est, in quo non sit effectus vel signum aequitatis et clementiae, sive occulte, sive aperte. Aliquando enim ma nifesta est clementia sive benignitas, et occulta aequitas, aliquando e converso.

DISTINCTIO XLVII

Caput 1 (270).

1. De sententia ludicli. Solet etiam quaeri qualiter dabitur iudicii sententia. Sed non est perspicuum id explanare. Non enim Scriptura aperte definit an voce illa proferantur 2: Venite benedicti et Ite maledicti, an virtute iudicis ita fiat, conscientiis singulorum attestantibus 3, ut modo dicitur futurum: ut ludicis potentiae effectus ipsius dictione significetur.

2. Illa etiam: Esurivi, et non dedistis milzi manducare, et huiusmodi, magis conscientiis exprimenda plurimi putant quam verbis, quia Aposto lus 5 in momento, in ictu oculi, mysterium consummandum tradit. — Sed illud ad resurrectionis statum tantum referunt, non ad iudiciuni, qui iudicii sententiam et malorum increpationes et bonorum praeconia verbis exprimenda asserunt.

Caput 2 (271).

1. Quod sancti ludlcabunt et quomodo. Non autem solus Christus ludicabit, sed et sancti cum eo iudicabunt nationes 6

11 explanare] explicare ALNRVX. 12 proferantur] proferatur ACLNVW. be nedicti] patris mei add. CNV. 13 fiat] in add. NWX, add. sed de!. V. singulorum] ita add. LT. 17 momento] et add. ABCMRZ (marg.)".

1 Cf. supra, Caput 1, n. 3, hulus Dist., et ipse Magister, Glossa in Ps. 24, (PL 191,256 B), et in Ps. 56, 4 (5) (529 C-D). Nihil ultra invenimus. 2 Matth. 25, 34 et 25, 41. 3 Resp. Rom. 2, 15—16: Testimoniuîn reddente illis conscientia ipsorum, et inter se invicem cogitatio nibus accusantibus... in die, cum iudicabit Deus occulta hominum. Cf. supra, Dist. 43, c. 4, n. 1. 4 Matth. 25, 42. 5 Resp. 1 Cor. 15, 52. 6 Sap. 3, 8.

Dist. XLVII, Caput 2. Cf. lulianus, Prognosticon, III, 11-13 (PL 96, 502 B-503 B; CCL 115, 89s).

2. De duodecim sedibus *. Ipse enim Apostolis ait 1: Sedebitis et vos super duodecim sedes, iudicantes duodecim tribus Israel. — Augustinus, super Psalmum XC *: "Nec 2 est putandum quod duodecim Apostolis tantum hoc promiserit Christus. Ubi enim sedebit Paulus, qui plus omni bus laboravit 3, si non ibi sedebunt nisi duodecim? Per duodecim igitur 5 sedes perfectio tribunalis", id est "universitas iudicantium intelligitur "4, scilicet omnes perfecti qui relictis omnibus secuti sunt Christum 5; "per duodecim tribus, universitas iudicandoruin".

3. ludicabunt vero eos sancti non modo comparatione 6, sed etiam auctoritate et potestate; unde: Gladii ancipites in manibus eorum, "id est sententia de bonis et malis in potestate eorum". — Si vero quaeritur quae erit eorum potestas vel auctoritas in iudicando, puto non ante posse sein quam videatur, nisi divina revelatione quis didicerit.

Caput 3 (272).

1. De ordinibus eorum qui iudicandl erunt. Erunt autem quatuor ordines in iudicio. Gregorius, super lob *: "Duae quippe sunt partes, electorum scilicet et reproborum, ut Gregorius ait 8; sed bini ordines eisdem singulis partibus continentur. Alii enim iudicantur et pe

1 Rubrica om. RVW. 2-3 Rubrica om. NRVW. j] xci xx BMT. 3 Nec] Non BWX, Non enim L. 12-13 posse sein trp. BCNW. 15 iudicandi] iudicaturi R, in iudicio BCLTW elenchus capp. 16 Gregorius] Aug.". ]] Gregorius super lob om. RVW. 1 Matth. 19, 28. 2 Enarr. in Ps. 90, n. 9 (PL 37, 1156; CCL 39, 1262). 3 1 Cor.

15, 10: Sed abundantius illis omnibus laboravi. 4 Resp. Glossa ordin. in Mattli. 19, 28: Per duodecim sedes, universitas iudicantium; per duodecim tribus, universitas iudicando rum intelligitur. Qui reliquerunt omnia et secuti sunt Dominum, hi iudices erunt (apud Lyranum, V, 60a); ex Beda, In Evang., II, hom. 17 (PL 94, 225 A) vel hom. 13 (CCL 122, 89). Resp. Matth. 19, 28: Amen dico vobis, quia vos qui secuti estis me... sedebitis et vos super sedes duodecim etc. 6 Glossa Magistni in 1 Cor. 6, 2: An nescitis quoniam sancti de hoc mundo iudicabunt?: comparatione, quia exemplo fidei illorum perfidia huius mundi damnabitur. Judicabunt etiam auctonitate et potestate" (PL 191, 1576 C). 7 Ps. 149, 6; cum Glossa in hi. (PL 191, 1290 B). 8 Moralia, XXVI, c. 27, n. 50 (PL 76, 378 C-379 B).

Caput 3: Praeter quaedam verba et conclusionem (ad finem n. 4) idem textus unacum alia materia invenitur in Glossa Magistri in Ps. 1, 5 (PL 191, 65 A-67 A), ubi introducitur verbis: Nota quod. Problema hic indicatum ex inadvertentia non examinavimus in Prolegomenis nostris ad tomum 1 (pp. 58*ss). Manifestum est autem quod agitur de quodam additamento ad textum originalem Glossae occasione lectionis eius publicae. Sed unde sumantur hae aucto ritates et quare ultima In apocalypsi rubricetur, nescimus.

reunt; alii non iudicantur et pereunt. Alii iudicantur et regnant; alii non iudicantur et regnant".

2. "ludicantur et pereunt quibus dominica inclamatione dicitur 1: Esurivi, et non dedistis mli manducare etc. Non iudicantur et pereunt quibus Dominus ait 2: Qui non credit, iam iudicatus est". Eorum enim damnatio toti Ecclesiae nota est et certa; et ideo dicuntur tunc non iudi cari (Gregorius Papa: *) "quia 3 ad conspectum districti iudicis cum aperta damnatione suae infidelitatis accedent. Qui vero professionem fidei sine operibus habent, iudicabuntur et peribunt, id est redarguentur ut perearit. Qui vero nec fidei sacramenta tenuerunt, increpationem iudicis in se fieri non audient, quia infidelitatis suae tenebris praeiudicati, eius quem despe xerant invectione redargui non merentur. Illi saltem verba iudicis audient, qui eius fidem saltem verbo tenuerunt. liii in damnatione sua aeterni iudicis nec verba percipiunt, qui eius reverentiam nec verbo tenus servare voluerunt". Et ideo illi iudicandi, isti non iudicandi dicuntur.

3. "Ex 4 electorum vero parte alii iudicantur et regnant, scilicet qui vitae maculas lacrymis tergunt et eleemosynarum superinductione operiunt; quibus iudex veniens in dextera consistentibus dicet: Esurivi, et dedistis mliii manducare. Alli autem non iudicantur et regnant, qui etiam praecepta legis perfectionis virtute transcendunt; quia non hoc solum quod lex praecipit implere contenti sunt, sed et quod ad perfectio nem consulitur implere student. De quibus Propheta ait 6: Dominus ad iudicium veniet cuni senatoribus populi sui. Et Salomon de Ecclesiae sponso loquens ait: Nobilis in portis vir eius, quando sederit cum senatoribus terrae. Et lob 8: Non salvat impios, et pauperibus iudicium tribuit". "Hi ergo recte sub generali iudicio non tenentur, sed iudices veniunt, quia et praecepta generalia vivendo vicerunt, et omnibus relictis Christum secuti sunt". "Recte pauperibus iudicium tribuit, qui quanto huic mundo magna humilitate despecti sunt, tanto tunc maiori culmine potestatis excrescent".

4. In Apocalypsi *. De talibus dicitur 9: "Qui vicerit, dabo ei sedere mecum in throno meo, sicut et ego vici, et sedi cum Paire meo in throno dus.

7 Gregorius Papa (rubr.) om. ARVW. 8 accedent] accedunt LMR, accedant W. 12 sal terni autern BCT. 17 tergunt] tergent MNOW, quod corr. N. 21 et] etiam BCLMV. 29 excrescent] exercent BCL, sed corr. C2L2.

1 Matth. 25, 42. 2 Ioan. 3, 18. 3 Ibid. (379 A). 4 Gregorius, ibid., n. 51, pluribus intermediis ornissis (PL 76, 379 C -380 A, 380 B-C). 5 Matth. 25, 35.

Isai. 3, 14. 7 Prov. 31, 23. 8 lob 36, 6. 9 Greg., Moralia, XXVI, c. 28, n. 53 (PL 76, 381 C-D); qui citat Apoc. 3, 21.

Vincens Dominus cum Patre in throno sedit, quia post passionis certamen et resurrectionis palmam, quod Patri esset aequalis omnibus claruit. Nobis vero in throno Filii sedere, est ex eiusdem Filii potestate iudicare: quia enim iudicandi principatum ex eius virtute percipimus, quasi in eius throno residemus". — Ex his apparet quod etiam perfectiores sancti cum Christo iudicabunt potestate, et quare quidam dicuntur iudicandi, alii non iudicandi.

Caput 4 (273).

1. De ordine iudlcil et mlnisterlo angelorum. Cum autem in Evan gelio legatur 1 quod Dominus mittet angelos suos, qui colligent de regno eius omnia scandala et mittent iniquos in caminum ignis; et item 2: Exibunt angeli, et separabunt malos de medio iustorum et mittent eos in caminum ignis; et item: Mittet angelos suos cum tuba, et con gregabunt electos a quatuor ventis; et Propheta dicit 3: Congregate illi sanctos eius: rninisterio angelo rum illa impleri dubitandum non est.

2. Domino enim veniente ad iudicium, praecedet ante eum ignis 4, "quo comburetur facies mundi huius"; et peribit caelum et terra: "non secundum substantiam, sed secundum speciem, quae immutabitur"; cae lum quidem "a non aetherium". "Tantum 6 enim ascendet ignis in iudicio, quantum ascenderunt aquae in diluvio".

4.5 eius throno trp. LTNV. 11 mittent] mittant ALMORTX, quod corr. 02. 14 et] cuni add. L. dicit] dicat LNR (reclius, quia post Cum).

1 Matth. 13, 41.42. 2 Matth. 13, 49-50; seq. Matth. 24, 31. 3 Ps. 49, 5 Resp. Ps. 96, 3: Ignis anfe ipsum praecedet; vel potius Ps. 49, 3: Ignis in conspectu eius exardescet, ubi Glossa Magistri: ‘ Vel secundum aliam litteram: Ignis ante eum praeibit... quo comburetur fades mundi huius et mali comburentur; boni vero purgabuntur" (PL 191, 476 B). Quae verba citantur in edit. Glossa ordin. hic (apud Lyran, III, 155c), sed desunt in cod. Laurent. XVI 1.4 in h.1. 5 Matth. 24, 35: Caelum et ferra transibunt, ubi Glossa ordin.: "Innovabuntur, deposita priori forma, permanente autem substantia"; et interlin.: *. Caelum, aereum, non aethereum" (apud Lyranum, V, 75r). Cf. etiam Beda, In Marcum 13, 31 (PL 92, 264 D; CCL 120, 602); et In Lucam 21, 33 (590 C; 371). 6 Glossa interlin. in 11 Petri 3, (apud Lyranum, VI, 227r); ex August., De civitate Dei, XX, c. 18 (PL 41, 684; CSEL 40.11, 469s; CCL 48, 729s).

Caput 4, n. 1. De ministerio angelorum, cf. Iulianus, Prognosticon 111,35 (PL 96, 514A.B; 514 A.B; CCL 115, 1085); et Glossa Magistri in Ps. 49, 5 (PL 191, 477 B), ex Augustino in h.1.

(PL 36, 573; CCL 38, 585s). — Num. 2: Dictum Augustini in fine, iam in opusculo luliani, III, 49(519 B.C; 117), et apud Hugonis De sacra,n. 11, 17,28 (PL 176, 610 A).

3. Ille autem ignis malis qui reperti fuerint vivi erit consumptio, bonis vero non. Ut enim ait Augustinus 1, "hoc erit incendium mundi sanctis, quod fuit caminus tribus pueris". In quibus "aliquid 2 purgandum fuerit, per ilium ignem purgabitur 9; aliis vero nullam ingeret molestiam.

4. Purgato vero per ignem mundo, et ad iudicium veniente Domino,, emittetur vox illa magna 3 qua resurgent omnes mortui. Et tunc mini sterio angelorum ventilabitur area: quia boni congregabuntur ei de qua tuor partibus orbis 5 angelico ministerio; quo et rapientur obviam Christo in a 6, reprobis in terra quam dilexerunt remanentibus. Et tunc praeconia illa bonorum: Esurivi, et dedistis mihi manducare, et incre pationes illae malorum: Esurivi, et non dedistis mihi manducare etc. pro ferentur, vel sono vocali vel alio modo 8 — Denique proferetur sententia super utrosque: Venite benedicti etc., Ite maledicti etc.; et ministerio angelorum, virtute Dei cooperante, mittentur mali in caminum ignis 10, hoc est in infernum.

Caput 5 (274).

1. Si post iudichim daemones praeerunt hominibus ad puniendum. Et solet quaeri utrum in inferno malis ad puniendum praesint daemones post iudicium, quos carnifices tortoresque animarum Scriptura appeilat 11.

2. Apostolus dicit 12 quod Christus tunc evacuabit omnem principaturrr et potestatem et virtutem. — Haymo, super Epistolam ad Corinthios *

"Dum 13 enim durat mundus, angeli angelis, daemones daemonibus, ho-

2 aIt Augustinus trp. TVW. 9 orbis] mundi NVW. 13 vocali] vocabuli TW.

16 hoc] id LTX. 22 Rubrica om. RVW.

1 D civilate Dei, XX, 18 (685; 470; 730). 2 Glossa ordin. in II Petri 3, 10: sCaeli,, id est sancti, si quid in eis purgandum est, per ignem purgabuntur (apud Lyranum, VI, 227a). 3 De qua supra, Dist. 43, c. 2. 4 Matth. 3, 12; cf. August., Enarr. in Ps., 49, 3, n. 8: Tempestas valida: "ventilatura tam magnam aream... qua separabitur a sanctis omne immundum" etc. (PL 36, 570; CCL 38, 581). Cf. supra, Dist. 46, c. 2, n. 2. 5 Resp. Matth. 24, 31; cf. supra, num. 1 huius Caput 6 1 Thess. 4, 16. 7 Matth. 25, 35 et 42..

8 Cf. supra, c. 1, n. 1. 9 Matth. 25, 34 et 41. 10 Resp. Matth. 13, 40s. 11 Resp. Matth. 18, 34: 7’radidit eum tortoribus; cum Glossa interlin. hic: o in manus romanorum, veltartareis ministris (apud Lyran., V, 57v). 12 1 Cor. 15, 24. 13 Glossa ordin. in 1 Cor. 15, 24 (apud Lyran., VI, 58a; " 70a; m 67a); ex Haymone, In 1 Cor. 15, 24 (PL 1l7 597 A); cf. supra, Lib. II, d. 6, c. 4 (1, 356s).

Num. 3 forsitan dependet a Glossa in Hebr. 1, 11 (PL 192, 412 A), ubi invenitur auctoritas Augustini.

mines hominibus praesunt; sed omnibus collectis, iam omnis praelatio ces sabit". — Hinc quidam putant post iudicium daemones non habere po testatem cruciandi hommes, sicut modo; sed ut daemones virtute Dei cruciari, sine creaturae ministerio, asserunt, sic reprobos hommes ibi non per operationem daemonum, sed virtute divina tantum aeternis subici cruciatibus.

3. Praemissa tamen auctoritas non id cogit sentire, quae, etsi asserat tunc nec daemones daemonibus nec hommes hominibus praeesse, non definit tamen an daemones hominibus praesint ad torquendum. — Unde quibusdam videtur eos sic constare hominibus tortores in poena, sicut exstiterunt incentores in culpa.

DISTINCTIO XLVIII

Caput 1 (275).

1. De forma ludicis. Solet etiam quaeri in qua forma Christus iudi cabit. — In forma utique servi iudicabit 1, quae omnibus in iudicio ap parebit, ut videant mali in quem pupugerunt 2 Divinitatem vero eius mali non Videbunt; unde Isaias: Tollatur impius, ne videat gloriam Dei. "Humanitatem 4 videbunt, ut timeant; divinitatem vero non, ne gaudeant". Divinitas enim sine gaudio videri non potest.

8 tunc nec trp. NX. nec non TW, om. 0. 10 constare] exstare ABCLTX, stare W. 16 mali trp. post videbunt NRVX. 17-18 Humanitatem] vero add. BCR.

1 August., In Ioan., tr. 19, n. 16: "Videbunt in quem pupugerunt... Forma ergo servi videbitur, occulta erit forma Dei (PL 35, 1553; CCL 36, 199). Cf. etiam tr. 21, n. 13 (1571; 219s). 2 Resp. Apoc. 1, 7: Ecce venit cum nubibus, et videbit eum omnis oculus, et qui eum pupugerunt; Ioan. 19, 37: Videbunt in quem transfixerunt. 3 Isai. 26, 10, magis iuxta LXX (ex buliano). 4 Isidorus, Sententiae, 1, c. 27, n. 8: In iudicio reprobi humanitatem Christi in qua iudicatus est videbunt, ut doleant; divinitatem vero eius non videbunt, ne gaudeant. Quibus enim divinitas ostenditur, utique ad gaudium demonstratur. (PL 83, 596; iterum ex buliano).

Dist. XLVIII, c. 1. Cf. Lombardus, Glossa in Ps. 20, 6 (PL 191, 222 C), et lulianus, Prognosticon III, cc. 8-9 (PL 96, 501 B-D; CCL 115, 87s); qui fontes esse videntur potiusquam Augustinus et Isidorus.

Caput 2 (276).

1. Qualis apparebit tunc forma servi. Sed cum in forma humana con stet eum appariturum, quaeritur an forma illa gloriosa appareat, sicut vere est; an infirma, qualis in passione exstitit.

2. Quidam putant a malis talem videri qualem crucifixerunt, id est infirmam, quia dicit Scriptura 1: ut videant in quem pupugerunt. — Au gustinus, super Ioannem *. Sed aperte Augustinus dicit2 formam servi glorificatam a bonis et a malis tunc videri, sic: "Cum in forma servi glorificata iudicantem viderint boni et mali, tolletur impius, ut non videat claritatem Dei 3, qua Deus est, quam soli mundi corde videbunt: quod erit eis vita aeterna".

3. Quare dicitur Christus iudicaturus *. Forma igitur humana in Christo glorificata videbitur a cunctis; unde et Christus dicitur iudicaturus quia filius hominis est. Ita enim legitur in Evangelio Ioannis 5: Et potestatem dedit ei iudicium facere, quia fihius hominis est: non quod ipse ex virtute hominis sit iudicaturus, vel quod ipse solus, sine Patre et Spi— ritu Sancto, sit iudicium facturus, sed quia ipse solus in "forma 6 servi

2 tunc om. BCL elenchus capp. 3 an] in add. NW, add. interl. A2V2. 4 infirma] in forma AMRTW, quod corr. RT, corr. in in forma BC. 6 infirmam] infirmum L, in forma M, corr. in in formam B. 9 glorificata] clarificata BMTX. H ut non] ne LV.

12 Rubrica om. NRVW. U iudicaturus BCX, om. alii.

1 Cf. supra, Caput 1. 2 Tract. 111, n. 3: Cum viderimus enim claritatem quam dedit Pater Filio, etiamsi eam dici hoc Inca intelligamus, non quam Pater aequali Filio gignens eum dedit, sed quam facto hominis fluo dedit ei post mortem crucis: quando ergo videbimus illam Filii claritatem profecto tunc flet iudicium vivorum atque mortuorum, tunc tolletur impius, ne videat claritatem Domini; quam, nisi illam qua Deus est? (PL 35, 1927; CCL 36

630s). 3 Isai. 26, 10. 4 Matth. 5, 8: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt. S Ioan. 5, 27. 6 Rubr. marginalis: Aug. super ioan., una cum punctis superscriptis in textu ad in forma... videbitur s, qui potius est Glossae ordin. in Ioan. 5, 27 (apud Lyran. V, 202c), ex Tract. 19, n. 16 (PL 35, 1553; CCL 36, 199).

Caput 2, n. 2. Quidam forsitan illi sunt qui nimis adhaeserunt cuidam verbo Augustini: sForma ilba erit iudex quae stetit sub iudice; illa iudicabit quae iudicata est" (In Ioan., tr. 19, n. 6; PL 35, 1553; CCL 36, 199). Quatenus hic textus solus citatur a luliano, in III, c. 9 (501 C; 88), fortasse hanc opinionem sustinuit. Simili modo in Libro Pancrisis (n. 92) Magistri Anselmi Laudunensis legitur: Sed hoc certum est quod filius hominis in eadem forma in qua iudicatus est apparebit" (ed. O. Lottin, in Psych. et morale, V, 79). — Textus Augustini, ex Glossa ordin. in Ioan. 17, 24 (apud Lyran., V, 235c), a qua potius dependet Magister quam ab originalibus Augustini; ita etiam in Caput sequenti.

iudicans bonis et malis videbitur". Cum ergo dicitur 1: Pater non iudicat uemquam, sed omne iudicium dedit Filio, non ita est intelligendum quasi Filius solus iudicet, et non Pater, sed quia forma Filii humana cunctis in iudicio apparebit: non infirma, sed gloriosa. ludicabit autem ex virtute divinitatis, non sine Patre et Spiritu Sancto. Et apparebit terribilis impiis 5 et mitis iustis 2: erit enim terror malis et lumen iustis.

Caput 3 (277).

1. Quare secundum tormam servi dicitur Christus suscitaturus cor pora. Et sicut dicitur Christus secundum formam servi iudicaturus pro pter causam praemissam, ita etiam dicitur suscitaturus corpora mortuorum secundum humanitatem, cum tamen virtute divinitatis sit suscita turus, non humanitatis. Sed hac ratione illud dicitur: quia in humanitate suscepit quod est causa nostrae resurrectionis, id est passionem et resur rectionem, ideo ei adscribitur secundum hominem suscitatio mortuorum.

2. Augustinus, super Ioannem *. Unde Augustinus: "Per Verbum filium Dei fit animarum resurrectio; per Verbum factum in carne lilium hominis fit corporum resurrectio". — Item: "ludicat et suscitat corpora non Pater, sed Filius secundum dispensationem humanitatis, in qua est minor Patre". "Christus 5 in eo quod est Filius Dei, est vita quae vivificat animas; in eo quod filius hominis, iudex". 20

3. Ecce secundum formam humanitatis dicitur suscitaturus corpora et iudicaturus. ludicaturus autem, quia illa forma cunctis in iudicio ap parebit; et suscitaturus, quia in eadem forma meritum et causam nostrae resurrectionis suscepit, et quia secundum eandem formam vocem dabit

3 Filius solus trp. BCLX. 15 Rubrica om. MVW. 19 Patre. Christus in] Patre Christus. In BCN. 20 quod] est add. BCLV. 24-1 (p. 545) et... procedent m. ANOX, add. interl. W 1 Ioan. 5, 22. 2 Verba sunt Isidori, Sent., 1, c. 27, n. 9: Et mitis apparebit... electis, et terribilis reprobis * (PL 83, 596 B); sed hic potius in forma luliani, Prognosticon, III, c. 7: et mitis erit iustis, et terribilis erit iniustis * (PL 96, 501 A; CCL 115, 87).

3 Tract. 19, nn. 15-16 (PL 35, 1552s; CCL 36, 198s). 4 Tract. 23, n. 13 (1591; 242). Tract. 19, n. 15, et tr. 22, n. 11 (1552s et 1580; 198s et 229s).

Caput 3, n. 2: Prima auctoritas Augustini sumitur ex Glossa ordin. in Ioan. 5, 27 (In parte apud Lyran. V, 202c; in toto, in PL 114, 379 C, et in ed. Lugdun. [ V, l1b0). in Glossa in Ioan. 5, 21 (202a). Tertia, in Glossa in 5, 27 (202c). — Num. 3: Auctoritates Augu stini, ex Glossa in Ioan. 5, 21 (202a), et in Ioan. 5, 26 (202c).

qua mortui de monumentis surgent et procedent 1. Secundum quod Deus est, vivificat animas; non Pater tantum, quia non tantum Pater vita est, sed et Filius cum eo et Spiritus Sanctus (Augustinus: 2 *) "eadem vita" est. Quae "pertinet ad animam, non ad corpus. Corpus enim non sentit vitam sapientiae, sed anima, quae illuminatur a lumine" aeterno. — Licet igitur Christus potentia deitatis vivificet animas et suscitet corpora et iudicet, non otiose tamen et praeter rationem ei secundum formam Dei tribuitur vivificatio animarum, et secundum formam servi iudicium et resuscitatio corporum.

Caput 4 (278).

1. De Ioco ludicli. Putant quidam Dominum descensurum in vallem Iosaphat in iudicio, eo quod ipse per bel prophetam sic loquitur 3: Con gregabo omnes gentes, et deducam eas in vallem Iosaphat, et disceptabo ibi cum eis.

2. In cuius capituli expositione 4 ita reperi: "Hoc quidam pueriliter intelligunt, quod in valle quae est in latere montis Oliveti, descensurus sit Dominus ad iudicium. Quod frivolum est, quia non in terra, sed in spatio huius a sedebit, contra locum montis Oliveti ex quo ascendit 5. Et sicut Ioannes Chrysostomus dicit6, angeli deferentante eum signum crucis". Unde in Evangelio Veritas ait: Et tunc apparebit signum fui hominis etc. "bosaphat autem interpretatur ‘iudicium Domini’ 8": in vallem ergo Iosaphat, id est iudicii Domini, "congregabuntur omnes impii. lusti vero non descendent in vallem iudicii, id est damnatio nis, sed in nubibus elevabuntur obviam Christo 9".

1 procedent] et add. BCLV sed add.". 2 tantum Pater trp. BCLNX. 3 Au gustinus om. AMRTVWX. 11 Putant] Et praem. BCLMX, add. N Imputant R. II vallem] valle ALNR, quod corr. L2. 22 vallem] valle ALV. iudicll CLNTX (subaudi vallem cum lui.), iudicium Bovw, in iudicio AM. 23 vero] autem BCX.

1 Ps. 67, 34: Ecce dabit voci suae vocem virtutis; inde Ioan. 5, 28-29. 2 Tract. 19, n. 14 (1552; 198). 3 bel 3, 2. 4 In Glossa ordin. in h.1. (apud Lyranum, IV, 356a). Resp. Act. 1, 9-12. 6 De cruce et latrone, 1: 6 Sic Domino de coelo veniente angelorum cçtus et archangelorum multitudo illud signum portant humeris excelsis, et regalem nobis nunciant" (ed. Venetiis 1583, III, 303a in fine; cf. PG 49, 404). 7 Matth. 24, 30.

8 Ita et Hieron., In bel 3, 2 (PL 11845], 979 D). 9 1 Thess. 4, 16.

Caput 4, n. 1: Quidam, scit. lulianus, Prognosticon, III, 2 (PL 96, 497 C; CCL 115, 82), ubi et textus bel; et in e. 4 (499 B 500 C; 83s), file Chrysostomi. Unde in toto num. 2 Magister se confert ad Glossam ordin. in h.1.

Caput 5 (279).

1. De quailtate luminarlum et temporis post iudlclum. Veniente autem ad iudicium Domino in fortitudine et potestate magna 1, sol et luna dicun tur obscurari 2: non sui luminis privatione, sed "superveniente maioris luminis claritate". Virtutes quoque caelorum 3, id est angeli, dicuntur moyen: non metu damnationis vel aliqua perturbatione pavons, "sed quadam admiratione" eorum quae viderint. Unde lob: Columnae caeli pavent adventum eius.

2. Ante diem vero iudicii sol et luna eclipsim patientur, sicut Ioel testatur dicens 5: Sol convertetur in tenebras et luna in San guinem, antequam veniat dies Domini magnus et horribilis. Magnus vero dicitur propter magna quae ibi fient.

3. Cum autem fuerit factum caelum novum et terra nova 6, tunc erit lux lunae sicut lux sous, testante lsaia 7, et lux sous septempliciter, Id est sicut lux septem dierum, quia quantum luxit sol in prima conditione septem dierum, ante peccatum primi hominis, tantum lucebit post iudi cium 8 Minorata enim fuit lux sous et lunae aliorumque siderum per pec catum primi hominis 9; sed tunc recipiet sol mercedem sui labonis 10, quia septempliciter lucebit.

4. Et tunc non 11 erit vicissitudo diei et noctis, sed tantum dies. Unde Zacharias: Et erit dies una quae nota est Domino, non dies neque nox; et

9 eclipsim patientur trp. LT.

1 Resp. Luc. 21, 27; cf. Matth. 24, 30. 2 Glossa ordin. in Matth. 24, 29: Sol obscurabitur: "Vel sol et luna et stellae ad tempus suo lumine privabuntur... Vel superve niente claritate yen luminis videbuntur obscurari... lob dixit [ 11]: Columnae caeli con tremiscunt et pavent adventum eius (apud Lyranum, V, 74c); ultima expositio est Ps.-Bedae in h.l. (PL 92, 104 A); ex Hieron. in h.l. (PL 26 [ 180 A). 3 Matth. 24, 29, ubi Glossa interlin.: Timebunt angeli, quanta magis hommes! (apud Lyranum, V, 74v). 4 lob. 26, 11, ubi Glossa interlin.: "Non timore poenali, sed admiratione" (apud Lyranum, III, 5m); ex Gregorio, Moralia, XVII, c. 29, n. 44 (PL 76, 31 C). S bel 2, 31.

6 Isai. 65, 17; 66, 22; Apoc. 21, 1. 7 Isai. 30, 26. Glossa interlin. in h.l.: sicut lux septem dierum: Scilicet quando cr est mundus" (apud Lyranum, IV, 57v); ex Isidoro, De ordine creaturarum, c. 5, n. 5 (PL 83, 924 A). 9 Glossa interlin. in Ii.b.: Et erit lux lunae: "Post iudicium et caelum erit novum et terra nova. Quia enim propter hominem facta, in eius lapsu peiorata sunt sol et luna, suo lumine minorata (apud Lyranum, 1V, 57v); ex Isidoro, ibid., n. 3 (923 C -924 A). Glossa ordin. in h.l.: Et erit lux lunae: "Cum praemium labonis percipient (57c); cf. num. 6 infra. 11 Glossa interlin. in Zach. 14, 7: Non dies: Non vicissitudo diei nec noctis" (apud Lyranum, IV, 42m).

DISTINCTIO XLIX

Caput 1 (280).

in tempore vesperi erit lux, quia non erit tunc varietas diei et noctis quae modo est, sed continua dies et lux.

5. lsaias tamen videtur dicere quod tunc non luceat sol vel luna, loquens congregationi beatorum 1: Non erit tibi, inquit, amplius sol ad lucendum per diem, nec spiendor lunae illuminabit te; sed erit tibi Dominus in lucem sempiternam. — Sed his verbis non negat solem et lunam tunc lucere, sed significat his qui erunt "in aeterna beatitudine" 2 nullum lucis usum praestare; quia ut ait Hieronymus super eundem locum 3, "caeli terraeque, sous atque lunae nobis cessabit officium, et erit ipse Dominus lumen suis in perpetuum".

6. Isidorus in libro Creaturarum *. Potest etiam intelligi istud Isaiae ea ratione dictum, quia sol et luna non tunc habebunt ortum et occasum sicut nunc. Unde 1 i d o r u 4, illud lsaiae quasi exponens, ait: "Post iudicium sol laboris sui mercedem suscipiet; unde Propheta: Lucebit septempliciter. Et non veniet ad occasum nec sol nec luna, sed in ordine quo creati sunt, stabunt, ne impii in tormentis sub terra positi fruantur luce eorum. Unde Habacuc 6: Sol et luna steterunt in ordine suo". — Ecce aperte dicit solem et lunam tunc lucere, sed stabiliter permanere; ubi etiam significat infernum esse sub terra.

7. Si vero quaeritur quis sit usus lucis solis et lunae tunc, fateor me ignorare, quia in Scripturis non memini me legisse.

1. De differentia mansionum in caelo et in interno. — Augustinus in Enchlridion *: "Post 7 resurrectionem vero, facto universo impletoque

3 vel] et A, neque NVW. 4 beatorum] bonorum LW, sanctorum NV. 9 atque] ac W, et CX. II Rubrica om. CNRVW. H in libro Creaturarum om. BX. istud] illud ALRTWX. 14 mercedem trp. post sol BCLRT. 16 positi trp. post impil O, posf tormentis W Glossa. 24 Augustinus in Enchiridion om. RVW.

1 Isai. 60, 19. 2 Glossa interlin. in h.1. (apud Lyran., IV, 99r). 3 In Isaiam 60, 19, (PL 24 (18451, 597 A; CCL 73 A, 704), mediante Glossa ordin. in h.l. (99a). ‘ De ordine creaturarum, c. 5, nn. 6-7 (PL 83, 924 B 925 A); sed verba sunt Glossae ordin. In Isai. 60, 19: "Isidorus in libro creaturarum: Post iudicium... in habitaculo suo (apud Lyran., IV, 99a). 5 Isai. 30, 26: Et lux sous erit septempuiciler. 6 Habac. 3, 11.

7 Caput 111 (PL 40, 284; CCL 46, 109).

iudicio, suos fines habebunt civitates duae: una Christi, altera diaboli; una bonorum, altera malorum, utraque tamen angelorum et hominum. Istis voluntas, illis facultas non poterit esse peccandi, vel ulla conditio moriendi; istis in aeterna vita feliciter viventibus, jus infeliciter in aeterna morte sine moriendi potestate durantibus, quoniam utrique sine fine. Sed in beatitudine isti, alius alio praestabilius; in miseria vero illi, alius alio tolerabilius permanebunt".

2. Ex his apparet quod sicut boni differenter glorificabuntur, alii ma gis, alii minus, ita et mali differenter in inferno punientur. — Chrysostomus 1 *: "Sicut enim in domo Patris, id est in regno caelesti, mansiones multae sunt 2, id est praemiorum differentiae, ita et in gehenna diversae sunt mansiones, id est suppliciorum differentiae". Omnes tamen aeter nam patientur poenam, sicut omnes electi eundem habebunt denarium, quem Paterfamilias dedit omnibus qui operati sunt in vinea 3. Nomine denarii aliquid omnibus electis commune intelligitur, scilicet vita aeterna, Deus ipse quo omnes fruentur, sed impariter. Nam sicut erit differens clarificatio corporum, ita differens erit gloria animarum. Stella enim a stella, id est electus ab electo, differt in claritate 4 mentis et corporis. Alii

8 glorificabuntur] gloriabuntur LVW. 9-10 Chrysostomus] Cassiodorus BCX, Iohannes praem. AN, om. RVW. omnibus electis trp. BCL. 17 enim] differt add. NVW.

1 Ad Theodorum lapsum, 1, versus finem (P0 47, 307-308); uti textus hic profertur, vi cinior est versioni quae exstat in cod. Bibi. Casinensis 152: "Sic enim scriptura pronunciat dicens: Ipse reddit unicuique secundum opera eius [ Matth. 16, 27]. Non solum enim in gehenna suppliciorum, set in regno celesti [ multe erunt differencie. Mansiones in quid multe sunt apud patrem meum [ 14, 2]. Et iterum: alia gloria solis et alia lune [ Cor. 15, 41] (Bibi. Casinensis 3, 1877; Fiorilegium, 410a); idem textus, sed hic incompletus, invenitur in Bibliotheca publica Leningrad, cod. Iat. F.v.1, NO 4, de quo cf. A. Staerk, Mit teilungen aus den iateinischen Handschriften tu St. Petersburg, in Studien u. Mitteilungen aus dem Benediktjnerund dem Cistercienser-Orden 31 (1910) 3-36. Aliae versiones in editione Venet. Chrysostomi (1583), V, 474 D; et P0 47, 307-308. 2 Resp. Ioan. 14, 2.

3 Resp. Matth. 20, 1-16. 4 1 Cor. 15, 41.

Dist. XLIX, c. 1, n. 2. Ad hunc numerum enodandum revertere oportet ad Giossam Magistri in 1 Cor. 15, 41: Stella enim a stella differt (PL 191, 1686 C-D; X, f. 113b; z, f. 68a), ubi citantur verba Chrysostomi quae in alia nota supra offeruntur. Quod hic sequitur de uno denario synopsis est (quandoque ad verbum) auctoritatum Augustini quae sequuntur in eadem Glossa (1686 D): Super Ioannem, tr. 67, n. 2 (PL 35, 1812; CCL 36, 495s); et De sancta virginitate, c. 26 (PL 40, 410; CSEL 41, 262); utrobique denarius dicitur esse vita aeterna omnibus communis, et tamen alio magis, alio minus; unde multae mansiones. Conclusio huius num. nobis evadit.

enim aliis vicinius clariusque Dei speciem contempiabuntur, et ipsa contemplandi differentia diversitas mansionum vocatur. Domus ergo est una, id est denarius est unus; sed diversitas est ibi mansionum, id est differen tia claritatis. Quia urium est et summum bonum beatitudo et vita omnium, scilicet Deus ipse. Hoc bono omnes electi perfruentur, sed alii aliis plenius. Perfruentur vero videndo per speciem, non per speculum in aeni gmate 1. Habere ergo vitam, est videre vitam, id est cognoscere Deum in specie. Unde Veritas in Evangelio ait 2: Haec est vita aeterna, ut cognoscant te, et quem misisti lesum Christum, esse unum et solum verum Deum, hoc est, habere vitam est cognoscere te. Non est ipsa cognitio quod tu es, sed per cognitionem habere bonum quod tu es, id est vita.

3. Si omnes hommes volunt esse beati. Solet etiam quaeri de beatitudine, utrum omnes eam velint, et sciant quae sit vera beatitudo.

4. Augustinus in libro XIII De Trinitate * De hoc Augustinus in libro XIII De Trinitate ita disserit3: "Mirum est, cum capessendae reti nendaeque beatitudinis voluntas una sit omnium, unde tanta exsistat de ipsa beatitudine rursus diversitas voluntatum: non quod eam aliquis no lit, sed quod non omnes eam norint. Si enim omnes eam nossent, non ab aliis putaretur esse in virtute animi, ab aliis in voluptate corporis, ab aliis atque aliis alibi atque alibi. Quomodo ergo omnes amant quod non omnes sciunt? Quis potest amare quod nescit? sicut supra disputavi 4. Cur ergo beatitudo amatur ab omnibus, nec tamen scitur ab omnibus? An forte sciunt omnes quae ipsa sit, sed non omnes sciunt ubi sit, et inde contentio est?" 5. Augustinus *: "An 5 forte falsum est quod pro vero posuimus, beate vivere omnes hommes velle? Si enim beate vivere est, verbi gratia, secundum animi virtutem vivere, quomodo beate vivere vult, qui hoc non vult? Nonne verjus diximus: homo iste non vuit beate vivere, quia non vult secundum virtutem vivere, quod solum est beate vivere? Non igitur

10 est enim add. ABCVX, add. mien. LT. 11 habere ANO’T’VX, habetur BCMRW, haberetur L, corr. in habetur 02T2. U vital vitam AT. 12 esse beati] beate vivere BCX. 14 Rubrica om. RVW. 18 omnes eam’ trp. BLW. omnes eam trp. BRW. 19 voluptate] voluntate LNTWX, quod corr. LWX. ergol igi tur AMVW. posuimus] proposuimus ALT, quod corr. L, ponimus M. 26 beate’] bene LW (et sic deinceps, cum quibusdam corr. in L.). 28 diximus] dicinius LT, dixe rimus CNV Aug. 1 1 Cor. 13, 12. 2 Ioan. 17, 3. 3 Caput 4, n. 7 (PL 42, 1018; CCL 50 A, 389s).

4 Citatur supra, Lib. III, d. 24, cc. 4-5 (p. 151s). 5 August., uti supra (1019; 390s).

Num. 4-8 manifeste sumuntur ex originali Augustini.

omnes beate vivere volunt, immo pauci hoc volunt, si non est beate vi vere, nisi secundum virtutem animi vivere: quod multi nolunt. Itane falsum erit, unde nec ipse Cicero dubitavit? Ait enim 1: ‘Beati certe omnes esse volumus’. Absit ut hoc falsum esse dicamus! Quid igitur? An dicendum est, etiam si nihil sit aliud beate vivere quam secundum virtutem animi vivere, tamen et qui hoc non vuit, beate vivere vult? Nimis quidem hoc videtur absurdum. Tale est enim ac si dicamus: Qui non vuit beate vivere, beate vult vivere. Istam repugnantiam quis audiat, quis ferat? Et tamen ad hanc contrudit necessitas, si et omnes beate vi vere velle verum est, et non omnes sic volunt vivere, quomodo solum vivitur beate".

6. "An 2 illud ab his angustiis nos poterit eruere, si dicamus nihil esse beate vivere, nisi vivere secundum delectationem suam, et ideo fal sum non esse quod omnes beate vivere velint, quia omnes ita volunt ut quemque delectat? — Sed ‘id 3 quidem falsum est. Velle enim quod non deceat, est esse miserrimum; nec tam miserum est non adipisci quod velis, quam adipisci velle quod non oportet’. Quis ita sit caecus ut dicat aliquem ideo beatum, quia vivit ut vuit, cum profecto etsi miser esset, minus tamen esset, si nihil eorum quae perperam voluisset, habere potuisset? Mala enim voluntate vel sola miser quisque efficitur; sed miserior cum desiderium malae voluntatis impletur".

7. "Quapropter 4, quoniam verum est quod omnes hommes esse beati velint, idque ardentissimo amore appetant, et propter hoc cetera quae cumque appetunt; nec quisquam potest amare quod omnino quid vel quale sit nescit, nec potest nescire quid sit quod se velle scit, sequitur ut omnes beatam vitam sciant. Omnes autem beati habent quod volunt, quamvis non omnes qui habent quod volunt, continuo sint beati. Continuo autem miseri sunt, qui vel non habent quod volunt, vel id habent quod non recte volunt".

8. Quid sit beatus *. "Beatus 5 igitur non est, nisi qui et habet omnia quae vuit et nihil vult male". "Ille 6 quippe beate vivit, qui vivit ut vuit, nec male aliquid vuit". "Cum 7 igitur ex his duobus constet beata

4 igitur] ergo BCM. 6 virtutem animi trp. BCLOWX. 9-10 vivere velle trp. BCNV Aug. 17 velis BCX Aug. (Cicero), vult W, vellt alii. 23 propter] preter N, corr. in preter 0. 30 Rubrica om. RVW.

1 In Hortensio dialogo (rubr.), nunc deperdito. 2 August., ibid., c. 5, n. 8 (1019s; 39 3 Verba Hortensii Ciceronis iterum allegat Augustinus. August., ibid.

(1020; 392s). 5 August., Ioc. cit. 6 Ibid., c. 8, n. 11 (1022; 396). 7 Ibid., c. 6, n. 9 (1020; 393).

vita, licet in malis sit aliquis bonus, non tamen nisi finitis omnibus malis est beatus". — "Cum 1 vero ex hac vita qui in his miseriis fidelis et bo nus est, venerit ad beatam, tunc erit vere quod nunc esse nullo modo potest, ut sic homo vivat quomodo vuit. Non enim ibi volet male vivere, aut volet aliquid quod deerit, aut deerit quod voluerit. Quidquid ama bitur, adent; nec desiderabitur quod non adent. Omne quod ibi erit, bo num erit, et summus Deus summum bonum erit; et quod est omnino beatissimum, ita semper fore certum erit". — "Beatos 2 autem esse se velle omnium hominum est; beatos esse se velle omnes in Corde suo vident; nec tamen omnium est fides, qua ad beatitudinem pervenitur".

Caput 2 (281).

1. Si quid de Deo cognoscet aliquis quod ibi non intelligant omnes. Solet quaeri utrum aliquid de Deo cognoscat aliquis magis menitus, ut Petrus, quod non cognoscat aliquis minus meritus, ut Linus.

2. Plunibus videtur quod omnia de Deo ad beatitudinem spectantia, omnes communiter electi cognoscant, sed differenter. Nihil enim in Deo noscibile maius digniusque videtur, quam eum intelligere trinum et unum; hoc autem omnes tunc per speciem cognoscent. Unde sequitur ut non sit aliquid beatitudini pertinens incognitum alicui beatorum. Omnes igitur cuncta illa videbunt, quorum cognitio beatitudini servit; sed in modo vi dendi different. — Augustinus *: "Alius 3 enim alio magis, alius alio mi nus fulgebit".

Caput 3 (282).

1. De paritate gaudil. Solet etiam quaeri an in gaudio dispares sint, sicut in claritate cognitionis differunt.

2. Augustinus In libro De civitate Del *. De hoc Augustinus

12 de Deo om. LT. cognosceti cognoscat BCX, cognoscit LT. 21 Augustinus om. BCNRVWX. 24 paritate] parilitate BCX elenchus capp.

1 Ibid., c. 7, n. (1020s; 394). 2 Ibid., e. 20, n. (1034; 417). 3 De virginit ale, e. 26, n. 26 (PL 40, 410; CSEL 41, 263).

Caput 2 invenitur ad litteram inter sententias scholae Anselmi Laudun. attributas, n. 501 (cd. O. Lottin, in Psyciz. et morale, V, 322). Sed sicco pede transeamus. — Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in 1 Cor. 15, 41: Stella a stella differt (PL 191, 1686 D).

Caput 3, n. 2: Auctoritas Augustini iam in Glossa in 1 Cor. 15,28 (PL 191, 1681 D); ex Fioro

ait 1: "Multae mansiones 2 in una vita erunt, scilicet variae praemiorum dignitates. Sed ubi Deus erit omnia in omnibus 3, erit etiam in dispari claritate per gaudium: ut quod habebunt singuli, commune sit omnibus, quia etiam gloria capitis omnium erit per vinculum caritatis". — Ex his datur intelligi quod par gaudium omnes habebunt, etsi disparem co gnitionis claritatem, quia per caritatem, quae in singulis erit perfecta, tantum quisque gaudebit de bono alterius, quantum gauderet si in se ipso haberet *.

3. Sed si par erit cunctorum gaudium, videtur quod par sit omnium beatitudo: quod constat omnino non esse. — Ad quod dici potest quod beatitudo par esset, si ita esset par gaudium ut etiam par esset cognitio; sed quia hoc non erit, non faciet paritas gaudii paritatem heatitudinis. — Potest etiam sic accipi ‘par gaudium’, ut non referatur paritas ad in tensionem affectionis gaudentium, sed ad universitatem rerum de quibus gaudebitur: quia de omni re unde gaudebit unus, gaudebunt omnes. is

Caput 4 (283).

1. Si maior sit beatitudo sanctorum post ludicium. Post haec quaeri solet si beatitudo sanctorum major sit futura post iudicium quam interim.

2. Sine omni scrupulo credendum est eos habituros maiorem gloriam post iudicium quam ante, quia et maius erit eorum gaudium, ut supra o testatus est Augustinus 5, et amplior erit eorum cognitio. — Hieronymus, super Osee ‘1’. Unde Hieronymus 1: "Peracto iudicio, am pliorem gloriam suae claritatis Deus monstrabit electis".

3. Augustinus *: "Si quem 2 movet, quid opus sit spiritibus defuncto rum corpora sua in resurrectione recipere, si eis potest sine corporibus summa beatitudo praeberi, difficilis quaestio est, nec potest a nobis per fecte definiri. Sed tamen dubium non est et raptam a carnis sensibus hominis mentem, et post mortem ipsa carne deposita, non sic videre posse incommutabilem substantiam sicut sancti angeli vident, sive alia laten tiori causa, sive ideo quia inest ei naturalis quidam appetitus corpus admi nistrandi, quo retardatur quodam modo ne tota intentione pergat in illud summum caelum, donec ille appetitus conquiescat. Porro si tale sit corpus, cuius sit difficilis et gravis administratio, sicut haec caro quae corrumpi tur 3, multo magis avertitur mens ab illa visione summi caeli. Proinde cum hoc corpus iam non animale, sed spirituale 4 receperit, angelis ae quata 5, perfectum habebit naturae suae modum, obediens et imperans, vivificata et vivificans, tam ineffabili facilitate, ut sit ei gloriae quod fuit sarcinae".

DISTINCTIO L

Caput 1 (284).

1. Si mail In Inferno peccabunt. Hic oritur quaestio ex praemissis ducens originem. Supra enim Augustinus 6, loquens de malis in inferno damnatis et bonis in caelo glorificatis, dixit quod nec bonis vo luntas, nec malis facultas peccandi esse poterit. Et de bonis quidem con stat; sed de malis, a quibus voluntatem malam non removet, quaeritur

3 Augustinus om. AVW, add. mg. W2, add. sed de!. R.

1 Glossa ordin. in Osee 6, 1 (apud Lyranum, IV, 340a); cetera huius glossae (non au tem verba hic prolata) leguntur apud Hieron. in h.1. (PL 25, [ 867 C). 2 August., De Genesi ad lift., XII, c. 35, n. 68 (PL 34, 483s; CSEL 28-1, 432s). 3 Resp. Sap. 9, 15: Corpus enim quod corrumpit or aggravat animam. 4 Cf. 1 Cor. 15, 44: Seminatur corpus animale, sur get CO spirit ale. Resp. Luc. 20, 36: aequales enim angelis sunt. 6 In Dist. 49, c. 1, n. 1.

Dist. L, Caput 1. Cf. quaestionem propositam in Glossa Magistri in Rom. 2,5-6: *Postremo

quaeritur utrum mala voluntas atque conscientia reproborum in gehenna punitorum sit pec catum vel tantum poena" etc. (PL 191, 1341 B-C).

quomodo verum sit eos non posse peccare, immo quomodo verurn sit eos non peccare, cum malam habeant voluntatem.

2. Solvit secundum diversos *. Quidam autumant illam malam voluntatem non esse peccatum, sed supplicium tantum. Alii vero peccatum esse fatentur, sed per illud eos non mereri aliquam poenam, quia non est ibi locus merendi. Illud ergo peccatum dicunt non esse meritum supplicii, sed supplicium mali menti quod in hac vita praecessit.

3. Augustinus In libro De fide ad Petrum *. De hoc autem Augustinus ita dicit 1: "Tempus acquirendi vitam aeternam in hac tantum vita Deus hominibus dedit, ubi voluit esse etiam poenitentiam fructuosam. Ideo hic poenitentia fructuosa est, quia potest hic homo, deposita malitia, bene vivere; et mutata voluntate, merita simul operaque mutare, et ea gerere quae Deo placeant. Quod qui in hac vita non fecerit, habebit qui dem poenitentiam in futuro saeculo de malis suis 2, sed indulgentiam in conspectu Dei non inveniet 3; quia etsi erit ibi stimulus poenitudinis, nulla ibi erit correctio voluntatis. A talibus enim ita culpabitur iniquitas sua, ut nullatenus ab eis possit vel diligi vel desiderari iustitia. Voluntas enim eorum talis erit, ut habeat in se semper malignitatis suae supplicium, nunquam tamen recipere possit bonitatis affectum. Quia sicut liii qui cum Christo regnabunt nullas in se malae voluntatis reliquias habebunt, ita illi qui erunt in supplicio ignis aeterni cum diabolo et angelis eius de putati, sicut nullam habebunt ulterius requiem, sic bonam habere nulla tenus poterunt voluntatem; et sicut coheredibus Christi dabitur perfectio gratiae ad aeternam gloriam 4, ita consortibus diaboli cumulabit ipsa malignitas poenam, quando exterioribus deputati tenebris 5, nullo illustra buntur interiori lumine veritatis".

4. Ex his apparet reprobos in inferno sic poenitentiam gesturos, ut per eam pravam voluntatem non deserant; et illa maligna voluntas erit eis ad cumulum poenae: per quam tamen non merebuntur, quia nullus meretur nisi in hac vita.

3 Rubrica om. AMRVW. 4 sed om. MO. 8 autem] etiam M, om. BCLO.

14 saeculo om. ARW. Dell domini BCLNTV. 16 correctio] correptio BL, corruptio C, prave add. BT. II A talibus] Aug. add. seu rep. marg. BCLMX. 22 habere nullatenus trp. ALNRV.

1 Id est Fulgentius, Caput 3, n. 38 (PL 65, 689 B-D; CCL 91 A, 736s). 2 Resp. Sap. 5, 3: Poenitentiam agentes et prae angustia spiritus gemenles. Resp. Eccli. 18, 20: Et in conspectu Dei invenies propitiationem. Resp. 1 Petri 5, 10: Deus autem omnis gratiae, qui vocavit nos in aeternam suam gloriam... ipse perficiet. 5 Cf. Matth. 8, 12; 22, 13; 25,30.

Num. 2: Eaedem opiniones ibidem (1341 C-D).

Caput 2 (285).

1. Quare dicuntur tenebrae exteriores. Hic quaeri potest quare illae tenebrae, quibus involventur mali in gehenna, dicuntur exteriores 1. — Quia tunc mali penitus extra lucem corporalem et spiritualem, scilicet Deum, erunt. Nunc enim, etsi patiantur tenebras in caecitate mentis, non tamen penitus extra lucem Dei sunt, nec corporali luce privantur.

2. Augustinus, super Psalmum VI *. De hoc Augustinus sic ait 2: "Ira Dei et in iudicio erit, et hic est in caecitate mentis, cum dantur mali in reprobum sensum 3. Ibi exteriores tenebrae erunt, quia tunc pec catores penitus erunt extra Deum. Quid est enim penitus esse extra Deum, nisi esse in summa caecitate? Siquidem Deus habitat lucem inaccessibilem 4. Hae autem tenebrae hic iam incipiunt in peccante, cum ab interiori Dei luce secluditur, sed non penitus dum in hac vita est". — Ecce quare pec cator ibi dicitur pati exteriores tenebras et non hic: quia ibi secludetur penitus a luce Dei, quod non hic.

3. Sed quomodo intelligenda est illa seclusio? An quia non videbunt Deum per speciem? Sed nec aliquis hic videt Deum per speciem. An per dissimilitudinem quam facit peccatum inter Deum et hominem? Sed et hic multi per gravia peccata elongantur a Deo. An quia Deum odiunt, ita ut velint eum non esse? Sed et hic multi Deum oderunt, de quibus scriptum est: Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper. Quae est igitur illa elongatio? — Sane exteriores tenebrae intelligi possunt quaedam malignitas odii et voluntatis, quae tunc excrescet in mentibus reprobo rum, et quaedam oblivio Dei, quia tormentorum interiorum et exterio rum doloribus adeo afficientur et turbabuntur, ut ab illis ad cogitandum aliquid de Deo vix et raro vel nunquam mentem revocent: ut qui nimio

5 patiantur] patiuntur Lx, patientur". 9-10 peccatores penitus trp. MX. pec catores frp. post erunt BCR. penitus erunt trp.". F! erunt trp. post Deum M. enim om. BCL. 14 secludetur] secluditur BCMVW. 22 igitur] ergo BMX, om. NW. II intelligi] intelligere RT. possunt] possumus MORT, unde corrigitur in: tenebras intelli— gere possumus quandam malignitatem".

1 Matth. 8, 12: eiicientur in tenebras exteriores; ubi Glossa ordin.: Quia a Domino foras expellentur, id est in aeternam noctem, quia hic sponte ceciderunt in exteriores, id est in caecitatem mentis (apud Lyranum, V, 30c). 2 Enarr. in Ps. 6,8, n. 8 (PL 36,94; CCL 38, 32). 3 Resp. Rom. 1, 28. 4 1 Tim. 6, 16. 5 Ps. 73, 23.

Caput 2, n. 2. Auctoritas Augustini iam in Glossa in Ps. 6, 8 (PL 191, 107 D 108 A). — Num. 3 non dependet, ut videtur, ex Glossa in Matth. 8, 12; nec in 22, 13; nec in 25, 30.

Caput 3 (286).

pondere premuntur, adeo stupesCunt et turbantur, ut interim in alla co gitationem non extendant, sed illuc tendit impetus cogitationis, ubi sen titur vis dolons. Sed in hac vita nullus adeo malus est ut penitus seclu datur a cogitatione Dei, qui nec perdit appetitum beatitudinis et quen dam boni amorem, quem naturaliter habet rationalis creatura.

4. lIlas autem exteriores et profundissimas tenebras reprobos per pessuros post iudicium, dicit Augustinus 1, opponens de illo divite qui, in inferno positus, elevans oculos vidit Abraham, et in sinu eius Lazarum 2: "Cuius Comparatione coactus est Confiteri mala sua, usque adeo ut et fratres roget ab his praemoneri"; quod ante iudicium factum legitur. "(Sed post iudicium in profundioribus tenebris erunt impii, ubi nullam Dei lucem videbunt cui confiteantur".

1. De animabus damnatorum, si quam habent notitiam eorum quae hic fiunt. Praeterea quaeri solet si reproborum animae, quae nunc in in ferno cruciantur, notitiam habent eorum quae circa suos in hac vita ge runtur; et si aliquo modo doleant super infortuniis suorum carorum.

2. Augustinus, super Psalmum CVIII *. Hanc quaestionem Augustinus commemorat 4, ex parte eam explicans, ex parte vero insolutam relinquens. Ait enim: "Quaeret aliquis an ullus dolor tangat mortuos de his quae in suis post mortem contingunt, vel quomodo ea quae circa nos aguntur noverint spiritus defunctorum. Cui respondeo magnam esse quaestionem, nec in praesenti disserendam. Verumtamen breviter dici potest quod est cura mortuis de suis Caris, ut de divite legitur 5 qui, dum

1 alia LO, alta NX (melius ?), aliam AMBCTVW, illa R. 1-2 cogitationem] mentem add. interl. T2. 4 qui} quia BCLX.

1 Enarr. in Ps. 5, 5: In inferno quis confitebitur tibi, n. 6 (PL 36, 93; CCL 38, 30s).

2 Resp. Luc. 16, 23. 3 Resp. Luc. 16, 27-28. 4 Enarr. in Ps. 108, 15, n. 17 (PL 37, 1437s; CCL 40, 1952). 5 Resp. Luc. 16, 27-28.

Num. 4: Ex Glossa in Ps. 6, 6 (PL 191, 106 C-D), quae dependet in parte ab illa Gil berti Porretani in h.!.; cd. D. Van den Eynde, L’oeuvre lift, de Géroch de Reichersberg (Romae 1957), 360.

Caput 3, n. 1: Quasi eadem quaestio apud luliani Prognosticon 11, 31 (PL 96, 492 B-C; CCL 115, 68s), quod tamen non est fons. Forsitan et hic invenire iuvabit Glossam Magistri in Lucam! Quod valet etiam pro capp. sequentibus. — Num. 2: Verba Augustini iam in Glossa Magistri in Ps. 108, 9 (PL 191, 990 C-991 A).

tormenta apud inferos pateretur, levavit oculos ad Abraham, et inter alia dixit: Habeo enim quinque fratres: ut testetur illis, ne et ipsi veniant in hunc locum tormentorum. Habent enim mortui curam de vivis: quos sciunt vivere, quia nec in locis poenarum vident eos, ubi dives sine fratribus erat; nec in requie beatorum, ubi Lazarum et Abraham, quamvis longe, agnoscebat. Non tamen ideo consequens est eos scire quae circa suos caros aguntur hic, vel laeta, vel tristia".

Caput 4 (287).

Quomodo accipienda sunt quae de Lazaro et divite leguntur. — Augustinus, super Genesim *. Si quis autem quaerat quomodo intelligatur quod de Lazaro et divite legitur 1, audiat Augustini responsum dicentis 2: "(Si quis putat animas corpore exutas Iocis corporalibus conti neri, cum sint sine corpore, non deerunt qui faveant, et divitem sitientem in loco fuisse corporali contendant, ipsamque animam corpoream praepa rasse linguam, et stillam de Lazari digito cupisse. Sed melius est dubitare de occultis quam litigare de incertis. Divitem in supplicio, pauperem in refrigerio esse non dubito. Sed quomodo intelligatur lingua divitis, di gitus Lazari, flamma inferni, sinus Abrahae et huiusmodi, vix a man suetis, a contentiosis nunquam invenitur".

Caput 5 (288).

1. Si se vident boni et mail. Quaeri etiam solet utrum vicissim se vi deant illi qui sunt in inferno et illi qui sunt in gloria. — Sicut Sancti 3

5 beatorum] bonorum M, sanctorum NV. quamvis] a add. TX. 6 suos caros trp. ACNTV. 1 SUOS om. L. U caros. om. WX. 9-10 Augustinus super Oenesim om. NRVW. 17 divitis interl. OR, om. AI3CMNW. 17-18 digitus add. marg. TV2, add. interl. OR, om. ABCMNWX. 18 Lazari] Lazarus A, add. marg. TV2, om. X, vel divitis add. BC. J inferni] infernus A.

1 Luc. 16, 22-31. 2 De Genesi ad lift., VIII, C. 5, n. 9 (PL 34, 376; CSEL 28-1, 237). 3 Ita Gregorius, In Evang., hom. 40, n. 8: Credendum vero est quod ante retributionem extremi iudicii iniusti in requie quosdam iustos conspiciunt... iusti vero in tormentis semper intuentur iniustoss (PL 76, 1308 D 1309 A); inde Beda, In Lucam 16, 27-28 (PL 92, 536 B-C; CCL 120, 305); et Glossa ordin. in Luc. 16, 23: Vidit Abraham (apud Lyranum, V, 167c).

Caput 4. Cf. luliani Prognosticon 1 1, 4 (PL 96, 477; CCL 115, 45s). Fons autem Magistri est Glossa ordin. in Gen. 2, 8 (apud Lyranum, 1, f. 36e).

Caput 5. Quaestio ponitur a luliano, lib. II, 32 (PL 96, 492 D; CCL 115, 69). Responsio

tradunt, et boni malos, et mali bonos vident usque ad iudicium; post iudicium vero boni videbunt malos, sed non mali bonos. — Gregorius, super Lucam *. Unde Gregorius 1: "Infideles in imo positi, ante diem iudicii fideles super se in requie attendunt, quorum gaudia post contemplari non possunt".

Caput 6 (289).

1. De chaos inter bonos et malos. Sed cum sancti malos in tormentis videant, nonne aliqua compassione erga eos moventur? Nonne eos de tormentis liberari cupiunt? — Recole illud evangelicum, quod Abraham diviti respondit 2: Inter nos et vos chaos magnum firmatum est, ut hi qui volunt hinc ad vos transire, non possint, neque inde hic transmeare. Quid est illud chaos inter bonos et malos, nisi hinc iustitia, inde iniquitas, quae nullatenus sociari valent? Adeo enim sancti Dei iustitiae addicti sunt, ut nulla compassione ad reprobos transire valeant, nulla pro eis inter sanctos fiat intercessio.

2. Quomodo ergo inde volunt aliqui transire ad illos, sed non pos sunt? Quia si iustitia Dei admitteret, non fieret eis molesta liberatio il lorum? Vel ita dicuntur velle et non posse non quia velint et non possint, sed quia etsi vellent, non possent eos iuvare? — Gregorius, super Lucam *.

De hoc ita Gregorius ait 3: "Sicut reprobi a poenis ad gloriam sanctorum transire volunt et non possunt, ita iusti per misericordiam mente ire volunt ad positos in tormentis ut eos liberent, sed non possunt; quia iustorum animae, etsi in naturae suae bonitate misericordiam habent,

16 ergo om. LM.. 1 volunt aliqui trp. NTW. 17 justIfia Del trp. BCX. 17-18 illorum] eorum LTVW. 19 Rubrica om. RVW.

1 In Evang., hom. 40, n. 2 (PL 76, 1303 C). 2 Luc. 16, 26. 3 In Evang., hom. 40, n. 7 (PL 76, 1308 A-B); inde Beda, In Lucam 16, 26 (PL 92, 535 D-536 A; CCL 120, 304s); et Glossa ordin. in h.1. (V, 168a).

dependet, ut videtur, non solum ab hoc capitulo sed etiam a Caput 24 (486 B-D; 60s). Cf. etiam Glossa ordin. in Lue. 16, 27.28 (apud Lyranum, V, 167e), quam fortasse inter fontes enume rare oportet.

Caput 6, n. 1: Cf. Glossa Lombardi in Ps. 33, 17 (PL 191, 343 D), ubi quasi omnia sumun tur ex Glossa media Gilberti (ed. D. et O. Van den Eynde A. Rijmersdael, in Gerhohi Praep. Reieizerst. Opera inedita, II-1, Romae 1956, 299 et 301). — Num. 2: Auctoritas, ex Glossa ordin. in Lue. 16, 26 (V, 168a).

iam tunc auCtoris sui iustitiae coniunctae tanta rectitudine constringuntur, ut nulla ad reprobos compassione moveantur".

Caput 7 (290).

1. Quod visa implorum poena non minuit beatorum gloriam. Postremo quaeritur an visa poena reproborum decoloret gloriam beatorum, an bea titudini eorum proficiat. — Gregorius, super Lucam *. De hoc ita Gregorius ait 1: "Apud animum iustorum non fuscat beatitudinem aspecta poena reproborum, quia ubi iani compassio miseriae non erit, minuere beatorum Iaetitiam non valebit. Et licet iustis sua gaudia sufficiant, ad maiorem tamen gloriam vident poenas malorum, quas per gratiam eva serunt. Quia qui Dei claritatem vident, nihil in creatura agitur quod vi dere non possint".

2. Hieronymus, super Isalam *: "Non 2 est autem mirandum si sancti iam immortales reprobos videant mentis intelligentia, cum Prophetae is adhuc mortales videre haec omnia meruerunt" Egredientur enim "electi, non Ioco, sed intelligentia, vel visione manifesta, ad videndum" impio rum cruciatus; quos videntes non dolore afficientur, sed laetitia "satia buntur, agentes gratias de sua liberatione, visa impiorum ineffabili cala mitate". Unde Isaias, impiorum tormenta describens et ex eorum visione laetitiam bonorum exprimens, ait: Egredientur, electi scilicet, et videbunt cadavera virorum qui praevaricati sunt in me. Vermis eorum non

1 constringuntur] constringentur LMVWX, quod corr. W2. 4 beatorum] bonorum BM e(enchus capp. 5-6 beatltudini eorum trp. BCMNX. 6 Rubrica om. RvW.

1 Ibid., n. 8 (PL 76, 1309 A-B). 2 Potius Glossa ordin. in Isai. 66, 24: et vide bunt: Non mirum si sancti... meruerunt s; egredientur: Electi, quasi ad videndum, non Ioco, sed intelligentia vel visione manifesta s; ad satietatem: Satiabuntur quoque de bea titudine sua, agentes gratias, visa impiorum ineffabili poena" (apud Lyranum, 1V, 108e). Hieron. in h.1. tantum habet: "Egredientur autem non loco, sed intelligentia (PL 24 [ 676 C; CCL 73 A, 797). 3 Isai. 66, 24.

Caput 7, n. 1: Quaestio discutitur apud lulianum, 11, 32 (PL 96, 492 D-493 C; CCL 115, 69s), ubi etiam textus Gregorii; quem tamen citat Magister ut invenitur in Glossa ordin. In Luc. 16, 26 (apud Lyranum, V, 168a). — Num. 2: non sine influxu luliani, in lib. 111,51 (PL 96, 521 A-B; CCL 115, 118), ubi in parte referuntur verba Isaiae; verba autem "Hieronymi sumuntur ex Glossa in Isaiam 66, 24 (apud Lyranum, IV, 108v).

morietur, et ignis non exstinguetur, et erunt usque ad satietatem visionis omni carni, id est electis 1. Laetabitur enim iustus cum vident vindictam.

EXPLICIT LIBER QUARTUS.

Haec de pedibus Sedentis super solium excelsum, quos Seraphin duabus velis velabant 2, scriptori, etsi non auditori, commemorasse sufficit, qui a facie exorsus Sedentis, per media ad pedes usque Via 3 duce pervenit.

3 Explicit liber quartus BCM2W, sententiarum add. MW. om. alii. II quartus] Exultativa opens clausula add.". 7 pervenitl Explicit liber quartus magistri Petri add. AX.

1 Glossa interlin. in h.1.: et erunt: reprobi electis (108v), ubi et seq. verba Ps. 57, 11.

2 Resp. Isai. 6, 1-2; et Glossa interlin. in h.1.: duabus velabant jaciem eius: "quae ante mundum fuerunt s; duabus velabant pedes eius: post haec quae futuna sunt s; et duabus volabant: "me dia aperiendo *. (apud Lyranum, IV, 16v); ex Hieron. in h.l.: e Faciem enim et pedes eius operiunt, quia et praeterita ante mundum, et futura post mundum scire non possumus; sed media tantum, quae in sex diebus facta sunt, contemplamur" (PL 24, 94 A; CCL 73, 86). 3 Resp. Ioan. 14, 6: Ego sum via. Nota quasi compendium Sententiarum: fades Dei (Lib. 1), media (II), Via duce (III) ad pedes Sedentis (1V), cui honôr et gloria in saecula!